40 Biblia a literatura
advertisement
Biblia a literatura St a r o ż y t n o ś ć g r e c ko - r z y m s k a a c h r z e ś c ij a ń s t wo Nowy i zupełnie starożytnemu Państwu nieznany stopień posłuszeństwa trzeba było […] doskonałemu rzymskiemu przeciwstawić urzędowi, a skromną męczeńską niezłomność pompatycznemu heroizmowi. Ze wszech miar wyrobionej elokwencji przeciwstawić zdrowe i szerokie słowo Ojców Kościoła, a attykom przeciwstawić apologistów. Tak próbuje kontrastować Norwid dwie kultury – zachodzącą starożytność i rodzące się chrześcijaństwo. Kontrast był istotnie nie tylko głęboki, lecz i szeroki. Obejmowało nowe spojrzenie wszystko, co dotyczy człowieka. Inna perspektywa tego spojrzenia kazała przewartościowywać i reinterpretować rzeczywistość, zmieniać – nieraz w sposób zasadniczy i dramatyczny – utrwalone poglądy i postawy. Może najwyraźniej nowe, które szło od Ewangelii i gmin chrześcijańskich, było zauważalne w stosunku do najbardziej egzystencjalnie nacechowanego momentu w życiu człowieka, jakim jest śmierć. Dotychczas była ona kresem rzeczywistych, realnych wartości. Achilles, podziwiany przez Odysa nawiedzającego progi Hadesu, tak odpowiada: Wolałbym za parobka służyć na cudzej roli, u biednego chłopa, który ledwo się może utrzymać, niż tu panować nad wszystkimi, co znikli ze świata (Homer, Odyseja, przeł. J. Parandowski). Dla chrześcijanina śmierć może być początkiem bycia o wiele silniejszego, trwalszego, bardziej wartościowego. To gruntownie zmienia hierarchię wartości i cele człowieka. Wędrówka, której upragnionym kresem jest powrót do rodzinnego domu, do ojczystej Itaki, przekształca się w wędrówkę do domu Ojca, do ojczyzny wszystkich ludzi. Musiało to mieć naturalnie wielorakie konsekwencje nie tylko w kulturze, lecz także w literaturze. Zyskuje ona nowe tematy, nowe problemy, nowych bohaterów. Ujawnia nowe doświadczenia i przeżycia. Obejmuje nowe przestrzenie. Epopeja oprowadza po piekle, czyśćcu, niebie. Teologia i liturgia żywią dramat. Ku l t u r o t wó r c z a r o l a B i b l i i Nieprzebranym źródłem inspiracji staje się Biblia. Ujawnia moc wręcz wyjątkową. Jak pisał Zygmunt Kubiak: „Obiektywnym sprawdzianem tej siły może być oddziaływanie Księgi na literaturę i sztukę ludzkości, wpływ tak głęboki i rozległy, że nie można dla niego znaleźć żadnej analogii w dziejach ludzkiej kultury”. Motywy biblijne przenikają całą europejską literaturę, stają się obowiązującym ją nie- 40 Tradycja biblijna w literaturze omal polem tematycznym. Zmienia się zawarty w niej obraz człowieka. Wedle słów Zygmunta Kubiaka: „Literatura chrześcijańska, wywodząca się z Biblii – w porównaniu z pogańskim piśmiennictwem antycznym – jest jednocześnie smutniejsza i bardziej żarliwa. Jest w niej więcej rzeczywistości, więcej ciężaru świata. A zarazem jest w niej jakiś nieustanny zryw ku górze, jakaś pasja walki i dążenia”. Jest także szlachetne „szaleństwo”, które opiera wszystko na tym, co duchowe, i chce sięgać poza literaturę, kształtować postawy, interpretować historię, stwarzać – jak w romantyzmie – to, co nazywamy klimatem epoki. Nie tylko zresztą autorytet Biblii jako świętej księgi chrześcijaństwa decyduje o tym wpływie, choć on naturalnie przede wszystkim. Literatura uważała za swój obowiązek i przywilej „poszerzać” tekst Biblii przez różnorodne nawiązywanie do niej jako do podstawowego źródła mądrości o człowieku, ukazującego go równocześnie w dwóch wymiarach – najpospolitszej codzienności i przerastającej wyobraźnię wieczności. Ale też tekst Pisma Świętego nęcił pisarzy i z innych jeszcze względów. Urzekał odrębnością stylu, konkretnością metaforyki, rytmicznością składni. Narzucał rozumienie języka jako słowa, które nie tylko jest konwencjonalnym znakiem, lecz także pozostaje w jakimś realnym związku z oznaczaną rzeczywistością. Docieranie do pierwotnego kształtu i znaczenia słowa było dla wielu poetów (Norwid) docieraniem do istoty rzeczywistości, jej głębszego egzystencjalnego sensu. Tekst Biblii zawierał wreszcie sytuacje nieomal archetypowe w swej reprezentatywności i ważności dla człowieka. Czymże innym są Psalmy, jeśli nie zbiorem takich właśnie sytuacji podstawowych, różnie w poszczególnych utworach zestawianych na zasadzie obowiązującej w tej księdze kompozycji otwartej? Gdzie znaleźć tekst tak egzystencjalnie krańcowy, ostry, a równocześnie dający tyle możliwości i swobody w zakresie uzupełnień, zwłaszcza motywacyjnych, jak ofiara Abrahama z Księgi Genesis? Co przeżywali ojciec i syn w czasie wędrówki do Kraju Moria? Co było głównym motywem posłuszeństwa Abrahama? Jaki był istotny cel stworzonej przez Boga sytuacji próby? Może kryła się za nią inteligencja szatana? Gdzie szukać historii równej przypowieści o synu marnotrawnym, historii, która w swym ogólnym schemacie mieściła tyle możliwości konkretyzacyjnych, tyle tragicznych „odejść” i „powrotów” – osobistych, rodzinnych, religijnych, społecznych, narodowych? Odejść i powrotów, które wiązała gorycz, ale i mądrość doświadczeń. Cóż można zestawić z dziejami Hioba, co zawierałoby tyle istotnych problemów egzystencjalnych? Dlaczego zło, ból, nieszczęście? Jakaż wobec nich postawa człowieka? Jaka winna być postawa doświadczonego nieszczęściem wobec Boga? Jak pojąć tajemnicę winy i kary? Czy świadomość człowieka zdolna jest zrozumieć w pełni własną winę? Jaka jest geneza zła? Jaka relacja szatana do Boga? Któraż opowieść jest przy tym równie wieloznaczna, równie wielopokładowa znaczeniowo, dająca tyle możliwości interpretacji oraz kontynuacji fabularnych i myślowych? Właśnie: ta otwartość Biblii na kontynuację, na wysnuwanie analogii, czasem zresztą fałszywych analogii; na różnorodną kontynuację 41 Matura wewnętrzna w świadomości każdego odbiorcy, na dialog z nim (tak wyraźny choćby w opartej na historii Kaina i Abla powieści Johna Steinbecka Na wschód od Edenu), wyjaśnia jej olbrzymią literaturorodność nie tylko dawniej, lecz także dziś. Symboliczna niemal jest fascynacja Biblią Czesława Miłosza, laureata Nagrody Nobla w roku 1980. B i b l i a a l i t e rat u ra Fakty rodzą zawsze zainteresowania naukowe. Faktem takim był trwający przez wieki wpływ Biblii na literaturę. Został on zauważony przez rodzącą się długo historię literatury. Zaczęła uwzględniać go z czasem problematyka badawcza nauki o literaturze, głównie zresztą w ramach badań porównawczych. Śledzono i opisywano wpływ Biblii na literaturę, przede wszystkim rejestrując ślady tego wpływu w postaci tematów, motywów i wątków literackich. W badaniach tych może chodzić o rzeczy różne – o stwierdzenie zasięgu i siły oddziaływania Biblii na literaturę, a więc i na kulturę, o określenie funkcji elementów biblijnych w budowaniu tekstów literackich, o głębsze zrozumienie konkretnych utworów, o dojrzenie poprzez sposoby ujmowania biblijnych motywów tendencji rozwojowych całej literatury, o dotarcie wreszcie poprzez te motywy do sposobów myślenia i przeżywania człowieka, do jego antropologicznej i religijnej świadomości. Mogą to więc być badania zorientowane na Biblię, na literaturę lub na historię idei i umysłowości, a nawet na kulturę jako całość. Zasięg oddziaływania Pisma Świętego – bo o to chodzi tu ostatecznie – jest silny i szeroki. On to warunkuje wszystkie wymienione możliwości zainteresowań badawczych. „Mocna” pozycja Biblii w stosunku do literatury przejawiała się również w tym, że doświadczenia metodologiczne gromadzone przez wieki przy interpretacji Pisma Świętego przenoszono na badania tekstów literackich. Dante te same zasady hermeneutyczne odnosi zarówno do Biblii i teologii, jak i poezji. Egzegeza biblijna żywiła więc literacką interpretację. Jak łatwo zauważyć, dotychczas przypominane fakty dotyczyły wpływu Biblii na literaturę: Biblia była tekstem wyjściowym literackich zdarzeń i sensów czy naukowych zainteresowań. Trwało tak bardzo długo. Dopiero na przełomie XVIII i XIX w. można zaobserwować zmianę, choć zapowiedzi jej były widoczne i wcześniej. Polega ona na tym, że wyraźnie aktywna zaczyna być również w stosunku do Biblii – zwłaszcza od czasów romantyzmu – literatura. Najpierw rekonstruuje się różnorodne wpływy literatur wschodnich na tekst Pisma Świętego. Okazują się one niezmiernie istotne. Jasne się staje, że wpływ Biblii na literaturę poprzedzony został wpływem literatury na Biblię. A właściwie wielu literatur starożytnego Wschodu, zwłaszcza semickich. Mitów syryjskich i kanaanejskich. Biografii asyryjskich i wschodniego romansu historycznego (Księga Judyty i Księga Estery). Epopei mezopotamskiej (Gilgamesz, Enuma Elisz), której ślady odnajdujemy w Księdze Genesis. Wpływ ten jest nawet większy, niż daw- 42 Tradycja biblijna w literaturze niej przypuszczano. Obecnie problemem stają się już nie wpływy, które w dużej mierze ustalono, lecz to, co jest w Piśmie Świętym unikalne, oryginalne, niesprowadzalne do licznych kontekstów. J ę z y kowe i l i t e ra c k i e s t r u k t u r y B i b l i i Prócz tej problematyki „wpływów i zależności”, a raczej w związku z nią, powstała bogata literatura naukowa dotycząca językowych i literackich struktur Pisma Świętego. Chodzi o rozpoznanie i opis Biblii w aspekcie literackim czy poetyckim, na tle poetyki hebrajskiej głównie. Interesuje przy tym i Stary, i Nowy Testament. Interesują zwłaszcza psalmy. Interesuje problematyka gatunkowa, poetyckie znaczenie słów i metafor, również takich, które warunkują w Biblii rozumienie człowieka, świata, Boga (Bóg jako wódz, jako monarcha, jako ojciec). Interesuje symbolika obrazów, zwłaszcza w księgach proroków. Najbardziej chyba znanymi w nauce o literaturze interpretacjami tekstów Pisma Świętego są rozdziały otwierające słynną książkę Ericha Auerbacha Mimesis: Blizna Odyseusza i Fortunata. Pierwszy zestawia fragment rozpoznania Odyseusza przez Eurykleję z XIX pieśni Odysei z epizodem ofiary Izaaka z Księgi Genesis. […] z jednej strony kształtujący opis, równomierne oświetlenie, pozbawione luk powiązanie wydarzeń, swobodna forma wyrazu, pierwszoplanowość, jednoznaczność, ograniczenie elementu historyczno-rozwojowego i humanistyczno-problemowego; z drugiej strony – metoda polegająca na opracowaniu jedynie niektórych i zaciemnieniu innych partii opisu, ułamkowość, sugestywne oddziaływanie tego, co niewypowiedziane, obecność drugiego planu, wieloznaczność, i potrzeba interpretacji, ambicja formowania historii świata, wykształcenie obrazu historycznego stawania się i pogłębienie sfery problemowej. (Przeł. Z. Żabicki) Poprzez różne style przeświecają różne postawy, różne rozumienie świata i człowieka. Rzecz o Fortunacie porównuje w sposób metodologicznie podobny fragment Uczty Trymalchiona Petroniusza ze sceną zaparcia się św. Piotra z Ewangelii św. Marka. Ale nie o metodę tu ostatecznie chodzi. Znamienne jest to, że teksty Starego i Nowego Testamentu otwierają, obok arcydzieł klasycznych, szereg wybitnych utworów literatury europejskiej wybranych do analizy przez Auerbacha. Na równi z Pieśnią o Rolandzie, Boską Komedią, Dekameronem, dziełem Rabelais’go Gargantua i Pantagruel, Szekspirowskim Henrykiem IV, Don Kichotem Cervantesa, Manon Lescaut ks. Prévost czy powieścią Stendhala Czerwone i czarne. Biblia została włączona przez jednego z najwybitniejszych przedstawicieli współczesnej humanistyki do tradycji literatury powszechnej. 43 Matura wewnętrzna Li t e rat u r o z n awc z e m e t o d y b a d a n i a B i b l i i Ofensywność literatury nie ograniczała się jednak do wpływu na tematykę badań nad Biblią. Tematyka ta prowadziła konsekwentnie dalej. Podobnie jak poprzednio metody interpretacji Biblii przenoszono na literaturę, tak teraz, począwszy od przełomu XIX i XX w., metody badań literackich zaczęto świadomie wykorzystywać w obrębie biblistyki. Myślę przede wszystkim o genologii literackiej. Głównym założeniem genologii jest zależność poetyGENOLOGIA ki, środków wypowiedzi od przynależności utworu do określonego gatunku literackiego. Również chaGenologia – nauka zajmująca się gatunkami i rodzajami literackim. rakter sądów występujących w dziele jest określony przez jego gatunek. Z tym się wiąże zagadnienie dosłownych znaczeń występujących w utworze zdarzeń oraz sensu naddanego dzieła literackiego. Ma to dla rozumienia Biblii wagę podstawową. Inaczej czyta się nastawione na fakty roczniki, a inaczej utwory historyczno-dydaktyczne. Inaczej odbiera się teksty satyryczne, a inaczej – o charakterze modlitewnym. Metoda uwzględniająca gatunkowe uwarunkowania tekstu łatwiej rozpozna to, co w Piśmie Świętym jest ostatecznym przesłaniem dla czytelnika, i to, co związane jest z tradycją czy konwencją gatunku. Ma to dla biblistyki znaczenie ogromne, o daleko idących konsekwencjach interpretacyjnych. EGZEGEZA Genologiczny punkt widzenia przy egzegezie Pisma Świętego jest czymś niemal obowiązującym we współEgzegeza – objaśnianie tekstów, czesnej biblistyce, zarówno katolickiej, jak i protew szczególności komentowanie i interpretowanie Biblii. stanckiej, podobnie jak interpretacja tekstu poprzez uwarunkowania miejsca i czasu. Po p r z e z l i t e ra c k ą f i kcj ę d o s e n s u o g ó l n e g o Nie tylko do genologii ograniczać się może pomoc badań literackich dla biblistyki. Wykorzystanie współczesnej refleksji naukowej dotyczącej dzieła literackiego pozwala przykładać mniejszą wagę do prawdziwości opowieści biblijnych w sensie zgodności zawartych w nich faktów z rzeczywistością pozaliteracką. Elementy świata przedstawionego, szeroko rozumianą tematykę obowiązuje „prawdziwość” w obrębie dzieła literackiego, jego wewnętrznej logiki, jego struktury. Ważna jest koncepcja dzieła, istotne jest przesłanie tekstu jako całości, istotny sens naddany utworu skierowany ku odbiorcy. Co więcej, elementy utworu brzmiące aktualnie w chwili powstania dzieła z czasem tracą bezpośredni związek z rzeczywistością. Zwycięża aktualność ogólnego sensu. Nadto: autor niejednokrotnie tak buduje zdarzenia literackie, aby stworzyć sytuacje celowo skrajne, nieprawdopodobne, prowokujące czy nawet gorszące, aby poprzez nie ukazać właśnie prawdę, która je zwycięża lub która w tym uwikłaniu może być lepiej, pełniej uświadomiona i przeżyta. Przywoływana już ofiara Abrahama, która tak poruszała i niepokoiła Kierke- 44 Tradycja biblijna w literaturze gaarda, nie musi nasuwać myśli o okrucieństwie Boga, nie musi rodzić domysłów o obecnej w tym zdarzeniu prowokującej pokusie szatana, nie musi prowadzić do wniosku o niemożności zrozumienia przez człowieka motywów Bożego działania, nie musi nawet podsuwać interpretacji o bezpośredniej ingerencji Boga dla zamknięcia długiej tradycji ofiar z ludzkiego życia. Pozwala natomiast cały sztafaż zdarzeniowy traktować jako celowo skrajną konstrukcję literacką, która ma wyakcentować najistotniejsze dla chrześcijańskiej postawy przesłanie o konieczności całkowitego, bezwarunkowego zawierzenia Bogu w każdej sytuacji, zwłaszcza, gdy jakaś inna wartość zaczyna nam Go zasłaniać. R ó ż n e p o s t aw y wo b e c r e l a cj i : B i b l i a a l i t e rat u ra Odnotować trzeba jeszcze jedną znamienną tendencję w najnowszej biblistyce. Od pewnego czasu literatura staje się dla teologii ważnym układem odniesienia. Szuka się w niej egzystencjalnych intuicji teologicznych twierdzeń. Traktuje się ją jako literackie „miejsce teologiczne”. Podobnie zaczyna postępować biblistyka. Śledzi ona literackie dzieje ważnych motywów, tematów i problemów biblijnych po to, aby mieć świadomość pozaprofesjonalnych interpretacji Biblii, świadomość rozsiewu możliwości interpretacyjnych danego fragmentu Pisma Świętego. Jest to chęć uwzględnienia przy egzegezie indywidualnych odczytań słowa Bożego, kontaktu z odbiorem „żywym”. Te różnorodne inicjatywy literackie w stosunku do Pisma Świętego budzą różne niepokoje. Zawarł je T. S. Eliot w szkicu Religia i literatura. Ci, którzy mówią o Biblii jako o „pomniku angielskiej prozy”, podziwiają ją tylko jako pomnik na grobie chrześcijaństwa. Nie chcę tu zapuszczać się w subtelności, wystarczy zauważyć, że […] Biblia wywiera wpływ literacki na literaturę nie dlatego, że ją rozważano jako literaturę, ale dlatego, że uważano ją za przekaz słowa bożego. I to, że ludzie pióra obecnie dyskutują o Biblii jako o literaturze, oznacza prawdopodobnie koniec jej wpływu na literaturę. (Przeł. H. Pręczkowska) Wydaje się, że może być przecież różnie. I tak, że zbliżają się do Biblii ludzie obcy wewnętrznie chrześcijańskiemu przesłaniu, zainteresowani, a nawet zafascynowani jej aspektem literackim czy kulturowym. Ale może być też tak, że ci, którzy interesują się literaturą i dla których Biblia równocześnie jest „nadliteraturą”, Księgą Słowa, chcą po prostu przyczynić się do lepszego, pełniejszego jej poznania przez wniknięcie również w jej warstwę literacką. Są wreszcie i tacy, którzy poprzez poznanie literackie Pisma chcą poznać głębiej jego sens teologiczny. I wydaje się, że tych ostatnich jest najwięcej. Niezależnie od konkretnej motywacji i celu, badania obu relacji – od Biblii ku literaturze i od literatury ku Biblii – wydają się ważne zarówno dla dziejów 45 Matura wewnętrzna literatury i kultury, jak i dla biblistyki czy teologii biblijnej. Są ważne dla refleksji nad podstawami i tożsamością europejskiej kultury, dla której Biblia jest Księgą Wielką, Księgą-Źródłem. :-D Stefan Sawicki Tekst na podstawie: Spotkania nie tylko literackie, Stentor, Warszawa 2001 Propozycje tematów prezentacji 1. Przywołując odpowiednie przykłady, rozważ rolę inspiracji biblijnych w literaturze wybranych epok. Aby zbudować pełne wystąpienie, powinniście ukazać: wpływ tradycji biblijnej na kulturę przynajmniej dwóch wybranych epok lub też prześledzić jeden, dwa sposoby oddziaływania Biblii na kulturę (np. inspiracje tematyczne, ideowe, gatunkowe itd.) w kilku epokach. Jeśli zdecydujecie się na pierwszy wariant, rozważcie przygotowanie wystąpienia o związkach literatury z Biblią np. w epokach średniowiecza i baroku. Średniowiecze Zajmijcie się obecnością biblijnych wzorców osobowych w kulturze średniowiecznej (na s. 60 znajdziecie dokładniejsze wskazówki dotyczące tego zagadnienia), nawiązaniami do biblijnych tematów w średniowiecznych pieśniach religijnych (np. pieśniach wielkanocnych, takich jak Krystus z martwych wstał je… , pasyjnych – O wszego świata wsztek lud…), kontynuacją tradycji biblijnych gatunków (jak psalm). Teksty tych utworów, liczne wskazówki bibliograficzne oraz konteksty i sugestie interpretacyjne znajdziecie w książce Zrozumieć średniowiecze (zob. bibliografia). Pomyślcie o wzbogaceniu wypowiedzi omówieniem wybranego obrazu o tematyce maryjnej lub pasyjnej – poszukajcie reprodukcji w podręczniku Przeszłość to dziś dla klasy I, cz. I oraz w tece Kultura średniowiecza i renesansu (zob. bibliografia). Barok Zwróćcie uwagę na obecność motywu vanitas w poezji barokowej, np. w Sonecie I i Sonecie II Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego (podręcznik Przeszłość to dziś, kl. I, cz. II, s. 90 i 104), w wierszu Wacława Potockiego Człowiek – igrzysko Boże (s. 92), Daniela Naborowskiego Krótkość żywota (s. 106). Przeczytajcie interpretację Sonetu I (s. 110–111) i wiersza Kaspra Miaskowskiego Na śklenicę malowaną (Most. Barok). Jeśli chcecie powiedzieć o gatunkach biblijnych w baroku, się- 46 Tradycja biblijna w literaturze gnijcie do psalmów parafrazowanych przez Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, a także do Psalmodii polskiej Wespazjana Kochowskiego. (Zob. też wskazówki do tematu 4. w tym rozdziale). Opracowując drugi wariant tematu, możecie się zająć którymś z już wymienionych zagadnień, tzn. biblijnymi wzorcami osobowymi, nawiązaniami tematycznymi lub gatunkowymi do Pisma Świętego, a także: przykładami biblijnej stylizacji językowej (np. w Kazaniach sejmowych Piotra Skargi, Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza), nawiązaniami ideowymi do Biblii (np. idea objawienia, biblijna koncepcja człowieka jako dziecka Bożego, idea świata jako doskonałego tworu Boga, idea narodu wybranego, idea zbawczej funkcji cierpienia, biblijna koncepcja miłości, biblijny kodeks etyczny), obecnością biblijnych symboli. Pamiętajcie, by na wstępie wyraźnie określić typ (lub typy) biblijnej inspiracji, którym (którymi) się zajmiecie, a następnie omówcie temat, czerpiąc przykłady z literatury i sztuki kilku wybranych epok. 2. Gatunki biblijne i nawiązania do nich w literaturze polskiej później- szych epok. Przywołaj i omów przykłady. Ta prezentacja zmusza do bardziej szczegółowego potraktowania zagadnień gatunkowych. Temat jest przeznaczony dla uczniów, którzy lubią pracę z konkretnym tekstem literackim. Historia literatury obfituje w przykłady kontynuacji tradycji biblijnych gatunków, takich jak przypowieść, lamentacja, proroctwo czy psalm. Szczególnie wdzięcznym tematem pracy jest historia nawiązań do tego ostatniego gatunku, który nie tylko odgrywał ważną rolę w liturgii chrześcijańskiej, lecz także wpłynął na ewolucję poezji lirycznej. Zacznijcie od wskazania odmian psalmów ukształtowanych przez autorów biblijnych i omówienia podstawowych cech gatunku (skorzystajcie z książki Anny Świderkówny Prawie wszystko o Biblii oraz ze Słownika terminów literackich), zasadniczą część pracy poświęćcie jednak omawianiu znaczenia psalmów dla rozwoju polskiej poezji. Przypomnijcie średniowieczne psałterze, parafrazy Jana Kochanowskiego (Psałterz Dawidów). Bardzo interesującym nawiązaniem do tradycji psalmu jest dzieło barokowego poety Wespazjana Kochowskiego Psalmodia polska. W romantyzmie psalmy pisał Zygmunt Krasiński (Psalmy przyszłości). Wiele przykładów nawiązań do tego gatunku znajdziecie też w literaturze XX w. (Psalm 1. O pragnieniu, Psalm 2. O krzyżu i Psalm 3. O łasce Krzysztofa Kamila Baczyńskiego; wiersze Psalm i Marność Anny Kamieńskiej; Psalmy wszystkie Tadeusza Nowaka). Praca zyska szczególną wartość, jeśli zwrócicie uwagę na wpływ tradycji psalmu biblijnego na kształtowanie się takich gatunków poetyckich, jak elegia, hymn czy oda. Bardzo pomocne w przygotowaniu tej prezentacji będą: książka Kazimierza Bukowskiego Biblia a literatura polska (zob. bibliografia) oraz podręcznik Przeszłość to dziś dla klasy I, cz. I (s. 67–69), gdzie znajdziecie informacje o przekładach 47 Matura wewnętrzna i parafrazach psalmów. Przeczytajcie też szkic ks. Józefa Sadzika Wiara w Psalmach (zob. bibliografia). 3. Biblijny topos człowieka wędrowca i jego kontynuacje w literaturze późniejszych epok. Omów zagadnienie, przywołując odpowiednie przykłady. Zagadnienie wiąże się z motywem wygnania z raju (Księga Rodzaju) i niekończącą się próbą powrotu do niego. Przypomnijcie sobie także Księgę Wyjścia i dzieje wędrówki do Ziemi Obiecanej. Za sprawą Biblii wędrówka stała się metaforą ziemskiej kondycji człowieka, który okazał nieposłuszeństwo Stwórcy. Cierpienia i trudy życia są karą i skutkiem grzechu pierwszych ludzi, wędrówka – metaforą drogi człowieka do Boga. Możecie poświęcić wystąpienie bohaterom średniowiecznych opowieści o świętych, których droga do Boga prowadziła przez żebraczą tułaczkę (św. Aleksy). Przeczytajcie uważnie rozdział W kręgu ideałów: święci w podręczniku dla klasy I, cz. I, s. 114–127. Motyw ludzkiego losu jako wędrówki wygnańca pojawia się w literaturze barokowej (Setnik rymów duchownych Sebastiana Grabowieckiego), romantycznej (skorzystajcie z ciekawej interpretacji Hymnu Juliusza Słowackiego w podręczniku Przeszłość to dziś dla klasy II, cz. I, s. 104), można go także odnaleźć w literaturze współczesnej. Zajrzyjcie np. do tekstu opowiadania Gustawa Herlinga-Grudzińskiego Wieża (motyw tzw. Pielgrzyma świętokrzyskiego), do wierszy Czesława Miłosza: W drodze z tomu Miasto bez imienia (1969), Pielgrzymując z tomu Hymn o perle (1982). Ciekawą odmianą toposu człowieka wędrowca jest motyw wygnania z raju dzieciństwa – wskazówek poszukajcie na s. 74 tej książki. 4. Motyw vanitas w Biblii i sztuce późniejszych epok. Rozważ zagadnie- nie na wybranych przykładach literackich. Zacznijcie Wasze wystąpienie od wskazania źródła motywu vanitas – starotestamentowej Księgi Koheleta. Możecie poświęcić prezentację sztuce jednej epoki, np. średniowiecza lub baroku, i prześledzić funkcjonowanie motywu vanitas w literaturze i sztukach plastycznych wybranego okresu oraz rozważyć jego znaczenie dla duchowości i postaw ludzi tych czasów. Rozważcie także porównanie wybranych utworów różnych epok lub spróbujcie odpowiedzieć na pytanie, za pomocą jakich środków artystycznych twórcy mówią o nieuchronności przemijania i śmierci. Sięgnijcie do malarstwa XVII w., np. do obrazu Juana de Valdes Leala Alegoria marności świata (podręcznik Przeszłość to dziś, kl. I, cz. II, s. 104), ukazującego śmierć depcącą różne przedmioty – zastanówcie się nad znaczeniem tej alegorii, porównajcie obraz z innymi dziełami o podobnej wymowie. Szukajcie reprodukcji w tekach Wydawnictwa STENTOR (np. w tece Kultura średniowiecza i renesansu lub Kultura baroku i klasycyzmu), w których odnajdziecie także krótkie interpretacje obrazów. Barokowy poeta Kasper Miaskowski w wierszu Na śklenicę malowaną porównał życie człowieka do kruchego naczynia (interpre- 48 Tradycja biblijna w literaturze tację tego wiersza, autorstwa Beaty Mytych, znajdziecie w książce Most. Barok); Wisława Szymborska pisała o rzeczach, które trwają, gdy ich właściciele dawno już przeminęli (wiersz Muzeum). Interesującą prezentację można poświęcić poezji Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. O motywie lęku przed starością (przemijaniem) w jej wierszach pisze Jerzy Kwiatkowski we wstępie do Wyboru poezji (Wrocław 1998). Zwróćcie uwagę na wiersze Kurze łapki, Kobieta, która czeka, Do własnego organizmu, Być kwiatem?… Dobrym uzupełnieniem wystąpienia o poezji Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej byłaby wypowiedź o obrazach Hansa Baldunga (Griena) Siedem faz życia kobiety oraz Śmierć i dziewczyna, których reprodukcje znajdziecie w podręczniku Przeszłość to dziś dla klasy I, cz. II, s. 71. 5. Motywy maryjne w literaturze (i sztuce). Przywołaj i omów przy- kłady. Temat można opracować na wiele sposobów. Możecie powiedzieć o Matce Boleściwej (Mater Dolorosa) i zinterpretować Lament świętokrzyski oraz inne dzieła pokazujące cierpienie Marii Panny towarzyszącej umęczonemu Synowi (w podręczniku Przeszłość to dziś dla klasy I, cz. I znajdziecie interpretację Lamentu… (s. 109–111) oraz reprodukcje obrazów malarza małopolskiego z XV w. z motywem Piety i ukrzyżowania (s. 104–105)). Możecie przygotować wystąpienie o Bogurodzicy (przeczytajcie rozprawę Romana Mazurkiewicza Siedem pieczęci „Bogurodzicy”, której fragment znajdziecie w podręczniku Przeszłość to dziś dla klasy I, cz. I (s. 108–109)) i nawiązaniach do tej pieśni w twórczości Krzysztofa Kamila Baczyńskiego (Modlitwa do Bogarodzicy), Stanisława Grochowiaka (Modlitwa). W poezji polskiej znajdziecie bardzo wiele wierszy poświęconych Matce Boskiej, m.in. Na gromniczną Kazimiery Iłłakowiczówny, Matka Boska Częstochowska Jana Lechonia, Matka Boska z Warszawy ks. Jana Twardowskiego, Modlitwa wigilijna Czesława Miłosza. Zwróćcie uwagę na różnorodność przedstawiania Marii w sztuce: Madonna, Pieta, Mater Dolorosa, Pocieszycielka. 6. Znaczenie Apokalipsy św. Jana dla literatury i sztuki późniejszych epok. Rozważ zagadnienie, odwołując się do wybranych przykładów. Zagadkowa symbolika Apokalipsy zawsze fascynowała artystów – nawiązania do tej księgi biblijnej pojawiają się już w sztuce wczesnochrześcijańskiej. Poszukując motywów apokaliptycznych w literaturze, możecie się odwołać np. do Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, hymnu Dies irae Jana Kasprowicza, poezji katastrofistów (Czesław Miłosz, Józef Czechowicz, Józef Łobodowski) lub poetów z pokolenia wojennego (Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy). Omawiając wybrane teksty, zwróćcie uwagę na wizyjność stylu, operowanie wieloznaczną symboliką. Przywołajcie też przykłady polemicznego stosunku do tradycji biblijnej Apokalipsy (np. w wierszu Piosenka o końcu świata Czesława Miłosza lub w powieści Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego). Rozważcie 49 Matura wewnętrzna wykorzystanie w prezentacji dzieł malarskich – w podręczniku Przeszłość to dziś dla klasy I, cz. I znajdziecie reprodukcje obrazów Hansa Memlinga i Albrechta Dürera (s. 59). Zanim przystąpicie do przygotowania prezentacji, przeczytajcie uważnie rozdział Katastrofizm i katastrofa w podręczniku Przeszłość to dziś dla klasy III. Sięgnijcie też do rozdziału Apokalipsa świętego Jana w książce Anny Świderkówny (zob. bibliografia). Lektura tego szkicu pomoże Wam stworzyć rzetelny wstęp do wystąpienia maturalnego. Wskazówki bibliograficzne W podręczniku Krzysztofa Mrowcewicza Przeszłość to dziś dla klasy I, cz. I przeczytajcie rozdział Starożytność. Świat Biblii. Zwróćcie szczególną uwagę na działy Komentarze (s. 61, 71, 81) i Dialogi z tradycją (s. 63–64, 72–73, 82–84). Zapoznajcie się z rozdziałem Średniowiecze z podręcznika Przeszłość to dziś dla klasy I, cz. I. Znajdziecie tam m.in. Komentarze (s. 108, 121), interpretację wiersza Posłuchajcie, bracia miła (s. 109), dział Dialogi z tradycją (s. 111–112) oraz fragmenty rozprawy Tomasza à Kempis O naśladowaniu Chrystusa (s. 121). Przeczytajcie esej Wacława Oszajcy Weselna pieśń o Bogu zamieszczony w przewodniku dla licealistów Most. Średniowiecze (s. 10–14). W tomie Most. Romantyzm znajdziecie esej Macieja Szargota Inspiracje Biblią w literaturze polskiego romantyzmu (s. 32–38). W antologii Romana Mazurkiewicza Starożytność–średniowiecze znajdziecie rozdział Starożytność. Świat Biblii, a w nim m.in. esej Kazimierza Bukowskiego Biblijny opis stworzenia (s. 101–103), artykuł Zenona Ziółkowskiego Zmagania Boga z Hiobem (s. 117– 119) oraz tekst ks. Józefa Sadzika [Wiara w Psalmach] (s. 113–114). W tej samej antologii zamieszczony jest artykuł Romana Mazurkiewicza Zagadki „Bogurodzicy” (s. 138–141) oraz rozprawa Anny Świderkówny Apokalipsa (s. 103–105). Możecie skorzystać także z następujących pozycji: Jan Błoński, Mikołaj Sęp-Szarzyński a początki polskiego baroku, Kraków 1967. Kazimierz Bukowski, Biblia a literatura polska, Warszawa 1990. Dorothea Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, Warszawa 2001. 50 Tradycja biblijna w literaturze Anna Kamieńska, Twarze księgi, Warszawa 1981. Władysław Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990. Manfred Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, przeł. K. Romaniuk, Poznań 1989. Stefan Sawicki, Motywy maryjne w poezji średniowiecza i renesansu, w: S. Sawicki, Z pogranicza literatury i religii. Szkice, Lublin 1978. Stanisław Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 2002. Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1998. Jadwiga Sokołowska, Dwie nieskończoności. Szkice o literaturze barokowej, Warszawa 1978. Średniowieczna pieśń religijna polska, oprac. M. Korolko, Wrocław 1980. Anna Świderkówna, Prawie wszystko o Biblii, Warszawa 2002. Zenon Ziółkowski, Najtrudniejsze stronice Biblii, Warszawa 1994.
