Analizując dostępną mi literaturę psychologiczną stwierdzam, iż
advertisement
1 „Rodzaje agresji i jej przyczyny” Współcześnie zjawisko agresji jest wszechobecne, a jej skutki zauważalne są w życiu prywatnym i społecznym, w domu i na ulicy. Często porusza się ten problem, gdyż ogarnia wszelkie dziedziny ludzkiej działalności już od poczęcia. Spotykając się na codziennie w pracy zawodowej z agresywnymi zachowaniami zaczęłam się zastanawiać, co przyczynia się do występowania zjawiska. Sięgnęłam również do wypowiedzi pedagogów i psychologów zajmujących się tym problemem. Na podstawie badań, doświadczeń i przemyśleń pragnę zaprezentować najczęstsze przyczyny agresji i sposoby jej rozpoznawania w szkolnym środowisku. Analizując dostępną mi literaturę stwierdzam, iż wyróżnia się trzy zasadnicze źródła wytwarzające przyczyny agresywnego zachowania dzieci: osobowościowe, rodzinne, grupa rówieśnicza. W zależności od wieku dziecka jeden z powyższych czynników będzie dominował, ale wszystkie trzy wpływają na siłę występowania omawianego zjawiska. Wśród dzieci najmłodszych – wiek przedszkolny i pierwsze trzy lata szkoły podstawowej dominującym czynnikiem wpływającym na zachowanie się dziecka jest rodzina. Jeżeli układy w niej panujące będą zdrowe, to zachowania dziecka również będą społecznie akceptowane. Kolejnym etapem rozwoju osobowości dziecka jest dominacja grupy rówieśniczej. Rozpoczyna się ona już w starszych klasach szkoły podstawowej i trwa przez cały okres gimnazjum, niekiedy jeszcze w szkole ponadgimnazjalnej. Czas dominacji grupy uzależniony jest od szybkości dojrzewania psychicznego jednostki i usamodzielniania się jej. Jeżeli dziecko nie było przygotowywane przez rodziców do samodzielności, proces dojrzewania psychicznego może trwać bardzo długo, nawet w życiu dorosłym. Wyróżnia się dwa główne typy agresji w zależności od sposobu przejawiania. Może być fizyczna lub werbalna. Agresja fizyczna Na agresję fizyczną składać się mogą takie pojedyncze zachowania, jak: - uderzanie, potrącanie, wyrywanie przedmiotów, podstawianie nogi, kopanie, rzucanie przedmiotami, kłucie, szarpanie za włosy, za ubranie, - reakcje mimiczne: wykrzywianie się, przedrzeźnianie gestem. Powyższe zachowania bezpośrednio działają na przedmiot agresji, często są kompleksem zachowań przybierających postać bójek, przestraszania, drażnienia, wybuchów złości. 2 Obiektem, na który skierowana może być agresja fizyczna, jest nie tylko osoba, lecz również przedmiot z otoczenia. Stąd przejawem agresji fizycznej jest również zniszczenie społecznego i prywatnego mienia, dewastacja przyrody, drażnienie bądź zabijanie zwierząt. Agresja werbalna Agresja werbalna, to atak słowny polegający na: grożeniu, straszeniu będącym zapowiedzią przykrych konsekwencji, jakie czekają osobę, która nie podporządkuje się agresorowi. Może przybrać też postać werbalnego odbierania, bądź ograniczenia swobody i uprawnień przysługujących danej osobie, np. odsuwanie od pewnych czynności (wybór przewodniczącego klasy, skarbnika, opiekuna kącika przyrody), zabraniania uczestnictwa we wspólnych zabawach i pracach (np. odrzucenie dziecka z grupy zabawowej lub zespołu wykonującego pracę na lekcji plastyki). Inną formą jest też podawanie fałszywych informacji w celu wprowadzenia w błąd np. błędne „podpowiadanie” w czasie lekcji. Często występującą w środowisku uczniów postacią agresji słownej są wypowiedzi poniżające osobę atakowaną: wyśmiewanie, kpiny, złośliwe uwagi połączone z naśladowaniem gestów, mimiki, wyglądu, sposobu zachowania drugiej osoby, złośliwe przezwiska. Dotkliwość tych postaci agresji bywa często znacznie większa niż agresji fizycznej, bowiem ranią one godność osoby będącej przedmiotem agresji, narażają ją na upokorzenia i ośmieszenia. Rodzajem agresji słownej jest też rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji o danej osobie: obmawianie, plotkowanie, skarżenie, donoszenie, zwłaszcza nauczycielom o czyimś wykroczeniu. Warto odróżnić poszczególne typy agresji, ponieważ pojawiają się one u dzieci zależnie od wieku i płci w różnych proporcjach. Znaczna część wiedzy dotyczącej agresji występującej w wieku przedszkolnym pochodzi z bezpośredniego obserwowania interakcji między rówieśnikami. Różnice międzypłciowe w agresji są dość dobrze udokumentowane. Chłopcy zaczynają przejawiać więcej agresji w wieku przedszkolnym i trwa to przez cały okres szkoły podstawowej. W starszych klasach zaczynają być widoczne różnice między płciami, które rozciągają się na okres szkoły średniej. Agresja chłopców względem chłopców, staje się w swej naturze bardziej fizyczna, a wobec dziewcząt znacznie się obniża. U dziewcząt wraz z wiekiem agresja staje się bardziej społeczna (przeżywanie, obgadywanie) i jest skierowana w przeważającej mierze, choć nie wyłącznie, na dziewczęta. Nie ma jednoznacznych wyników badań dotyczących różnic w motywach agresywnego zachowania się dziewcząt 3 i chłopców. Można jednak spotkać opinie, że u dziewcząt często występuje motyw zazdrości, u chłopców chęć podporządkowania sobie innych oraz dodania sobie znaczenia. Przyczyny agresywnego zachowania Argumentów mających rozstrzygnąć problem przyczyn tendencji agresywnych u człowieka jest wiele, w związku z czym naukowcy prowadzą liczne badania oraz obserwacje ludzi i zwierząt. Analizując dostępną mi literaturę doszłam do wniosku, iż nie mają oni wspólnych zdań dotyczących powyższego problemu. Przedstawię więc przyczyny, które najczęściej się powtarzały i są według mnie najbardziej interesujące. Agresja jako reakcja na frustrację. Pośród głównych przyczyn wywołujących agresję jest stan, określany mianem frustracji czyli wewnętrzny stan napięcia organizmu, który powstaje wtedy, kiedy niemożliwe jest zaspokojenie określonej potrzeby, bądź kiedy jej realizacja napotyka przeszkody. Funkcję zachowania agresywnego stanowi wyładowanie tego napięcia. W ten sposób nie zostaje wprawdzie osiągnięty zamierzony cel, ale przykre napięcie emocjonalne jest złagodzone. Jeśli jednostka dążąca do jakiegoś celu zostanie w tym powstrzymana, to wynikająca stąd frustracja zwiększa prawdopodobieństwo agresywnej reakcji. Nie znaczy to, że frustracja zawsze prowadzi do agresji. Przeszkoda w osiągnięciu celu może wywołać gniew, który zostaje skierowany na określone osoby lub rzeczy, przybierając postać ataku fizycznego lub werbalnego. Jeśli uczniowie przeżywają brak poczucia bezpieczeństwa, nie mogą zdobyć uznania, sukcesu, nie zaspokojona jest ich potrzeba bliskich, przyjaznych kontaktów z rówieśnikami, z nauczycielem, potrzeba samodzielności, aktywności. Wówczas pojawić się mogą zachowania agresywne. U ucznia, który stale upominane jest przez nauczyciela, rodzica, podawane jako przykład złego zachowania, zablokowana zostaje potrzeba społecznego uznania. Blokada potrzeby samodzielności jest następstwem zbyt wielu zakazów i nakazów, powodujących ograniczenie aktywności dziecka. Inną przyczyną frustracji może być ocena wystawiona przez nauczyciela. Może ona zostać odebrana jako niesprawiedliwa, nieadekwatna do wiedzy ucznia czy też wkładu pracy w wykonane zadanie. Agresja, jako instynkt Człowiek rodzi się z gotowym instynktem, nazywanym przez niektórych instynktem walki, niezbędnym do życia, tak jak na przykład instynkt głodu. Właśnie instynkt walki jest jednym z ważniejszych, podstawowych instynktów. Wiąże się z nim uczucie gniewu, które stanowi impuls powodujący wystąpienie różnych zachowań 4 agresywnych. To uczucie związane z instynktem walki uznają psychologowie za zjawisko pozytywne z biologicznego punktu widzenia. Pobudza ono bowiem do zachowań umożliwiających zaspokojenie potrzeb człowieka, skłania do obrony przed atakiem, umożliwia utrzymanie dotychczasowego stanu posiadania. Agresja reakcja wpływu modelowania Agresywne zachowanie może być wywołane wpływem modeli, z którymi dziecko styka się w swoim otoczeniu. Może być więc nim matka, ojciec, rodzeństwo, nauczyciel w zdenerwowaniu drwiący z niewiedzy ucznia, koledzy, koleżanki, jak również filmowi, książkowi, telewizyjni bohaterowie. Wpływ modeli może zaznaczyć się szczególnie wtedy, gdy są to osoby znaczące, budzące podziw i uznanie. Zostaje wtedy uruchomiony mechanizm identyfikacji, budzący dążenie do upodobnienia się w ubiorze, sposobie mówienia lub zachowania się modela. Przedmiotem naśladowania może być również agresywne zachowanie. Czynniki determinujące agresywność Wyróżnia ona cztery czynniki determinujące agresywność u danej jednostki. Jednym z nich jest częstość i intensywność doznawanych napaści, frustracji i przykrości. Są to bowiem warunki poprzedzające agresję. Zdarza się wprawdzie, że człowiek żyjący w takich warunkach pozostaje bardzo spokojny, przejawiając agresywne zachowanie bardzo rzadko. Na ogół bywa jednak inaczej, zwłaszcza jeśli w takich warunkach wychowywane jest dziecko uczące się dopiero takich czy innych zachowań. Drugim czynnikiem jest stopień wzmacniania agresywnego czy napastliwego zachowania. Chodzi o to, jak często zachodzą takie zdarzenia, jak : zmniejszenie gniewu po „wyładowaniu się” w postaci zbicia lub zwymyślania kogoś, wyeliminowanie przykrych bodźców zewnętrznych przez użycie siły fizycznej czy też słownej. Trzecim jest relacja społeczna. Jest to wzajemny wpływ członków grupy powodujący wzrost zachowań określonego rodzaju, np. wzajemne pobudzanie się członków grupy do czynów agresywnych przez manifestowanie podobnych zachowań. Oznacza to, że rówieśnicy i starsi członkowie grupy lub rodziny mogą dostarczać modeli zachowania agresywnego. Ostatnim czynnikiem jest temperament czyli zespół formalnych i względnie stałych cech zachowania, przejawiających się w sile lub wielkości reagowania oraz w czasowych parametrach reakcji”. Badania dowiodły, że duży wpływ na zachowania agresywne mają: - gry komputerowe. Grający wciela się w bohatera, który np. ma za zadanie unicestwić wszystkie napotkane stworzenia, używając w tym celu w zależności od charakteru gry pięści, 5 noża, siekiery, piły tarczowej, karabinu, czy też wyrzutni rakietowej. Tym sposobem mniej wrażliwy na przerobione w grze sytuacje. Gry komputerowe są szczególnie groźną formą kultury masowej ze względu na swoją atrakcyjność, powszechną dostępność, brak cenzury i nadzoru nad treścią. - media. Nie ma tematu dotyczącego dziecięcej agresji, który by wywoływał tak duże zainteresowanie, jak skutki pokazywanej w telewizji przemocy. Przeciętne dziecko spędza więcej czasu na oglądaniu telewizji niż na jakiejkolwiek innej działalności, z wyjątkiem snu (od około 2 i pół do 4 godzin każdego dnia), a ilość przemocy pokazywanej w telewizji jest niemała. Dzieci oglądając „agresywne” filmy o wiele słabiej reagują na przejawy agresji i przemocy wśród rówieśników. O wiele rzadziej przychodzą z pomocą bitym kolegom, nie widząc nic złego w zachowaniu bijących się lub niszczących zabawki kolegów. Wyrabia się u nich pogląd, że świat jest niebezpieczny, a przemoc powszechnie akceptowana i często jest ona jedynym sposobem rozstrzygania nieporozumień. Jak wynika z powyższych rozważań agresja jest formą zachowania, którego powinniśmy się szczególnie wystrzegać, gdyż robi z nas stworzenia gorsze od zwierząt, a jej rezultatem jest głównie ból i upokorzenie tych, którzy są od nas słabsi. Literatura: 1. E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert – „Psychologia społeczna” – Poznań 1997r. 2. E. Aronson – „Człowiek istota społeczna” – Warszawa – 1997r. 3. J. Grochulska – „Agresja u dzieci” – Warszawa 1993r. 3. R.Vasta, M.M. Haith, S.A. Miller – „Psychologia dziecka” – Warszawa 1999r. 4. J. Strelau, A. Jurkowski, Z. Putkiewicz – „Podstawy psychologii dla nauczycieli”, Warszawa 1975
