INDIE - SYSTEMY RELIGIJNE I FILOZOFICZNE

INDIE - SYSTEMY RELIGIJNE I FILOZOFICZNE
Wedy, święte księgi indyjskie to olbrzymi zbiór tekstów pochodzących z różnych
epok. Część z nich powstała w II tysiącleciu p.n.e. W połowie I tysiąclecia p.n.e.
redakcja tekstu nie różniła się od dzisiejszej. Można znaleźć tam wszystko co
dotyczy rytuałów i obrzędów.
Całość składa się z czterech ksiąg:
Rigweda – to wiedza hymnów,
Samaweda to wiedza śpiewu,
Jadżurweda to wiedza formuł ofiarnych,
Atharwaweda to wiedza zaklęć.
Bogowie wedyjscy
Wedy cechuje politeizm. Rigweda wymienia liczbę trzydziestu trzech bogów. Są
tutaj wszystkie personifikacje przyrody: niebo, słońce, księżyc itp. W okresie
najwcześniejszym na czoło wysuwa się bóg ognia Agni. Był on uważany za
przyjaciela ludzi. Innym popularnym bogiem był Soma. Najpotężniejszy jednak był
bóg wojny Indra. Był on ucieleśnieniem wojownika i bohatera. Całkowitym
przeciwieństwem Indry był Waruna – strażnik kosmicznego ładu i najwyższy sędzia.
Wedy mówiły o życiu pozagrobowym, o niebie i piekle jako nagrodzie i karze, znały
także władcę królestwa zmarłych – Jamę. Natomiast wiara w reinkarnację –
wędrówkę dusz jest tworem późniejszym, pojawia się w Upaniszadach.
Brahmany to traktaty liturgiczne będące rodzajem komentarza do Wed. Powstały
między X a VII wiekiem p.n.e. Dawni bogowie wedyjscy stracili na znaczeniu, a
naczelnym bóstwem został Pradżapati stwórca świata i ludzi, ojciec bogów i
demonów. Bezpośrednio do Brahmanów nawiązują Aranjaki – teksty zalecone do
studiowania w samotności, w pustelni, daleko od skupisk ludzkich. Stanowiły wyższy
stopień wtajemniczenia.
Natomiast Upaniszady stanowią inną kategorię tekstów: mają zdecydowanie
filozoficzny charakter. Zgodnie z głoszoną w Upaniszadach teorią reinkarnacji
człowiek jest odpowiedzialny za swoje czyny i za wszystko płaci w następnym
wcieleniu.
Mianem hinduizmu określa się pewien okres historyczny i kulturowy, a także religię.
Po wedyzmie i epoce brahmanów jest to trzecia faza religii indyjskiej. Występuje tutaj
duża liczba bóstw i różnorodne formy kultu. Stwarza to pozory występowania w
obrębie hinduizmu różnych religii. Filozofia dostrzega jednak w tym pozornym
politeizmie monoteizm: tak naprawdę cześć oddaje się jednemu Bogu objawiającemu
się w rożnych postaciach.
Na czele panteonu hinduistycznego stoją trzej wielcy
bogowie: Brahma, Wisznu i Siwa. Brahma symbolizuje tworzenie, Wisznu trwanie, a
Siwa pierwiastek niszczący.
Według wierzeń hinduistycznych Wisznu wielokrotnie wcielał się w rożne postaci i
zstępował na ziemie, by wpływać na losy świata. Powszechnie znane jest dziesięć
takich wcieleń czyli awatar. Jednym z nich jest Kriszna – przedstawiony w
Mahabharacie wódz plemienia Jadawów.
Z czasem kult Kriszny jako wcielenia
Wisznu stał się w obrębie hinduizmu samodzielną religią. Za wcielenie Wisznu został
również uznany Budda – tak system hinduistyczny próbował przeciwdziałać
wzrastającej popularności buddyzmu.
Hinduizm wyróżnia cztery drogi zbawienia rozumianego jako wyzwolenie z
kołowrotu reinkarnacji:
Bhaki (oddanie, miłość do boga)
Dhjana (rozmyślanie, kontemplacja)
Dżniana (poznanie boga, absolutu)
Karma (droga czynu – bezinteresowne wykonywanie obowiązku).
Czwarta droga umożliwiała wyzwolenie przeciętnemu człowiekowi, który postępował
według zasad moralnych właściwych dla jego grupy społecznej.
Często spotykaną i bardzo starą formą dążenia do zbawienia była asceza. Asceci
ograniczali potrzeby fizyczne, co nierzadko graniczyło z samoudręczeniem. Ich
celem miało być osiągnięcie potęgi magicznej (niewrażliwość na ból, zatrzymanie
oddechu, czytanie w myślach innych osób, lewitacja itp.), a w konsekwencji
osiągnięcie wyzwolenia.
W hinduizmie pojawiły się różne filozoficzne koncepcje zbawienia. Szczegółowej
analizie poddamy teraz system jogi.
Czym jest joga?
Niektórzy sądzą, że joga jest po prostu rodzajem ćwiczeń gimnastycznych. Usługa
o tej nazwie jest bowiem sprzedawana w krajach Europy i Ameryki. Poprawia
krążenie, samopoczucie, uspokaja i relaksuje. Jednak dla mieszkańców Indii i osób
znających nieco kulturę tego kraju jest oczywiste, że joga jest przede wszystkim
systemem filozoficznym. Zadaniem tego systemu jest coś więcej niż wypracowanie
spójnej koncepcji człowieka. Badanie kondycji ludzkiej, uwarunkowań ludzkiej
egzystencji jest jedynie szczeblem w drodze do celu. Tym celem jest przekroczenie
uwarunkowań i ograniczeń nakładanych nam przez kondycję człowieka,
osiągnięcie wyzwolenia.
Istnieje wiele odmian jogi. Przedstawiane tu rozważania będą dotyczyć systemu
zwanego „klasyczną jogą indyjską”.
Punkt wyjścia: wszystko jest cierpieniem, celem jest wyzwolenie z cierpienia.
Jest to cel wszystkich systemów indyjskich.
Do osiągnięcia wyzwolenia niezbędne są:
wiedza,
asceza i medytacja.
Wiedza nie ma żadnej wartości, jeżeli nie zmierza do wyzwolenia.
Nędza ludzkiego życia spowodowana jest brakiem wiedzy na temat prawdziwej
natury ducha, brakiem wiedzy metafizycznej. Potrzebne jest więc poznanie
prawdziwej natury rzeczywistości duchowej, natury swojej jaźni.
Człowiek nie rozumie, że stany psychiczne które przeżywa nie mają nic wspólnego z
jego duchem, duszą. Duch (purusza) jest wolny, czysty, doskonały i wieczny. Ale
człowiek tego nie rozumie: myśli, że duch jest ujarzmiony. Mówi: „ja cierpię”, „ja
pragnę”. Ta ułuda (maja) powoduje, że duch, choć wolny, jest jednak w pewien
sposób związany z materią.
Związku tego nie rozrywa nawet śmierć, człowiek rodzi się ponownie (reinkarnacja) i
cierpi dalej. Powszechne prawo przyczynowości (prawo karmana) skazuje go na
nieskończoną wędrówkę. Gorzej: swoimi czynami podtrzymuje tą kosmiczną złudę.
Niektóre systemy indyjskie uważają, że do osiągnięcia wyzwolenia (oświecenia,
przebudzenia) wystarczy sama wiedza. Zdaniem jogi niezbędne są także asceza i
medytacja.
W jej wyniku człowiek ma przekroczyć granice ludzkiej egzystencji. Jogin staje się
podobny bogom.
„Od chwili, kiedy pojmiemy, że „ja” jest wolne, wieczne i bierne, wszystko czego
doznajemy – bóle, uczucia, chęci i myśli – nie należy już do nas. Wszystko to stanowi
zespół faktów kosmicznych warunkowanych realnymi z pewnością prawami, których
realność nie ma jednak nic wspólnego z naszym puruszą. Ból jest faktem
kosmicznym, człowiek zaś podlega mu i przyczynia się do jego utrwalenia jedynie w
takim stopniu, w jakim pozwala się unosić iluzji” - Mircea Eliade.
Asceza i medytacja.
Punktem wyjścia medytacji jest koncentracja na jednym punkcie (ekagrata). Ma ona
na celu regulowanie naszych procesów psychicznych, kontrolę umysłu. Nie można
tego osiągnąć, gdy na przykład, ciało znajduje się w pozycji męczącej, ani kiedy
oddech jest nieregularny. Stąd konieczność pewnych praktyk fizjologicznych i
ćwiczeń duchowych. Konieczne jest przestrzeganie pewnych norm moralnych (nie
zabijaj, nie kłam, nie kradnij, nie bądź zachłannym, zachowaj powściągliwość
seksualną). Niezbędne jest oczyszczenie fizyczne i psychiczne. Następnie konieczne
jest opanowanie postaw jogicznych (asana). Literatura podaje kilkadziesiąt opisów
postaw medytacyjnych. Kolejnym elementem techniki jogi jest rytmizacja i
zatrzymanie oddechu (pranajama).
„Jogin w nieruchomej pozycji, rytmizując oddech, skupiwszy wzrok i uwagę na
jednym punkcie, wykracza doświadczalnie poza sposób bytowania profana” - Mircea
Eliade.
Buddyzm. Narodził się w V wieku p.n.e. w Indiach, gdzie Siddhartha Gautama
rozpoczął życie wędrownego ascety. Imię Budda (oświecony, przebudzony) przyjął
po uzyskaniu oświecenia, nirwany. Rozpoczął wówczas nauczanie, a liczba jego
wyznawców stale rosła. Buddyzm wywarł wielki wpływ na życie kulturalne i religijne w
Indiach, ale w późniejszym okresie praktycznie przestał tam występować. Największe
skupiska buddyzmu znajdują się dzisiaj w Sri Lance, Birmie, Chinach, Tajlandii,
Korei, Kambodży, Mongolii i Tybecie.
Nauka Buddy wyłożona w „Czterech Szlachetnych Prawdach”:
Wszystko jest cierpieniem (dukhą).
Przyczyną cierpienia jest pożądanie, pragnienia.
Istnieje kres cierpienia, zdmuchnięcie, nirwana.
Ścieżka wiodąca do usunięcia dukhy zawiera osiem czynników.
Ośmioraka ścieżka. Drogę do nirwany umożliwiają zasady moralne (1-3), ćwiczenia
umysłu (4-6) i osiągnięcie mądrości (8-7):
1. Odpowiednia mowa ograniczająca się do przedstawiania faktów, wolna od
kłamstwa.
2. Odpowiednie czyny, godziwe działanie wolne od pobłażania sobie.
3. Odpowiednie życie, wolne od zabijania i czynienia krzywdy.
4. Odpowiednie wysiłki, odpowiednie kształtowanie umysłu.
5. Odpowiednia przytomność czyniąca postrzeganie przejrzystym.
6. Odpowiednia koncentracja orientująca umysł na właściwe poznanie,
7. Odpowiednie rozumienie, ogarniające naturę egzystencji.
8. Właściwa myśl wolna od pragnień.