Jak zrozumieć ucznia z Zespołem Aspergera?
advertisement
„Nie jestem czarny ani biały, nie jestem obcokrajowcem... Po prostu mam inny umysł, inny mózg, to wszystko....” /Jennifer Venditti: „Billy the Kid” (2007)/. Jak zrozumieć ucznia z Zespołem Aspergera? - czyli wskazówki dla nauczyciela. Nie ulega wątpliwości, że każde dziecko z Zespołem Aspergera ma swoją własną niezwykłą osobowość, wyjątkowe zdolności i różny stopień nasilenia objawów zaburzeń... W efekcie nie ma więc dokładnie sprecyzowanej instrukcji postępowania dla każdego dziecka z ZA, podobnie jak żadna z metod nauczania nie jest odpowiednia dla wszystkich dzieci, których nie dotknęło to zaburzenie. Osoba ze zdiagnozowanym Zespołem Aspergera inaczej pojmuje sens świata, przetwarza procesy informacyjne i odnosi się do innych ludzi. Jest to najłagodniejsza forma autyzmu. Ludzi dotkniętych tą chorobą cechuje tzw. „ślepota społeczna”. Efektem tego defektu jest dezorientacja w sytuacjach społecznych, brak dostrzegania związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy sytuacjami a zachowaniem innych osób. Nieuwzględnianie faktu, że inni ludzie mogą mieć inną wiedzę, inne uczucia i dążenia, może powodować brak gotowości do dzielenia się własnymi przeżyciami, pragnieniami, uczuciami. Może też być przyczyną nieliczenia się z interesem innych oraz popełniania gaf i występowania zachowań, które dla innych są przykre, mimo braku takich intencji. W porównaniu z dziećmi zdrowymi, dzieci autystyczne lepiej rozumieją i wyjaśniają funkcjonowanie świata nieożywionego, do czego bardziej potrzebne jest myślenie mechanistyczne, niż rozumienie sytuacji społecznych, w których potrzebna jest tzw. inteligencja emocjonalna. Problemem w funkcjonowaniu umysłu tych dzieci jest również fragmentaryczne postrzeganie świata, skupienie na szczegółach, a nie na całości, trudność w dokonywaniu uogólnień przy uwzględnieniu kontekstu (tzw. zaburzenia centralnej koherencji). Trudności wynikają również z zaburzeń funkcji wykonawczych, takich jak: planowanie z wyprzedzeniem, tworzenie nowych, konkurencyjnych pomysłów, inicjowanie i podtrzymanie działań zmierzających do określonego celu, utrzymanie koncentracji na zadaniu i pobudzenia poznawczego niezbędnego do jego wykonania, zdolność do zmiany kierunku uwagi (przełączania między zadaniami). Skutkiem zaburzeń tych funkcji jest impulsywność, brak hamowania reakcji, zachowanie zdeterminowane przez bodziec, niezdolność do wykonania złożonych zadań bez podpowiedzi, skłonność do powtarzania tych samych działań (perseweracje), stereotypowe, sztywne wzorce zachowań. Dodatkowo, problemem są zaburzenia dotyczące odbioru bodźców objawiające się nadwrażliwością lub zmniejszoną wrażliwością na docierające do dziecka bodźce wzrokowe, słuchowe, zapachowe, dotykowe. Może to powodować takie zachowania, jak: ruchy stereotypowe, hałasowanie. Warto przy tym pamiętać, że naukowcy jednoznacznie obalili mity, zgodnie z którymi przyczyny zaburzeń ZA tkwią w sytuacji psychologicznej i środowiskowej dziecka. Mimo że realne przyczyny nie są znane, współczesna nauka już wie, że dotyczą one obszarów neurobiologii i genetyki, na które błędy rodzicielskie i wychowawcze nie mają wpływu (...). Autyzm jest często określany jako "spektrum zaburzeń", ponieważ dotyka osoby w różny sposób i w różnym stopniu. Zespół Aspergera jest najczęściej "ukrytą niepełnosprawnością". Oznacza to, że nie można powiedzieć, że ktoś jest niepełnosprawny na podstawie wyglądu zewnętrznego. Ludzie z tą chorobą mają trudności w trzech głównych obszarach. Są to obszary: komunikacji społecznej, interakcji społecznych, wyobraźni społecznej. Często określane są one jako "triada zaburzeń". 1 Nauczyciele mogą odegrać istotną rolę, jeżeli chodzi o pomoc dzieciom z Zespołem Aspergera, które mają stawić czoła otaczającej je rzeczywistości. Dzieci te często nie są w stanie wyrazić swoich obaw i niepokojów, dlatego też to właśnie od dorosłych, którzy odgrywają w ich życiu ważne role zależy, czy będą one w stanie opuścić swój bezpieczny świat fantazji na rzecz niepewności świata zewnętrznego. Ważne jest zatem, aby w szkole zapewnić tym dzieciom przewidywalność i stabilność, której im na co dzień brakuje. W przypadku jednostek cierpiących na Zespół Aspergera niezwykle ważne jest stosowanie kreatywnych strategii nauczania – nie tylko wspieranie sukcesów w nauce, lecz również udzielanie dzieciom pomocy, dzięki której poczują się mniej odizolowane od innych istot ludzkich. Poniżej zostanie przedstawionych kilka typowych dla dzieci z ZA zachowań oraz wskazówek dla nauczyciela, jak można nad nimi zapanować oraz odpowiednio kierować ich pracą i emocjami. Potrzeba stabilności i niezmienności Dzieci z ZA maja problemy z zaakceptowaniem nawet minimalnych zmian, obsesyjnie boją się rzeczy nieprzewidywalnych - to one właśnie wywołują w nich stres, wzbudzają w nich skrajne emocje oraz zaburzają porządek i równowagę wewnętrzną. Często pojawia się u tych dzieci schematyzm, który pozwala im w miarę normalnie funkcjonować w tym niezrozumiałym i enigmatycznym dla nich świecie. Wskazówki dydaktyczne Ważnym elementem wprowadzającym ucznia z ZA do rzeczywistości szkolnej jest dokładne zapoznanie ucznia z wnętrzem szkoły, gdyż wejście w nowe środowisko możne skutkować pojawieniem się u dziecka stanów lękowych, fobii, czy poczucia niepokoju. Trzeba zatem wykazywać się dużą empatią i starać się minimalizować ewentualne zmiany. Istotne znaczenie ma utrzymanie odpowiedniego schematu pracy: planów dnia, planów lekcji, terminów klasówek, sprawdzianów, terminu, do którego należy przeczytać lekturę itp. Z wyprzedzeniem należy informować ucznia o wszelkich zmianach w otoczeniu lub w rozkładzie zajęć. Informacja o nowej sytuacji powinna zostać przekazana dziecku odpowiednio wcześniej, łącznie ze wskazówkami, jakiego zachowania od dziecka będziemy oczekiwać. W tym celu istotna jest nie tylko informacja słowna, ale również pisemna (dobrze byłoby również wesprzeć się formą obrazkową). Taki plan dziecko może mieć na swojej ławce, gdzie na bieżąco będzie ono mogło sprawdzać kolejność zdarzeń i płynnie przechodzić z jednej aktywności w drugą. Wczesne poinformowanie ucznia o nawet najmniejszej zmianie, pozwoli mu uniknąć paranoicznego zamartwiania się i wybicia z zaplanowanego rytmu dnia. Zaburzenie interakcji społecznych Osoby z Zespołem Aspergera nie są w stanie instynktownie pojąć zasad życia społecznego, więc czasem trzeba im je wytłumaczyć. Może się zdarzyć, że ich wypowiedzi są nieadekwatne do sytuacji oraz zaburzona zostanie hierarchia ważności społecznej (uczeń może odnosić się do nauczyciela tak samo jak do kolegi z ławki). Dzieci z ZA wykazują niezdolność do rozumienia złożonych reguł interakcji społecznych - bywają naiwne, nietaktowne, często nie rozumieją ironii, żartów i metafor, mogą nie lubić kontaktu fizycznego lub wręcz przeciwnie (mogą natrętnie tego kontaktu potrzebować, tuląc się nie tylko do nauczycieli, ale i uczniów). Mają one trudności z inicjowaniem i podtrzymywaniem rozmowy, pomimo dobrze rozwiniętej mowy (czasami ma się wrażenie, że mówią w kierunku ludzi zamiast do nich). 2 Wskazówki dydaktyczne: Mając na uwadze fakt, że dzieci z ZA doświadczają rozmaitych trudności z komunikacją, nie można liczyć na to, że przekażą one rodzicom/opiekunom istotne wiadomości o wydarzeniach z życia szkoły, czy zadaniach domowych. Nawet przekazanie rodzicom karteczki z zawiadomieniem może okazać się nieskuteczne. Uczeń może zapomnieć o jej dostarczeniu lub zgubić ją, zanim dotrze do domu. Dopóki uczeń nie opanuje umiejętności przekazywania ważnych informacji swoim opiekunkom, najskuteczniejsze mogą okazać się rozmowy telefoniczne z rodzicami. Częsta i precyzyjna komunikacja między nauczycielem a rodzicem (albo opiekunem prawnym) jest sprawą o znaczeniu kluczowym. W międzyczasie należy dziecko uczyć małymi kroczkami potrzebnych umiejętności organizacyjnych. Pomocną taktyką może być zaznaczenie stron podręcznika z zadanym zadaniem domowym kolorowymi samoprzylepnymi etykietami. Zawsze należy chwalić ucznia, który już pamięta o czymś, o czym wcześniej zapominał. Nigdy nie powinno się oczerniać i obwiniać dziecka, gdy nie wywiąże się z jakiegoś zadania, gdyż nie powinno się wzmacniać porażek. Dziecko może zacząć wierzyć, że nie jest w stanie zapamiętać o przyniesieniu na zajęcia wymaganych rzeczy. Uczniowie ci często wydają się mieć najschludniejsze bądź najbardziej nieuporządkowane ławki. Uczeń siedzący przy stoliku, na którym panuje największy bałagan, będzie potrzebował pomocy nauczyciela, gdyż owy rozgardiasz najprawdopodobniej nie jest jego świadomym wyborem, a umiejętność porządkowania wymaga specjalnego treningu. Jeżeli na zajęciach nauczyciel chce przeprowadzić pracę w grupach musi dokładnie przemyśleć strategię doboru osób - najlepiej poprzez losowanie lub zastosowanie innej, niebudzącej sprzeciwu, metody tworzenia grup, aby uczeń dotknięty autyzmem nie został bez pary. Dobrze byłoby też wybrać w klasie ucznia, który odgrywałby rolę opiekuna - wsparcie i bezpieczeństwo zapewniane przez rówieśnika miałoby dla dziecka z ZA większe znaczenie, niż piecza nad nim osoby dorosłej. Pomoc nauczyciela w doborze przez ucznia z ZA odpowiednich kolegów, może w znacznym stopniu wpłynąć na poprawę jego umiejętności społecznych i dodać odwagi w nawiązywaniu przyjaźni. Warto więc zachęcać i wspierać dziecko do włączania się do grupowych zajęć, gier i zabaw oraz uczenie go stosowania zwrotów inicjujących i podtrzymujących rozmowę. Nauczyciel powinien otoczyć ucznia cierpiącego na ten zespół fachową, aczkolwiek dyskretną opieką. Pamiętać należy, że może się on stać łatwym obiektem zaczepek, prowokacji czy nawet chuligańskich wybryków ze strony rówieśników, gdy ten obrazi ich lub użyje przypadkiem niecenzuralnego słowa. Uczeń taki nie zawsze bowiem zdaje sobie sprawę z tego, co mówi, w jaki sposób i do kogo. Istotne jest również, aby kolegów, którzy opiekują się uczniem z ZA i stają w jego obronie, chwalić na forum klasy czy szkoły - będzie to doskonała okazja, by promować empatię i tolerancję pośród dzieci. Ważne jest, aby w sytuacji niepożądanego zachowania lub zwiększonego napięcia emocjonalnego zapewnić dziecku osobę lub miejsce, które dadzą mu poczucie bezpieczeństwa. W takich momentach, powinno się jak najszybciej wyłączyć je ze stresującego wydarzenia, nie zadając przy tym pytań typu: "dlaczego tak postąpiłeś?". Gdy emocje opadną należy przedstawić dziecku, co było niewłaściwego w jego zachowaniu. Powinno się nazywać jego emocje i wskazywać, czego się od niego oczekuje, gdy następnym razem pojawi się podobny kryzys. Dobrze jest również wskazać alternatywne zachowanie, które byłoby w nim właściwe. Osoby z zespołem Aspergera muszą uczyć się umiejętności społecznych drogą intelektualną, ponieważ brak im wyczucia społecznego oraz intuicji. Nie należy traktować złego zachowania zbyt osobiście. Dobrze funkcjonująca osoba dotknięta autyzmem, nie jest człowiekiem skłonnym do manipulacji i spiskowania, próbującym utrudnić komuś życie. Złe zachowanie najprawdopodobniej jest skutkiem reakcji na stres lub na inny bodziec. Osoby takie rzadko są w stanie dopuszczać się manipulacji. Powinno się uczyć dziecko umiejętności odczytywania emocji wykorzystując w tym celu rysunki, zdjęcia, czy filmiki, gdzie pokazane są różne wyrazy twarzy i gesty. Warto również analizować przyczyny zwiększonego napięcia emocjonalnego (np. brak kontroli, przeciążenie bodźcami, nie radzenie sobie z powierzonym zadaniem, narażenie na negatywne reakcje, czy odrzucenie ze strony otoczenia). Swoje obserwacje nauczyciel powinien przedstawiać rodzicom ucznia - może to być pomocne przy układaniu kolejnego etapu programu terapeutycznego. Ważne jest podkreślanie przez nauczyciela wyjątkowych zdolności dziecka z ZA oraz umiejętnie wykorzystywanie ich do wspólnej nauki w klasie. Wtedy wykazywana przez dziecko fenomenalna 3 zdolność czytania, liczenia, czy znajomość świata będzie dostrzegana przez kolegów i koleżanki jako atut i ułatwi akceptację w grupie. Wąski obszar zainteresowań Zdarza się, że dzieci z ZA obsesyjnie oddają się konkretnym dziedzinom wiedzy oraz dziwacznym zainteresowaniom (w tych sferach posiadają wręcz wiedzę naukową). Ich fiksacje mogą być również związane ze zbieraniem jakiś przedmiotów: znaczków, kart, naklejek, itp. Mają tendencję do nieprzerwanego mówienia na temat swoich pasji, zadawania powtarzających się pytań na ich temat. Mają problemy z zakończeniem takich dyskusji (czasami monologów). Kierują się własnymi upodobaniami pomimo zewnętrznych potrzeb. Bywa, że odmawiają uczenia się czegokolwiek spoza pola swych zainteresowań. Wskazówki dydaktyczne: Nie należy pozwalać dziecku z ZA na ciągłą dyskusję i pytania na temat jego zainteresowań. Trzeba umiejętnie ograniczać te zachowania, wyznaczając ramy czasowe w ciągu dnia, kiedy dziecko może rozmawiać na te tematy. Na przykład: dziecko z ZA, które interesowało się zwierzętami i miało niezliczone pytania na temat klasowego żółwia wiedziało, że może zadawać je tylko podczas przerwy. To była część jego dziennej rutyny, więc szybko nauczył się kontrolować i dyscyplinować, kiedy zaczynał zadawać pytania w innym czasie. Stosowanie selektywnie pozytywnego wzmocnienia, aby utrwalić żądane zachowanie jest podstawową strategią pomocy dzieciom z ZA. Dzieci te reagują na komplementy, więc powinny być chwalone nawet za proste, oczekiwane społeczne zachowania, które w przypadku innych dzieci są uważane za oczywiste. Są dzieci z ZA, które nie chcą wykonywać zadań spoza kręgu swoich zainteresowań. W takiej sytuacji nauczyciel nie powinien ulegać takim zachowaniom ucznia, tylko przejąć nad nimi kontrolę. Należy postawić stanowcze i jasne dla dziecka oczekiwania. Uczeń musi mieć świadomość i dostawać jasne sygnały, że musi podporządkowywać się pewnym regułom. Jednocześnie, można pójść z dzieckiem na kompromis wprowadzając ramy czasowe, w których uczeń musi wykonywać zadania wspólnie z klasą, a nagrodą za właściwą postawę będzie możliwość chwilowego przejścia do rozwijania swoich zainteresowań i pasji. W przypadku wyjątkowo opornych dzieci, może być konieczne początkowe zindywidualizowanie wszystkich zadań wokół kręgu ich zainteresowań (np. jeśli są nimi dinozaury dobrze jest zaoferować ćwiczenia gramatyczne, matematyczne problemy, czytanki i ćwiczenia ortograficzne nawiązujące do nich). Stopniowo jednak należy wprowadzać inne tematy do zadań. Obsesję dziecka można wykorzystać jako sposób na poszerzenie wachlarza jego zainteresowań. Na przykład podczas jednostki lekcyjnej na temat deszczowego lasu, uczeń z ZA, który miał obsesję na punkcie zwierząt został tak pokierowany, aby poznawać nie tylko zwierzęta z lasu deszczowego, ale także las sam w sobie, jako dom tych zwierząt. Został zatem zmotywowany do uczenia się o lokalnej ludności, która była zmuszana do wycinania leśnego środowiska życia zwierząt, aby przetrwać. Słaba koncentracja Dzieci z ZA mają problemy z koncentracją uwagi. Często są nieobecne duchem i bardzo łatwo są rozpraszane przez bodźce zewnętrze. Trudno jest tym dzieciom pojąć, co jest w danym momencie istotne i na co należy zwrócić uwagę. Należy mieć więc świadomość, że normalne dla nas poziomy natężenia bodźców słuchowych oraz wzrokowych mogą być przez ucznia z ZA postrzegane jako zbyt wysokie lub zbyt niskie. Dla niektórych osób dotkniętych autyzmem brzęczenie świetlówki może być np. niezmiernie rozpraszające i powodować zmiany w zachowaniu. Ważne jest zatem obserwowanie reakcji ucznia i w razie konieczności ograniczanie lub usuwanie źródeł zaburzających jego prawidłowe funkcjonowanie. 4 Wskazówki dydaktyczne Należy zadbać, aby w otoczeniu ucznia było jak najmniej bodźców rozpraszających. Ważne jest aby unikać nadmiaru dekoracji w sali lekcyjnej lub umieść je poza zasięgiem wzroku dziecka oraz dopilnować aby na ławce znajdowały się tylko przedmioty aktualnie niezbędne do pracy. Uczeń powinien siedzieć blisko nauczyciela, którego zadaniem jest na bieżąco monitorować jego koncentrację oraz postępy w nauce, jak również sprawdzać, czy uczeń zrozumiał polecenie. Dzieciom z ZA należy dodatkowo wyjaśniać treść polecenia, przedstawiać je na kilka sposobów (np. wizualnie, słownie, fizycznie), naprowadzać za pomocą pytań dodatkowych oraz często motywować do kontynuacji pracy. Jeżeli uczeń nie reaguje na polecenie wydane całej klasie, trzeba zwrócić się do niego bezpośrednio po imieniu lub zastosować opracowane wcześniej sygnały niewerbalne (np. łagodne poklepanie po ramieniu) oraz poprosić o powtórzenie treści zadania - to pozwoli nauczycielowi upewnić się, że dziecko zrozumiało polecenie i wie, co ma robić. Można zastosować również system pomocy koleżeńskiej, poprzez posadzenie obok ucznia, który przypominałby dziecku z ZA o powrocie do zadania lub słuchania lekcji. Wydając instrukcje nauczyciel powinien używać krótkich zdań i dbać o to, aby były one dla ucznia jasne. Jeżeli dziecko ma trudności w zakończeniu wykonywanych na zajęciach zadań - trzeba podzielić je na krótsze części. Nauczyciel powinien mieć kontrolę nad tempem pracy dziecka oraz jego aktywnością, ponieważ dzieci z ZA szybko się demotywują, zniechęcają i wykazują się większą męczliwością aniżeli ich zdrowi rówieśnicy. W razie konieczności należy więc wyznaczać im mniejszą ilość zadań do wykonania (szczególnie wtedy, gdy rodzice zgłaszają, że nauka w domu trwa godzinami), wydłużać czas pisania sprawdzianów oraz stale kontrolować, czy uczeń zapisał niezbędne informacje w zeszycie przedmiotowym, czy kontaktów z rodzicami. Gdy dziecko nie akceptuje sytuacji odrabiania pracy domowej w domu, bo uważa, że nauka ma związek tylko ze szkołą, dobrze byłoby zapewnić mu warunki jej odrobienia (np. w świetlicy szkolnej) pod kierunkiem nauczyciela. Nie można karać dziecka negatywną oceną, gdy nie jest przygotowane do lekcji, bo nie miało zapisanych potrzebnych informacji! - w takiej sytuacji należy pozwolić na zaliczenie np. pracy domowej w dodatkowym terminie. Ważne jest również częste chwalenie ucznia, w sposób konkretny opisując to, co zrobił dobrze. Wskazane jest także wykorzystywać mocne strony dziecka, w celu wzmocnienia motywacji do nauki oraz poprawy samooceny. Dzieci z ZA mogą niekiedy być uparte, potrzebują zatem stanowczych oczekiwań i zorganizowanego programu, który uczy ich stosowania się do zasad, co z kolei prowadzi do pozytywnego wzmocnienia (ten rodzaj programu motywuje dziecko z ZA do bycia bardziej produktywnym, gdyż poprawiając poczucie własnej godności i obniżając poziom stresu sprawia, że dziecko widzi siebie jako osobę kompetentną.) Nauczyciel musi aktywnie zachęcać dziecko z ZA do opuszczenia jego wewnętrznych myśli/fantazji i ponownego skupienia się na realnym świecie. Jest to ciągła bitwa, jako że komfort wewnętrznego świata jest bardziej atrakcyjny niż cokolwiek w realnym życiu Słaba koordynacja ruchowa Dzieci z ZA są fizycznie niezręczne i niezgrabne; mają sztywny, niezdarny sposób chodzenia, nie odnoszą sukcesów w grach wymagających umiejętności ruchowych; doświadczają pewnych deficytów ruchowych, które mogą powodować problemy z umiejętnością odręcznego pisania, mogą mieć wpływ na zdolność rysowania, czy powolne tempo pracy. Wskazówki dydaktyczne Nauczyciel nie powinien zmuszać ucznia z ZA do udziału w nielubianych rodzajach aktywności fizycznej, a raczej zachęcać do ruchu z uwzględnieniem jego preferencji. Dzieci autystyczne mają trudności ze znoszeniem porażek, więc dobrze byłoby unikać gier i zabaw ruchowych związanych z rywalizacją. Ich słaba koordynacja ruchowa może tylko wzbudzić frustrację i spowodować drwiny innych członków drużyny. Dziecku z ZA brakuje zrozumienia dla koordynacji jego własnych działań z wykonywanymi przez innych członków drużyny. Należy również pamiętać, że wymagania oraz ocena z wychowania fizycznego powinny być zindywidualizowane. 5 Również ocena osiągnięć ucznia z innych przedmiotów powinna uwzględniać nie tyle efekt, ile wysiłek włożony w pracę, zaangażowanie oraz duży poziom przeżywanego stresu. W ocenianiu należy oddzielać te obszary, w których trudności wynikają z zaburzeń (np. jeżeli zaburzona jest sprawność grafomotorczna - należy to uwzględnić przy wystawianiu oceny za prowadzenie zeszytu przedmiotowego). Problemy z nauką Dzieci z ZA zazwyczaj mają średnią do powyżej średniej inteligencję (zwłaszcza w sferze werbalnej), ale brakuje im wysokiego poziomu myślenia i umiejętności rozumowania. Mają tendencje do bycia bardzo dosłownymi. Ich pedantyczny styl mówienia i imponujące słownictwo dają fałszywe wrażenie, że rozumieją, o czym mówią. Osoby z ZA mogą mieć niewiarygodną pamięć odtwórczą związaną z przeczytanymi książkami, usłyszanymi przemówieniami czy statystykami sportowymi, ale mimo to mogą nie być w stanie przypomnieć sobie o przyniesieniu na zajęcia ołówka. Oceniając zatem umiejętności ucznia, niczego nie należy uważać za pewne. Będąc "geniuszem” w dziedzinie algebry, może on zupełnie nie radzić sobie z prostym rachunkiem arytmetycznym. Nierównomierny rozwój umiejętności to cecha charakterystyczna autyzmu. Wskazówki dydaktyczne Gdy uczeń ma trudności w czytaniu ze zrozumieniem należy zastosować metodę posługiwania się ilustrowanym tekstem. Warto byłoby również pozwolić dziecku z ZA na czytanie książek o ulubionej tematyce (czasem książki o tematyce popularno-naukowej mogą być dla niego bardziej zrozumiałe niż opowiadania). Nauczyciel nie powinien też zakładać, że uczeń zrozumiał to, co przeczytał - należy sprawdzać stopień zrozumienia tekstu oraz zadawać dodatkowe, pomocnicze pytania typu: „Co się wydarzyło? Kiedy? Gdzie? Komu? Jakie było zakończenie zdarzenia? Dlaczego? Co przeżywał bohater?” Dzieci z ZA często posiadają doskonałą technikę czytania, ale pojmowanie treści jest słabe. Gdy uczeń ma trudności w pisaniu można pozwolić uczniowi na korzystanie z edytora tekstu, a jego wiedzę sprawdzać w formie odpowiedzi ustnych. Dobrze jest również umożliwić dziecku poprawę prac pisemnych w formie ustnej. Należy zapewnić uczniom z ZA wysoce zindywidualizowany program nauczania skonstruowany tak, aby zaoferować sukcesy, ponieważ potrzebują oni ogromnej motywacji, aby nie podążać za własnymi impulsami. Uczenie się musi być nagradzane i nie może prowokować niepokoju. Powinno się korzystać z wyjątkowej pamięci takich osób. Zatrzymywanie rzeczowych informacji to ich mocna strona. Emocjonalne niuanse, złożony poziom znaczenia i kwestie związków międzyludzkich takie, jak prezentowane w powieściach, często są niezrozumiałe. Wypowiedzi pisemne osób z ZA są często pełne powtórzeń, przeskakiwania z jednego tematu do drugiego i zawierają nieprawidłowe skojarzenia słów. Takie dzieci często nie widzą różnicy między wiedzą ogólną a osobistymi pomysłami, toteż zakładają, że nauczyciel zrozumie ich niekiedy zawiłe wyrażenia. Szkolna praca może być niskiej jakości, ponieważ dziecko z ZA nie jest motywowane do wysilania się nad obszarami, którymi nie jest zainteresowane. Bardzo stanowcze oczekiwania muszą być nastawione na jakość wykonanej pracy. Praca wykonana w określonym czasie nie musi być kompletna, ale wykonana starannie. Od dziecka z ZA powinno się oczekiwać poprawienia słabo wykonanej pracy klasowej w czasie wolnym albo wówczas, kiedy realizuje ono własne zainteresowania. Emocjonalna wrażliwość Dzieci z syndromem Aspergera mają wystarczającą inteligencję, aby rywalizować w regularnej edukacji, ale często nie posiadają zasobów emocjonalnych, aby poradzić sobie z wymaganiami stawianymi w klasie szkolnej. Łatwo podlegają stresowi z powodu swojej nieelastyczności. Ich poczucie godności jest niskie, często są bardzo samokrytyczne i nie potrafią tolerować popełniania błędów. Wściekłe reakcje, wybuchy złości są często odpowiedzią na stres czy frustrację. 6 Wskazówki dydaktyczne W sytuacji wzburzenia emocjonalnego należy odizolować dziecko na konieczny czas i zapewnić mu możliwość zrelaksowania się (np. poprzez słuchanie muzyki, ugniatania kulek z gazet lub ściskanie piłeczki antystresowej tzw. gniotka). Uczyć je prostych sposobów radzenia sobie ze stresem i trudnymi sytuacjami (np. poprzez stosowanie techniki OOPP "odejdź - oddychaj - pomyśl - powiedz" lub opracowanych wraz z uczniem w "Kodeksie złości" akceptowanych sposobów radzenia sobie ze złością). Ważne jest, aby sprawdzać, czy dziecko nie doświadcza agresji ze strony innych osób. Należy również unikać konfrontacji, przymusu i wyrażania gniewu w stosunku do dziecka, ponieważ mogą wywołać one reakcje oporu i wybuchy złości. W zamian warto stosować negocjacje oraz dawać możliwości wyboru. W sytuacji, gdy w dziecku narastają niewłaściwe emocje, nauczyciel powinien wycofać się i pozwolić mu ochłonąć, wyciszyć się. Emocje w jego głosie powinny być ograniczone do minimum. Powinien być cichy, przewidujący i rzeczowy w relacji z dzieckiem z ZA, jednocześnie jasno ukazując współczucie i cierpliwość. Nie powinien on również brać do siebie każdego niegrzecznego zachowania ucznia - raczej jego zadaniem jest przeanalizowanie sytuacji i rozpoznanie, co było powodem niewłaściwego zachowania, aby w przyszłości zapobiec podobnym sytuacjom. Często bywa, że przeładowanie sensoryczne pobudza dziecko i ma wpływ na jego niewłaściwe reakcje. Być może dziecko po prostu źle zinterpretowało wyraz twarzy rozmówcy czy jego mowę ciała - należy pamiętać o tym, że autyzm jest zaburzeniem, które objawia się przede wszystkim w upośledzeniu umiejętności społecznych. Dopóki więc nie pozna się zdolności konkretnej osoby z ZA, powinno unikać się: idiomów (np. „podaruj sobie!”, „nie bądź taki szybki Bill!” czy „nie taki diabeł straszny”); podwójnych znaczeń (większość dowcipów wykorzystuje podwójne znaczenia); sarkazmu (np. nie mów „Super!" po tym jak uczeń właśnie zrobił kleksa w zeszycie, czy wylał wodę z kubka przy malowaniu farbkami); przezwisk czy „miłych" odzywek (np. „Chłopcze”, „Koleś”, czy „Mądralo”). Pamiętaj, że mimika i inne społeczne wskazówki mogą nie zostać zrozumiane. Większość osób dotkniętych autyzmem ma trudności z odczytywaniem wyrazu twarzy oraz mowy ciała. Dzieci z ZA rzadko wydają się być zrelaksowane i szybko czują się przytłoczone, kiedy rzeczy nie są takie, jak dyktuje ich ściśle określona wizja. Współdziałanie z ludźmi i radzenie sobie ze zwykłymi wymaganiami codziennego życia wymagają od nich wielkiego wysiłku. W przypadku zmęczenia, niechęci do pracy, złego zachowania, zaleca się odpoczynek dla dziecka w kąciku wyciszenia, który jest w klasie. Hans Asperger (1991), psychiatra od którego ten syndrom został nazwany, zauważył, że „nauczyciel, który nie rozumie, że konieczne jest uczenie dzieci [z ZA] rzeczy, wydawałoby się, oczywistych, będzie odczuwał zniecierpliwienie i poirytowanie”. Nauczyciel musi być czujny na zmiany w zachowaniu, gdyż dzieci z syndromem Aspergera łatwo czują się przytłoczone przez środowiskowe czynniki stresogenne i mają tak głębokie osłabienie zdolności budowania związków międzyludzkich, że nie dziwi, kiedy sprawiają wrażenie „kruchej wrażliwości i rozczulającej dziecinności” (Wing, 1981, s. 117). Everard (1976) napisał, że kiedy młodzi ludzie są porównywani ze swymi rówieśnikami bez zaburzeń, „bardzo szybko widać, jak ogromnie się różnią i jak wielkim wysiłkiem jest dla nich życie w świecie, gdzie nie robi się ustępstw i gdzie oczekuje się od nich przystosowania.” (s.2) Problemy z nadwrażliwością lub podwrażliwością sensoryczną: Dzieci, które chorują na zespół Aspergera muszą pokonać wiele przeciwności. Ich układ nerwowy w nieprawidłowy sposób odbiera wrażenia zmysłowe (cierpią na zaburzenia integracji sensorycznej). Zaburzenia te mogą mieć charakter podwrażliwości i nadwrażliwości sensorycznej. Skutkiem zaburzeń integracji sensorycznej mogą być niektóre z poniższych objawów: nadmierna ruchliwość, nadpobudliwość, 7 zaburzenia koordynacji, niestabilność emocjonalna, agresywność, trudności w nauce, zaniżona samoocena, nietolerancja zabaw dłońmi, trudności w relacjach społecznych, słaba świadomość własnego ciała, trudności z oceną odległości, częste mylenie stron prawa-lewa, szybkie męczenie się, lęk przed tłumem, lęk przed ciemnością, nadwrażliwość lub ignorowanie nieprzyjemnych zapachów, nietolerowanie głośnych dźwięków lub wręcz przeciwnie fascynacja nimi, czy potrzeba wytwarzania hałasu. Oczywiście objawów może być więcej, dla potrzeb publikacji wypisano tylko kilka, z którymi może zetknąć się nauczyciel w procesie edukacji dziecka z ZA. Wskazówki dydaktyczne Uczniowi, który źle znosi hałas i nadmiar bodźców (np. podczas przerwy), należy umożliwić pobyt w spokojnym miejscu (np. w bibliotece) lub innym pomieszczeniu, gdzie dziecko mogłoby się zrelaksować. Ważne jest, aby eliminować lub minimalizować dźwięki dla niego drażniące. Dobrze jest również okresowo zwalniać dziecko z uczestnictwa w zajęciach wychowania fizycznego, podczas których występuje hałas. Z oświetlenia klasy powinno wyeliminować się lampy jarzeniowe i zastąpić je światłem z żarówki żarowej. Gdy uczeń z ZA wykazuje się nadwrażliwością węchową, należy unikać używania mocnych perfum lub pozwolić mu na posiadanie kawałka materiału nasączonego ulubionym zapachem. Podczas posiłków na stołówce szkolnej nie można domagać się od dziecka zjadania wszystkich posiłków, ponieważ do niektórych pokarmów może ono przejawiać silną awersję. Wspieranie rozwoju umiejętności komunikacji i rozumienia języka W odniesieniu do zaburzeń kontaktów społecznych u ucznia z ZA należy pamiętać szczególnie o jego niezdolności do rozumienia reguł społecznych i wchodzenia w nie. Takie dziecko nie rozumie norm, które zwyczajowo przyjęły się w społeczeństwie i których na ogół nie trzeba tłumaczyć, np. mówienia „dzień dobry” sąsiadom z bloku, ustępowania miejsca w autobusie osobom starszym. Trzeba mu je wytłumaczyć, omówić z nim sytuację społeczną i przedstawić jedno odpowiednie rozwiązanie tego problemu. Rozumienie złożonych reguł społecznych przysparza takiemu dziecku jeszcze więcej problemów. Jest to wyraźne szczególnie wówczas, gdy ujawnia ono chęć uczestnictwa w zabawie z innymi. Otóż nie potrafi ono podporządkować się regułom w niej panującym. Charakterystyczna jest sytuacja, w której narzuca ono bawiącym się swój styl lub kłóci się, burząc zabawę, ponieważ wszystko jak dotąd toczy się niezgodnie z jego intencjami. Wskazówki dydaktyczne Nauczyciel powinien przypominać uczniowi z ZA o nawiązywaniu kontaktu wzrokowego i staniu przodem do rozmówcy stosując zwroty typu: „Patrz na mnie, proszę, kiedy mówisz do mnie. Popatrz mi w oczy”, taki trening jest niezbędny do łatwiejszej komunikacji, ponieważ osoby autystyczne często mówią w kierunku drugiego człowieka zamiast do niego, czasami nawet nie patrzą w stronę rozmówcy lub stoją tyłem do niego, co odbierane jest za niegrzeczne lub jako brak wychowania. Trzeba zachęcać ucznia do wzbogacania języka poprzez wyszukiwanie wyrazów bliskoznacznych i korzystanie na lekcji ze słownika wyrazów bliskoznacznych. Pozwolić mu na prowadzenie własnego 8 słownika pojęć i nowych terminów związanych z nauką szkolną. Dobrze jest zachęcać ucznia do gry w kalambury, gdzie zadaniem dziecka byłoby odgadywanie przedstawianych emocji (np. na lekcjach wychowawczych, czy zajęciach świetlicowych). Dziecku z ZA należy wyjaśniać metafory i wyrazy wieloznaczne, a znaczenia pojęć abstrakcyjnych przedstawiać za pomocą obrazów albo przeciwieństw, np. uczciwość — nieuczciwość, przyjaźń ― wrogość itp. Trzeba pamiętać o używaniu prostego i jednoznacznego języka, unikać ironii, dowcipów, przenośni, idiomów (chyba, że nauczyciel wie, że uczeń prawidłowo je zrozumie). Ponieważ osoby autystyczne mają trudności w prawidłowym odczytywaniu sygnałów pozawerbalnych, każdy wyraz twarzy i gest powinien być poparty informacją słowną. W przeciwnym razie mogą one spowodować niepotrzebny zamęt, niepokój a nawet lęk u dziecka. Nauczyciel musi pamiętać, że osoby z ZA muszą uczyć się umiejętności społecznych drogą intelektualną, ponieważ nie mają one wyczucia społecznego oraz intuicji. Każdego dnia na bieżąco powinno przedstawiać się dokładnie swoje oczekiwania i zasady dotyczące właściwego zachowania się, zarówno w trakcie lekcji, jak i w czasie wolnym (np. na przerwie), ale i podczas apelu czy wycieczki szkolnej. Jednym słowem, wszędzie tam, gdzie może w danej sytuacji znaleźć się uczeń z ZA. Dobrze jest angażować takiego ucznia do różnego rodzaju przedsięwzięć klasowych, zwłaszcza gdy może to być związane z jego zainteresowaniami. Dobrze pokierowany, przyczyni się do sukcesów klasy lub nawet szkoły na polu informatycznym, matematycznym, historycznym, plastycznym czy technicznym. Zachowania związane z agresją i impulsywnością ucznia Dziecko ze zdiagnozowanym ZA może manifestować pewne cechy nadpobudliwości, impulsywności, wpadać w podobne stany, jakie obserwuje się u osób z ADHD. Może być bardziej niż jego rówieśnicy narażone na stres, frustrację, a w skrajnych sytuacjach – na depresję spowodowaną bardzo niską samooceną. Obniżony nastrój może sprzyjać nadmiernemu krytycyzmowi wobec siebie. Frustracja, gniew i zdawanie sobie sprawy z własnej odmienności mogą być przyczyną pojawiania się zachowań agresywnych w stosunku do rówieśników i dorosłych, bez względu na to, czy są to osoby znane, czy też nie. Dzieci z ZA są niecierpliwe, nieproszone często wtrącają się do rozmowy, mają trudności z czekaniem na swoją kolej i wpadają w złość, gdy nie zwraca się na nich uwagi, gdy w danej chwili tego oczekują. Należy zatem pomóc dziecku i wyuczyć je właściwych zachowań. Wskazówki dydaktyczne Po każdym konflikcie, który wybuchł pomiędzy dzieckiem z ZA a innym uczniem, powinno się uświadomić mu, jak czuje się obrażony kolega oraz poprosić o to, aby dziecko opisało jak ono się czuje. Nauczyciel może nazwać również swoje odczucia i przedstawić uczniowi jakich reakcji oczekuje on w przyszłości od dziecka, gdy pojawi się podobna trudna sytuacja. Zawsze należy sprawdzać, czy uczeń zrozumiał wywód. Jeżeli jednak zauważy się u ucznia z ZA zachowania empatyczne czy współczujące, należy je nazwać i pochwalić dziecko – w ten sposób pomoże mu się zrozumieć, czego inni oczekują od niego, oraz jakie zachowania są społecznie pożądane. Gdy dziecko jest bardzo aktywne na lekcji, a jednocześnie impulsywne, wskazane jest, aby wzywać je do odpowiedzi jako pierwsze lub drugie. Trzeba wprowadzić normy i zasady obowiązujące na lekcji np. „Na lekcji mówimy, gdy jesteśmy poproszeni przez nauczyciela”, "Jedna osoba mówi, reszta słucha", „Kiedy mówi nauczyciel, uważnie słuchamy”. Oceny zachowania ucznia należy dokonywać po każdej lekcji lub przerwie w karcie pracy ucznia, którą zanosi on codziennie do domu. W modyfikacji zachowań w kierunku pożądanym pomocne są metody wykorzystujące techniki żetonowe: za pozytywne zachowania dziecko jest nagradzane pochwałami i określonymi, atrakcyjnymi dla niego nagrodami. Należy pamiętać, że zmian w zachowaniu dokonuje się metodą „małych kroków”, a stosowanie metod wspierających będzie konieczne przez wiele lat. Wskazane jest określenie częstotliwości spotkań rodziców z wychowawcą, psychologiem lub pedagogiem szkolnym w celu oceny postępów dziecka, aktualnych trudności i planowania dalszych oddziaływań. Rodzicom należy komunikować nie tylko trudności i problemy, ale również pozytywne zachowania, umiejętności i zmiany w funkcjonowaniu ich dziecka. Skupienie się jedynie na trudnościach może uniemożliwić utrzymanie współpracy z rodzicami i dzieckiem. 9 Obecność w klasie dziecka z Zespołem Aspergera może stać się olbrzymim wyzwaniem i okazją dla nauczyciela, by wpłynąć na zmianę życia takiego ucznia na lepsze. Nauczyciel, który właściwie ukierunkuje rozwój dziecka, dostrzeże jego talenty i będzie je umiejętnie rozwijał i wspierał, może pomóc dziecku w przezwyciężeniu napotykanych trudności. Dziecko z zespołem Aspergera może osiągnąć sukces edukacyjny i poprawić swoje funkcjonowanie społeczne. Na długo zachowa ono w pamięci tych pedagogów, którzy podali mu pomocną dłoń wtedy, gdy było mu naprawdę trudno. Indywidualny program pracy z dzieckiem Na podstawie zaleceń zawartych w orzeczeniu niezbędne jest opracowanie indywidualnego programu pracy z dzieckiem z ZA. Wskazane jest, by zajął się tym zespół specjalistów wraz z wychowawcą, ponieważ to wychowawca odgrywa ważną rolę w organizacji właściwej pracy z dzieckiem z problemem. Skład zespołu specjalistów zależy od stopnia zaburzenia i indywidualnych potrzeb. Najczęściej są to nauczyciele uczący dziecko, psycholog, pedagog/pedagog specjalny, logopeda, terapeuta, rehabilitant. Aby grupa zaakceptowała odmienność ucznia z ZA, uczniowie powinni zostać zapoznani z charakterystyką zaburzenia. Wskazane jest, by poznali najprostsze zasady postępowania w sytuacji trudnych zachowań ucznia z ZA, czyli: • nie zwracać uwagi na komentarze, dziwne reakcje słowne, • nie reagować na nietypowe zachowania, mimikę, spojrzenia, • akceptować specyficzne poczucie humoru, • akceptować brak chęci do kontaktów towarzyskich, obojętność, • nie krzyczeć w jego obecności. Niestety nie możemy mówić o wyleczeniu autyzmu ani zaburzeń z jego spektrum, choć można optymalizować sposób funkcjonowania upośledzonej osoby w zależności od stopnia i rodzaju zaburzenia oraz intensywności pracy terapeutycznej. Warto podkreślić, że w przypadku Zespołu Aspergera nie ma mowy o zaburzeniach psychicznych, dlatego dzieci dotknięte tym syndromem spokojnie mogą odnaleźć się w szkole, a nawet osiągać dobre wyniki czy nawet znaczne sukcesy w trakcie nauki szkolnej i akademickiej. WAŻNE! Ujawnienie rozpoznania może nastąpić tylko za wyraźną zgodą dziecka i jego rodziców. Opracowała Agnieszka Dobrowolska 10 Bibliografia i inne źródła: [1] "Codzienność dziecka z zespołem Aspergera okiem rodzica i terapeuty", Agnieszka Borkowska, Beata Grotowska, Harmonia [2] "Uczeń z zespołem Aspergera", Święcicka Joanna, Impuls. [3] "Dziecko z autyzmem i Zespołem Aspergera w szkole i przedszkolu - informacje dla pedagogów i opiekunów", Gabriela Jagielska, ORE [4] http://niegrzecznedzieci.org.pl/asperger/specjalnie-dla-nauczycieli-i-terapeutow/zrozumiec-ucznia-zzespolem-aspergera-wskazowki-dla-nauczycieli/ [5] http://www.edupress.pl/warto-przeczytac/art,340,uczen-z-zespolem-aspergera.html [6] http://zaciszeautyzmu.pl/niezbednikrodzica/spektrum-autyzmu/178-zespo-aspergera?showall=1 [7] http://silentio.home.pl/nowa/data/documents/MEN_autyzm_One_sa_wsrod_nas.pdf 11
