Praca z dzieckiem z zespołem nadpobudliwości
advertisement
Wiesława Latecka Szkoła Podstawowa Nr 302 w Ośrodku Terapii Dziecka w Środowisku Warszawa PRACA Z DZIECKIEM Z ZESPOŁEM NADPOBUDLIWOŚCI PSYCHORUCHOWEJ Choroba, diagnoza i leczenie Dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej były opisywane i diagnozowane przez lekarzy na świecie od wielu lat. Za pierwszy współczesny opis dzieci z typowymi jego objawami uważa się pracę Georga Stilla z 1902 roku opisującego dzieci, które określił jako mające „nienormalny defekt kontroli moralnej” [1]. W latach czterdziestych i później przypisywano tym dzieciom zespół minimalnego uszkodzenia mózgu, dziecięcy zespół psychoorganiczny, reakcję hiperkinetyczną wieku dziecięcego, zespół nadpobudliwości psychoruchowej, a ostatnio, zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Tak częsta zmiana nazwy oddaje niepewność badaczy zarówno co do przyczyny, jak i sposobu diagnozowania choroby. Aktualnie, w publikacjach światowych używa się określenia „zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi” – Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) wg klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSMIV) albo „zespół hiperkinetyczny lub zaburzenia hiperkinetyczne” – Hyperkinetic Disorder, zgodnie z Międzynarodową Statystyczną Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10) proponowaną przez Światową Organizację Zdrowia, a obowiązującą obecnie w Polsce. Wiele badań wskazuje, że ADHD jest zaburzeniem uwarunkowanym genetycznie. Dziedziczność nadpobudliwości zbliża się do 80% analizowanych przypadków, a przyczyny pozagenetyczne wyjaśniają nie więcej niż 20 do 30% przypadków zachorowań. Wśród czynników pozagenetycznych wymienia się wcześniactwo, picie alkoholu i palenie papierosów przez matkę podczas ciąży, narażenia na wysokie stężenie ołowiu we wczesnym dzieciństwie oraz urazy mózgu, zwłaszcza uszkodzenia kory przedczołowej [2]. Najnowsze badania pozwoliły określić, które obszary mózgu źle funkcjonują u chorych na ADHD i przyczyniają się najprawdopodobniej do powstania objawów tej choroby. Stwierdzono między innymi, że u tych pacjentów gorzej pracują płaty czołowe i ich połączenia z innymi strukturami mózgu. Ustalenie to jest istotne dla zastosowania właściwego leczenia i oznacza, że u dzieci nadpobudliwych odmiennie funkcjonują obszary mózgu odpowiedzialne za kojarzenie informacji słuchowych i wzrokowych [3]. Najprawdopodobniej nadpobudliwość psychoruchowa spowodowana jest nieprawidłowym rozwojem obwodów neuralnych, odpowiedzialnych za procesy hamowania i samokontroli. W związku ze specyficznym, odmiennym działaniem pewnych struktur mózgu, dziecko z ADHD nie kontroluje swoich reakcji na otoczenie. Taki brak samokontroli powoduje, że jest ono nadruchliwe, impulsywne i nieuważne [2]. Zespół nadpobudliwości, diagnozowany jest w przypadku występujących trwałych sposobów zachowania przejawiających się jako: [3] • nasilone zaburzenia koncentracji uwagi, • nadruchliwość, • nadmierna impulsywność. Zespół hiperkinetyczny występuje, gdy powyższe objawy są niewspółmierne do poziomu rozwoju dziecka, a stopień nasilenia ich jest tak duży, że utrudnia dziecku funkcjonowanie w życiu szkolnym i domowym i wpływa niekorzystnie na życie najbliższego otoczenia (rodziny, grupy rówieśniczej). Warunkiem postawienia diagnozy jest: • występowanie powyższych objawów w dwóch lub więcej sytuacjach (w szkole i w domu) – chodzi o wykluczenie reakcji dziecka na jakieś czynniki tkwiące tylko np. w środowisku domowym albo szkolnym, wywołujące zachowania podobne do objawów ADHD, • obserwowanie zaburzeń mających wczesny początek, czyli zaistniałych nie później niż w wieku 7 lat; późniejsze ujawnienie się objawów, może sugerować, że jest to inny rodzaj zaburzenia np. padaczka, depresja, • utrzymywanie się objawów od dłuższego czasu, przynajmniej od 6 miesięcy, by móc wykluczyć reakcję wynikającą z pojawienia się choroby somatycznej lub psychicznej. Rozpoznanie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej następuje po badaniach pediatrycznych, neurologicznych i psychologicznych, w oparciu o analizę informacji o rozwoju dziecka i jego zachowaniu w domu, przedszkolu albo szkole. Lekarz rozpoznaje 2 zaburzenie hiperkinetyczne kierując się kryteriami diagnostycznymi dotyczącymi zachowań dziecka, opisanymi w klasyfikacji zaburzeń psychicznych [4]. Zachowania dziecka będące objawami zaburzenia koncentracji uwagi: • nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, zabaw i różnych czynności, popełnia błędy wynikające z rozproszenia i niestaranności, • często sprawia wrażenie, że nie słucha co się do niego mówi, • często ma kłopoty z utrzymaniem uwagi na zadaniach, poleceniach, ćwiczeniach, • często (nie ze złej woli, buntu, czy niezrozumienia) nie stosuje się do poleceń, nie kończy prac i czynności codziennych, • często zapomina o różnych sprawach i czynnościach szkolnych i domowych, • często gubi różne rzeczy potrzebne do pracy i zajęć, jak książki, przybory szkolne, zabawki, • często unika lub opóźnia rozpoczęcie zajęć wymagających wytrwałego wysiłku umysłowego np. odrabianie pracy domowej, wykonywanie indywidualnych ćwiczeń na lekcji, • często ma trudności z organizowaniem sobie pracy, zabawy i innych życiowych aktywności, • bardzo łatwo rozprasza się pod wpływem bodźców zewnętrznych. Zachowanie dziecka będące objawami nadruchliwości (nadmiernej aktywności): • często niespokojnie porusza nogami i rękoma, nie jest w stanie usiedzieć na swoim miejscu, kręci się na krześle, • często wstaje, opuszcza miejsce w sytuacjach wymagających spokojnego siedzenia, • często biega, chodzi po pomieszczeniu, wszędzie jest go pełno i nie zmienia tego pomimo oczekiwań otoczenia, • często nie potrafi spokojnie bawić się i uczestniczyć w zajęciach (przesadna hałaśliwość) jak również spokojnie odpoczywać, • za dużo mówi, wtrąca się choć nie ma uzasadnienia dla takiego zachowania i jest to niewłaściwe. Zachowania dziecka będące objawami impulsywności: • często udziela odpowiedzi zanim pytanie zostanie wypowiedziane do końca, 3 • często nie umie doczekać się swojej kolejności w grach, wypowiedziach, zabawach grupowych, • często przerywa lub przeszkadza innym (wtrąca się do rozmów, zabaw, gier), • często jest nadmiernie gadatliwe, zalewa otoczenie swoimi wypowiedziami, choć nikt ich nie oczekuje. Nauczyciel znający ucznia od co najmniej pół roku, proszony jest przez lekarza diagnozującego o opinię i wypełnienie odpowiednich kwestionariuszy dostarczających informacji o zachowaniu ucznia w różnych sytuacjach szkolnych, na tle grupy rówieśniczej. Istotne jest by w funkcjonowaniu ucznia identyfikować zachowania charakterystyczne dla podstawowych, najważniejszych objawów ADHD, tych w oparciu o które zostanie postawiona diagnoza medyczna. Z wieloletniego doświadczenia wynika, że tylko praca terapeutyczna ukierunkowana na dziecko i jego otoczenie przynosi efekty. Pomoc dziecku nadpobudliwemu polega na: • leczeniu farmakologicznym (leki nie leczą z nadpobudliwości ale zmniejszają jej objawy i są stosowane tak długo jak jest to niezbędne), • psychoterapii indywidualnej lub grupowej dziecka, • psychoedukacji rodziców (modyfikowaniu ich postaw rodzicielskich), czasem psychoterapii rodzinnej, • odpowiednim zrozumieniu problemów dziecka przez szkołę i dostosowaniu metod i warunków nauczania do możliwości i potrzeb dziecka. Należy pamiętać, że tylko umiejętne, konsekwentne współdziałanie rodziców i pedagogów z lekarzem, może przynieść pożądane efekty terapii zaburzenia, które jest jednym z najczęstszych zaburzeń wieku dziecięcego. 4 Trudności dziecka z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej w funkcjonowaniu szkolnym Rozpoczęcie nauki szkolnej, dla każdego dziecka oznacza konieczność przystosowania się do nowej sytuacji wymagającej określonych zachowań i respektowania zasad obowiązujących w szkole. Długie przebywanie w jednym miejscu, słuchanie nauczyciela i innych dzieci, zapamiętywanie najważniejszych informacji, cierpliwe i systematyczne wykonywanie zleconych prac, stosowanie się do regulaminu klasowego – to zachowania trudne, a szczególnie trudne dla ucznia z zespołem hiperkinetycznym. Nadmierna ruchliwość, impulsywność i nasilone zaburzenia uwagi powodują, że jest mu znacznie trudniej podjąć obowiązki szkolne niż pozostałym dzieciom. Dziecko nadpobudliwe ruchowo ma trudności ze spokojnym, dłuższym siedzeniem w ławce. Kręci się, kiwa na krześle, niejednokrotnie spada na podłogę, robiąc dużo zamieszania i zwracając na siebie uwagę wszystkich dzieci. Ma bardzo dużą, niekontrolowaną potrzebę ruchu, chodzi po klasie, biega po korytarzu, nie jest w stanie powstrzymać się od opuszczania swojego miejsca, szczególnie w sytuacjach wymagających dłuższej, spokojnej pracy lub zabawy. Męczą go i obciążają zajęcia edukacyjne, lubi natomiast zajęcia ruchowe. Wybiera gry i zabawy związane z bieganiem, wspinaniem się, rzucaniem przyborami do celu. Jednak często nie umie przestrzegać reguł i zasad gier, pomimo, że je zna. Podczas zabaw rywalizacyjnych nie potrafi stać w miejscu i czekać na swoją kolej. Przepycha się między dziećmi, przerywa im zabawę, robiąc wokół siebie wiele hałasu. Domaga się natychmiastowego chwalenia i nie potrafi czekać na nagrodę. Zdarza się, że atakuje słownie lub fizycznie dziecko, które okazało się lepsze w zabawie rywalizacyjnej albo reaguje płaczem, obraża się na wszystkich i oddala od grupy. Jest niecierpliwe i chciałoby natychmiast widzieć efekt końcowy swoich działań. Zdarza się jednak, że w sytuacjach szczególnego zainteresowania, zaciekawienia jakąś pracą, potrafi dłużej siedzieć w ławce i wykonywać atrakcyjne dla niego zadania. Nadmierna impulsywność powoduje, że uczeń działa bez zastanowienia nad konsekwencjami swojego postępowania. Nie potrafi przewidywać następstw różnych wydarzeń i swoich zachowań. Na ogół, zna zasady właściwego postępowania w określonych sytuacjach i chce ich przestrzegać, ale działa pod wpływem impulsu, to znaczy szybciej niż jest w stanie te zasady sobie przypomnieć. Nawet niewielki bodziec wywołuje u niego natychmiastową niekontrolowaną reakcję. Czasem mały błąd, popełniony w pracy pisemnej, 5 może być wystarczającą przyczyną do wybuchu złości i ataku na sąsiada z ławki lub nauczyciela. Dziecko nadpobudliwe postępuje pochopnie, prowokując niejednokrotnie sytuacje niebezpieczne dla siebie i innych dzieci. Inicjuje zabawy, które kończą się czasem urazami fizycznymi, bo rozpoczynając je nie jest w stanie przewidzieć przebiegu, zakończenia i mogących pojawić się zagrożeń. Nie potrafi podporządkować się regułom obowiązującym w grupie szkolnej. Nie szanuje godności innych, prowokuje, zaczepia, ośmiesza wykazując swoją wyższość, używa wulgarnych słów. Nie potrafi przestrzegać zasad współżycia społecznego. Chce być zawsze w centrum uwagi, decydować o sprawach grupy, zabierać głos, nawet jak nie jest pytane, często przerywając innym zajęcia. Mimo potrzeby posiadania przyjaciela i starań, nie potrafi utrzymywać właściwych kontaktów z innymi dziećmi. Jego zachowania, będące przecież objawami choroby, są nieakceptowane przez rówieśników, budzą z ich strony niechęć, powodują wyśmiewanie i odrzucenie dziecka. Uczeń czuje się w klasie źle, ma poczucie mniejszej wartości, osamotnienia i świadomość niemożności zmienienia siebie. Ta sytuacja, w połączeniu ze słabymi osiągnięciami szkolnymi, kryje niebezpieczeństwo rozwoju zaburzeń zachowania u ucznia, depresji, uzależnienia od narkotyków, alkoholu lub poszukiwania akceptacji w grupach nieformalnych, przestępczych. W związku z zaburzeniami uwagi, dziecko z ADHD ma duże trudności w koncentrowaniu się na każdej pracy. Ma kłopoty ze skupieniem się na jednej czynności, ale w sytuacji właściwego zmotywowania do wykonania zadań i rozbudzenia zainteresowania, może pracować dłużej. Jest to jednak dla niego męczące. Często działa chaotycznie, przerywa wykonywanie pracy lub określonego zadania, rozpoczyna następne, tego również nie kończąc. Nie potrafi zapamiętać kolejnych etapów pracy opisanych w dłuższych poleceniach, instrukcjach i stosować się do nich. Ma kłopoty ze zrozumieniem złożonych poleceń, wybieraniem z informacji doń docierających tych najważniejszych. W związku z tym, odbiera otoczenie jako chaos zdarzeń i informacji. Jest bombardowane ze wszystkich stron różnymi wydarzeniami, wiadomościami, oczekiwaniami i nie potrafi wyselekcjonować tych najistotniejszych w danym momencie. Z docierających informacji nie potrafi wybrać najważniejszej, skoncentrować się na niej i zapamiętać. Robi wrażenie, że nie słucha tego co się mu przekazuje, tylko myśli o czymś innym. Dziecko z ADHD nie słyszy około 50% tego co się do niego mówi i zapamiętuje około 50% tego co usłyszało [3]. Jest mu znacznie trudniej uczyć się niż innym dzieciom. Niemożność skupienia uwagi utrudnia mu naukę czytania i pisania. Nadmierne roztargnienie powoduje że uczeń robi błędy, nie kończy zdań, nie przestrzega reguł gramatycznych i stylistycznych. Szczególnie duże 6 utrudnienia w nauce mają uczniowie u których obok zaburzeń hiperkinetycznych, występują specyficzne trudności w czytaniu (dysleksja) i pisaniu (dysgrafia, dysortografia) lub arytmetyce (dyskalkulia). Ćwiczenia usprawniające stosowane w takich przypadkach muszą być prowadzone systematycznie i wytrwale – dla dziecka z ADHD stanowi to kolejny kłopot, gdyż ono koncentruje się na krótko i łatwo się zniechęca. Z zaburzeniami uwagi powiązane jest zapominanie. Zdarza się, że uczeń zgłaszając się do odpowiedzi, nie pamięta o co pytał nauczyciel, albo w trakcie wypowiedzi zapomina o czym sam mówił przed chwilą. Szybko zapomina przyswojone wiadomości, ale to co było dla niego atrakcyjne i ciekawe potrafi dłużej przechować w pamięci. Często w różnych sytuacjach gubi swoje rzeczy, zapomina co trzeba przynieść na lekcję, jakie prace trzeba odrobić na następny dzień, gdzie położył książki, przybory szkolne. Wciąż nie ma długopisu, ołówka, zeszytu... Ta sytuacja go obciąża, ale krótko szuka swoich zagubionych rzeczy, po czym stwierdza, że nie może pracować ze względu na ich brak i za chwilę zapomina o problemie. Część dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej poddawana jest terapii farmakologicznej. Dzieci te mogą mieć trudności w funkcjonowaniu szkolnym, wynikające z niepożądanych działań leków. U niektórych, spośród leczonych dzieci, może występować senność, uczucie zmęczenia, obniżony nastrój, zaburzenia gastryczne, brak apetytu, suchość w ustach, kłopoty z koordynacją ruchów, tiki. Podawane leki nie leczą z nadpobudliwości, ale zmniejszają, uciążliwe dla dziecka, objawy utrudniające mu prawidłowy rozwój intelektualny, emocjonalny i społeczny. O wyborze leków i czasie stosowania decyduje lekarz, ale zaobserwowane przez nauczyciela pojawienie się jakichkolwiek działań niepożądanych, musi być mu jak najszybciej sygnalizowane. Mając w klasie trudnego ucznia, z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, musimy zawsze pamiętać, że zmaga się on z objawami choroby, które nie są wynikiem niewłaściwego wychowania czy złej woli, tylko stanu jego zdrowia. Jak pracować z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo Najogólniej ujmując wszystko to, co jest ważne w pracy ukierunkowanej na rozwój intelektualny, emocjonalny i społeczny ogółu uczniów, jest istotne dla wsparcia dziecka z ADHD. Zrozumiałe jednak, że najłatwiej zapewnić temu dziecku wychowanie i nauczanie 7 zgodne z jego możliwościami i potrzebami, w warunkach mało licznej klasy, przy udziale drugiego nauczyciela wspierającego. Objawy nadpobudliwości psychoruchowej bardzo utrudniają dziecku funkcjonowanie w społeczności szkolnej i w związku z tym treści dotyczące edukacji środowiskowo – społecznej mają dla jego rozwoju szczególne znaczenie. Stwarzając dobre warunki uspołecznienia dziecku z ADHD, można pomóc wszystkim dzieciom w nawiązaniu prawidłowych relacji z rówieśnikami i wyrażaniu uczuć w sposób akceptowany społecznie i odwrotnie to, co wartościowe dla rozwoju wszystkich dzieci, może dobrze posłużyć dziecku nadpobudliwemu. Troszcząc się o integrację zespołu klasowego i prawidłowe relacje w grupie wśród wszystkich dzieci, ułatwiamy dziecku nadpobudliwemu uzyskanie akceptacji ze strony rówieśników, budzimy zrozumienie dla jego objawów a tym samym zmniejszany ich nasilenie. Realizując zadania dotyczące kształtowania nawyków społecznego współżycia uświadamiamy wszystkim i dziecku z ADHD również, jakie zachowania są niewłaściwe. W każdej klasie pracę wychowawczą warto rozpocząć od ustalenia i wywieszenia obowiązujących zasad – regulaminu klasowego. Wychodząc naprzeciw dziecku z ADHD, należy jednoznacznie sformułować w tym regulaminie konsekwencje określonych zachowań – nagrody, wyróżnienia i następstwa złamania zasad. Jasne, jednoznaczne i krótkie opisanie swoistego kodeksu postępowania i konsekwencji, staje się dużym ułatwieniem dla dziecka mającego przecież problemy z planowaniem, organizowaniem oraz stosowaniem zasad w życiu. Należy do tego kodeksu często, systematycznie i konsekwentnie się odwoływać w toku zajęć. Spisane zasady nie mogą mieć charakteru kar, a raczej pozbawienia przyjemności. Dziecko musi wiedzieć, że wszystkie nasze działania mają na celu nie karcenie, a wsparcie i pomoc w jego kłopotach. Utwierdzimy go w tym, okazując mu często pozytywne uczucia i zawsze podkreślając to, co robi dobrze. W ukształtowaniu właściwego zachowania pomocne są różne formy rywalizacyjne, budzące zainteresowanie uczniów i motywujące do pracy nad sobą oraz powiązany z nimi system nagradzania. Stwarzanie właściwych warunków do pracy dla dziecka z ADHD to zapewnienie mu miejsca z jak najmniejszą ilością bodźców rozpraszających, a umożliwiającego stały kontakt z nauczycielem. Uczeń nie może siedzieć przy oknie, za którym znajduje się ruchliwa ulica lub boisko szkolne, jak również obok kolegi wychwytującego i wyśmiewającego jego problemy. Najbardziej pożądany sąsiad to spokojny, dobrze zorganizowany i chętny do pomocy uczeń – 8 wzór do naśladowania. Bliskość nauczyciela ważna jest, by na bieżąco dostrzegał momenty zagubienia dziecka nadpobudliwego w pracy i służył wsparciem, chwalił za nawet najmniejsze osiągnięcia oraz zachęcał do dalszych działań. By dziecko słuchało aktywnie, tj. słuchało i rozumiało sens słów, istotny jest sposób kontaktowania się z nim. Należy mówić powoli, dając krótkie komunikaty, formułowane pozytywnie np. „Weź kartę pracy!”, „Uwaga, zaczynamy pisać!”, „Spójrz na tablicę!”. Warto wykorzystać w pracy z dzieckiem komunikację pozawerbalną. Czasem wystarczy wykonać gest w kierunku wiszącego regulaminu lub pokręcić głową, spojrzeć znacząco, by dziecko zatrzymało się, przerwało niepożądane w danym momencie działania lub podjęło pracę, po wskazaniu mu wzrokiem karty pracy. Trzeba zawsze pamiętać, że dziecku z ADHD należy stworzyć uporządkowany świat wokół niego. Posłużą temu na terenie klasy: wywieszony plan lekcji, godziny przerw lekcyjnych, rozkład zajęć dodatkowych, do których należy odwoływać się w różnych momentach, mówiąc dziecku, co dalej będzie, co należy zrobić, co zabrać ze sobą, do którego pomieszczenia przejść. O każdym odstępstwie od planu należy dziecko odpowiednio wcześnie uprzedzić, przygotować na zmianę, poinformować, co się wydarzy za chwilę, a co potem nastąpi. Rozpoczynając zajęcia, należy krótko i zwięźle przedstawić uczniom ramowy plan, informację o organizacji i celach zajęć. Przekazując nowy materiał, zaraz po zaprezentowaniu, należy sprawdzić czy uczniowie rozumieją nowe treści, używany język oraz podkreślić najistotniejsze fragmenty, zwracając uwagę na ich ważność. W toku pracy, polecenia i zadania dla ucznia powinny być proste, czytelne, przekazywane w zwięzłej formie. Oczekiwania konkretne, realne, zgodne z możliwościami dziecka, a wykonanie ich zawsze sprawdzone. Dobrze, jeśli praca podzielona jest na mniejsze etapy i zawiera krótką instrukcję, co zrobić i w jakiej kolejności. Taka forma polecenia, stanowi dla dziecka plan działania, ułatwia mu organizację pracy i osiągnięcie celu. Nie przeraża go rozmiarami i co bardzo ważne, dostarcza satysfakcji po wykonaniu każdej części. Po odczytaniu instrukcji, uczeń musi powtórzyć ją i powtarzać w toku pracy tyle razy, ile jest to potrzebne by rozumiał i zapamiętał. Nauczyciel powinien chwalić go za każdy etap pracy i dokładnie określać, co uczeń zrobił dobrze i czym zasłużył na wyróżnienie. Podczas prac pisemnych ważne jest skracanie ich długości, przeznaczenie i określenie na ich wykonanie odpowiedniego czasu i nieustanne przypominanie dziecku o sprawdzaniu. Ze względu na krótki czas koncentracji uwagi, zasadne jest stosowanie większej ilości krótszych i bardziej intensywnych ćwiczeń, a nie mniejszej liczby długich, żmudnych form 9 pracy. W związku z kłopotami ucznia z systematyzowaniem wiedzy, warto go informować o tym, w jaki sposób treści, których aktualnie się uczy, wiążą się z przyswojonymi już wcześniej. Korzystne jest uświadamianie wszelkich analogii i połączeń miedzy różnymi partiami nauczanego materiału. W związku z kłopotem z koordynacją wzrokowo – ruchową, należy urealniać oczekiwania dotyczące graficzności pisma i estetyki zeszytów, a przepisywanie z tablicy ograniczyć do minimum. Ważne jest, by często sprawdzać zeszyty pod kątem poprawności prac i systematyczności zapisów. Nie można zapominać o ciągłym sprawdzaniu czy dziecko pamięta o terminie oddania pracy, czy wie, co jest zadane, co należy przynieść na zajęcia. Można sporządzić listę rzeczy potrzebnych na zajęcia, a uczeń sam ma odznaczać, na kiedy potrzebne będą poszczególne pomoce lub czy już zostały przyniesione. Pracę domową należy omówić w przejrzysty sposób i polecić zapisać, a czasem samemu zapisać w zeszycie ucznia. Przypominając dziecku codziennie o stałych czynnościach i obowiązujących zasadach porządkujemy jego świat, który odbiera ono przecież jako chaos informacyjny. Istotnym elementem pracy z dzieckiem, jest ułatwianie mu koncentracji i utrzymania uwagi na pracy, przez pobudzenie ciekawości. Osiągnąć to można urozmaicając ćwiczenia, przeplatając treści mniej ciekawe bardziej atrakcyjnymi dla ucznia, wprowadzając pewną obrzędowość, zaskakujące i żartobliwe ćwiczenia. Bardzo dobre efekty uzyskuje się przez stosowanie w pracy form angażujących wszystkie zmysły, manipulowanie i doświadczanie. Korzystne dla ułatwienia koncentracji na pracy jest ilustrowanie treści schematami, wykorzystywanie metod aktywizujących mapy pamięci, metaplanu, porządkujących hasłowych zapisów. W pracy z dzieckiem nadpobudliwym nieodzowne jest stosowanie form pomagających mu rozładować napięcie i potrzebę ruchu – może to być krótka zabawa wspólna dla całej klasy lub indywidualne zaangażowanie dziecka w czynności porządkowe (rozdanie pomocy, zebranie prac, zawieszenie mapy) jak i przerwanie zbytniej impulsywności przez skierowanie uwagi w innym kierunku (np. podsuniecie ciekawej gry, karty pracy). Dobre efekty rozładowania napięcia można uzyskać proponując dziecku by narysowało swój gniew, złość albo skorzystało z „kartki bezpieczeństwa” wywieszonej w klasie, którą można zgnieść, podrzeć i wyrzucić do kosza. Potrzebę ruchu zaspakajać może dziecko uczestnicząc w jakiejś zorganizowanej formie sportu jak również w zajęciach z elementami pantomimy, które oprócz redukcji napięcia mięśniowego, uspołeczniają i uczą radzić sobie z własnymi emocjami. Wszystkie dzieci lubią wycieczki, a dla dziecka nadpobudliwego psychoruchowo są one szczególnie 10 atrakcyjne, bo oprócz rozładowania potrzeby ruchu, dostarczają kontaktów z rówieśnikami w innym miejscu niż klasa i umożliwiają poznawanie środowiska przez działanie. Ze względów organizacyjnych i psychoedukacyjnych, pożądane jest by podczas wycieczki towarzyszyło dziecku jedno z rodziców. Nauczyciel uzyska wsparcie w radzeniu sobie z objawami chorobowymi ucznia, a rodzic będzie miał okazję do obserwacji funkcjonowania dziecka w grupie rówieśniczej. W stwarzaniu właściwych warunków dla ucznia nadpobudliwego, doniosłą rolę odgrywa współpraca rodziców z nauczycielem. Istotne jest uświadomienie rodzicom, że inność ich dziecka jest objawem a nie wynikiem złośliwości czy ich błędów, że nasilenie objawów będzie zmieniało się z wiekiem, ale nie wykluczone, że nadal będą istniały [3]. Konsekwencja w postępowaniu z dzieckiem, stała kontrola wykonania poleceń, właściwa organizacja miejsca pracy (odrabianie lekcji w określonym miejscu, porze, z odpowiednimi pomocami), stałe przypominanie o zobowiązaniach i zasadach, nagradzanie i okazywanie ciepłych uczuć, to wskazania, którymi ma kierować się nie tylko nauczyciel, ale i rodzice. Rodzice powinni być w stałym, codziennym kontakcie z nauczycielem, by dziecko widziało, że cieszą się każdą, nawet małą pozytywną zmianą w jego funkcjonowaniu. Warto, aby wzmacniali pożądane zachowania nagrodą ustaloną z nauczycielem, a w przypadku niepowodzeń nie karali a pozbawiali przyjemności. Organizując otoczenie dziecka z ADHD i wychodząc naprzeciw jego trudnościom, możemy powodować, że nasilenie objawów będzie niewielkie i relacje między dzieckiem nadpobudliwym a środowiskiem będą coraz bardziej pozytywne. Zasady pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo • Systematycznie przypominać o konsekwencjach konkretnych zachowań – stosować ustalony wspólnie system nagród i kar • Natychmiast dostrzegać i wzmacniać każdą zmianę na lepsze w zachowaniu i nauce • Przekazywać dziecku pozytywne uczucia i wykazywać zainteresowanie jego problemami • Pomagać w skupieniu się na jednej czynności • Przypominać, żeby się zatrzymało, zastanowiło, pomyślało • Jasno i krótko formułować aktualne oczekiwania względem dziecka, głosem opanowanym, zdecydowanym, ale życzliwym 11 • Stosować urozmaicone formy i metody pracy budzące zainteresowanie i pozwalające samemu doświadczać • Przedstawiać plan pracy i informować, co się zgodnie z nim zdarzy za chwilę, a o wszelkich odstępstwach, uprzedzać • Dawać jedno polecenie na raz • Sprawdzać czy dziecko rozumie polecenie, jeśli nie, prosić o powtórzenie lub powtórzyć samemu • Dzielić dłuższe zadania na krótkie, etapowe polecenia, od razu zauważać ich wykonanie, wzmacniać pozytywnie i zachęcać do dalszej pracy • Proponować zadania pomagające rozładować napięcie i potrzebę ruchu Bibliografia 1. T.Wolańczyk, J.Komender; Zaburzenia hiperkinetyczne, [w:] Psychiatria dzieci i młodzieży pod redakcją Ireny Namysłowskiej, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004 2. Russell A.Barkley; Dzieci nadpobudliwe i roztargnione, „Świat nauki”, Listopad 1998 3. T.Wolańczyk, A.Kołakowski, M.Skotnicka; Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Wydawnictwo BiFolium, Lublin 1999 4. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Versalius”, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Kraków – Warszawa 1997 12
