Układ nerwowy[1] jest narządem kierowniczym całego ustroju

FUNKCJONOWANIE OSÓB Z OBJAWAMI CHOROBOWYMI ZE STRONY UKŁADU
NERWOWEGO I OPIEKA
Układ nerwowy1 jest narządem kierowniczym całego ustroju. Składa się ze skomplikowanej
sieci połączeń (nerwów) kierowanej przez ośrodek centralny, którym jest mózg.
Dzieli się na:
- ośrodkowy układ nerwowy (oun),
- obwodowy układ nerwowy,
- autonomiczny (wegetatywny) układ nerwowy.
Ośrodkowy układ nerwowy, który tworzą mózg i rdzeń kręgowy, jest odpowiedzialny za
informacje wewnątrz organizmu oraz za porozumiewanie się organizmu z otoczeniem.
Mózg wypełnia czaszkę, która jest sztywną puszką. Składa się z mózgowia, móżdżku i pnia
mózgu.
Mózgowie – jest największą częścią mózgu, która dzieli się na dwie półkule: prawą i lewą.
Otrzymują one bodźce i zawiadują przeciwnymi stronami ciała. Jedna z nich jest dominująca, u
osób praworęcznych jest to półkula lewa.
Zewnętrzna część mózgowia – kora mózgu - jest zbudowana głównie z komórek istoty szarej.
Jest ona pofałdowana i tworzy zagłębienia, zwane zakrętami, które zwiększają powierzchnię
mózgu.
Wewnątrz półkul leży istota biała.
Każdą półkulę można podzielić na cztery płaty odpowiedzialne za różne czynności kory mózgu:
- Płaty czołowe – odpowiedzialne za procesy zachowania, uczenia się, myślenia twórczego,
osobowość, pamięć i reakcje emocjonalne. Płaty ciemieniowe otrzymują bodźce czuciowe
z mięśni, skóry, stawów i ścięgien strony leżącej w przeciwnej od niego połowie ciała. W
tych płatach następuje interpretacja bodźców.
- Płaty potyliczne są odpowiedzialne za widzenie.
- Płaty skroniowe są odpowiedzialne za czucie smaku, węch i słuch; mają duże znaczenie
dla procesów pamięci i emocji. Móżdżek – obejmuje 1/10 masy mózgu i składa się z
powierzchownej warstwy istoty szarej i kory pokrywającej istotę białą. Jest
odpowiedzialny za równowagę i koordynację ruchów mięśni.
Pień mózgowia – jest strukturą wydłużoną, biegnącą z mózgowia do rdzenia kręgowego. Dzieli
się na trzy części:
- śródmózgowie – zawiera dwie grupy włókien nerwowych zwanych konarami mózgu,
które łączą mózgowie, móżdżek i rdzeń kręgowy;
- most – zespół włókien nerwowych łączących półkule móżdżku;
- rdzeń przedłużony – znajdują się w nim ważne ośrodki życiowe: oddechowy, sercowy,
naczynioruchowy.
Rdzeń kręgowy rozciąga się w kanale kręgowym, od górnej krawędzi pierwszego kręgu szyjnego
do dolnej krawędzi pierwszego kręgu lędźwiowego. Średnio jego średnica wynosi 1 cm,
odchodzi od niego 31 par nerwów rdzeniowych zawierających włókna czuciowe i motoryczne.
Zadaniem rdzenia kręgowego jest:
- przejmowanie rozkazów napływających z mózgu i przekazywanie ich dalej przez nerwy
do wszystkich narządów,
- odbieranie sygnałów informacyjnych napływających z ustroju i przekazywanie ich do
mózgu.
P. Hunt, B. Sendell, Pielęgniarstwo dorosłych z określonymi zaburzeniami fizjologicznymi, PZWL, Warszawa,
1990, s. 172-186; B. Aivares Garrido, Rodzinna Encyklopedia Zdrowia, PZWL, Warszawa, 1998, s. 242-254.
1
Mózg i rdzeń otaczają opony: twarda, pajęcza i miękka. Pomiędzy oponą pajęczą a miękką
(przestrzeń podpajęczynówkowa) znajduje się płyn mózgowo-rdzeniowy, który jest
amortyzatorem dla w OUN i stanowi substancję wymienną między mózgiem a krwią.
Obwodowy układ nerwowy jest złożony z sieci nerwów, utworzonych przez liczne włókna
nerwowe, stanowiące wypustki neuronów z rdzenia kręgowego i pnia mózgu, które ciągną się aż
do najdalszych części ciała.
Nerwy pełnią funkcję przewodzenia bodźców, przechodzą wzdłuż nich rozkazy z OUN oraz
odbierają bodźce z otoczenia i przekazują je do mózgu, gdzie zostają rozpoznane i przetworzone
w odczucia.
Dzielą się na nerwy:
- czaszkowe (12 par wychodzące z istoty szarej pnia mózgu, odbierają bdźce węchowe,
słuchowe, wzrokowe i smakowe);
- rdzeniowe (wychodzą z rdzenia kręgowego: 8 par w odcinku szyjnym, 12 par
piersiowym, 5 lędźwiowym, 5 krzyżowym, 1 na poziomie ogonowym – przewodzą
bodźce ruchowe i czuciowe, dotykowe z różnych części skóry).
Układ nerwowy autonomiczny (wegetatywny) jest niezależny od woli i stanowi sieć nerwów
obwodowych. Jest odpowiedzialny za najbardziej podstawowe czynności życiowe ustroju (nie
poddające się woli), takie jak utrzymanie ciśnienia krwi, czynność serca, oddychanie, trawienie.
Dzieli się na:
- układ współczulny – w postaci łańcucha zwojów nerwowych, leżących wzdłuż
kręgosłupa,
- układ przywspółczulny – leżący częściowo w obrębie czaszki, a częściowo w miednicy.
Jednostką czynnościową układu nerwowego jest neuron, który składa się z ciała
komórkowego (cytoplazma, jądro, mitochondria, błona komórkowa, dendrony, dendryty) i
aksonu (długiego wyrostka nerwowego – włókna, które może przewodzić pobudzenie nerwowe
na duże odleglości.
Komórki nerwowe nie mogą się dzielić, ich ilość jest stała i określona już u noworodka, a od 30
roku życia zaczyna się stopniowo zmniejszać.
Miejsce, w którym nerwy łączą się ze sobą lub nerw łączy się z mięśniem, lub gruczołem
nazywa się synapsą.
Reasumując, układ nerwowy jest ośrodkiem kontroli i decyzji oraz siecią służącą do
przekazywania informacji. Zakończenia nerwowe odbierają bodźce, przekazują je do mózgu,
który przesyła odpowiedni rozkaz do efektorów.
Jest to zamknięty obieg, w którym informacje przebiegają stale w obu kierunkach do i od mózgu.
Czynność czuciowa – odbieranie informacji i przesyłanie ich do mózgu, gdzie są interpretowane.
Czynność ruchowa – przekazywanie poleceń z mózgu – przez włókna nerwowe – do mięśni. Te
„rozkazy” determinują ich ruchy lub działanie innych narządów.
Odbieranie bodźców wymaga specjalizacji receptorów: czuciowych, termicznych, bólowych,
mięśniowych.
U ludzi w podeszłym wieku2 masa mózgu zmniejsza się w miarę utraty neuronów.
Dochodzi do zmniejszenia szybkości przewodzenia pobudzania wzdłuż aksonów i opóźnienia
czasu reakcji. Konieczne są silniejsze bodźce, ponieważ próg pobudliwości sensorycznej ulega
podwyższeniu. Np. zmiana temperatury zewnętrznej może nie być uświadomiona w
dostatecznym stopniu, podobnie jak odbieranie długotrwałego ucisku.
2
G. Garrett, Potrzeby zdrowotne ludzi starszych, PZWL, Warszawa, 1990, s. 28.
OBSERWOWANIE CHORYCH Z OBJAWAMI CHOROBOWYMI ZE STRONY UKŁADU
NERWOWEGO I POSTĘPOWANIE OPIEKUŃCZE3
Objawy chorobowe ze strony układu nerwowego.
Choroby układu nerwowego mogą mieć u swego podłoża zaburzenia organiczne czy
fizyczne (objawy somatyczne), którymi zajmuje się przede wszystkim neurologia oraz zaburzenia
czynnościowe (objawy psychiczne), które w większości zalicza się do psychiatrii. Stąd wszystkie
objawy chorobowe ze strony układu nerwowego dzieli się na:
- objawy neurologiczne
- objawy psychiczne
U człowieka obserwuje się powiązanie zjawisk somatycznych z psychicznymi oraz wzajemną ich
zależność.
Objawy neurologiczne
Drżenie (tremor). Drżenie kończyn, głowy, mięśni twarzy występujące w spoczynku i przy
wykonywaniu ruchów, jest objawem niektórych chorób mózgowych.
Drgawki kloniczne. Są to bezpośrednio po sobie występujące skurcze i rozkurcze całych grup
mięśniowych, na skutek pobudzenia kory mózgowej; charakterystyczne dla ataków padaczki.
Drgawki toniczne. Drgawki tego typu, charakterystyczne dla tężca, to długotrwały skurcz mięśni
na skutek pobudzenia ośrodków podkorowych.
Niedowład (paresis). Jest to osłabienie siły mięśniowej z ograniczeniem ruchów czynnych. Ich
charakter wiotki lub spastyczny jest analogiczny do porażeń.
Porażenie. Porażenie to całkowite zniesieni ruchów czynnych, obejmujących pojedyncze
mięśnie, grupę mięśniową lub całą kończynę. Porażenia mogą wystąpić jako wiotkie,
charakteryzujące się obniżeniem napięcia mięśniowego, porażenie spastyczne cechuje się
wzmożonym napięciem mięśniowym. Ruchy bierne – w tym rodzaju porażeni – napotykają duży
opór.
Stan, kiedy porażenie obejmuje dolną połowę ciała, tj. gdy są porażone obie kończyny dolne,
określa się jako paraplegię. Porażenie, którym objęta jest prawa lub lewa strona ciała – określa
się jako hemiplegię.
Objawy psychiczne
Reakcje na bodźce mogą być bardzo różne, a mimo to mogą się mieścić w granicach normy. Z
drugiej strony chory z zaburzeniami psychicznymi często może stwarzać pozory człowieka
zupełnie zdrowego.
Granica między stanem normalnym i chorobowym jest bardzo płynna, dlatego też obserwowanie
tych ludzi musi być wnikliwe i dłuższe, szukanie przyczyn dociekliwe, a wnioskowanie ostrożne
i przemyślane.
O zaburzeniach psychicznych będą świadczyć zmiany w procesach psychicznych. Mogą one być
spowodowane chorobami psychicznymi, zatruciami i chorobami zakaźnymi.
Zmiany w postrzeganiu. U zdrowego człowieka spostrzeganie polega na prawidłowym
odzwierciedleniu obiektywnie istniejącej rzeczywistości. W zaburzeniach spostrzegania mogą
wystąpić omamy, czyli halucynacje, polegające na rzekomym odbieraniu wrażeń, np. chory
słyszy głosy, widzi przedmioty, których obiektywnie brak.
Innego rodzaju zaburzeniami są iluzje, które polegają na nieprawidłowej interpretacji zjawisk.
3
S. Wołynka, Pielęgniarstwo ogólne, PZWL, 1986, t. I, s. 343-349.
Zaburzenia w sferze myślenia. Myślenie jest to proces psychiczny, polegający uogólnionym
odzwierciedleniu rzeczywistości. Zaburzenia w tej dziedzinie powodują tworzenie błędnych
sądów o przeżywanej rzeczywistości.
 Urojenia prześladowcze – polegają na błędnym przekonaniu, że ktoś lub wszyscy ludzie z
otoczenia działają na szkodę chorego.
 Urojenia wielkościowe – chory utożsamia się w nich z osobami o wybitnym znaczeniu,
np. z Napoleonem.
 Urojenia małowartościowości polegają na krańcowym zmniejszeniu swojej wartości.
 Urojenia hipochondryczne polegają na przesadnym traktowaniu własnych dolegliwości
lub doszukiwaniu się i siebie nie istniejących chorób.
 Natręctwo myślowe charakteryzuje się stałym myśleniem na jeden temat, chory nie może
się od niego uwolnić.
 Myślenie zwolnione lub gonitwa myśli – należy także do zaburzeń sfery myślenia.
Zaburzenia w sferze uczuć. Zaburzenia tego typu dotyczą nastroju chorego.
Nastrój chorego i zmiany nastroju mogą mieć swoje uzasadnienie w obiektywnej
rzeczywistości, np. mogą mieć swoje uzasadnienie w obiektywnej rzeczywistości, np. mogą być
reakcją na radosne lub przygniatające wieści. U chorego zmiany nastroju występują bez
uzasadnionego powodu.
Podwyższenie nastroju może prowadzić do euforii, tj. stanu objawiającego się maksymalnym
optymizmem. Obniżenie nastroju daje dysforię, tj. przygnębienie, z nastawieniem złośliwym i
gniewliwym, ale najczęściej ucząca te są krótkotrwałe.
Chwiejnością uczuciową nazywamy krańcową zmienność nastroju.
Fobie są to natrętne, uporczywe lęki przed określonymi lub nieokreślonymi sytuacjami,
zjawiskami, przedmiotami.
Zaburzenia stanu świadomości . Świadomość jest określana jako obecność, przytomność,
poczucie przeżywania związku ze światem zewnętrznym, stan czuwania, zdolność do refleksji.
Zaburzenia stanu świadomości mogą mieć różne stopnie.
Półprzytomność, czyli przymglenie świadomości, charakteryzuje się zwolnioną reakcją chorego
na bodźce, można jednak w tym stanie nawiązać kontakt z pacjentem.
Nieprzytomność, czyli całkowite wyłączenie świadomości – kontakt z chorym jest niemożliwy.
Stuporem nazywa się taki stan chorego, kiedy tylko bodźce bardzo silne – jak zimno, duży ból są
zdolne dotrzeć do świadomości.
Majaczenie (delirium) charakteryzuje się podnieceniem nerwowym – „nadczynnością”. Chory w
tym stanie może być agresywny, napastliwy, a przez to niebezpieczny dla siebie i otoczenia.
Majaczenie w zatruciu alkoholowym nazywa się delirium tremens. Chory w delirium tremens
ulega halucynacjom wzrokowym, jest podniecony i niespokojny. W ataku szału może być
niebezpieczny dla otoczenia i siebie.
Śpiączka (coma) jest to stan wyłączenia świadomości, gdy chory nie reaguje na żadne czynnik
zewnętrzne.
Zaburzenia w sferze pamięci. Zaburzenia te występują razem z innymi zaburzeniami
psychicznymi, mogą też być następstwem urazów mechanicznych. Objawiają się utratą pamięci o
całej przeszłości lub o pewnych okresach z przeszłości. Czasem chory wypełnia te luki treścią
zmyśloną (konfabulacja).
Zaburzenia pamięci mogą także wystąpić u ludzi starych na skutek zmian degeneracyjnych.
Napady padaczki i histerii.
Napady padaczki i histerii dają typowe objawy charakterystyczne dla zaburzeń nerwowych i
psychicznych.
Napad padaczki. Wśród chorych, którzy tracą przytomność mogą znaleźć się pacjenci
cierpiących na padaczkę. Niektórzy z tych chorych przed napadem mają indywidualne dla
każdego chorego halucynacje słuchowe, wzrokowe bądź zapachowe (tzw. aura). Po krótkim
okresie zwiastującym chory traci przytomność, pada tam, gdzie w danej chwili się znajduje. Atak
zaczyna się obejmującym całe ciało skurczem tonicznym, po którym występują drgawki
kloniczne. Na ustach pojawia się piana, często krwawo zabarwiona (jeżeli chory przygryzie język
lub wargi). W czasie napadu może nastąpić bezwiedne oddanie moczy. Źrenice są szerokie, nie
reagują na światło. Stan taki może trwać kilka minut, po czym chory wraca do przytomności –
czuje się jednak rozbity, senny, zagubiony w otaczającej go rzeczywistości i zasypia na pół do
jednej godziny.
O odróżnieniu od opisanego napadu, zwanego dużym (grand mal), mogą wystąpić napady małe
(petit mal), charakteryzujące się krótkotrwałą utratą przytomności bez drgawek, często nawet bez
upadku. Tym atakom może towarzyszyć tzw. automatyzm, polegający na nieświadomym
wykonywaniu przez chorego pewnych czynności.
Udzielając pomocy w czasie wystąpienia napadu należy zabezpieczyć chorego przed
dodatkowymi urazami. Pomoc ogranicza się do amortyzowania uderzeń głową o podłoże i
usunięcia twardych i ostrych przedmiotów. Nie należy wstrzymywać drgawek, prostować ciała,
przenosić chorego, jeśli nie grozi mu niebezpieczeństwo. Nie wkłada się też niczego do ust.
Napad histerii. Napad histerii może rozpocząć się upadkiem i skurczem tonicznym, po którym
wystąpią drgawki. Chory pada jednak zawsze tak, aby nie zrobić sobie krzywdy, najczęściej na
fotek, łóżko czy krzesło Źrenice reagują na światło, nie występuje przygryzienie języka ani warg,
chory nie zanieczyszcza się i jest zorientowany w sytuacji.
Najczęściej histerycy uciekają się do ataków (ucieczka w chorobę), kiedy nie mogą opanować
swojej sytuacji życiowej. Lubują się w teatralności, dużej liczbie widzów pełnych współczucia i
chęci interwencji.
Udzielając pomocy choremu trzeba pamiętać, że atak skończy się tym prędzej, im lepiej opanuje
się sytuację. Należy usunąć widzów, zapewnić głośno i spokojnie, ze atak zaraz minie, że
choremu nie grozi żadne niebezpieczeństwo.
Ataków histerii nie można lekceważyć jest to objaw poważnej choroby histerii, którą należy
leczyć.
Postępowanie
Mimo upowszechnienia wiedzy, spotykamy się bardzo często z zacofanym stosunkiem do
psychicznie chorych. Rodziny chorych nie chcą się decydować na leczenie swych bliskich w
szpitalach psychiatrycznych, nie traktując tych schorzeń na równi z innymi.
Rola opiekunki w tej dziedzinie polega na uświadomieniu i przekonaniu rodziny o konieczności
oddania chorego pod opiekę specjalistów. Niektórym z tych chorych mogą udzielić pierwszej
pomocy telefony zaufania, poradnie zdrowia psychicznego, psychiatryczne oddziały dzienne,
zakłady terapii zajęciowej, zakłady pracy chronionej itp. Opiekunka powinna ułatwić tym
chorym kontakt z lekarzem, poinformować o stanie zdrowia pacjenta, o stosunku bliskich do
niego, a w razie potrzeby przekonać o konieczności hospitalizacji. Hospitalizacja jest potrzebna
do wykrycia przyczyn schorzenia, ustalenia diagnozy i podjęcia leczenia, które bardzo często
doprowadza do zupełnego odzyskania równowagi psychicznej.
W warunkach domowych stan chorego nie tylko będzie się pogarszał, ale mogą zaistnieć
sytuacje, kiedy chory stanie się niebezpieczny dla siebie i otoczenia. Podobna sytuacja może
również się zdarzyć, jeżeli chory nie będzie kontynuował w domu leczenia zapoczątkowanego w
szpitalu. Chory powinien w dalszym ciągu przyjmować przepisane leki i stosować się do
wszystkich zaleceń lekarz. Rodzina winna być poinformowana o możliwości pogorszenia się
stanu chorego w przypadku nieprzestrzegania wskazówek lekarza.
W warunkach szpitalnych punktem wyjściowym dla udzielenia choremu właściwej
pomocy jest bardzo dokładne obserwowanie wszystkich objawów chorobowych i umiejętność
prawidłowego przekazania jego wyników. Opiekunka winna zdawać sobie sprawę czy u
obserwowanego występuje zdolność stałego przystosowania się, mająca na celu zaspokojenie
wszystkich potrzeb i umożliwiająca życie w społeczeństwie. Obserwując związki i zachowanie
się chorego w stosunku do otaczających go ludzi dowiaduje się czy pacjent unika z nimi
kontaktu, izoluje się lub broni przed otoczeniem stając się złośliwym, agresywnym i
wojowniczym.
Na stan psychiczny chorego mogą wpływać nie tylko zmiany patologiczne, ale również trudności
w zaadaptowaniu się do środowiska szpitalnego, niekorzystna reakcja na samą chorobę i fakt
hospitalizacji, jak również trudności w zaspokajaniu potrzeb w nowych warunkach.
Opiekunka winna zorientować się, czy chory jest pogodny, przygnębiony, ożywiony czy
apatyczny, zrezygnowany czy zdolny podjąć z pomocą personelu walkę o swoje zdrowie.
Ważne jest, czy narasta w nim napięcie i niepokój, czy podopieczny jest ufny, czy przejawia
krytyczny stosunek do wszystkich i wszystkiego, co go otacza.
Jeśli zmiany w psychice nie są zmianami ściśle chorobowymi, a raczej wypływającymi z
sytuacji, w jakiej się podopieczny znajduje – przede wszystkim należy zaplanować swoje
działania w kierunku zaspokojenia jego indywidualnych potrzeb w zmienionych dla niego
warunkach, otoczyć go szczególną troską i dużą wyrozumiałością.
Istotną rolę odgrywa uczenie podopiecznych zasad higieny układu nerwowego4, aby nie
dopuścić do zachwiania u nich równowagi psychicznej.
1. Właściwe przygotowanie osobnika do życia i spełniania obowiązków zawodowych oraz
wybór pracy i zakresu odpowiedzialności zależnie od cech osobniczych, wiadomości i
umiejętności człowieka.
2. Stosunki międzyludzkie w środowisku życia. Badania wykazały, że na samopoczucie
mają pozytywny wpływ: wzajemna ufność, życzliwość, wyrozumiałość, takt, kultura
słowa, zainteresowanie podopiecznym.
3. Rozwijanie zainteresowań i pogłębianie wiedzy w zależności od możliwości czasowych i
fizycznych.
4. Dobra organizacja dnia, rytmiczność pracy i odpoczynku dostosowana do wieku,
osobowości i zdrowia.
5. Zapewnienie odpoczynku biernego i czynnego, codziennego i okresowego, korzystanie z
rozrywek odciążających układ nerwowy dla utrzymania równowagi.
6. Hartowanie układu nerwowego przez stosowanie ćwiczeń fizycznych, uprawianie
sportów i odpowiednie wychowanie uczące dyscypliny życia codziennego, nauki i pracy.
4
Tamże, s. 350-351.
7. Ograniczanie albo eliminowanie używek, nikotyny, alkoholu, nieuciekanie się do leków
kojących i innych – bez polecenia lekarza – a w razie choroby ścisłe stosowanie się do
jego zaleceń.