Dialog - Lider

Trojniel Sylwia
Pułtusk
2
Dialog
Dialog jedną ze skutecznych metod komunikacji interpersonalnej
w kształceniu i wychowaniu.
Proces komunikacji międzyludzkiej ma ogromne znaczenie w życiu każdego z nas.
Codziennie uczestniczymy w dziesiątkach sytuacji, w których porozumiewamy się.
Odważę się nawet stwierdzić, że istnieje silny związek komunikacji interpersonalnej
z różnymi obszarami działalności człowieka, a zwłaszcza z edukacją.
Zdaniem M. Szybisz. „edukacja to proces komunikacji, w którym ogromną rolę
spełnia kompetencja komunikacyjna nauczyciela”1. Kompetencja komunikacyjna jest
strukturą interdyscyplinarną, umożliwiającą podmiotom edukacyjnym sprawne
i adekwatne działanie komunikacyjne w zmiennych sytuacjach pedagogicznych.
Nauczyciel, który potrafi porozumiewać się z uczniami, wspomaga i uszlachetnia rozwój
wychowanka, sprzyja wymianie myśli, uczuć, opinii i pomysłów, a także budowaniu
atmosfery zaufania, co pozwala lepiej zrozumieć drugiego człowieka.
Kompetencja komunikacyjna nauczyciela, zwana też kulturą komunikacyjną2,
przejawia się m.in. w tolerancji, poszanowaniu godności wychowanka, wzmacnianiu jego
wiary we własne siły i możliwości poznawcze, wspomaganie w przyswajaniu wszelkich
treści oraz procesu twórczego myślenia.
Tymczasem, rzeczywistość szkolna pokazuje, iż nawiązanie bliższej więzi
nauczyciela z uczniami czy studentami jest utrudnione np. przez autorytarny model
interakcji, co może stanowić zagrożenie dla jakości porozumiewania się. Z relacji
nauczyciel-uczeń wynika, że to nauczyciel ma przewagę, a nawet władzę3. Nauczyciel autokrata, przekonany o swej wyższości, blokuje swoim podopiecznym rozwój i narzuca
sztywne trzymanie się roli. Ponadto, w praktyce szkolnej są sytuacje, kiedy uczeń
przedstawia całkiem odmienny od nauczyciela lub innych uczniów, sposób oceniający
jakieś zjawisko czy rozwiązania jakiegoś problemu i spotyka się z postawą nieprzychylną,
gdyż zakłóca ustalony porządek zajęć. Może to wynikać z faktu, iż w systemie nauczania
mamy ciągle do czynienia z pewnym przyzwyczajeniem do rutynowych działań, nie
wykraczających poza ramy nakreślone przez nauczyciela. Można dalej sądzić, że szkoły
wprowadzają uczniów do świata zamkniętego, przewidywalnego, zredukowanego do
hierarchicznych uporządkowań. Nie sprzyjają rozwijaniu ich refleksyjnej, krytycznej
postawy. Nie promują zachowań, które są wyrazem dążenia młodych ludzi do
przekraczania zastanych ograniczeń i przezwyciężania barier.
Warunkiem zwiększenia efektywności porozumiewania i zachowania dobrej relacji
nauczyciela z uczniami czy studentami jest odrzucenie „jedynie słusznego”
nauczycielskiego spojrzenia na świat, często pełnego stereotypów i wzorów, przyjętych
M. Szybisz, Idee komunikacyjne-implikacje edukacyjne, W: K. Pacławska (red.), Tradycja i wyzwania,
Kraków 1996, s. 184.
2
G. Koć-Seniuch, O kształtowaniu kultury komunikacyjnej współczesnego nauczyciela, W: H. Kwiatkowska,
T. Lewowicki, S. Dylak (red.), Współczesność a kształcenie nauczycieli, Warszawa 2000, s.137.
3
M. Szybisz, Społeczeństwo informacyjne-porozumiewanie się w zmieniającym świecie, W:H. Kwiatkowska,
M. Szybisz (red.), Edukacja i dialog w świecie przyszłości, Pułtusk 2003, s.125.
1
1
w toku wcześniejszych doświadczeń i otworzenie się na bardzo potrzebny w dzisiejszych
Dialog - definicja, klasyfikacja oraz rola pytań.
Strategią edukacyjną, a jednocześnie wiodącą metodą komunikacji interpersonalnej
jest dialog. Taka forma porozumiewania nauczyciela akademickiego ze studentem wymaga
pełnego otwarcia się obu podmiotów, uwrażliwienia na osobę i sprawy tej drugiej strony,
odrzucenia postawy egoistycznej nauczyciela, a tym samym przyjęcia empatycznej.
Jak słusznie zauważa W. Okoń, dialog, poprzez wymianę zdań, jest formą
likwidowania konfliktów wychowawczych oraz poszukiwaniem wspólnego stanowiska.
Uważa on, iż nauczycielowi przyzwyczajonemu do tradycyjnego przekazywania wiedzy,
trudno jest pojąć ten proces, gdyż w tradycyjnym przekazie nie występują relacje
partnerskie konieczne do prowadzenia dialogu. Okoń stwierdza, iż „nie chodzi tylko
o zrozumienie dla partnera dialogu, ale i o pchnięcie jego myśli i chcenia na jakieś nowe
tory”4. Chodzi więc o stworzenie możliwości dla zachowań spontanicznych, rozwoju
wyobraźni, własnych interpretacji i twórczości.
Myślę, że we wciąż zmieniającym się świecie, przesiąkniętym nowinkami
technicznymi, osiągnięcie takich umiejętności jest niezwykle potrzebne wkraczającemu
w życie, młodemu człowiekowi. Aby mógł się odnaleźć w dzisiejszym społeczeństwie
informacyjnym i „nie pozostawać w tyle” musi być elastyczny i otwarty na wszelkie
zmiany. Wzajemne uczenie się sposobów kontaktowania nauczyciela akademickiego
i studenta, umożliwia im pozytywne relacje, które mogą być źródłem oparcia oraz
wzmocnienia.
Organizowanie zajęć szkolnych, opartych na dialogu, pomaga nauczycielowi
w osiągnięciu różnych celów dydaktycznych i wychowawczych. W literaturze przedmiotu
rozróżnia się m. in. dialog poznawczy, który umożliwia wymianę informacji, służy
poznaniu faktów, teorii, argumentów, praw5. W dotarciu do treści wewnętrznego życia
człowieka oraz zlikwidowaniu anonimowości, między edukującym i edukowanym,
pomaga dialog egzystencjalny. Istnieje także dialog wewnętrzny charakteryzujący
percepcję ucznia wobec tekstu wygłaszanego przez nauczyciela czy rozważania nad
tekstem podręcznikowym, co znacznie rozwija myślenie abstrakcyjne.
Nieco inną, lecz równie ciekawą klasyfikację edukacyjnego dialogu przedstawia
Buber6. Według niego istnieją następujące rodzaje dialogu:
 Dialog prawdziwy, który zachodzi w „rozmowie lub w milczeniu, gdy
każdy z uczestników rzeczywiście nastawia się na drugiego w specyfice
jego istnienia i w jego odrębności i zwraca się do niego w nadziei, że
powstaną żywe więzi”7. Dialog ten wymaga od uczestników pełnej
i wzajemnej otwartości. Nauczyciel i student, jako partnerzy, nastawiają się
na wspólne zrozumienie, a jest to możliwe dzięki zaufaniu.
 Dialog techniczny jest metodą zdobywania wiedzy, polegającą na
wymianie poglądów, opinii i opiera się na komunikacji dwukierunkowej.
W sytuacji braku zaufania metoda ta okazuje się nieefektywna, nawet jeśli
nauczyciel opanował sprawność prowadzenia edukacyjnego dialogu
technicznego, np. w postaci tzw. aktywnego słuchania.
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2001, s. 286.
E. Wołodźko, Kompetencja komunikacyjna nauczycieli i uczniów warunkiem demokratyzacji życia szkoły,
W: H. Kwiatkowska, T. Lewowicki, S. Dylak, op. cit., s. 149.
6
J. Danilewska, Dialog edukacyjny-warunek pierwszy: zaufanie, W: A.Karpińska (red.), U podstaw dialogu
o edukacji, Białystok 2003, s. 21.
7
Tamże, s. 21.
4
5
2

Zamaskowany monolog, czyli rozmowa człowieka z samym sobą
w obecności innych w taki sposób, że „pozostaje on w fałszywym
przekonaniu, że z nimi rozmawia, że go słuchają i rozumieją”8. Często
nauczyciel akademicki wygłaszając taki monolog jest zbyt zasłuchany we
własne myśli, by otworzyć się na studenta, przyjąć inny niż własny punkt
widzenia. To zamaskowanie sprawia, że ów podmiot nie odczuwa
konieczności wprowadzenia zmian w swoim sposobie porozumiewania
się z innymi.
W dialogu między „Ja” i „Ty” następuje rozumienie9, nie tylko innych, ale również
siebie. Bywają sytuacje, kiedy dopiero w chwili mówienia uświadamiamy sobie coś, nad
czym nigdy się nie zastanawialiśmy. Prawdziwy dialog między dwiema osobami polega na
otwarciu się obydwu stron na nowe doświadczenie. To otwarcie się możliwe jest dzięki
pytaniom o coś co jest niejasne, pełne wątpliwości, problematyczne. Według Platona,
warunkiem stawiania pytań jest wprowadzenie zamętu wśród uczestników rozmowy.
Pojawienie się pytania oznacza jakiś pomysł, dlatego rzeczywista rozmowa powinna mieć
strukturę pytań i odpowiedzi. W rzeczywistym dialogu nie chodzi o to, by ktoś wygrał czy
przegrał, lecz aby „rzecz”o której mowa, była jasna i zrozumiała.
Pytania i polecenia formułowane na zajęciach przez nauczyciela akademickiego,
są ważnym instrumentem pobudzania i rozwijania aktywności studentów. W praktyce
szkolnej przeważają pytania i polecenia, które skłaniają jedynie do odtwarzania informacji,
np.: „opisz...”, „opowiedz...”, „w którym roku...”, „jak się nazywa...”, „jak działa...”,
„z czego jest zbudowany...”10. Takie pytania i polecenia są mało inspirujące, pełnią funkcję
kontrolną i oceniającą, a zakres ich stosowania jest wąski. Wyższą aktywność umysłową
studentów mogą wywołać pytania i polecenia służące do przetwarzania i wytwarzania
informacji, np.: „dlaczego...”, „w jaki sposób można wykonać...”, „co należy zmienić...”,
„oceń...”, „jakie są główne przyczyny...”, „jakie mogą być skutki...”, „zaprojektuj...”,
„porównaj...”, „uzasadnij...”. Tak sformułowane pytania stanowią ważny środek do
sterowania pracą intelektualną młodzieży i nie są tylko sposobem kontrolowania wiedzy.
Ponadto, powinny one stanowić warsztat metodyczny twórczego nauczyciela.
Dialog w wybranych metodach kształcenia.
Dobrze przeprowadzony dialog czy to w postaci dyskusji, pogadanki, czy też
innych form, posiada wiele walorów dydaktycznych. Uczy głębszego rozumienia
problemów, samodzielnego zajmowania stanowiska, operowania argumentami, liczenia się
ze zdaniem innych, lepszego rozumienia innych11. Sprzyja również klarowaniu się
własnych przekonań i kształtowaniu własnego poglądu na świat. W osiągnięciu
wymienionych umiejętności pomaga wzbudzanie i rozwijanie aktywności uczniów, tak
bardzo podkreślane przez m.in. Raport Klubu Rzymskiego „Uczyć się bez granic”.
Nauczyciel może tego dokonać dzięki dobraniu treści nawiązujących do zainteresowań
młodzieży, stosowaniu otwartych układów treści, które uczniowie mogą wzbogacać w toku
samodzielnych poszukiwań, wykorzystywaniu informacji zdobywanych poza szkołą oraz
przestrzeganiu zasady strukturyzacji treści kształcenia. Zatem przyjrzyjmy czy te
elementy, znajdują odzwierciedlenie w metodach kształcenia, najczęściej stosowanych
na zajęciach szkolnych.
Tamże, s.22.
A. Folkierska, Wychowanie i pedagogika w perspektywie hermeneutycznej, W: S. Wołoszyn (red.), Źródła
do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej, t. 3, ks. 2, Kielce 1998, s. 666.
10
K. Chmielewska, Nauczyciel twórczy-wyzwanie współczesnej wizji szkoły, W: H. Kwiatkowska, T.
Lewowicki, S. Dylak, op. cit., s.191.
11
W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1995, s. 257.
8
9
3
Jedną z powszechnie stosowanych metod jest dyskusja, która polega na „wymianie
zdań między nauczycielem i uczniami lub tylko między uczniami”12. Uczestnicy dyskusji
wymieniają własne, często odmienne poglądy lub odwołują się do poglądów innych osób,
po czym następuje próba znalezienia wspólnego stanowiska, nadającego się do
zaakceptowania przez ogół uczestników. Wyróżnia się następujące odmiany dyskusji13:
 Dyskusja rozwijająca się w toku wspólnego rozwiązywania problemu.
Jeśli temat został dobrze dobrany, a uczniowie odpowiednio przygotowali
się do niej (tj. zebrali informacje, zastanowili się nad problemem) powinna
przebiegać spontanicznie.
 Dyskusja ukierunkowana na kształtowanie przekonań, w której istotną
rolę odgrywają systemy wartości młodzieży, ich własne oceny, stosunek do
danego stylu życia. Dotyczy więc zazwyczaj spraw osobistych.
 Dyskusja, której celem jest uzupełnienie przez uczniów własnej wiedzy
– ważne jest, oprócz argumentów czy ocen, dysponowanie bogatymi
informacjami na dany temat, wykraczającymi poza ramy podręcznika.
Istotne jest przeprowadzanie dyskusji w środowisku akademickim, ponieważ
studenci, reprezentują pewien stopień dojrzałości, samodzielności w zdobywaniu wiedzy,
przedstawianiu własnych argumentów czy też w przygotowaniu się do tematu rozmowy.
Jak stwierdza w „Sztuce dyskutowania” W. Marciszewski, dyskusja jest „metodą
kształcenia i wychowania przeciwstawną do metod, które można by objąć wspólnym
mianem tresury”14. Stwierdza on, iż zarówno dyskusja, jak i manipulacja zmierzają do
wytworzenia w kimś określonych stanów wewnętrznych. Jest jednak między nimi różnica.
W dyskusji odbywa się to jawnie i za zgodą drugiej strony, natomiast w manipulacji
wytwarzanie stanów psychicznych czyni się nie drogą argumentacji, lecz przez „wkładanie
w umysł” gotowych przekonań, pragnień, gustów. Zdecydowanym przeciwieństwem
manipulacji jest dialog.
Inną metodą kształcenia i wychowania, umożliwiającą przeprowadzenie dialogu
jest pogadanka. Polega ona na rozmowie nauczyciela z uczniem, w której, nauczyciel
zazwyczaj zna odpowiedzi na zadawane przez siebie pytania. W zwykłej rozmowie zwykle
pytamy o coś, czego nie wiemy. Ze względu na zastosowanie można wyodrębnić :
 Pogadankę wstępną, której celem jest przygotowanie uczniów do poznania
czegoś nowego oraz zorganizowanie podopiecznych do nowej pracy.
Następuje tu np. przypomnienie wiadomości niezbędnych do zrozumienia
nowych treści lub wymiana doświadczeń związanych z nowym tematem.
 Pogadanka przedstawiająca nowe wiadomości, której celem jest
zaktywizowanie studiujących. Nowe treści mają być przez wszystkich
zrozumiane, powiązane z własnymi doświadczeniami oraz wcześniejszymi
wiadomościami.
 Pogadanka utrwalająca wykorzystuje materiał wcześniej przyswojony
w celu dochodzenia do szerszych uogólnień, do tworzenia układów
obejmujących większy zakres materiału.
Pogadanka jest skuteczna, gdy przypomina zwykłą, codzienną rozmowę, w której
nauczyciel występuje w roli bezpośredniego współrozmówcy. Jeśli potrafi rozbudzić
ciekawość studentów, w trakcie zapoznawania z nowymi treściami, nie tylko zadaje
pytania, lecz także stara się odpowiedzieć na pytania postawione przez studentów.
Ostatnią metodą nauczania, na którą chciałabym zwrócić uwagę jest wykład. Choć
odbiega swą formą od typowego dialogu (relacja „ja” i „ty”) jest jedną z powszechnie
Tamże, s. 256.
Tamże, s. 256.
14
W. Marciszewski, Sztuka dyskutowania, Warszawa 1969, s. 13.
12
13
4
stosowanych metod kształcenia w środowisku akademickim. Wykład polega na
„bezpośrednim lub pośrednim przekazywaniu wiadomości jakiemuś audytorium”15.
Wykład jest często ciągiem słów, wypowiadanych jednostajnie, głosem nieznacznie
modulowanym. Rola studenta ogranicza się tutaj do słuchania, notowania i próby
zrozumienia. Nauczyciel przekazuje informacje i zakłada, że wszyscy są w stanie
przyswoić, zrozumieć, zaakceptować i respektować podane przez niego treści. Aktywne
uczestniczenie w wykładzie wymaga dużo wysiłku i dojrzałości umysłowej uczniów.
Głównym zadaniem obu stron jest utrzymanie uwagi studenta na treści wykładu, co
czasem wydaje się być dosyć trudne. Istotne jest, aby wykładowcy, oprócz kompetencji
merytorycznej, potrafili wiązać treść wykładu z życiem, dobierali interesujące przykłady,
jasno i zrozumiale wysławiali się, zaciekawili słuchaczy treścią, logicznie budowali cały
wykład. Wadą tej metody jest fakt, iż nauczyciel zwraca uwagę przede wszystkim na
realizację programu, a nie na relacje ze studentami, motywy uczenia się, przystępność
przekazywanych treści, sposób pracy.
W mojej opinii, każda z metod kształcenia ma swoje zalety i wady. Stosowanie
jednej, jako wyłącznie słusznej metody, może doprowadzić do niepożądanych skutków
wobec grupy, jak też jednostek, którym wybrana przez nauczyciela odmiana nie
odpowiada. Dlatego istotne jest łączenie wszelkich metod dydaktycznych, wzbogacanie
ich oraz urozmaicanie.
Wnioski
Dialog między nauczycielem akademickim a studentem ma ogromne znaczenie.
Wprowadza w świat wartości i wiedzy, zapoznaje z nieznaną rzeczywistością, zapewnia
rozwój osobowy jednostki, ułatwia zrozumienie innych ludzi, rozwija umiejętności,
pozwala kształtować opinie, poglądy, postawy. Dialog umożliwia spojrzenie na wszelkie
płaszczyzny życia z innej perspektywy, z punktu widzenia drugiego człowieka.
W dzisiejszym społeczeństwie informacyjnym istnieje zapotrzebowanie na
prawdziwy dialog, który zbliży ludzi do siebie. Każdy z nas potrzebuje kontaktu z drugim
człowiekiem, dlatego nie można pozwolić, aby nowinki techniczne ( sms, email, itp.)
zastąpiły rozmowę. Należy pamiętać, że w wielu sytuacjach może być ona źródłem
oparcia i wzmocnienia.
Analiza literatury upoważnia mnie do stwierdzenia, iż prowadzenie dialogu
w środowisku szkolnym jest często utrudnione. Trudność ta, może być wynikiem zbyt
niskiej kompetencji komunikacyjnej nauczycieli lub nawet jej braku, przyzwyczajenia
do tradycyjnego przekazywania wiedzy, nadmiernego werbalizmu i schematyzmu,
rutynowych zajęć, nie wykraczających poza nakreślone ramy. Czynniki te nie sprzyjają
rozwijaniu refleksyjności, krytycznej postawy oraz aktywizowaniu społeczności
studenckiej.
Nieustanne zmiany, dokonujące się we wszystkich obszarach działalności
człowieka, wymagają wprowadzenia zmian w zakresie edukacji. Mimo przeprowadzonej
w 1999r. reformy edukacyjnej, wciąż jeszcze pozostaje wiele do zrobienia.
Zdaniem D. Barnesa „Uczenie się porozumiewania stanowi rdzeń edukacji”16.
Zatem, najbardziej oczywisty wniosek, który mi się nasuwa, to konieczność dążenia do
zwiększenia umiejętności porozumiewania u ludzi w ogóle, zaś u osób, których przyszły
zawód będzie z nią nierozerwalnie związany, w szczególności. Pamiętając o tym,
że prawidłowe porozumiewanie ma niebagatelne znaczenie dla intelektualnego i
Tamże, s. 257.
B. Czerska, Komunikacja interpersonalna w kształceniu pedagogów, W: H. Kwiatkowska, T. Lewowicki,
S. Dylak (red.), op. cit., s. 358.
15
16
5
emocjonalnego rozwoju podopiecznych , myślę że warto wprowadzić zmiany w
kształceniu zawodowym nauczycieli. Należy nie tylko uczyć teorii komunikacji, lecz
także praktycznego komunikowania się między ludźmi. Szczególnie, mam na myśli,
udoskonalenie umiejętności interpersonalnych nauczycieli, które są niezbędne w
budowaniu dobrych relacji ze studentami, tj. okazywanie zrozumienia i akceptacji,
aktywne słuchanie, unikanie osądzania i krytyki, posługiwanie się parafrazą oraz
komunikatem typu „JA”. Satysfakcjonująca komunikacja zapewni symetryczność ich
relacji, obustronne uczenie się, a także przyczyni się do rozwoju kompetencji
komunikacyjnej partnerów.
Komunikacja interpersonalna ma ogromny wpływ na życie człowieka.
Umiejętność komunikowania pomaga porozumieć się w rodzinie, w szkole, rozwiązywać
spory, adoptować się do nowych warunków, wykonywać obowiązki zawodowe, podnosić
kwalifikacje. Tymczasem, zgodnie z dotychczas obowiązującymi programami szkolnymi,
komunikacja interpersonalna nie jest wykładana w szkołach. Należy ją zatem, jak
najszybciej włączyć do programów i nauczać, począwszy od najmłodszych lat życia
człowieka.
Kolejnym wnioskiem, który mi się nasunął podczas pisania tej pracy, jest potrzeba
zwiększenia ilości sytuacji dialogowych między nauczycielem i studentem w trakcie zajęć
szkolnych. Rozwój i udoskonalenie umiejętności prowadzenia dialogu z pewnością
zaprocentuje i przyniesie ogromne korzyści nie tylko nam samym, lecz także tym,
z którymi będziemy się porozumiewać.
Myślę, że warto podjąć wysiłek i dążyć do wprowadzenia zaproponowanych
powyżej zmian, gdyż przez tworzenie i rozwijanie poprawnych relacji interpersonalnych,
życie, w tak trudnych czasach, może okazać się o wiele łatwiejsze i przyjemniejsze.
6
Bibliografia
1. Buber M., Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych, Warszawa 1992.
2. Chmielewska K., Nauczyciel twórczy-wyzwanie współczesnej wizji szkoły. W: H.
Kwiatkowska, T. Lewowicki, S. Denek, Współczesność a kształcenie nauczycieli,
Warszawa 2000.
3. Czerska B., Komunikacja interpersonalna w kształceniu pedagogów. W: H.
Kwiatkowska, T. Lewowicki, S. Denek (red.), Współczesność a kształcenie
nauczycieli, Warszawa 2000.
4. Danilewska J., Dialog edukacyjny-warunek pierwszy: zaufanie. W: A. Karpińska
(red.), U podstaw dialogu o edukacji, Białystok 2003.
5. Folkierska A., Wychowanie i pedagogika w perspektywie hermeneutycznej. W: S.
Wołoszyn (red.), Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej, T.3, ks.2,
Kielce 1998.
6. Koć-Seniuch G., O kształtowaniu kultury komunikacyjnej współczesnego
nauczyciela. W: H. Kwiatkowska, T. Lewowicki, S. Dylak (red.), Współczesność a
kształcenie nauczycieli, Warszawa 2000.
7. Marciszewski W., Sztuka dyskutowania, Warszawa 1969.
8. Okoń W., Nowy Słownik Pedagogiczny, Warszawa 2001.
9. Okoń W., Wprowadzenia do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1995.
10. Szybisz M., Idee komunikacyjne-implikacje edukacyjne. W: K. Pacławska (red.),
Tradycja i wyzwania, Kraków 1996.
11. Szybisz M., Społeczeństwo informacyjne-porozumiewanie w zmieniającym się
świecie. W: H. Kwiatkowska, M. Szybisz (red.), Edukacja i dialog w świecie
przyszłości, Pułtusk 2003.
12. Wołodźko E., Kompetencja komunikacyjna nauczycieli i uczniów warunkiem
demokratyzacji życia szkoły. W: H. Kwiatkowska, T. Lewowicki, S. Dylak (red.),
Współczesność a kształcenie nauczycieli, Warszawa 2000.
7