CHRONIONE I RZADKIE ROŚLINY NACZYNIOWE W WYROBISKU

Przegląd Przyrodniczy
XXIV, 4 (2013): 3-9
Artur Pliszko
CHRONIONE I RZADKIE ROŚLINY NACZYNIOWE
W WYROBISKU PO EKSPLOATACJI PIASKU I ŻWIRU
NA OBRZEŻACH MIASTA SUWAŁKI
Protected and rare vascular plants in a pit after exploitation of sand
and gravel deposits on the outskirts of the town of Suwałki
ABSTRAKT: Praca przedstawia krótką charakterystykę czterech gatunków roślin naczyniowych podlegających ochronie ścisłej w Polsce (Dactylorhiza incarnata, Epipactis palustris, Equisetum variegatum i
Liparis loeselii), które znaleziono w 2012 roku w wyrobisku po eksploatacji piasku i żwiru na obrzeżach
miasta Suwałki. Obfite występowanie Equisetum variegatum w Suwałkach jest szczególnie cenne dla
flory regionu.
SŁOWA KLUCZOWE: rośliny naczyniowe, gatunki chronione, wyrobiska piasku i żwiru, Suwalszczyzna
ABSTRACT: The paper presents a brief characteristic of four vascular plant species under strict protection in Poland (Dactylorhiza incarnata, Epipactis palustris, Equisetum variegatum and Liparis loeselii)
which were found in 2012 in a pit after exploitation of sand and gravel deposits on the outskirts of the
town of Suwałki. Abundant occurrence of Equisetum variegatum in the town of Suwałki is particularly
valuable for the flora of region.
KEY WORDS: vascular plants, protected species, sand and gravel pits, Suwałki Region
Wstęp
Zasiedlanie wyrobisk po eksploatacji
złóż piasku i żwiru przez rodzime gatunki roślin naczyniowych jest interesującym
przykładem synantropizacji, zwłaszcza gdy
dotyczy gatunków rzadkich, zagrożonych i
podlegających ochronie prawnej. W Polsce
proces ten został dobrze udokumentowany na obszarach zurbanizowanych (Czylok
1997, Bzdon i Ciosek 2006, Czylok et al.
2008, Błońska 2010). Nieużytkowane wyrobiska kruszywa mineralnego podlegają
procesowi sukcesji wtórnej, w wyniku której rozwijają się różne zbiorowiska roślinne,
mające we wczesnych fazach charakter pionierski (Czylok 1997). Głębokie wyrobiska
piasku i żwiru sprzyjają gromadzeniu wód
przypowierzchniowych, co umożliwia rozwój roślinom wilgociolubnym.
W sierpniu 2012 roku na dnie kilkuhektarowego wyrobiska po eksploatacji piasku
i żwiru byłej Żwirowni PKP w Suwałkach
(północno-wschodnia Polska) znaleziono
cztery chronione gatunki roślin naczyniowych. Wyrobisko położone jest w północno
Przegląd Przyrodniczy XXIV, 4 (2013)
zachodniej części miasta (ryc. 1), w pobliżu
ulic 23 Października i Ignacego Krasickiego
(współrzędne geograficzne: N54°6’21,04’’/
E22°53’52,89’’). Zgodnie z metodą kartogramu ATPOL (Zając 1978) mieści się w polu
kwadratu FB08. Teren wyrobiska jest częścią strefy ochronnej ujęcia wód podziemnych, przy czym często wykorzystywany jest
przez mieszkańców miasta do rekreacyjnego
uprawiania sportów motorowych. Ponadto
w jego obrębie znajdują się dwa stawy rybne.
Dno wyrobiska w części środkowej i południowej intensywnie zarasta brzozą brodawkowatą Betula pendula i różnymi gatunkami
wierzb (Salix caprea, S. cinerea, S. fragilis, S.
myrsinifolia, S. pentandra, S. viminalis) (fot.
1). Na podłożu wilgotnym i okresowo podmokłym warstwa mszysta jest dobrze rozwinięta, przez co roślinność w niektórych
miejscach wyrobiska fizjonomicznie przypomina mszar, choć bez udziału torfowców
Sphagnum.
Wykaz gatunków
W wykazie zestawiono w porządku alfabetycznym gatunki podlegające ochronie
ścisłej w Polsce (Rozporządzenie … 2012).
Nazwy gatunków przyjęto za Mirkiem et al.
(2002), przynależność syntaksonomiczną
podano według Muciny (1997) i Matuszkiewicza (2008). Dodatkowo przedstawiono
informacje o liczebności poszczególnych
gatunków na stanowisku, częstości występowania oraz stopniu zagrożenia w skali kraju
i wybranych regionów.
Dactylorhiza incarnata (L.) Soó
– kukułka krwista
Kilkanaście pędów generatywnych na
wilgotnym podłożu, pośród mszystych darni, pomiędzy zaroślami drzew i krzewów,
w środkowej części wyrobiska. Gatunek
charakterystyczny dla zbiorowisk torfowisk
przejściowych i niskich z klasy Scheuchze
rio-Caricetea nigrae. Gatunek częsty w Polsce, zwłaszcza w północnej i wschodniej
części kraju, w tym na Suwalszczyźnie (Szlachetko i Skakuj 1996, Zając i Zając 2001). Na
Nizinie Południowopodlaskiej i na Pomorzu
Gdańskim roślina ma status gatunku narażonego na wymarcie (Głowacki et al. 2003,
Markowski i Buliński 2004), w Wielkopolsce
jest gatunkiem niższego ryzyka (Jackowiak
et al. 2007).
Epipactis palustris (L.) Crantz
– kruszczyk błotny
Kilkaset pędów generatywnych na wilgotnym podłożu, pośród mszystych darni i
zarośli wierzbowych. Głównie w południowej i środkowej części wyrobiska. Gatunek
charakterystyczny dla zbiorowisk torfowisk
przejściowych i niskich z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. Gatunek częsty w Polsce (Szlachetko i Skakuj 1996, Zając i Zając
2001), jak również na Suwalszczyźnie (Pawlikowski 2010, Pawlikowski i Jarzombkowski
2010, Pawlikowski et al. 2010, Pliszko 2010,
2012). W skali kraju uważany za narażony
na wymarcie (Zarzycki i Szeląg 2006). Na
Nizinie Południowopodlaskiej roślina ma
status gatunku zagrożonego wyginięciem
(Głowacki et al. 2003), na Pomorzu Gdańskim uważana za gatunek narażony (Markowski i Buliński 2004), a w Wielkopolsce
jest gatunkiem niższego ryzyka (Jackowiak
et al. 2007).
Equisetum variegatum Schleich.
– skrzyp pstry
Liczne skupienia pędów zarodnikujących i płonnych (fot. 2) na wilgotnym lub
okresowo podmokłym podłożu, rozproszone na powierzchni ponad 0,5 ha. Głównie
w południowej i środkowej części wyrobiska, wokół stawów rybnych. Często ulega
mechanicznemu uszkodzeniu przez mieszkańców miasta jeżdżących rekreacyjnie
na quadach. Obfite występowanie skrzypu
Pliszko A. – Chronione i rzadkie rośliny naczyniowe w wyrobisku po eksploatacji piasku i żwiru...
Ryc. 1. Położenie wyrobiska po eksploatacji piasku i żwiru (czerwony kolor na mapie) w granicach
miasta Suwałki (linia przerywana).
Fig. 1. Location of a pit after exploitation of sand and gravel deposits (red colour on a map) within
the boundaries of the town of Suwałki (dotted line).
Przegląd Przyrodniczy XXIV, 4 (2013)
Fot. 1. Wyrobisko po eksploatacji piasku i żwiru na peryferiach Suwałk (Fot. Artur Pliszko,
03.06.2013).
Photo 1. Pit after exploitation of sand and gravel deposits on the outskirts of the town of Suwałki (Photograph by Artur Pliszko, 3 June 2013).
pstrego potwierdzono w 2013 roku. Gatunek charakterystyczny dla zbiorowisk torfowisk przejściowych i niskich z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae oraz pionierskich
zbiorowisk na kamieńcach w dolinach potoków i rzek karpackich z rzędu Epilobietalia
fleischeri. Gatunek częsty w południowej i
południowo-wschodniej części kraju (Zając
i Zając 2001). Na Suwalszczyźnie spotykany
jest bardzo rzadko (Pawlikowski et al. 2010,
Pliszko 2012). Uważany jest za gatunek górski (Zając 1996) i relikt tundry glacjalnej (Fijałkowski 1959). Na Pomorzu Gdańskim i w
Wielkopolsce ma status gatunku zagrożonego (Markowski i Buliński 2004, Jackowiak et
al. 2007), na Nizinie Południowopodlaskiej
należy do gatunków, dla których stopień zagrożenia jest trudny do określenia z powodu
braku dostatecznej informacji (Głowacki et
al. 2003).
Liparis loeselii (L.) Rich.
– lipiennik Loesela
Kilka pędów generatywnych na wilgotnym podłożu, pośród mszystych darni, pod
zaroślami wierzbowymi, w środkowej części
wyrobiska. Gatunek charakterystyczny dla
zbiorowisk torfowisk przejściowych i niskich z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae.
Gatunek rzadki, występujący głównie w
północnej części kraju (Szlachetko i Skakuj
1996, Zając i Zając 2001). Na Suwalszczyźnie występuje dość często we wschodniej
części regionu (Pawlikowski 2008, 2010,
Pawlikowski i Jarzombkowski 2010, Pawlikowski et al. 2010), w części zachodniej jest
rzadszy (Pliszko 2009). W Polsce uważany
za narażony na wymarcie (Zarzycki i Kaźmierczakowa 2001) lub wymierający (krytycznie zagrożony) (Zarzycki i Szeląg 2006).
Pliszko A. – Chronione i rzadkie rośliny naczyniowe w wyrobisku po eksploatacji piasku i żwiru...
Skrzyp pstry Equisetum variegatum w wyrobisku po eksploatacji piasku i żwiru w Suwałkach
(Fot. Artur Pliszko, 05.08.2012).
Photo 2. Variegated horsetail Equisetum variegatum in a pit after exploitation of sand and gravel deposits in the town of Suwałki (Photograph by Artur Pliszko, 5 August 2012).
Fot. 2.
Na Nizinie Południowopodlaskiej jest gatunkiem krytycznie zagrożonym (Głowacki
et al. 2003), w Wielkopolsce zagrożonym
(Jackowiak et al. 2007), a na Pomorzu Gdańskim narażonym na wymarcie (Markowski i
Buliński 2004).
Podsumowanie
Na terenie wyrobiska po eksploatacji
piasku i żwiru byłej Żwirowni PKP w Suwałkach występują cztery gatunki roślin naczyniowych, podlegające ochronie ścisłej w
Polsce: Dactylorhiza incarnata, Epipactis palustris, Equisetum variegatum i Liparis loeselii (Rozporządzenie… 2012). Na szczególną
uwagę zasługuje liczna populacja Equisetum
variegatum, gatunku bardzo rzadko spoty-
kanego na Suwalszczyźnie. Godna podkreślenia jest również obecność Liparis loeselii,
gatunku zamieszczonego w „Polskiej czerwonej księdze roślin” (Zarzycki i Kaźmierczakowa 2001).
Z wymienionych względów wyrobisko
na obrzeżach Suwałk powinno być objęte
ochroną jako użytek ekologiczny.
Postępujące zarastanie dna wyrobiska
różnymi gatunkami drzew i krzewów w toku
sukcesji wtórnej i związany z nią wzrost zacienienia z pewnością negatywnie wpłynie
na dalszy rozwój i utrzymywanie się populacji tych cennych roślin. W celu utrzymania
korzystnych warunków świetlnych niezbędne jest regularne wycinanie zarośli. Konieczne jest także wprowadzenie i egzekwowanie
zakazu rekreacyjnego uprawiania sportów
motorowych.
Przegląd Przyrodniczy XXIV, 4 (2013)
LITERATURA
BŁOŃSKA A. 2010. Siedliska antropogeniczne na Wyżynie Śląskiej jako miejsca występowania rzadkich i zagrożonych gatunków torfowiskowych klasy Scheuzerio-Caricetea nigrae (Nordh. 1937) R.
Tx 1937. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie 10, 1: 7-19.
BZDON G., CIOSEK M. T. 2006. Fen orchid Liparis loeselii (L.) Rich. in abandoned gravel-pit in Dąbrówka Stany near Siedlce (Poland). Biodiv. Res. Conserv. 1-2: 193-195.
CZYLOK A. 1997. Pionierskie zbiorowiska ze skrzypem pstrym Equisetum variegatum Schleich. w wyrobiskach po eksploatacji piasku. In: Wika S. (Ed.). Roślinność obszarów piaszczystych. WBiOŚ,
ZJPK, Katowice-Dąbrowa Górnicza: 61-66.
CZYLOK A., RAHMONOV O., SZYMCZYK A. 2008. Biological diversity in the area of quarries after
sand exploitation in the eastern part of Silesian Upland. Teka Kom. Ochr. Kszt. Środ. Przyr. – OL
PAN, 5 A: 15-22.
FIJAŁKOWSKI D. 1959. Szata roślinna jezior Łęczyńsko-Włodawskich i przylegających do nich torfowisk. Annales UMCS, sec. B. 14: 131-206.
GŁOWACKI Z., FALKOWSKI M., KRECHOWSKI J., MARCINIUK J., MARCINIUK P., NOWICKAFALKOWSKA K., WIERZBA M. 2003. Czerwona lista roślin naczyniowych Niziny Południowopodlaskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 2: 5-41.
JACKOWIAK B., CELKA Z., CHMIEL J., LATOWSKI K., ŻUKOWSKI W. 2007. Red list of vascular
flora of Wielkopolska (Poland). Biodiv. Res. Conserv. 5-8: 95-127.
MARKOWSKI R., BULIŃSKI M. 2004. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego.
Acta Bot. Cassub., Monogr. 1: 1-75.
MATUSZKIEWICZ W. 2008. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
MIREK Z., PIĘKOŚ-MIRKOWA H., ZAJĄC A., ZAJĄC M. (Eds.). 2002. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków.
PAWLIKOWSKI P. 2008. Distribution and population size of the threatened fen orchid Liparis loeselii
(L.) Rich. in the Lithuanian Lake District (NE Poland). Rocz. Akad. Rol. w Poznaniu, BotanikaSteciana, 12: 53-59.
PAWLIKOWSKI P. 2010. Torfowiska Pojezierza Sejneńskiego. In: Obidziński A. (Ed.). Z Mazowsza
na Wileńszczyznę. Zróżnicowanie i ochrona szaty roślinnej pogranicza Europy Środkowej i Północno-Wschodniej. Polskie Towarzystwo Botaniczne – Zarząd Główny, Warszawa: 358-380.
PAWLIKOWSKI P., JARZOMBKOWSKI F. 2010. Torfowiska Gór Sudawskich. In: Obidziński A.
(Ed.). Z Mazowsza na Wileńszczyznę. Zróżnicowanie i ochrona szaty roślinnej pogranicza Europy
Środkowej i Północno-Wschodniej. Polskie Towarzystwo Botaniczne – Zarząd Główny, Warszawa: 381-389.
PAWLIKOWSKI P., JARZOMBKOWSKI F., JABŁOŃSKA E., KŁOSOWSKI S. 2010. Torfowiska nad
dolną Rospudą. In: Obidziński A. (Ed.). Z Mazowsza na Wileńszczyznę. Zróżnicowanie i
ochrona szaty roślinnej pogranicza Europy Środkowej i Północno-Wschodniej. Polskie Towarzystwo Botaniczne – Zarząd Główny, Warszawa: 341-357.
PLISZKO A. 2009. Nowe stanowiska rzadkich i zagrożonych roślin naczyniowych na Pojezierzu Zachodniosuwalskim. Przegl. Przyr. 20, 1-2: 3-10.
PLISZKO A. 2010. Notatki florystyczne z Filipowa i okolic (Pojezierze Zachodniosuwalskie). Fragm.
Florist. Geobot. Polon. 17, 1: 19-24.
PLISZKO A. 2012. Materiały do flory roślin naczyniowych Pojezierza Zachodniosuwalskiego. Fragm.
Florist. Geobot. Polon. 19, 1: 3-11.
ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej
roślin. Dz. U. 2012, poz. 81.
SZLACHETKO D., SKAKUJ M. 1996. Storczyki Polski. Wydawnictwo Sorus, Poznań.
Pliszko A. – Chronione i rzadkie rośliny naczyniowe w wyrobisku po eksploatacji piasku i żwiru...
ZAJĄC A. 1978. Założenia metodyczne „Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce”. Wiad.
Bot. 22, 3: 145-155.
ZAJĄC A., ZAJĄC M. (Eds.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem
Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
ZAJĄC M. 1996. Mountain vascular plants in the Polish lowlands. Polish Bot. Stud. 11: 1-92.
ZARZYCKI K., KAŹMIERCZAKOWA R. (Eds.). 2001. Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i
rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków.
ZARZYCKI K., SZELĄG Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. In: MIREK Z., ZARZYCKI K., WOJEWODA W., SZELĄG Z. (Eds.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut
Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków: 9-20.
Summary
In August 2012, four nationally protected vascular plant species (i.e. Dactylorhiza incarnata, Epipactis palustris, Equisetum variegatum, and Liparis loeselii) were found growing on the bottom of an
abandoned sand and gravel pit in the town of Suwałki in north-eastern Poland (ATPOL square: FB08).
The pit is becoming overgrown mostly with birch (Betula pendula) and willows (Salix caprea, S. cinerea,
S. fragilis, S. myrsinifolia, S. pentandra, S. viminalis) as a result of secondary succession. Plant cover of
this area needs a separate study. Abundant occurrence of Equisetum variegatum in the town of Suwałki
is particularly valuable for the flora of region. The presence of Liparis loeselii in the pit should be also
highlighted, since this rare species is included in the Polish red book of plants.
Adres autora:
Artur Pliszko
Zakład Taksonomii Roślin, Fitogeografii i Herbarium
Instytut Botaniki, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
ul. Kopernika 31
31-501 Kraków
e-mail: [email protected]