Teraz wiesz i inwestujesz ANALIZA TECHNICZNA

Teraz wiesz i inwestujesz
ANALIZA TECHNICZNA
WPROWADZENIE
Natura rynków finansowych od początków swego istnienia przyciąga ogromną liczbę inwestorów, których
nadrzędnym celem jest odniesienie sukcesu inwestycyjnego przez pomnaŜanie zainwestowanych kapitałów,
najczęściej w bardzo krótkim okresie czasu. Przez lata analitycy oraz inwestorzy giełdowi usiłowali nadać
zjawiskom rynkowym pewne cechy mierzalne, aby zminimalizować element przypadkowości i niepewności w
procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych. W konsekwencji, wypracowano wiele metod studiowania rynków,
które usiłują wytłumaczyć i zmierzyć ich fluktuacje, oraz słuŜyć wsparciem analitycznym. Wśród tych metod
analiza techniczna zajmuje od przeszło wieku czołową pozycję. Jako uniwersalny język rynku giełdowego analiza
techniczna przyjęła się bardzo szybko równieŜ na młodym gruncie polskiej giełdy, a jej filozofia i narzędzia
zakorzeniły się na trwałe pośród inwestujących na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie.
__________________________________________________________________________________________
Przewidywanie kształtowania się notowań instrumentów finansowych jest funkcją prawdopodobieństwa nie istnieje moŜliwość wyeliminowania ryzyka inwestycyjnego, a błędne decyzje inwestycyjne w grze giełdowej są
nieuniknione. W celu ograniczania ryzyka, jakie niesie ze sobą inwestowanie na rynkach finansowych kolejne
pokolenia inwestorów wykreowały szereg metod słuŜących obserwacji rynków, które słuŜą wsparciem
analitycznym dla podejmujących decyzje o kupnie bądź sprzedaŜy na giełdzie. Uzyskanie wiedzy na temat
przyszłości jest niemoŜliwe. MoŜna jednak określić hipotetyczne warianty przyszłości poprzez zastosowanie
analogii do sytuacji zaistniałych w przeszłości. Posiadanie odpowiednich metod obserwacji rynku i podejmowanie
decyzji na ich podstawie pozwala analitykowi częściej mieć rację niŜ być w błędzie, głównie dzięki pogłębianiu
wiedzy i wyciąganiu wniosków z przeszłych zdarzeń. Od strony psychologicznej, duŜo łatwiej podejmuje się
decyzje inwestycyjne, posiadając wsparcie analityczne, niŜ gdyby decyzje te miały zaleŜeć jedynie od
przypadkowego impulsu, czy nieuzasadnionej przesłanki. Określenie właściwego momentu kupna i sprzedaŜy
walorów jest kluczowym, lecz nie jedynym czynnikiem powodzenia inwestycji w instrumenty finansowe. Ogromne
znaczenie mają równieŜ rozwinięte umiejętności zarządzania pieniędzmi, oraz wewnętrzna dyscyplina inwestora,
które chronią przez nadmiarem emocji towarzyszących inwestorom na rynkach finansowych.
Ewolucja rynków kapitałowych doprowadziła do wykształcenia i ujednolicenia szeregu metod oraz
sposobów analizowania informacji, jakie z nich napływają i podejmowania na ich podstawie określonych decyzji
inwestycyjnych. Nadrzędnym celem tych metod jest efektywne reagowanie na dynamikę rynków w przewidywaniu
przyszłych zmian cen oraz maksymalizacja stopy zwrotu z inwestycji przy jednoczesnym ograniczaniu ryzyka
inwestycyjnego. Do oceny zjawisk, zachodzących na rynkach kapitałowych, a w szczególności na giełdach
papierów wartościowych słuŜą komplementarne względem siebie metody analizy: analiza techniczna oraz
fundamentalna.
Analiza techniczna jest po części nauką, a po części określana jest jako prawdziwa sztuka. Słowo
„techniczny”, pochodzące z greckiego technikos, oznacza umiejętność lub sztukę. Analizę techniczną definiuje się
jako badanie prawidłowości w zachowaniach rynku w zakresie zmienności cen, wolumenu obrotu i liczby
otwartych pozycji (na rynkach terminowych). W szerszym znaczeniu analiza techniczna jest metodą studiowania
wykresów instrumentów finansowych, których cena i wolumen zmieniają się w czasie. Celem tej analizy jest
prognozowanie przyszłych trendów cenowych na podstawie dogłębnej analizy kształtowania się danych
historycznych. Analiza techniczna koncentruje swoją uwagę na badaniu zachowań rynku. Uwzględnia ona
czynniki jakie wystąpiły na wykresie cenowym i ich oddziaływanie na poszczególne strony rynku, oraz na tej
podstawie określa bieŜącą i przyszłą siłę popytu i podaŜy. Analiza techniczna jest wyjątkowo elastyczną
dziedziną, którą moŜna uprawiać zarówno na rynkach terminowych jak i kasowych, dla wszystkich rodzajów
notowanych na giełdach instrumentów finansowych. MoŜna ją stosować dla róŜnych horyzontów czasowych, bez
ograniczeń, zarówno dla inwestycji wieloletnich o długoterminowej perspektywie, jak i dla transakcji
jednodniowych (daytrading). Okazuje się ona równie uŜyteczna bez względu na wymiar czasu.
Analiza techniczna to przede wszystkim, poza załoŜeniami teoretycznymi, warsztat analityczny, na który
składają się określone narzędzia:
Strona 1
Teraz wiesz i inwestujesz
Tab. 1. Warsztat analizy technicznej.
Metody analizy technicznej
Narzędzia analizy technicznej
Analiza wykresów
Trend, wsparcie, opór, kanał cenowy, luka
cenowa etc.
Formacje cenowe
Skomputeryzowana analiza
statystyczna
Średnie ruchome, wskaźniki techniczne
Systemy transakcyjne
Źródło: Opracowanie własne.
Przez dziesięciolecia istnienia analizy technicznej, pojęcia analizy technicznej i analizy wykresów były w
duŜej mierze wzajemnie toŜsame. Obecnie wyraźnie wyodrębnia się klasyczną, tradycyjną analizę techniczną
wykresów i skomputeryzowaną analizę techniczną, opartą głównie na metodach matematycznych i
statystycznych. Mimo tego podziału wykresy cenowe są podstawowym narzędziem pracy analityka technicznego,
bez względu na fakt czy wykorzystuje on do analizy komputery, czy teŜ nie. Z kolei, statystyczna analiza
techniczna sprowadza się do tworzenia, testowania i optymalizacji tzw. systemu transakcyjnego, który w oparciu
o zmienność kursów będzie automatycznie generował sygnały kupna i sprzedaŜy walorów. U podstawy tworzenia
systemów transakcyjnych leŜy załoŜenie o ograniczeniu bądź całkowitym wyeliminowaniu czynnika emocji w
podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Charakterystykę analizy technicznej rozszerzają trzy podstawowe
załoŜenia, które są jej fundamentem i zarazem funkcjonalną częścią składową.
1) Ceny dyskontują wszystko - to załoŜenie o efektywności współczesnych rynków kapitałowych.
Polega ono na przekonaniu, Ŝe rynek jest bardzo skutecznym mechanizmem w dyskontowaniu wszystkich
zjawisk, które mogą mieć wpływ na bieŜące ceny. Analitycy techniczni zakładają, Ŝe zachowania cen wyprzedzają
w czasie zjawiska ekonomiczne, z uwagi na wbudowany w kaŜdy rynek swoisty mechanizm dyskontujący
przyszłość. W miarę upływu czasu ceny rynkowe odzwierciedlają juŜ w sobie wszystko co dzieje się na rynku
oraz wszystko co moŜe mieć odbicie w notowaniach instrumentu. Analiza techniczna wychodzi z załoŜenia, Ŝe nie
jest koniecznie korzystanie z dogłębnych analiz spółek i branŜ, gdyŜ wszystkie czynniki psychologiczne,
makroekonomiczne, gospodarcze, społeczne i wszelkie informacje rynkowe są odzwierciedlone w cenach
walorów. Nawet wydarzenia niespodziewane i zaskakujące są szybko wkalkulowywane w aktualne ceny, a ich
bieŜąca wartość zawiera juŜ w sobie perspektywę na przyszłość. Zmienność cen jest ilustracją zachowań popytu i
podaŜy oraz zmian w układach tych sił na rynku. Uczestnicy rynku, którzy inwestują swoje środki dzisiaj, kalkulują
ryzyko związane z przyszłością i dyskontują moŜliwe jej warianty podejmując określone decyzje inwestycyjne.
NiezaleŜnie od przyczyn, jeŜeli ceny instrumentów finansowych rosną, to popyt, z reguły, przewyŜsza podaŜ. Z
kolei, jeŜeli ceny maleją, to podaŜ przewyŜsza popyt. Oczywiście, aby sytuacja taka zaistniała, wzrostom i
spadkom cen muszą towarzyszyć odpowiednie uwarunkowania fundamentalne, które poruszają cenami w długim
okresie czasu w określonych kierunkach. JednakŜe w średnim i krótkim terminie rynkiem rządzą emocje, które w
duŜej mierze są niezaleŜne od fundamentów. Poznanie przyczyn, dla których rynek porusza się w określonym
kierunku, nie leŜy w gestii zainteresowań analizy technicznej, chociaŜ analiza techniczna nie wyklucza istnienia
tychŜe przyczyn. PoniewaŜ wszelkie uwarunkowania fundamentalne znajdują odzwierciedlenie w bieŜących
cenach, zgłębianie ich nie jest przedmiotem analizy technicznej.
2) Ceny podlegają trendom - to załoŜenie, które informuje o naturze zmienności cen na wykresach.
Regułą jest moŜliwość wyznaczenia kierunku, w jakim poruszają się ceny na wykresie zmienności w danym
okresie czasu. Kierunek, jaki przyjmują ceny określa się trendem. Jednym z podstawowych celów analizy
technicznej, a zarazem celem inwestycyjnym jest odpowiednio wczesne rozpoznanie kształtującego się w danym
czasie trendu. Większość metod i narzędzi analizy technicznej słuŜy badaniu, rozpoznawaniu trendów i
określaniu wczesnych symptomów jego odwrócenia.
3) Historia się powtarza - to załoŜenie o psychologii mas, którą odzwierciedla wykres cenowy.
Określone zachowania przebiegu linii cen na wykresach mają tendencję do wielokrotnego pojawiania się w
postaci ujętych w schematy wzorców. Te wzory są najczęściej rezultatem powtarzania się zachowań uczestników
rynku w określonych sytuacjach, przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Analiza techniczna dostarcza szereg
narzędzi i metod, którymi moŜna mierzyć skłonność rynku do reagowania na określone sposoby w zbliŜonych
warunkach. JeŜeli określone zachowanie się układów sił na rynku sprawdziło się wielokrotnie w przeszłości,
pozwalając na uogólnienie tego zachowania do pewnej reguły, to konsekwentnie analiza techniczna kieruje się
załoŜeniem, Ŝe owo schematyczne zachowanie (np. formacja cenowa, poziom oporu i wsparcia itd.) znajdzie
potwierdzenie równieŜ w przyszłości i spełni przypisaną mu rolę analityczną z ustaloną dozą
prawdopodobieństwa.
Strona 2
Teraz wiesz i inwestujesz
TWORZENIE I RODZAJE WYKRESÓW CENOWYCH
Wykresy giełdowe są graficzną prezentacją historii rozkładu cen dla papierów wartościowych czy
jakichkolwiek innych instrumentów finansowych, których kurs zmienia się w czasie. Wykres cenowy jest zatem
sekwencją cen nałoŜonych na określonej linii czasu i jako taki stanowi podstawę i punkt wyjścia do analizy
inwestycji oraz prognozowania przyszłych kierunków notowań kursów giełdowych.
Analitycy techniczni, przedstawiając w formie wykresów historię zmian notowań instrumentów finansowych, dąŜą
do zidentyfikowania trendów i powtarzających się formacji cenowych, by przewidzieć przyszłe kierunki, w jakich
podąŜy rynek, mając przede wszystkim na uwadze minimalizację ryzyka poniesienia strat na transakcjach
giełdowych. Zdaniem analityków wykresy odzwierciedlają zachowanie rynku podległe pewnym powtarzającym się
schematom i regułom. Z psychologicznego punktu widzenia są one obrazem przepływów chciwości, strachu i
innych emocji, jakim nieustannie ulegają inwestorzy giełdowi.
Wykresy zostały rozwinięte w mnóstwie form i stylów by graficznie odzwierciedlać prawie wszystko, co
dzieje się na rynku. KaŜdy wykres giełdowy moŜe być sporządzony w oparciu o ustalony horyzont czasowy (tick),
w zaleŜności od interesującego nas horyzontu inwestycji i dokładności sporządzanej analizy. Przy sporządzaniu
wykresu moŜna zatem brać pod uwagę dane roczne, kwartalne, miesięczne, tygodniowe, dzienne, godzinne, 15 –
minutowe i inne. Wykresy giełdowe mogą prezentować jedynie ceny zamknięcia lub uwzględniać równieŜ
okresowe maksima i minima oraz ceny otwarcia rynku. Mogą one być skonstruowane w oparciu o skalę
arytmetyczną, logarytmiczną lub przedstawione w formie np. średnich dla kursów czy oscylatorów. Oczywiście
ilość informacji przedstawionych na wykresie moŜe być znacznie większa, a ich zaawansowanie matematyczne –
znacznie głębsze, w zaleŜności od potrzeb analizy. W celu zrozumienia istoty poszczególnych rodzajów
wykresów stosowanych w analizie technicznej niezbędne jest wyjaśnienie kilku podstawowych pojęć
wynikających z reguł obrotu giełdowego. Znaczenie mają tu róŜne rodzaje cen, jakie odnotowuje się na
notowanym walorze, które bierze się pod uwagę przy tworzeniu wykresu oraz wolumen obrotu na walorach.
Cena otwarcia - jest to cena, po której zostaje zawarta pierwsza transakcja w danym okresie czasu. Dla
wykresów w układzie dziennym jest to cena pierwszej transakcji na otwarcie sesji giełdowej. Dla tygodniowego
ticku będzie to cena otwierająca sesję w pierwszym dniu tygodnia itd.
Cena maksymalna - jest to najwyŜsza cena osiągnięta przez notowania papieru wartościowego w
przeciągu analizowanego okresu. Wyznacza ona maksimum, jakie kupujący są skłonni zaakceptować nabywając
dany instrument finansowy, powyŜej którego brakuje chętnych do kupna.
Cena minimalna - jest to najniŜsza cena osiągnięta przez walor w danym okresie. Wielkość ta
reprezentuje minimum, jakie gotowi są zaakceptować potencjalni sprzedający pozbywając się papierów
wartościowych.
Cena zamknięcia - jest to cena, po której została zawarta ostatnia transakcja w danym okresie.
Najczęściej brana jest pod uwagę cena ustalona na fixingu kończącym sesję giełdową w danym dniu. Ceny
zamknięcia mają dla wielu inwestorów największe znaczenie, bowiem to właśnie ceny zamknięcia wyznaczają
podstawę do wyceny wartości portfela po zakończeniu dnia sesyjnego.
Wolumen - jest miarą zaangaŜowania uczestników rynku w danym okresie czasu. O ile zmiany cen
odzwierciedlają charakter nastrojów dominujących na rynku, to wolumen pokazuje ich natęŜenie, czyli ilość
papierów wartościowych będących przedmiotem obrotu w danym okresie.
WYKRESY UWZGLĘDNIAJĄCE CZYNNIK CZASU
Wykres liniowy jest najprostszym w swej formie rodzajem wykresu, przez co jest jednym z najczęściej
stosowanych rodzajów wykresów danych giełdowych. W warunkach polskich jest to nadal najpowszechniejszy
rodzaj prezentacji danych, chociaŜ jego popularność zmniejszyła się z wprowadzeniem notowań ciągłych, a
szczególnie po uruchomieniu nowego sytemu obrotu giełdowego WARSET.
Strona 3
Teraz wiesz i inwestujesz
Rys.1. Przykład wykresu liniowego.
Źródło: Opracowanie własne.
Najczęściej jest on tworzony poprzez łączenie ze sobą cen zamknięcia notowań waloru z okresu branego pod
uwagę, z pominięciem informacji o pozostałych cenach. Nie wyklucza to jednak łączenia w wykres liniowy np. cen
otwarcia, czy stosowania średnich dla kursów do budowy wykresów. Z kolei w trakcie notowań ciągłych wykres
liniowy łączy ceny kaŜdej transakcji zawartej na danym walorze na bieŜąco podczas sesji giełdowej.
Zaletą tego rodzaju wykresu jest jego przejrzystość i prostota podstawowej interpretacji. Wielu uŜytkowników
wykresów giełdowych preferuje taką formę graficznej prezentacji cen, nawet wówczas, gdy wszystkie inne dane
są dostępne, poniewaŜ w ich przekonaniu jest ona bardziej przejrzysta, a włączenie innych danych moŜe
zaciemnić obraz sytuacji na rynku. Wykresy liniowe pozwalają na szybką, łatwą w interpretacji i przejrzystą ocenę
stanu rynku, a jednocześnie umoŜliwiają stosowanie wielu narzędzi technicznych, jak chociaŜby linie trendu,
średnie, czy formacje, na temat których szerzej traktuje niniejsza praca w dalszej części.
Wykres słupkowy jest bardziej zaawansowaną formą prezentacji danych giełdowych. Przedstawia on wzajemne
relacje róŜnych kategorii cen papieru wartościowego w danym okresie. Do utworzenia pojedynczego słupka
konieczne są informacje na temat ceny otwarcia, ceny maksymalnej, minimalnej i ceny zamknięcia waloru w
danym okresie.
Rys.2. Budowa pojedynczego słupka.
Źródło: Opracowanie własne.
Jest on tworzony poprzez połączenie pionową linią ceny maksymalnej i minimalnej, jakie zaistniały w danym
okresie obrotu oraz oznaczenie za pomocą poprzecznych kresek ceny zamknięcia (po stronie prawej słupka) i
ceny otwarcia (po stronie lewej). Zatem w przypadku danej sesji giełdowej pojedynczy słupek będzie informował o
cenie otwarcia, dziennym maksimum i minimum cenowym oraz o cenie zamknięcia papieru.
Wykres słupkowy zawiera w sobie znacznie więcej informacji na temat faktycznego stanu rynku niŜ wykres
liniowy, biorąc pod uwagę ten sam okres czasu. Przedstawia on wzajemne relacje oraz zachowanie strony
popytowej i podaŜowej rynku, pozwalając na pełniejszą ocenę sytuacji na danym papierze wartościowym, przez
co stanowi duŜo dokładniejszą prezentację graficzną zmienności cen w czasie. Do wad tego rodzaju wykresu
moŜna natomiast zaliczyć konieczność posiadania większego zakresu danych do wykreślenia pojedynczego
słupka, których dostępność w serwisach giełdowych moŜe być ograniczona.
Strona 4
Teraz wiesz i inwestujesz
Rys. 3. Przykład wykresu słupkowego.
Źródło: Opracowanie własne.
Wykresy świecowe są jednym z najstarszych sposobów przedstawiania zmienności cen notowań instrumentów
finansowych. Ich początki sięgają czasów XVII wieku, kiedy w Japonii (ojczyźnie wykresów świecowych) przy
wykorzystaniu pierwowzoru wykresów świecowych przewidywano zmiany cen na rynku płodów rolnych. Do
Europy i Stanów Zjednoczonych technika ta dotarła dopiero w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Obecnie
wykresy świecowe stanowią dla wielu zawodowych inwestorów i analityków podstawę warsztatu technicznego,
który na dobre przyjął się równieŜ w polskich warunkach.
W swej budowie świece przypominają wykres słupkowy, a pojedyncza linia świecy składa się z tych samych
elementów – ceny otwarcia, maksimum, minimum i ceny zamknięcia z danego okresu. W porównaniu ze
słupkiem, świecę cechuje jednak specyficzny dla niej sposób prezentacji danych, pozwalający na szybką i
jednoznaczną obserwację stanu rynku, nawet na podstawie pojedynczej świecy. RóŜnica pomiędzy ceną otwarcia
a ceną zamknięcia waloru tworzy tzw. „korpus” świecy - jej najwaŜniejszy element analityczny. Barwa korpusu
świecy wskazuje na dominację danej grupy na rynku, zaś jego wysokość mówi o presji danej grupy na zmienność
kursu. Biały korpus powstaje, gdy cena zamknięcia jest wyŜsza od ceny otwarcia, zaś czarny korpus informuje, Ŝe
cena zamknięcia znalazła się poniŜej ceny otwarcia notowań waloru w danym okresie. JeŜeli zaś cena otwarcia
będzie równa cenie zamknięcia świeca będzie pozbawiona korpusu. Korpus świecy przedstawia zatem nie tylko
poziom cen, jaki są w stanie osiągnąć siły popytu i podaŜy, ale mówi teŜ o tym, jaki poziom cen poszczególne
grupy na rynku są w stanie utrzymać.
Rys. 4. Budowa świecy japońskiej.
Źródło: Opracowanie własne.
JeŜeli amplituda wahań cen w okresie notowań waloru wykracza poza widełki wyznaczone otwarciem i
zamknięciem, korpus świecy zostaje uzupełniony o tzw. „knot” lub „cień”. Cienie oznaczają skrajne poziomy cen,
jakie osiągnęła cena waloru w danym okresie, ale których danej stronie rynku nie udało się utrzymać.
Maksymalna cena jest oznaczana przez górny cień świecy, powyŜej jej korpusu, minimalna zaś przez dolny cień,
poniŜej korpusu. Świeca moŜe zatem posiadać dwa cienie, jeden cień, albo moŜe nie posiadać ich w ogóle.
Wykresy świecowe przedstawiają bardziej szczegółowo i dogłębnie sytuację na rynku niŜ wykresy słupkowe. Są
bogatsze o wymiar i kolor. Mogą być stosowane w róŜnych ujęciach czasowych i na róŜnych rynkach. Ukazują w
obrazowy sposób układy sił pomiędzy popytem a podaŜą i jasno określają, kto dominuje na rynku – byki czy
niedźwiedzie. Bez wnikliwej analizy wykresy słupkowe nie dają tej moŜliwości.
Strona 5
Teraz wiesz i inwestujesz
Rys. 5. Przykład wykresu świecowego.
Źródło: Opracowanie własne.
WYKRESY NIE UWZGLĘDNIAJĄCE UPŁYWU CZASU
Wykresy wolumenowe są pochodną wykresu świecowego. W prezentacji danych uwzględniają dodatkowo w
swej budowie wolumen zawartych transakcji na danym walorze, przez co ukazują graficznie zmiany aktywności i
zaangaŜowania kupujących i sprzedających. Pomijając zatem konieczność stosowania dodatkowego diagramu
zmienności wolumenu, uzyskuje się na jednym wykresie połączenie informacji zarówno o zmienności cen, jak i o
kształtowaniu się wolumenu obrotu na danym walorze.
Wykres wolumen-cena stanowi osiągnięcie ostatniej dekady analizy technicznej rynków finansowych. Dane
giełdowe prezentuje on w postaci prostokątnego korpusu, którego wysokość informuje o zakresie zmian cen w
danym okresie czasu.
Rys. 6. Budowa korpusu equivolume.
Źródło: Opracowanie własne.
Górna krawędź korpusu stanowi o cenie maksymalnej notowań waloru, a podstawa informuje o cenie
osiągniętego przez rynek minimum. Szerokość korpusu jest uzaleŜniona od wolumenu obrotu, jaki towarzyszył
zmianie cen w danym okresie i jest tym większa, im większe obroty zanotowano w danym okresie. Wolumen
zastępuje w tym przypadku na osi poziomej wykresu czas (mający w tym ujęciu drugorzędne znaczenie).
Strona 6
Teraz wiesz i inwestujesz
Rys. 7. Przykład wykresu equivolume.
Źródło: Opracowanie własne.
Wykres wolumen na świecy stanowi rozszerzenie klasycznego wykresu świecowego o wartość wolumenu
obrotu na walorze. Składa się on z tych samych elementów co wykres świecowy – w zaleŜności od rozkładu cen
otwarcia i zamknięcia rynku – pustego, lub wypełnionego czarnym kolorem korpusu, oraz charakterystycznych dla
świec cieni.
Rys.8. Budowa świecy z wolumenem.
Źródło: Opracowanie własne.
Pod tym względem analiza wykresu wolumen na świecy jest identyczna jak dla wykresu świecowego.
Dodatkowym elementem jest, podobnie jak przy wykresie wolumen – cena, naniesienie na wykres wartości
obrotu poprzez oddanie jego wielkości w szerokości korpusu świecy.
Rys. 9. Przykład wykresu świecy z wolumenem
Źródło: Opracowanie własne.
Wykres kagi wywodzi się, podobnie jak wykres świecowy, z Japonii, z okresu tworzenia japońskiej giełdy w
latach siedemdziesiątych XIX wieku. JednakŜe nawet w obecnych czasach wykresy kagi są bardzo mało znanymi
technikami analizowania wykresów, a ich popularność w Polsce i Europie jest znikoma. Wykres kagi przedstawia
Strona 7
Teraz wiesz i inwestujesz
ciąg połączonych ze sobą pionowych i poziomych linii, których kierunek i grubość zaleŜą od zmienności cen na
rynku. Wykres w swej budowie nie uwzględnia upływu czasu.
Do skonstruowania wykresu kagi niezbędne jest ustalenie wartość tzw. „odwrócenia”, czyli minimalnej wartości, o
jaką musi zmienić się cena w czasie, aby moŜna było nanieść na wykres informację o przyjęciu przez ceny
przeciwnego kierunku do aktualnego. Jako punkt na wykresie nanosi się pierwszą dostępną wartość ceny
notowanego instrumentu w danym czasie. JeŜeli kolejna jest wyŜsza od poprzedniej, łączy się oba punkty
wyraźnie grubszą linią (jap. jang) dla tej samej jednostki czasu. Jeśli zaś, kolejna cena jest niŜsza od pierwszej,
łączy się je cienką linią (jap. jin).
Rys.10. Jang i jin.
Źródło: Opracowanie własne.
PrzedłuŜenie linii następuje, jeśli rynek wykonuje ruch zgodny z jego pierwotnym kierunkiem, niezaleŜnie czy ruch
ten jest większy czy mniejszy od „wielkości odwrócenia”. Dopiero gdy rynek wykona ruch w kierunku przeciwnym
do bieŜącego ruchu, a ruch cenowy będzie większy lub równy wielkości „odwrócenia”, przechodzi się do
następnej jednostki czasu rysując poziomą linię tej samej grubości (tzw. „linia załamania”) i łącząc ją z docelową
ceną na wykresie dla kolejnej jednostki czasu. Zmiany cen mniejsze od wielkości „odwrócenia” nie są
uwzględnianie w tym przypadku. Z kolei, jeŜeli ceny wybijają się poza swoje minima i maksima wyznaczone
wcześniejszą kolumną wykresu, dokonuje się zmiany grubości linii. W ten sposób linia pogrubiona przechodzi w
cienką linię w przypadku wyjścia poza minimum z ostatniej kolumny i odwrotnie, linia cienka przechodzi w
pogrubioną, jeśli cena osiągnie nowe maksimum.
Rys. 11. Przykład wykresu kagi.
Źródło: Opracowanie własne.
Wykresy punktowo-symboliczne były jedną z pierwszych metod analizy rynku papierów wartościowych, która
została spopularyzowana na giełdach światowych juŜ w XIX wieku. Przy jego tworzeniu czas, jaki upływa
pomiędzy kolejnymi cenami na wykresie nie jest brany pod uwagę, ani w kalkulacji, ani w interpretacji wykresu.
Wykres punktowo-symboliczny przedstawia naprzemienny ciąg kolumn złoŜonych z liter „X” (gdy popyt
przewyŜsza podaŜ) i liter „O” (dla spadków cen). KaŜda kolumna moŜe zawierać litery „X”, lub litery „O”, ale
klasycznie nie moŜe zawierać jednych i drugich jednocześnie. Na wstępie tworzenia wykresu naleŜy przyjąć dwie
wartości: rozpiętość cenową pojedynczej figury (przy czym rozpiętość na wykresie obu rodzajów figur jest
jednakowa) i minimalną wartość „odwrócenia”. Im większe będą obie te wartości, tym większe zmiany cen będą
musiały mieć miejsce, by odnotować kolejne ruchy cen na wykresie. Od wielkości kratki i odwrócenia zaleŜy
zatem wraŜliwość wykresu i liczba powstających na nim kolumn oraz formacji.
Strona 8
Teraz wiesz i inwestujesz
Rys. 12. Przykład wykresu punktowo-symbolicznego.
Źródło: Opracowanie własne.
Aby narysować pierwszą figurę, róŜnica pomiędzy ceną początkową, a kolejną ceną musi być większa lub równa
przyjętej rozpiętości figury. Zmiany cen mniejsze od rozpiętości figury nie są uwzględniane na wykresie. Zatem na
wykresie będą w danej kolumnie pojawiać się kolejne litery „X”, jeśli cena waloru będzie rosła o wartość większą
lub równą rozpiętości figury. Z drugiej strony, na wykresie pojawią się w kolumnie kolejne litery „O”, jeśli cena
będzie zmniejszać się o róŜnicę przyjętej rozpiętości figury. By zmienić kolumnę z kolumny „X” na kolumnę „O”, i
odwrotnie, przyjmuje się, Ŝe cena waloru musi spaść lub wzrosnąć co najmniej o wartość „odwrócenia”
pomnoŜoną przez rozpiętość cenową figury. Minimalna liczba figur, które muszą pojawić się w nowej kolumnie
jest równa co najmniej wartości liczby „odwrócenia”. Przyjmuje się równieŜ, Ŝe pierwszy symbol „O” wpisywany
jest kratkę poniŜej ostatniego symbolu „X” z poprzedniej kolumny, zaś pierwszy symbol „X” jest wpisywany kratkę
powyŜej ostatniego symbolu „O” z poprzedniej kolumny. Zmiana kolumn identyfikuje zmianę trendu cen. Gdy
pojawia się nowa kolumna złoŜona z figur „X”, świadczy to o wzroście cen waloru. Pojawienie się kolumny figur
„O” świadczy o przewadze podaŜy nad popytem.
Wykresy renko są techniką tworzenia wykresów bazującą wyłącznie na cenach zamknięcia, która śledzi
dominujące w danym czasie trendy cenowe na danym walorze. Wykres renko jest złoŜony z ciągu jednakowych w
kształcie i rozmiarze cegiełek, które określa się mianem „linii”: koloru białego (dla trendu wzrostowego), lub
czarnego (dla zilustrowania spadków). Linie cegiełek kreśli się wyłącznie pod dwoma przyjętymi kątami
nachylenia. Istotnym załoŜeniem jest równieŜ fakt, Ŝe linie o przeciwnych znakach wykresu renko nachylone są
względem siebie pod kątem zbliŜonym do 90 stopni.
Rys. 13. Przykład wykresu renko.
Źródło: Opracowanie własne.
Do utworzenia wykresu renko niezbędne jest ustalenie minimalnej zmiany ceny branej pod uwagę, która będzie
stanowić jednocześnie rozmiar pojedynczej cegiełki na wykresie. Im większy rozmiar cegiełki przyjmie się tworząc
wykres, tym mniejsza będzie jego podatność na wahania cen. KaŜda zmiana cen mniejsza od minimalnej (od
Strona 9
Teraz wiesz i inwestujesz
rozmiaru cegiełki) nie będzie uwzględniana na wykresie. Bazując na początkowej cenie zamknięcia, zmiana cen
większa od wielkości minimalnej daje moŜliwość narysowania pierwszej cegiełki. W trendzie wzrostowym, kolejne
białe cegiełki będą pojawiać się na wykresie, gdy cena będzie rosła co najmniej o przyjętą wartość odwrócenia.
Analogicznie, dla trendu spadkowego - obniŜka cen waloru przynajmniej o wartość odwrócenia spowoduje
dodanie do wykresu kolejnej czarnej cegiełki. Podstawowe zmiany trendu są wskazywane pojawieniem się nowej
białej cegiełki po serii czarnych, lub czarnej cegiełki po ciągu białych. Aby taka zmiana nastąpiła, ceny muszą
odwrócić się przynajmniej o podwojoną wartość odwrócenia. W takiej sytuacji, nowa biała cegiełka wskazuje
początek nowego trendu wzrostowego. Nowa czarna cegła po sekwencji białych wskazuje, z kolei, początek
nowego trendu spadkowego. PoniewaŜ wykres renko prezentuje trendy cenowe przez odrzucenie małych wahań
cenowych okazuje się bardzo pomocny przy określaniu poziomów wsparcia i oporu na rynku.
Wykres przełamania trzech linii jest duŜo bardziej wraŜliwą na zmiany cen formą wykresu, gdzie o zmianach
kierunku cen przesądza w duŜej mierze kaŜde zachowanie rynku, a nie odgórnie ustalone zasady kreowania
wykresu. Wykres przełamania trzech linii przedstawia ciąg białych i czarnych prostokątów (cegiełek) róŜniących
się od siebie swoją wysokością.
Rys. 14. Przykład wykresu przełamania trzech linii.
Źródło: Opracowanie własne.
UŜywając cen zamknięcia do tworzenia wykresu, rysuje się nową białą cegiełkę, gdy tylko cena przewyŜsza
szczyt poprzedniej cegiełki, a czarną cegiełkę - gdy cena spada poniŜej wartości podstawy poprzedniej figury.
JeŜeli jednak gwałtowny wzrost (lub ew. spadek) jest w stanie nanieść na wykres trzy kolejne białe cegiełki (ew.
trzy czarne), w takim wypadku by zmienić trend na przeciwny cena musi osiągnąć przynajmniej poziom dołka z
ostatnich trzech figur (ew. szczyt ciągu trzech czarnych cegiełek). MoŜna dostosować czułość kryterium
odwrócenia przez zmianę liczby linii odwrócenia. Dla przykładu – krótkoterminowi inwestorzy mogą uŜywać dwu
linii załamania by uzyskać więcej sygnałów odwrócenia, podczas gdy długoterminowi inwestorzy mogą uŜywać 4,
5, a nawet 10 linii załamania, by zredukować liczbę odwróceń.
POJĘCIA ANALIZY TRENDU
Pojęcie trendu ma podstawowe znaczenie dla analizy technicznej, poniewaŜ wszystkie narzędzia, jakimi
posługuje się analityk, czyli m.in. linie oporu i wsparcia, rozmaite formacje cenowe, średnie ruchome i inne, słuŜą
w istocie do badania trendu panującego na rynku, Wyznaczenie i analiza bieŜącego trendu rynkowego stanowią
fundament decyzji inwestycyjnych. Trend stanowi w najprostszym ujęciu kierunek w jakim podąŜa rynek. Analiza
wykresów notowań giełdowych prowadzi do wniosku, Ŝe ceny mają tendencję do poruszania się w określonym
kierunku w dłuŜszym horyzoncie czasu. Określony kierunek nie oznacza w tym przypadku linii prostej. Ceny
notowanych na giełdzie instrumentów nieustannie zmieniają się w czasie, odzwierciedlając działania popytu i
podaŜy na rynku. W zachowaniu się cen rynkowych na wykresach moŜna dostrzec zjawisko, Ŝe ceny zmieniają
swoje poziomy tworząc wyraźne szczyty i dołki. Szczyty cenowe to poziomy, na których wyczerpuje się popyt, a
gdzie podaŜ nabiera siły. Z kolei, dołki to miejsca na wykresie, gdzie przy niskich cenach podaŜ traci siły, a popyt
odzyskuje kontrolę nad rynkiem. Jeśli dwa sąsiadujące dołki połączy się linią, wyznaczy się w ten sposób
najmniejszy wspólny mianownik siły popytu. Z kolei linia łącząca dwa sąsiednie szczyty będzie stanowić
najmniejszy wspólny mianownik siły podaŜy. Tak skonstruowane linie stanowią linie trendu, które identyfikują
kierunki cen na notowanych walorach. Charakter trendu zaleŜy od tego, czy kolejne strefy konsolidacji (szczyty i
Strona 10
Teraz wiesz i inwestujesz
dołki) układają się na wykresie cenowym coraz wyŜej lub niŜej, czy teŜ przyjmują układ horyzontalny. Trend
wzrostowy obrazują połoŜone coraz wyŜej kolejne szczyty oraz lokalne dołki cenowe, zaś o trendzie spadkowym
będą informowały coraz niŜej połoŜone obszary konsolidacji. Jeśli szczyty i dołki rozkładają się horyzontalnie w
czasie mamy do czynienia z tzw. trendem bocznym.
Rys. 15. Przykład trendu wzrostowego.
Źródło: Opracowanie własne.
Rys. 16. Przykład trendu spadkowego.
Źródło: Opracowanie własne.
Rys. 17. Przykład trendu bocznego.
Źródło: Opracowanie własne.
Strona 11
Teraz wiesz i inwestujesz
Istnieją sposoby oceny znaczenia danej linii trendu, biorąc pod uwagę 5 kluczowych czynników dla
kaŜdej wyznaczonej linii trendu:
•
jego horyzont czasowy,
•
długość linii trendu,
•
ilość punktów stycznych ceny z linią trendu,
•
kąt nachylenia,
•
wolumen obrotu.
Im większy jest zakres czasowy brany pod uwagę w analizie trendu, tym większe jest znaczenie
wyznaczonej linii trendu. Np. wykres sporządzony w układzie tygodniowym będzie wyznaczał istotniejszą linię
trendu niŜ ten sam wykres sporządzony w układzie dziennym czy godzinowym. DłuŜszy horyzont czasowy dla
„ticku” na wykresie odrzuca informacje o pomniejszych wahaniach cen i skupia się na jej głównych ruchach. Dla
danego „ticku”, kolejnym elementem oceny linii trendu jest jej długość. Linia trendu ma tym większe znaczenie, im
jest ona dłuŜsza w czasie. Podstawowy podział trendów wg kryterium długości ich trwania zakłada podział na
trendy długookresowe (główne), średnio i krótkookresowe. Trend główny trwa co najmniej rok, chociaŜ
popularny jest pogląd, Ŝe trend długoterminowy kształtuje się juŜ po 6 miesiącach. Trend średniookresowy trwa
zazwyczaj od trzech tygodni do trzech miesięcy, zaś trend krótkoterminowy trwa zwykle nie dłuŜej niŜ dwa do
trzech tygodni. Przyjmuje się, Ŝe kaŜda pomniejsza linia trendu stanowi część trendu wyŜszego stopnia, a sama
składa się z mniejszych, krótkookresowych linii trendu.
KaŜdą linię trendu konstruuje się poprzez połączenie odpowiednich punktów konsolidacji. Im więcej
moŜna wyróŜnić punktów stycznych linii cen z linią trendu, tym większa jest jej siła oddziaływania i jej znaczenie
analityczne. Oddalenie cen od linii trendu świadczy o większej sile tej strony rynku, która dyktuje trend. ZbliŜenie
się cen waloru do linii trendu świadczy zaś o wzroście sił grupy przeciwnej do bieŜącego trendu. Przełamanie linii
trendu przez linię cen to informacja, Ŝe na rynku zaczyna dominować grupa przeciwna do aktualnego trendu.
Kolejną istotną cechą linii trendu jest jej kąt nachylenia, który informuje o sile danej linii trendu. DuŜy kąt
nachylenia linii trendu świadczy o duŜym tempie poruszania się dominującej na rynku grupy. Z kolei, kąt
nachylenia trendu zbliŜony do horyzontalnego, świadczy o braku zainteresowania danym walorem, lub
ewidentnym braku zdecydowania wśród inwestorów. Kąt nachylenia trendu moŜe ulegać zmianie w czasie, co
świadczy o zwiększeniu bądź zmniejszeniu presji danej strony rynku.
Potwierdzeniem opisanych zachowań poszczególnych układów sił na rynku jest obserwacja wolumenu
obrotu. Klasycznie przyjmuje się, Ŝe jeśli wartość obrotu wzrasta zgodnie z kierunkiem linii trendu, wówczas
potwierdza on prawidłowość kształtowania się linii trendu. Oddalenie się linii cen od linii trendu powinno być
połączone ze wzrostem wolumenu obrotu. Z drugiej strony, zbliŜenie się cen do linii trendu winno być poparte
zmniejszeniem się wolumenu. Zachowanie wartości obrotu przeciwne niŜ wymienione mogą stanowić zapowiedź
zmiany trendu.
KaŜdy z punktów konsolidacji, który stanowi podstawę do wykreślenia linii trendu, stanowi jednocześnie
informację o wyczerpaniu się sił jednej ze stron rynku i zwrocie cen w kierunku przeciwnym. Szczyty oraz dołki na
wykresach giełdowych noszą nazwę poziomów wsparcia i oporu. Są to jedne z kluczowych narzędzi analizy
technicznej wykresów. Wsparcie to poziom cen, na którym pojawia się popyt na tyle silny, by zatrzymać trend
spadkowy, lub spowodować jego odwrócenie. Opór to poziom cen, gdzie presja strony podaŜowej jest na tyle
silna, by zatrzymać trend wzrostowy lub nawet spowodować jego odwrócenie.
Rys. 18. Przykład poziomu wsparcia.
Źródło: Opracowanie własne.
Strona 12
Teraz wiesz i inwestujesz
Rys. 19. Przykład poziomu oporu.
Źródło: Opracowanie własne.
W klasycznym ujęciu poziomy wsparcia i oporu przedstawia się na wykresach jako poziome, lub zbliŜone
do poziomych linie. Siła oddziaływania kaŜdego obszaru wsparcia i oporu zaleŜy od 3 kluczowych czynników:
długości czasowej obszaru, a zarazem ilości stycznych, połoŜenia danego obszaru na wykresie i wielkości obrotu.
Im dłuŜej dany obszar wsparcia czy oporu skutecznie broni danego pułapu cenowego, tym jest on silniejszy i
bardziej miarodajny w swej ocenie. A. Edler w ksiąŜce „Zawód – inwestor giełdowy” opisuje w obrazowy sposób:
„Wsparcie i opór są jak dobre wino, z czasem stają się lepsze”. Dla historycznych przedziałów cenowych, im
wyŜej znajduje się opór, a niŜej wsparcie, tym silniejsze sygnały analityczne są generowane w przypadku ich
przełamania.
Rys. 20. Przykładowe poziomy wsparcia i oporu.
Źródło: Opracowanie własne.
Potwierdzeniem prawidłowego wyznaczenia linii wsparcia i oporu jest wolumen obrotu. Wysoki wolumen
w strefie konsolidacji wskazuje na duŜe zaangaŜowanie uczestników rynku i potwierdza znaczenie
psychologiczne poziomu. Niski wolumen zaś jest oznaką słabości danego poziomu wsparcia czy oporu.
PowyŜsze prawidłowości nie implikują jednoznacznego stwierdzenia, Ŝe dany trend musi się załamać dokładnie
na poziomie linii wsparcia czy oporu. Poziomem tym boŜe być równieŜ najbliŜsze otoczenie tych obszarów
Kolejnym narzędziem analizy trendu jest linia kanału. Kanał cenowy zaistnieje na wykresie notowań w
sytuacji, gdy zmienność cen będzie przebiegać pomiędzy linią trendu, a linią kanału, wykreśloną równoległe do
linii trendu, obejmującą przeciwległe do linii trendu lokalne strefy konsolidacji. Podobnie jak w przypadku trendów,
w zaleŜności od kształtowania się cen w czasie, moŜna wyróŜnić kanał zwyŜkujący, kanał horyzontalny (boczny)
oraz kanał zniŜkujący. Linia kanału oznacza maksymalny zasięg sił poszczególnych grup na rynku – w trendzie
wzrostowym informuje o maksymalnej sile strony popytowej, a w trendzie spadkowym o sile podaŜy. Przyjmuje
się, Ŝe im szerszy jest kanał cenowy, tym większe jest jego znaczenie analityczne i tym silniej potwierdza on
panujący trend. Linie kanałów często stają się nowymi poziomami wsparcia lub oporu, po przełamaniu linii kanału
przez linię cen.
Strona 13
Teraz wiesz i inwestujesz
Rys. 21. Kanał zwyŜkujący.
Rys. 22. Kanał horyzontalny.
Źródło: Opracowanie własne.
Źródło: Opracowanie własne
PODSTAWOWE FORMACJE CENOWE
Analizowanie przebiegu linii wykresu cenowego prowadzi do wyróŜnienia szeregu formacji cenowych,
jakie tworzą się w okresach przejściowych, zwłaszcza kiedy trendy zmieniają swoje kierunki, oraz do analizy
tkwiących w tych formacjach zapowiedzi przyszłych trajektorii cen.
Przez formacje cenowe definiuje się pewne kształty i wzory, jakie przyjmują linie cen na wykresach
notowanych walorów. Formacje moŜna ująć w odrębne kategorie, względem kierunku ruchu cenowego
następującego po pojawieniu się danej formacji na wykresie. Stąd w dalszym ciągu opracowania przedstawiono
odrębnie: formacje jednodniowe, formacje sygnalizujące kontynuację trendu, formacje zapowiadające
odwrócenie trendu, oraz te formacje, które nie generują jednoznacznych sygnałów kontynuacji czy
odwrócenia. Z formacji jednodniowych wyróŜniono luki cenowe. Są to formacje, które kształtują się na
wykresie w krótkim czasie, najczęściej z okresu na okres, w przeciwieństwie do pozostałych formacji, których
utworzenie pochłania dłuŜszy horyzont. Do formacji kontynuacji trendu zalicza się: flagi, chorągiewki i
czworokąty. Formacje, które nie generują jednoznacznego sygnału kontynuacji czy odwrócenia trendu to:
trójkąty, kliny i diamenty. Z kolei, formacje zapowiadające odwrócenie trendu to: formacja głowy i ramion,
formacja podwójnego szczytu i podwójnego dna, formacje spodka i bazy, oraz szczyty i dołki w kształcie litery „V”.
Sam proces jednoznacznego zaszeregowania formacji do określonej kategorii sensu stricte moŜe
przysparzać problemów, gdyŜ nie istnieje formacja, która zawsze będzie generować jeden i ten sam sygnał.
MoŜna wyróŜnić statystyczne prawidłowości w zachowaniu się poszczególnych formacji, jednak literatura tematu
spiera się co do jednoznacznego zaszeregowania poszczególnych formacji do danych kategorii. Podział, który
zastosowano w niniejszej pracy wynika z własnych doświadczeń analitycznych i lektury licznych pozycji na temat
analizy technicznej.
FORMACJE JEDNODNIOWE
Luki cenowe stanowią przerwę w ciągłości wykresu. Informują one, Ŝe na pewnych poziomach
cenowych nie została przeprowadzona ani jedna transakcja, co spowodowało przerwę w ciągłości wykresu. Luki
cenowe obserwuje się przy uŜyciu wykresów świecowych lub słupkowych. Na wykresie zachodzi wtedy
następująca relacja: najniŜszy punkt danego słupka (ew. świeczki) połoŜony jest wyŜej niŜ maksymalna cena na
sąsiednim słupku.
WyróŜnia się luki cenowe: zwykłe, startu, ucieczki (kontynuacji) i luki wyczerpania (odwrotu).
•
Luki zwykłe pojawiają się na rynkach o niskiej płynności, w okolicach dołków cenowych, na spokojnych
rynkach przy trendach bocznych i nie mają one większego znaczenia analitycznego. Dodatkowo luki
zwykłe obserwuje się w pierwszym dniu notowania akcji bez prawa do dywidendy czy w dniu wyłączenia
prawa poboru. Ulegają one, z reguły, szybkiemu zapełnieniu w krótkim czasie przez powrót cen do
wnętrza luki.
•
Luki startu powstają, kiedy ceny wybijają się poza ograniczenia trendu bocznego, lub gdy następuje
wybicie ze strefy konsolidacji i zaczyna się nowy trend. Jeśli nie zostanie zapełniona w krótkim okresie
czasu, luka startu informuje o zasadniczej zmianie w układach sił na rynku. Potwierdzona wzrostem
Strona 14
Teraz wiesz i inwestujesz
•
•
wolumenu stanowi jeden z najsilniejszych i najbardziej wiarygodnych sygnałów generowanych na
wykresach giełdowych.
Luki ucieczki powstają w trakcie silnych zwyŜek bądź gwałtownych spadków, gdy ceny pozostawiają
nie zapełnioną przestrzeń cen. Sygnalizują one fakt, Ŝe grupa dominująca w danej chwili na rynku
znacząco przybiera na sile.
Luki wyczerpania pojawiają się na wykresach cenowych w końcowych fazach trendu, po wydłuŜonym
ruchu cenowym. Z początku luki wyczerpania przypominają lukę ucieczki, gdyŜ tworzą się zgodnie z
kierunkiem danego trendu. Jej identyfikacja opiera się na obserwacji, Ŝe po utworzeniu luki wyczerpania
rynek nie osiąga nowych szczytów lub nowych dołków (dla trendu spadkowego), a jej ostatecznym
potwierdzeniem jest powrót cen w kierunku jej zapełnienia. Regułą analityczną jest fakt, Ŝe po
utworzeniu luki wyczerpania następuje zmiana kierunku trendu na przeciwny do bieŜącego.
Rys. 23. Luki cenowe
Źródło: Opracowanie własne.
FORMACJE ZAPOWIADAJĄCE KONTYNUACJĘ TRENDU
Formacje zapowiadające kontynuację trendu to róŜnego rodzaju zagęszczenia na wykresie
cenowym, po kształcie których moŜna z duŜym prawdopodobieństwem określić zdolność trendu do jego
kontynuacji. Formacje te stanowią jedynie przerwę w trendzie głównym, a samo kształtowanie się tych formacji, z
reguły, stanowi zapowiedź ruchów cenowych zgodnych z kierunkiem trendu poprzedzającego ich powstanie. Ze
względu na czas trwania formacji kontynuacji powszechnie przyjmuje się je za formacje krótko i średniookresowe.
Flaga jest formacją przypominającą kształtem czworokąt lub kanał cenowy, która tworzy się, gdy ceny
oscylują wewnątrz dwóch równoległych linii. Linie flagi są zazwyczaj skierowane w kierunku przeciwnym do
istniejącego trendu.
Rys. 24. Modelowy przykład flagi dla trendu wzrostowego.
Źródło: Opracowanie własne.
Strona 15
Teraz wiesz i inwestujesz
Formacja flagi stanowi z reguły krótką przerwę w dynamice głównego trendu, zwłaszcza w trakcie silnego wzrostu
czy spadku. Tworzenie się jej na wykresie winno być potwierdzane spadkiem wolumenu obrotu. Słynne
powiedzenie analityczne mówiące, Ŝe „flagi i chorągiewki powiewają w połowie masztu”, oznacza, Ŝe formacje
kontynuacji pojawiają się z reguły w połowie trendu. Wybicia z formacji flagi zwykle następują w kierunku
przeciwnym do jej nachylenia, zazwyczaj na długość trendu poprzedzającego formację. Zatem jeśli flaga
skierowana jest w górę (dla trendu spadkowego), przebicie dolnej linii flagi jest bardziej prawdopodobne. Dla flagi
skierowanej w dół (gdy rynek jest w fazie wzrostu) bardziej prawdopodobne jest przebicie jej górnej linii. Wybiciu z
formacji powinien towarzyszyć wzrost wolumenu obrotu. W przypadku istotnego przełamania linii flagi w kierunku
przeciwnym do trendu istnieje moŜliwość, Ŝe aktualny trend zmieni swój kierunek.
Rys. 25. Przykładowe formacje flagi.
Źródło: Opracowanie własne.
Chorągiewki są formacjami zbliŜonymi wyglądem do flag i trójkątów symetrycznych, a w interpretacji są
traktowane na równi z flagami. Przyjmuje się, Ŝe formacja chorągiewki kształtuje się, gdy zmienność cen zamyka
się w dwóch zbieŜnych względem siebie liniach, których oś symetrii kształtuje się w linii zbliŜonej do linii poziomej.
Potwierdzeniem znaczenia formacji jest wolumen obrotu, który maleje w trakcie tworzenia się formacji i
gwałtownie wzrasta z chwilą wybicia linii cen z formacji.
Rys. 26. Modelowy przykład chorągiewki dla trendu wzrostowego
Źródło: Opracowanie własne.
Strona 16
Teraz wiesz i inwestujesz
Rys. 27. Przykładowe formacje chorągiewki.
Źródło: Opracowanie własne.
Okres kształtowania się formacji chorągiewki, podobnie jak w przypadku flag, jest stosunkowo krótki bo
kilkutygodniowy, stanowią one zatem jedynie przerwę w głównym trendzie. Chorągiewki razem z flagami
stanowią jedne z najbardziej wiarygodnych formacji zapowiadających kontynuację trendu, jednak nie moŜna
pominąć równieŜ dla nich moŜliwości wybicia w przeciwnym kierunku do modelowego. Znaczące wybicie w
kierunku przeciwnym do aktualnego trendu moŜe być zapowiedzią zmiany trendu.
Prostokąty (czworokąty) to formacje złoŜone z dwóch równoległych linii, pomiędzy którymi ujęta została
zmienność cen. Formacja prostokąta stanowi jedynie przerwę w biegu głównego trendu, w trakcie której ceny
poruszają się w trendzie horyzontalnym, pomiędzy wyznaczonymi, równoległymi względem siebie liniami tej
formacji.
Rys. 28. Modelowy przykład czworokąta dla
trendu wzrostowego.
Rys. 29. Przykładowa formacja czworokąta.
Źródło:Analiza techniczna rynków finansowych John J.
Murphy.
Źródło: Opracowanie własne.
Prostokąty tworzą się przeciętnie w horyzoncie czasu od miesiąca do kwartału. Interpretacja zmienności cen w
granicach linii czworokąta jest toŜsama z horyzontalnie ułoŜonymi poziomami wsparcia i oporu. Wykształcenie się
czworokąta na wykresie informuje o tymczasowej równowadze pomiędzy popytem i podaŜą na rynku.
Równowaga ta zostaje zachwiana w sytuacji przebicia jednej z linii czworokąta. Im dłuŜej w czasie kształtuje się
formacja prostokąta, tym większe znaczenie dla trendu ma wybicie z formacji. Prawdopodobieństwo wybicia z
formacji potwierdza rosnący wolumen obrotu, kiedy cena zbliŜa się do jednej z linii czworokąta.
Strona 17
Teraz wiesz i inwestujesz
FORMACJE ZAPOWIADAJĄCE KOTYNUACJĘ BĄDŹ ODWRÓCENIE TRENDU
Formacje zapowiadające odwrócenie bądź kontynuację trendu to formacje, których nie moŜna
jednoznacznie sklasyfikować do określonej grupy. Ich charakter zaleŜy od kierunku, w którym nastąpi wybicie się
cen z danej formacji. Jeśli wybicie z formacji nastąpi w kierunku trendu ją poprzedzającego formacja staje się
formacją kontynuacji. Jeśli zaś wybicie przyjmie kierunek przeciwny do trendu, dana formacja stanie się formacją
odwrócenia. Oczywiście nie ma zdefiniowanego prawdopodobieństwa na spełnienie się danego, modelowego
wariantu wybicia linii cen z formacji - nawet najbardziej pewne formacje mogą dać przeciwny do zapowiadanego
sygnał.
Trójkąty to formacje cenowe zdefiniowane przez dwie linie zbiegające się w jednym punkcie, w miarę
upływu czasu. Górna linia formacji łączy przynajmniej dwa szczyty na wykresie, zaś dolna - co najmniej dwa dołki
cenowe. Przecięcie się linii wyznaczających trójkąt wskazuje w jakim miejscu formacja zostanie w pełni
ukształtowana. Jednak osiągnięcie przez linię cen szczytu trójkąta zdarza się wyjątkowo rzadko. ZbliŜając się do
szczytu trójkąta zakres wahań cen zmniejsza się, przy jednoczesnym zmniejszeniu wolumenu obrotu. Przyjmuje
się, Ŝe wiarygodnym wybiciom towarzyszy, z kolei, wzrost wolumenu przynajmniej o 50% powyŜej średniej z 5
ostatnich okresów czasu. Najczęściej przyjmuje się, Ŝe trójkąty kształtujące się w krótkim okresie są jedynie
przerwą w głównym trendzie (por. formacje chorągiewek). Z kolei, trójkąty kształtujące się w dłuŜszym okresie
czasu, z większym prawdopodobieństwem będą spełniać rolę formacji odwrócenia. Formacje trójkątów moŜna
podzielić na cztery podstawowe grupy, w zaleŜności od kątów i kierunków jakie przyjmują ich ramiona. WyróŜnia
się trójkąty symetryczne, zwyŜkujące, zniŜkujące i odwrócone. NiezaleŜnie od rodzaju trójkąta wyznaczonego na
wykresie metodyka pomiaru docelowego ruchu po wybiciu jest taka sama. Polega ona na zmierzeniu długości
pionowego odcinka w najszerszej części trójkąta i odliczeniu jej od punktu wybicia.
W przypadku trójkąta symetrycznego istnieje jeszcze jedna metoda pomiaru, bardziej zachowawcza. Polega ona
na wytyczeniu ze szczytu podstawy linii równoległej do dolnej linii trendu. WyŜsza linia kanału trendu wyznacza
wówczas zasięg wzrostów.
Trójkąt symetryczny jest zbudowany z linii zbieŜnych względem siebie pod tym samym kątem.
Formacja ta najczęściej przyjmuje charakter formacji kontynuacji trendu.
Rys. 30. Modelowy przykład trójkąta
równoramiennego dla trendu wzrostowego
Rys. 31. Przykładowa formacja trójkąta
równoramiennego
Źródło: Analiza techniczna rynków finansowych John J.
Murphy.
Źródło: Opracowanie własne.
Trójkąt symetryczny informuje o względnej równowadze na rynku. Strona popytowa i podaŜowa wyczerpują swoje
siły równomiernie, co przedstawia się na wykresie formacji w symetrycznym zmniejszaniu się zakresu zmienności
cen.
W trójkącie zwyŜkującym górna linia trójkąta jest stosunkowo płaska, zaś jego dolna wznosi się w górę.
UłoŜenie linii trójkąta zwyŜkującego jest informacją, Ŝe popyt jest w stanie hamować podaŜ przy coraz wyŜszych
poziomach cen. NiezaleŜnie od miejsca na wykresie, w którym formacja ta się pojawi, świadczy ona wyraźnie o
zbliŜającym się trendzie wzrostowym lub potwierdza juŜ istniejący trend wzrostowy.
Strona 18
Teraz wiesz i inwestujesz
Rys. 32. Modelowy przykład trójkąta
zwyŜkującego.
Rys. 33. Przykładowa formacja trójkąta
zwyŜkującego.
Źródło: Analiza techniczna rynków finansowych John J.
Murphy
Źródło: Opracowanie własne.
Trójkąt zniŜkujący stanowi lustrzane odbicie trójkąta zwyŜkującego. Zbudowany jest z płaskiej linii
dolnej i ze skierowanej ku dołu linii ograniczającej formację od góry.
.
Rys. 34. Modelowy przykład trójkąta zniŜkującego.
Rys. 35. Przykładowa formacja trójkąta
zniŜkującego.
Źródło: Analiza techniczna rynków finansowych John J.
Murphy.
Źródło: Opracowanie własne.
Jest to formacja typowa dla zniŜek na giełdzie. Popyt broni poziomu wyznaczonego poziomą linią, ale
jednocześnie systematycznie wyczerpuje swoje siły do odbicia od poziomu wsparcia. O sile podaŜy świadczy
negatywne ułoŜenie kolejnych szczytów tworzących górną linię trójkąta.
Formacją uznawaną za „nietypową” formację trójkąta, jest formacja trójkąta rozszerzającego się.
Formułuje się ona w sytuacji, gdy ceny ustalają coraz wyŜej nowe szczyty i coraz niŜej nowe lokalne dołki
cenowe. Zakres wahań cen powiększa się zatem w czasie, świadcząc o gwałtownych reakcjach po przeciwnych
stronach rynku. Formacja ta kształtuje się najczęściej przy wyczerpaniu trendu wzrostowego i moŜe oznaczać
jego odwrócenie, stąd jest ona często określana jako formacja bessy.
Strona 19
Teraz wiesz i inwestujesz
Rys. 36. Modelowy przykład trójkąta
odwróconego.
Rys. 37. Przykładowa formacja trójkąta
odwróconego.
Źródło: Analiza techniczna rynków finansowych John J.
Murphy
Źródło: Opracowanie własne.
Formacja klina jest w swoim wyglądzie bardzo podobna do formacji trójkąta. Składa się z dwóch
zbieŜnych linii, które przecinają się w punkcie wierzchołka formacji. Cechą, która odróŜnia klin od trójkąta jest
jego wyraźnie skośne ułoŜenie na wykresach, z reguły pod przeciwnym kątem do panującego trendu (por.
formacja flagi). Stąd klin skierowany w górę jest charakterystyczny dla trendu spadkowego. Z kolei, klin
skierowany do dołu wykresu jest formacją trendu wzrostowego. Okres kształtowania się formacji klina jest
zróŜnicowany i moŜe trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy, a nawet lat. Formacja klina jest z reguły formacją
kontynuacji trendu, jednak naleŜy liczyć się z moŜliwością jego odwrócenia po ukształtowaniu formacji.
Rys. 38. Modelowy przykład formacji klina dla
trendu wzrostowego.
Rys. 39. Przykładowa formacja klina.
Źródło: Analiza techniczna rynków finansowych John J.
Murphy
Źródło: Opracowanie własne.
Formacja diamentu (rombu) składa się z formacji trójkąta odwróconego, który rozpoczyna tę formację oraz z
trójkąta równoramiennego, stanowiącego jej zakończenie. Nastroje inwestorów ulegają znacznym wahaniom w
ramach tej formacji, stąd zalicza się ją do formacji o duŜym ryzyku. Zmienność cen zwiększa swoją rozpiętość w
trakcie tworzenia się formacji diamentu, czemu towarzyszy zazwyczaj równoczesny wzrost wolumenu obrotu przy
lokalnych szczytach dołkac, po czym rozpiętość cen zaczyna maleć z upływem czasu. O charakterze formacji
diamentu decyduje kierunek wybicia cen z formacji względem poprzedzającego ją trendu, czemu towarzyszy z
reguły znaczący wzrost wolumenu. Diamenty są rzadko spotykanymi formacjami na wykresach, jednak ich
kształtowanie się moŜe stanowić zapowiedź znacznych zmian w głównym trendzie.
Strona 20
Teraz wiesz i inwestujesz
Rys. 40. Modelowy przykład diamentu.
Rys. 41. Przykładowa formacja diamentu.
Źródło: Opracowanie własne.
Źródło: Opracowanie własne.
FORMACJE ZAPOWIADAJĄCE ODWRÓCENIE TRENDU
Formacje zapowiadające odwrócenie trendu ukazują w jasny sposób zamianę ról w dominacji określonej
grupy inwestorów na rynku.
Formację głowy i ramion uznaje się za jedną z najbardziej wiarygodnych formacji odwrócenia trendu.
Formacja ta kształtuje się w sytuacji, gdy trend wytraca swoją siłę, wyrównuje swój bieg, po czym przyjmuje
przeciwny do poprzedniego kierunek. Dla trendu wzrostowego formacja głowy i ramion zbudowana jest z trzech
sąsiadujących ze sobą szczytów, z których środkowy szczyt znajduje się powyŜej sąsiednich.
Rys. 42. Modelowy przykład formacji głowy i
ramion.
Rys. 43. Przykładowa formacja głowy i ramion.
Źródło: „Analiza techniczna rynków finansowych” John J.
Murphy
Źródło: Opracowanie własne
„Głowa” formacji jest szczytem cenowym otoczonym przez dwa niŜsze wierzchołki - „ramiona”. Połączenie linią
kolejnych lokalnych dołków cenowych przy szczycie głowy określa się mianem linii „szyi”, która stanowi
krótkoterminowe wsparcie dla zmienności cen na poziomie formacji głowy.
JeŜeli ceny nie są w stanie przekroczyć poziomu szczytu głowy, a ich dalszy spadek powoduje przełamanie
wsparcia linii szyi, uznaje się zaistniałą sytuację za sygnał odwrócenia się bieŜącego trendu. Przełamanie linii szyi
jest decydującą informacją o ukształtowaniu się formacji głowy i ramion w pełni. Dodatkową informacją o
prawidłowości analitycznej kształtującej się na wykresie formacji głowy i ramion, jest wolumen obrotu.
Kształtowanie się głowy i prawego ramienia powinno przebiegać przy wyraźnie zmniejszonym wolumenie obrotu
w porównaniu z lewym ramieniem. Przerwaniu linii szyi winien towarzyszyć, z kolei, wzrost wolumenu obrotu, z
uwagi na pojawienie się sygnału zakończenia dotychczasowego trendu. Częstym zjawiskiem jest powrót cen do
linii szyi na krótki czas po jej przełamaniu, co stanowi krótkotrwałą reakcję przed dalszym pogłębieniem się
spadków. Metoda określenia spodziewanego spadku poziomu cen opiera się na wysokości formacji, którą
Strona 21
Teraz wiesz i inwestujesz
odmierzamy od głowy do linii szyi a następnie wartość tą odkładamy od punktu, w którym linia szyi została
przełamana. NaleŜy pamiętać iŜ wyznaczony w ten sposób poziom deprecjacji cen stanowi minimalny zasięg.
Ceny w znaczący sposób mogą wykroczyć poza przewidywany zakres.
W przypadku trendu spadkowego występuje odwrócona formacja głowy i ramion, której kształt
stanowi lustrzane odbicie formacji dla trendu wzrostowego. Formacja ta kształtuje się, gdy trend spadkowy traci
siły i jest bliski odwrócenia. Wolumen, jako potwierdzenie kształtowania się formacji, winien w tym przypadku
wzrastać w miarę jej tworzenia. Sposób pomiaru tak jak w przypadku formacji RGR opiera się na wysokości
formacji, którą odmierzamy od linii szyi do linii głowy po czym wartość ta odkładana jest od momentu przecięcia
wykresu ceny z poziomem linii szyi.
Rys. 44. Modelowy przykład odwróconej formacji
głowy i ramion.
Rys. 45. Przykład formacji odwróconej głowy z
Ramionami.
Źródło: „Analiza techniczna rynków finansowych”
John J. Murphy
Źródło: Opracowanie własne
Odwrócona głowa z ramionami moŜe stanowić takŜe formacje kontynuacji trendu, gdzie ceny wykreślają kształt
wyglądający bardzo podobnie do formacji prostokąta, tyle Ŝe środkowy dołek jest połoŜony niŜej od obu ramion
Rys. 46. Formacja odwróconej głowy jako
kontynuacja trendu wzrostowego.
Rys. 47. Formacja odwróconej głowy jako
kontynuacja trendu wzrostowego.
Źródło: „Analiza techniczna rynków finansowych”
John J. Murphy
śródło: Opracowanie własne
Formacje podwójnego szczytu „M” lub podwójnego dna „W” są to często spotykane formacje na
wykresach cenowych, stanowiąc zarazem stosunkowo łatwy w identyfikacji przykład formacji odwrócenia trendu.
Jednak w trakcie jej kształtowania istnieje ryzyko, Ŝe formacja nie wykształci się w pełni, a będzie stanowić
jedynie meandrujący ruch cenowy, jakim nieustannie podlegają linie wykresów cenowych. Stąd formacja ta, mimo
częstego występowania, moŜe generować mylne sygnały odwrócenia trendu.
Modelowa formacja podwójnego szczytu zbudowana jest z dwóch sąsiadujących ze sobą szczytów o
porównywalnej wysokości i lokalnego dołka pomiędzy nimi. Poziom lokalnego dołka formacji stanowi linię
Strona 22
Teraz wiesz i inwestujesz
wsparcia, której przełamanie, po korekcie drugiego szczytu informuje o pełnym wykształceniu się formacji.
Wolumen obrotu zwiększa się, gdy ceny osiągają lokalne szczyty, oraz rośnie przy przebiciu linii wsparcia.
Dodatkowym czynnikiem wpływającym na prawidłowość analityczną kształtującej się formacji jest czas jej
kształtowania. Przyjmuje się, Ŝe upływ czasu powyŜej jednego miesiąca, dla układu dziennego cen moŜe juŜ
świadczyć o wiarygodności tworzonej formacji. Pomiar spadku wynikający z formacji „M” oparty jest na
wysokości formacji obliczanej od poziomu dwóch najwyŜszych wartości stanowiących opór do linii stanowiącej
wsparcie. Minimalny zakres deprecjacji (spadku) to odłoŜenie wartości oscylacji od poziomu wsparcia po jego
przebiciu.
Rys. 48. Modelowa formacja podwójnego szczytu.
Rys. 49. Formacja podwójnego szczytu.
Źródło: „Analiza techniczna rynków finansowych”
John J. Murphy.
Źródło: Opracowanie własne.
Symetrycznym odbiciem formacji podwójnego szczytu jest formacja podwójnego dna „W”, kształtująca się w
następstwie znacznych ruchów cenowych przy trendach spadkowych. Wyznaczają ją dwa lokalne minima
oddzielone od siebie lokalnym szczytem, którego poziom wyznacza jednocześnie poziom oporu i wybicia z
formacji. Wolumen obrotu dla modelowej formacji zmniejsza się przy tworzeniu lokalnych dołków, zaś wzrasta
przy szczycie formacji i na etapie przebicia linii oporu.
Rys.50. Modelowa formacja podwójnego dna.
Źródło: „Analiza techniczna rynków finansowych”
John J. Murphy.
Rys. 51. Przykładowa formacja podwójnego dna.
Źródło: Opracowanie własne.
Spodek stanowi formację stopniowego wyhamowania trendu panującego na rynku i przyjęcia przez linię
cen łagodnego odbicia w przeciwnym kierunku. Formacja kształtuje się przy łagodnym przebiegu rozkładu sił
pomiędzy popytem a podaŜą na rynku oraz przy nieduŜym wolumenie obrotów.
.
Strona 23
Teraz wiesz i inwestujesz
Rys. 52. Modelowa formacja spodka.
Rys. 53. Przykładowa formacja spodka.
Źródło: Opracowanie własne.
Źródło: Opracowanie własne
Zazwyczaj okres formowania się spodka trwa od kilku kwartałów do nawet kilku lat, stąd znaczenie analityczne
formacji i prawdopodobieństwo prawidłowego określenia dalszego kierunku ruchu cen jest dla niej wysokie.
ZauwaŜalnie niski wolumen dla formacji spodka świadczy o braku zainteresowania nabywaniem, bądź
zbywaniem waloru. Wolumen dla formacji spodka maleje w trakcie tworzenia się formacji, z kolei, znacząco
wzrasta, gdy ceny wyraźnie wybijają się z formacji tworząc nowy trend, choć dla formacji spodka trudne jest
ustalenie jednoznacznej linii wybicia z formacji.
Formacja klina jako formacja odwrócenia trendu
Pomimo iŜ kliny są zazwyczaj formacjami kontynuacji trendu, mogą pojawiać się równieŜ jako formacje
sygnalizujące jego odwrócenie. Z taką sytuacja mamy do czynienia w momencie gdy podczas trendu
wzrostowego/spadkowego moŜna dostrzec na wykresie wyraźny klin zwyŜkujący/zniŜkujący. PoniewaŜ klin jako
kontynuacja trendu wzrostowego/spadkowego powinien nachylać się ku dołowi/górze, jego wznoszenie/opadanie
powinno stanowić ostrzeŜenie o moŜliwym zakończeniu dominującego trendu.
Rys.54. Formacja klina zwyŜkującego
Źródło; „Encyclopedia
Bulkowski
of
chart
patterns”
Rys.55. Przykładowa formacja klina zwyŜkującego
Thomas
N.
Źródło: Opracowanie własne
Strona 24
Teraz wiesz i inwestujesz
Rys.54a. Formacja klina zniŜkującego
Źródło; „Encyclopedia of chart patterns” Thomas N. Bulkowski
Rys.55b. Przykładowa formacja klina zwyŜkującego
śródło: Opracowanie własne
Baza jest formacją trendu horyzontalnego, występującą stosunkowo rzadko na wykresach cenowych. Jej
pojawienie się jest jednak zauwaŜalne szybko, dlatego stanowi mocny sygnał inwestycyjny. Formacja bazy
kształtuje się, gdy zmienność cen w czasie jest nieznaczna i moŜna ją opisać horyzontalnie połoŜonymi liniami
wsparcia i oporu. Świadczy ona o okresowej równowadze między popytem i podaŜą, a zarazem o braku
większego zainteresowania walorem, który tworzy formację bazy na wykresie. Podobnie wolumen obrotu nie
podlega znacznym wahaniom, do momentu przełamania jednej z linii granicznych formacji. Najczęstszym
wybiciem z formacji jest ruch cen w górę, jednak wybicia w dół z formacji bazy moŜna równieŜ spotkać na
historycznych wykresach notowań giełdowych. Wybiciom z linii granicznych formacji towarzyszy gwałtowny
wzrost wolumenu obrotu.
Rys. 56. Przykładowa formacja bazy.
Źródło: Opracowanie własne
Szczyty i dołki „V” są to formacje, których przebieg jest zazwyczaj bardzo gwałtowny i jednocześnie
krótkotrwały. Występują w sytuacji, gdy cena waloru bardzo szybko rośnie, tworząc nowy szczyt, po czym, z
okresu na okres spada gwałtownie w dół. Przez analogię, dla trendu spadkowego, formacja pojawi się, gdy
nastąpi silne odbicie od lokalnego dołka, kreśląc figurę o kształcie „V”. Dynamika wahań cenowych przekłada swą
siłę po odbiciu na ruch w przeciwnym kierunku, stąd zauwaŜalna jest duŜa symetria w formacjach „V”. Tak
gwałtowne ruchy nie są rzadkością na notowaniach walorów o charakterze spekulacyjnym lub gdy napływają z
rynku istotne informacje, które mogą skłaniać inwestorów do wzmoŜonej aktywności na danych walorach. Z
reguły, kształtowaniu się szczytów i dołków „V” towarzyszy zwiększony wolumen w porównaniu z wcześniejszymi
okresami. Wnioskowanie, czy formacja „V” nie jest tylko przejściową korektą jest bardzo trudne, stąd
podejmowanie decyzji inwestycyjnych w trakcie kształtowania się formacji jest obarczone wysokim ryzykiem.
Formację uznaje się za wykształconą w pełni, gdy jej ramiona osiągają porównywalną długość.
Strona 25
Teraz wiesz i inwestujesz
Rys. 57. Przykładowa formacja szczytu „V”.
Źródło: Opracowanie własne.
KOMPUTERY I ANALIZA TECHNICZNA
Wprowadzenie systemu notowań ciągłych, który na szeroką skalę zaczął działać na GPW po
uruchomieniu nowego systemu giełdowego WARSET, nieustający napływ nowych spółek poszukujących kapitału
na giełdzie, pojawienie się nowych instrumentów finansowych na warszawskim parkiecie, otwarcie giełd
zagranicznych i wiele innych czynników sprawia, Ŝe rynek produkuje niewyobraŜalne ilości informacji i danych.
Podstawowym czynnikiem sukcesu stało się kryterium czasu, a co za tym idzie - szybkości reakcji inwestora na
sygnały napływające z rynku. W czasie postępującej komputeryzacji kolejnych dziedzin Ŝycia, inwestor bez
zaplecza technicznego jest jak turysta jadący rowerem, którego moŜna porównać do podróŜujących pociągami
czy samolotami. Komputery stały się podstawowym narzędziem analitycznym, z chwilą, gdy przejęły na siebie
rutynowe zadania i schematyczne obliczenia danych rynkowych, pozostawiając ich uŜytkownikom większe pole
manewru i bezcenny czas na analizę zarówno danych, jak i przetworzonych wyników. Komputer nie jest
oczywiście narzędziem koniecznym, by skutecznie móc inwestować na rynkach finansowych. JednakŜe
skuteczna analiza techniczna instrumentów finansowych nie byłaby juŜ bez niego moŜliwa. Jak trudno jest
wyobrazić sobie dziś odręczne modyfikowanie parametrów prostej średniej ruchomej, nie wspominając juŜ o
bardziej skomplikowanych wskaźnikach technicznych czy systemach transakcyjnych. Komputery osobiste
zrewolucjonizowały świat analizy technicznej. W ostatnich latach ukazały się gotowe i łatwe w obsłudze
specjalistyczne programy do analizy technicznej, oferujące bardzo szeroki wachlarz moŜliwości przetwarzania
danych giełdowych. By modyfikować parametry rozbudowanego systemu transakcyjnego wystarczy obecnie
jedno naciśnięcie klawisza. Komputery pozwalają na gromadzenie ogromnych ilości danych i przetwarzanie ich z
wielu perspektyw na nieskończenie wiele sposobów, których nie sposób wyczerpująco opisać. NaleŜy jednak
mieć na uwadze fakt, Ŝe dostęp do informacji z rynków niesie ze sobą powaŜne zagroŜenie nadmiaru danych
informacji. Biorąc pod uwagę wyłącznie polski rynek finansowy, śledzenie na bieŜąco wszystkich notowanych na
nim instrumentów, przy załoŜeniu obserwacji cen zamknięcia rynku, wymaga poświęcenia co najmniej kilku
godzin czasu dziennie. Głębsza analiza staje się z góry praktycznie niewykonalna, a jeśli zaistnieje - skazana
będzie na brak naleŜytej szczegółowości i ryzyko pominięcia istotnych informacji. Jest to jedno z podstawowych
zagroŜeń, jakie naleŜy rozpatrzyć budując warsztat analityczny, który z załoŜenia winien śledzić, testować i
modyfikować swoje parametry w oparciu o dane z rynku.
System transakcyjny (w wąskim ujęciu) to mechaniczny algorytm, który na podstawie zadanych mu
warunków, w oparciu o dane giełdowe, generuje automatyczne sygnały kupna i sprzedaŜy walorów. Najprostsze,
wręcz intuicyjne systemy bazują na sygnałach generowanych przez średnie ruchome. Nawet pojedynczy
wskaźnik techniczny, który generuje sygnały kupna i sprzedaŜy jest juŜ traktowany jako mechaniczny system
transakcyjny. UŜycie kilku wskaźników w budowie systemu transakcyjnego moŜe juŜ zaowocować ciekawymi
kombinacjami sygnałów.
Konstruowanie systemu transakcyjnego i jego implementacja na rynek finansowy nie jest zadaniem
łatwym. Jest to cały proces, niezwykle czasochłonny, zwłaszcza w przypadku skomplikowanych systemów o
wygórowanych załoŜeniach. Dla Ŝadnego systemu nie istnieje jednak określone prawdopodobieństwo
generowania pewnych zysków w przyszłości. Tworzenie systemu transakcyjnego opiera się na spełnieniu kilku
podstawowych warunków. Aby dokonywać transakcji na giełdzie nie jest konieczne spełnienie wszystkich
Strona 26
Teraz wiesz i inwestujesz
wymienionych kryteriów, jednak podejmując dowolną decyzję inwestycyjną, kaŜdy inwestor spełnia przynajmniej
kilka poniŜszych załoŜeń:
Identyfikacja i wybór rynków oraz instrumentów to pierwsza kwestia jaką naleŜy rozwaŜyć chcąc
inwestować środki pienięŜne na rynkach finansowych. Inwestowanie na wielu rynkach moŜe okazać się niezwykle
czasochłonne, a przede wszystkim kapitałochłonne, z uwagi na róŜnice w kosztach transakcyjnych i ryzyko
kursowe w przypadku giełd zagranicznych.
Rozpoznanie trendów panujących na rynku jest czynnością, która winna poprzedzać generowanie
sygnałów transakcyjnych. W tym celu słuŜą pomocą średnie ruchome, linie trendu, poszczególne rodzaje
wykresów i inne narzędzia techniczne. Czynności tej, podobnie, jak wyboru rynku nie moŜna dokonać
mechanicznie. Wymagają one precyzji, wiedzy, oraz duŜego nakładu pracy.
Wybór momentu wejścia na rynek to czynność, która moŜe być wykonywana mechanicznie przez
skonstruowany algorytm transakcyjny. Jest to, razem z momentem wyjścia z rynku, zasadniczy element systemu
transakcyjnego. Etap ten jest chwilą, w której najintensywniej uwalniają się emocje inwestorów. Istnieje bezmiar
publikacji, które opisują stany emocjonalne związane z inwestowaniem w instrumenty finansowe, oraz podstawy
niezliczonych decyzji inwestycyjnych. Aby wyeliminować element emocjonalnego podejścia do inwestowania w
papiery wartościowe, moŜna posłuŜyć się tzw. wskaźnikami technicznymi, które mechanicznie decydują o
optymalnym momencie kupna czy sprzedaŜy walorów. Nie istnieje jeden doskonały wskaźnik, którego sygnały
będą zawsze kierowały strumień pienięŜny we właściwym kierunku. Podobnie, nie wszystkie wskaźniki generują
prawidłowe sygnały dla tych samych warunków panujących na giełdzie czy danym walorze. Wybór
odpowiedniego wskaźnika, bądź ich zestawienia jest kolejnym zadaniem, któremu naleŜy poświęcić wiele uwagi
przy sporządzaniu mechanicznego systemu transakcyjnego.
Zabezpieczanie pozycji jest zjawiskiem, które jeszcze nie rozwinęło się na szeroką skalę wśród
polskich inwestorów indywidualnych. Zabezpieczanie pozycji moŜna opisać jako strategię ograniczania strat.
Zlecenia typu „stop”, odpowiednio ustawione, są w stanie minimalizować stratę w przypadku ruchu cen w
kierunku przeciwnym do załoŜonego.
Wybór momentu wyjścia z rynku równieŜ moŜe być czynnością, którą powierza się mechanicznemu
systemowi transakcyjnemu. Etap sprzedaŜy walorów (bądź zamknięcia pozycji na kontraktach terminowych) jest
uwaŜany za moment tworzenia się największych emocji na rynku. O ile zakup moŜe być podyktowany rzeczową
kalkulacją, o tyle sprzedaŜ jest zawsze obciąŜona emocjami realizacji zysku lub straty. Mechaniczny system
transakcyjny, generując sygnał sprzedaŜy pomija element emocji w grze.
Kontrola funkcjonalna systemu transakcyjnego jest podyktowana nieustanną zmiennością warunków
na rynku. System transakcyjny, który generował przyrost kapitału, podczas testowania go na danych
historycznych, moŜe nie sprawdzić się podczas testu na rynku. Stąd dopasowywanie parametrów wskaźników
technicznych do rynku jest uwaŜane za nieodłączny element warsztatu analitycznego.
Bilansowanie systemu jest ostatnim etapem, który wykonuje się na bieŜąco w trakcie uŜytkowania
systemu. PoniewaŜ docelowym załoŜeniem inwestowania na rynkach finansowych, a w szczególności - budowy
systemu transakcyjnego, jest przyrost kapitału, stworzony system powinien zwiększać kapitał, który przez niego
przechodzi. Obliczanie rentowności systemu jest analizą wyników systemu, podsumowaniem jego sprawności.
Praktycy rynków finansowych są zdania, Ŝe system transakcyjny, który ma słuŜyć generowaniu sygnałów
kupna i sprzedaŜy notowanych walorów musi być całkowicie mechaniczny. Jedyną decyzją pozostawioną jego
uŜytkownikowi jest to, czy wykorzystać jego wskazania, czy teŜ nie. Wszystkie inne decyzje muszą być
wbudowane w system. Wychodząc z powyŜszego załoŜenia, fakt przeniesienia cięŜaru podejmowania decyzji
inwestycyjnych na mechaniczne urządzenie jest jedną z najbardziej fascynujących kwestii w analizie technicznej.
Tworzenie i udoskonalanie własnego systemu dla wielu inwestorów było i jest dziełem ich Ŝycia, a kaŜdy z
powstałych algorytmów cechują indywidualne preferencje jego uŜytkownika.
ŚREDNIE RUCHOME
Średnie ruchome (kroczące) są jednymi z najstarszych i najpopularniejszych narzędzi analizy
technicznej. Ze względu na nieskomplikowaną budowę i jednoznaczność interpretacji stanowią one podstawę
większości mechanicznych systemów transakcyjnych i wskaźników technicznych. Średnie ruchome wyznaczone
dla linii cen niwelują przypadkowe i okresowe wahania z wykresu cenowego, generują sygnały o nadchodzących
zmianach w kierunkach trendów, wskazując optymalne momenty zakupu i sprzedaŜy papierów wartościowych.
Nadrzędnym zadaniem średnich jest zatem śledzenie kształtowania się trendu przez wygładzenie drgań, dając w
ten sposób bardzo wyrazisty obraz rynku.
PoniewaŜ wartość średniej obejmuje zawsze dane historyczne z określonego przedziału czasu, linia
średniej pozostaje opóźniona w stosunku do bieŜących cen, stąd jej podatność na wahania cen w czasie zaleŜy
od ilości okresów, które uśrednia. Im większa ilość obserwacji zawiera się w średniej, tym dłuŜszy jest jej czas
Strona 27
Teraz wiesz i inwestujesz
reakcji na kształtowanie się aktualnych cen i tym większe jest jej wygładzenie w stosunku do wykresu cenowego.
Z uwagi na ilość uśrednianych danych, moŜna wyróŜnić średnie długookresowe (np. średnia 200 – sesyjna),
średniookresowe (np. średnia 100 – sesyjna) i średnie krótkookresowe (np. średnie 5, 10, 15 – okresowe).
Opóźnienie jest tą cechą średnich, której nie da się wyeliminować, stąd jej modyfikowanie, w poszukiwaniu
optymalnej średniej dla danego rynku i badanego okresu, jest nieodłącznym elementem analizy technicznej.
PoniewaŜ jednak rynki ulegają nieustannym fluktuacjom, przyzwyczajenie do określonych, stałych wartości
wiedzie do błędu. KaŜdy notowany walor ma charakterystyczną dla siebie długość trendu i częstotliwość zmian.
NaleŜy zatem nieustannie mieć na uwadze fakt, Ŝe średnia dająca wiarygodne sygnały dla jednego waloru w
danym okresie, moŜe generować mylące sygnały dla innego papieru. Opóźnienie średnich niesie za sobą
określone ryzyka - opóźnione wejście na rynek oznacza utratę początkowej części trendu, z kolei, opóźnione
wyjście z rynku oznacza utratę części potencjalnego zysku.
Rys. 58. Przykładowe średnie ruchome 15, 45, 100 okresowe.
Źródło: Opracowanie własne.
Poza wyróŜnionym opóźnieniem, elastyczność wyboru przy kalkulacji średnich ruchomych dotyczy
równieŜ cen, dla których obliczana jest średnia. Klasycznie, dla obliczenia średnich, stosuje się ceny zamknięcia,
ale wstęgi średnich mogą równieŜ obejmować ceny otwarcia rynku, dzienne maksima, minima, lub ceny
uśrednione, np. średnie ceny zamknięcia z kolejnych dni. Odrębnymi cechami, które odróŜniają od siebie średnie
w ich kalkulacji i interpretacji, jest stopień orientacji średniej na najnowsze dane i jej wraŜliwość na zmiany cen.
Z matematycznego punktu widzenia istnieje szereg metod obliczania średnich. Wśród rodzajów średnich
ruchomych wyróŜnia się ich trzy podstawowe rodzaje: proste (SMA), waŜone (WMA) i wykładnicze (EMA) średnie
ruchome.
Rys. 59. Porównanie średnich ruchomych(SMA/EMA/WMA).
Źródło: Opracowanie własne.
Strona 28
Teraz wiesz i inwestujesz
Prosta średnia ruchoma bazuje na statystycznej mierze średniej arytmetycznej, która stanowi jedną z
najbardziej intuicyjnych miar oceny badanego zbioru danych.
n
SMA(k )n =
∑x
i = n − k +1
i
k
Objaśnienia:
SMA(k )n - n - ta wartość średniej arytmetycznej ruchomej dla k okresów obserwacji
xi - i - ta cena waloru
k - opóźnienie średniej ruchomej
Prosta średnia ruchoma obliczana jest dla odgórnie ustalonego zakresu czasu i z okresu na okres jest
uzupełniana o nowe dane, eliminując jednocześnie najstarsze z badanego zbioru. Łatwość konstrukcji jest
niewątpliwie największą zaletą prostej średniej ruchomej, jednakŜe średnia ta ma jedną powaŜną wadę – moŜe
gwałtownie reagować na kaŜdą znaczniejszą zmianę ceny w zbiorze obserwacji. Jeśli w zbiorze danych pojawi
się skrajnie duŜa wartość, wynik średniej nie pozostaje równieŜ bez jej wpływu. Wynika to z faktu, Ŝe kaŜda ze
zmiennych branych pod uwagę przy obliczeniach ma jednakową wagę i wpływ na ostateczny wynik średniej.
Pojawienie się nowej ceny i eliminacja ostatniej ceny ze zbioru moŜe równieŜ wywołać znaczną zmianę w wyniku
średniej. Kolejną negatywną cechą prostej średniej ruchomej jest fakt, Ŝe uwzględnia ona jedynie dane z okresu,
na który jest obliczana, dane historyczne spoza jej zakresu nie mają na nią wpływu.
Średnia waŜona ma tą zaletę, iŜ przypisuje określonym obserwacjom załoŜone przez analityka
znaczenie. Z reguły większą wartość analityczną w zbiorze obserwacji mają najmłodsze dane o cenach, stąd przy
obliczaniu średniej waŜonej uwzględnia się ich priorytet do wyniku średniej. Waga kaŜdej z cen dla liniowo
waŜonej średniej ruchomej zmienia się wprost proporcjonalnie do jej umiejscowienia w obserwowanym okresie
czasu.
n
WMA(k )n =
∑ (x ⋅ i )
i = n − k +1
i
 k + 1

⋅k
 2 
Objaśnienia:
WMA(k )n - n - ta wartość średniej waŜonej ruchomej dla k okresów obserwacji
Podstawową wadą WMA jest, podobnie jak w przypadku SMA, brak powiązania z danymi historycznymi spoza
zakresu czasowego średniej. Uwzględnia ona jedynie dane, które znajdują się w przedziale średniej.
Średnia ruchoma wygładzana wykładniczo niweluje negatywne cechy omówionych powyŜej rodzajów
średnich. Nadaje większą wagę najbardziej aktualnym cenom i szybciej reaguje na zmiany cen w sytuacji, gdy
usuwa się z jej zbioru starsze dane. Ponadto zachowuje ona informacje o historycznych cenach, jedynie
stopniowo zacierając najstarsze informacje. Wada tej średniej polega na fakcie, Ŝe jeŜeli oblicza się dwie EMA o
tym samym kroku uśredniania, ale dla innych okresów początkowych, to wyniki tak obliczonych średnich będą się
od siebie róŜniły. Pierwszą średnią ze zbioru EMA oblicza się wg wzoru średniej arytmetycznej, z kolei kaŜdą
następną opisuje następujący wzór:
  2 
 2 
EMA(k )n = x n ⋅ 
 + EMA(k ) n −1 ⋅ 1 − 
 
 k +1
  k + 1
Strona 29
Teraz wiesz i inwestujesz
Objaśnienia:
EMA(k )n - n - ta wartość średniej wykładniczej dla k - okresów obserwacji
O ile zatem wybór rodzaju zastosowanej średniej nie stanowi powaŜniejszego dylematu, o tyle dobór
optymalnej ilości obserwacji do wyliczenia średniej, czyli kwestia czułości średniej na zmiany cen jest problemem
decyzyjnym, któremu naleŜy poświęcić duŜo czasu i uwagi. Podstawowe sygnały inwestycyjne, jakie generuje
linia średniej w powiązaniu z linią wykresu cenowego, powstają w chwilach przecięcia się wymienionych linii.
Klasycznie przyjmuje się, Ŝe sygnał kupna powstaje, gdy linia cen przebija linię średniej od dołu. Z kolei,
sygnałem sprzedaŜy jest sytuacja przeciwna, kiedy linia cen przebija swoją średnią od góry. Im większa będzie
czułość średniej, tym będzie ona odnajdywała większą ilość punktów zwrotnych w rozkładzie cen i będzie
generowała większą ilość sygnałów transakcyjnych, poniewaŜ linia jej wykresu znajdzie się w ścisłym otoczeniu
wykresu cenowego. Niekorzyść tzw. „szybkiej” średniej polega na fakcie, Ŝe zbyt duŜa jej czułość na zmiany cen
generuje wiele mylących i zarazem błędnych sygnałów, w reakcji na krótkotrwałe odchylenia i okresowe wahania
cen. Z drugiej strony długoterminowe średnie generują sygnały z większym opóźnieniem, ale ich analityczna
prawidłowość jest duŜo większa niŜ w przypadku krótkoterminowych średnich. Zbyt duŜe opóźnienie średniej w
stosunku do cen wpływa, z kolei, na zmniejszoną szybkość reakcji średniej na zmiany rynkowych trendów. Stąd
odpowiedni dobór okresu uśredniania przy obserwacjach rynku i poszczególnych walorów jest tak bardzo istotny.
Praktycznym rozwiązaniem powyŜszego problemu analitycznego jest stosowanie kilku średnich dla wykresu
cenowego. Klasyczną formą realizacji tego załoŜenia jest stosowanie dwóch lub trzech średnich o róŜnych
stopniach opóźnienia.
Opóźnienie średnich jest tą cechą, która determinuje ułoŜenie średnich na wykresie cenowym. Dla
trendu wzrostowego linie średnich układają się poniŜej linii cen. Średnie krótkookresowe będą połoŜone powyŜej
średnich długookresowych. W przypadku trendu spadkowego linie średnich docelowo kształtują się powyŜej
wykresu cenowego. Konsekwentnie, dla trendu spadkowego, średnie krótkookresowe będą zawsze docelowo
ułoŜone poniŜej linii długookresowych średnich. W obu przypadkach widoczna jest wyraźnie ta cecha średnich
ruchomych, w myśl której, im mniejsze opóźnienie średniej, tym połoŜenie linii średnich jest bliŜsze linii cen.
Sygnały inwestycyjne w przypadku zastosowania systemu kilku średnich róŜno okresowych dla
pojedynczego waloru powstają, gdy „młodsze” średnie przecinają „starsze” linie średnich. Wg klasycznego
schematu analizy średnich, dla sygnałów generowanych przez trzy średnie: długookresową, średniookresową i
krótkookresową, początkowy sygnał kupna powstaje, gdy średnia krótkookresowa przecina od dołu linię średniej
średniookresowej. Potwierdzeniem tego sygnału jest przecięcie linii długookresowej od dołu przez linie krótko i
średniookresową. Z kolei, gdy trend zmienia swój kierunek na spadkowy, sygnałem sprzedaŜy jest przecięcie od
góry średnich „opóźnionych” przez średnie „szybkie”. Sygnały generowane przez krzyŜujące się średnie
uzupełnia się o analizę przecięć linii średnich z linią wykresu cenowego waloru.
Rys. 60. Okresowe sygnały transakcyjne generowane przez średnie ruchome.
Źródło: Opracowanie własne.
Praktycznym i bardzo popularnym narzędziem technicznym opartym na średnich ruchomych są tzw.
„koperty”. Kopertą określa się w analizie technicznej dwie linie oddalone od linii średniej ruchomej o ustalony
Strona 30
Teraz wiesz i inwestujesz
procent, z przeciwnymi znakami. Koperta tworzy swoisty kanał, w którym porusza się linia cen. Zmienność cen
opisana wewnątrz koperty informuje o odchyleniu cen na plus lub minus od swojej średniej.
Rys. 61. Przykładowa koperta średnich ruchomych.
Źródło: Opracowanie własne.
POPULARNE WSKAŹNIKI ANALIZY TECHNICZNEJ
Wstęgi Bollingera zostały rozpowszechnione jako narzędzie analizy technicznej w latach 80. XX wieku.
WyróŜniają się one swoim podobieństwem do linii koperty średnich ruchomych, jednakŜe istnieją zasadnicze
róŜnice w budowie, jak i w ich interpretacji. Wstęgi Bollingera składają się z zestawienia trzech krzywych.
Rys. 62. Przykładowe wstęgi Bollingera na wykresie kontraktów.
Źródło: Opracowanie własne.
Środkowa wstęga jest miarą trendu, zazwyczaj jest to prosta średnia ruchoma, która słuŜy za podstawę dla górnej
i dolnej wstęgi. Odległość pomiędzy środkową, a górną i dolną wstęgą jest determinowana przez zmienność cen,
z reguły mierzoną odchyleniem standardowym cen. Wstęgi Bollingera dostosowują się zatem do fluktuacji cen odpowiednio rozszerzają się i zwęŜają w zaleŜności od sytuacji panującej na rynku. Oznaczają względną
stabilność cen waloru. Z kolei, im większa zmienność cen w danym okresie, tym wstęgi bardziej oddalają się od
wykresu cenowego.
PoniŜej przedstawione zostały formuły słuŜące do obliczania kolejnych wartości wstęg Bollingera.
Odchylenie standardowe zmienia swoje wartości w zaleŜności od zmienności cen. Malejące do zera wartości
odchylenia.
Sn =
n
1
2
⋅ ∑ ( xi − MA(k )i )
k − 1 i = n− k +1
Strona 31
Teraz wiesz i inwestujesz
Objaśnienia:
S n - n - ta wartość odchylenia standardowego
k –opóźnienie średniej ruchomej
Wstęga połoŜona nad wykresem średniej powstaje przez dodanie do wartości średniej ruchomej dwóch odchyleń
standardowych. Natomiast dolna wstęga będzie połączeniem wyników róŜnicy średniej ruchomej i podwojonego
odchylenia standardowego.
Górna wstęga
= SMA(k )n + D ⋅ S n
Dolna wstęga
= SMA(k )n − D ⋅ S n
Objaśnienia:
D
- mnoŜnik dla odchylenia standardowego (najczęściej równy 2)
Interpretacja kształtowania się kursów w przedziale wstęg jest intuicyjna i opiera się na kilku
podstawowych załoŜeniach. Przez sygnał kupna interpretuje się sytuację, gdy linia cen wykracza poza dolną
wstęgę. Z kolei, przecięcie górnej wstęgi przez wykres cenowy jest uznawane za sygnał sprzedaŜy. Wstęgi
Bollingera w swej budowie są uwarunkowane na powrót linii cen do ich wnętrza po kaŜdym wybiciu poza dolną
lub górną linię.
Wskaźnik MACD jest jednym z najprostszych w budowie i najbardziej popularnych wskaźników analizy
technicznej. Idea tego wskaźnika polega na ukazaniu zaleŜności pomiędzy dwoma średnimi dla danego
instrumentu, opartymi na róŜnych okresach uśredniania. Wskaźnik MACD jest kombinacją trzech wygładzonych
wykładniczo średnich ruchomych, przedstawioną graficznie w postaci dwóch linii – linii wskaźnika (tzw. linii
szybkiej) i linii sygnału (tzw. linii wolnej). Budowę linii wskaźnika opisują poniŜsze wzory:
MACDn =
EMA(k1 )n
EMA(k 2 )n
lub
MACD n = EMA(k1 )n − EMA(k 2 )n
EMA(t )MACDn
Objaśnienia:
MACDn
- n - ta wartość wskaźnika MACD
k1,k2 - opóźnienia średnich ruchomych (przy czym zawsze k2 > k1)
EMA(t )MACDn - n - ta wartość t - okresowej wykładniczej średniej ruchomej ze wskaźnika MACD
Rezultatem obliczeń jest linia wskaźnika MACD, której wartości oscylują wokół zera. Linię sygnału konstruuje się
obliczając średnią wykładniczą dla wskaźnika MACD, przyjmując z góry odpowiedni krok uśredniania. Stąd linia
sygnału, jako średnia linii MACD, reaguje wolniej na zmiany cen niŜ sam wskaźnik. Wskaźnik z kolei, będzie
odzwierciedlał zmiany układów sił na rynku w krótszym, od swojej średniej, okresie czasu.
Wartość równa zeru na wykresie MACD jest przyjmowana za poziom równowagi dla wskaźnika, czyli
sytuację konsolidacji na rynku, bez wyraźnie zarysowanego trendu wzrostowego czy spadkowego. JeŜeli rynek
jest w fazie wzrostu, wartości wskaźnika przyjmują dodatnie nachylenie na wykresie i wybijają się w dłuŜszym
okresie czasu powyŜej linii zera. Dodatnią wartość wskaźnika potwierdza ułoŜenie jego średnich składowych na
wykresie cenowym poniŜej linii cen, a docelowo: połoŜenie linii średniej o opóźnieniu
opóźnionej o
k2
poniŜej średniej
k1 . Gdy rynek jest w fazie bessy, ujemne wartości MACD potwierdzają ułoŜenie średnich powyŜej
linii cen, i połoŜenie średniej „wolniejszej” ponad średnią „szybszą”. Linia wskaźnika MACD, oscylując wokół zera,
przecina swoją średnią od góry lub od dołu. Ilość punktów przecięcia zaleŜy od czułości samego wskaźnika i
opóźnienia jego średniej. Podstawowa zasada interpretacji generowanych przez linie MACD sygnałów
inwestycyjnych stanowi, Ŝe za sygnał kupna uwaŜa się przecięcie od dołu linii „wolnej” przez linię MACD. Z kolei,
Strona 32
Teraz wiesz i inwestujesz
sygnał sprzedaŜy pojawia się, gdy „szybka” linia wskaźnika przetnie od góry linię swojej średniej.
Najkorzystniejsze sygnały transakcyjne są generowane, gdy linie wskaźnika i jego średniej krzyŜują się na
poziomach lokalnych szczytów i dołków wykresu MACD, powyŜej linii równowagi dla sygnału kupna, oraz poniŜej
tej linii dla sygnału sprzedaŜy.
Rys. 63. Przykładowe linie MACD na wykresie spółki.
Źródło: Opracowanie własne.
Kolejną informacją, którą zawiera w sobie wykres MACD jest określenie poziomów wykupienia i
wyprzedania rynku. Historyczne maksima i minima na wykresie linii MACD stanowią informację o obszarach, w
których ceny były bardzo wysokie lub teŜ stosunkowo niskie. W zaleŜności od skłonności do ryzyka danego
inwestora przyjmuje się pewne stałe poziomy na wykresie MACD jako linie graniczne wyróŜnionych obszarów.
Wyjątkowo przejrzystym sposobem śledzenia sygnałów generowanych przez wskaźnik MACD i jego
średnią jest histogram MACD. Przedstawia on róŜnice pomiędzy wartością wskaźnika, a jego średniej dla kaŜdej
jednostki czasu.
MACDhistogramn = MACDn − EMA(t )MACDn
Objaśnienia:
MACDhistogramn - n
- ta wartość MACD histogram
Rys. 64. Przykładowy MACD histogram na wykresie spółki.
Źródło: Opracowanie własne.
Nachylenie histogramu MACD ukazuje dominującą siłę na rynku, która nadaje kierunek cenom. Rosnący poziom
histogramu jest informacją, Ŝe rynek znajduje się w fazie wzrostu. Wykres o negatywnym nachyleniu jest, z kolei,
informacją o przyjęciu przez ceny trendu spadkowego. Transakcje przeprowadza się zgodnie z kątem nachylenia
histogramu MACD, w miejscach, gdzie jego wartość jest równa zeru.
Strona 33
Teraz wiesz i inwestujesz
Wskaźnik relatywnej siły RSI jest wskaźnikiem z grupy oscylatorów, podąŜającym za cenami, który
przyjmuje wartości ze ściśle określonego przedziału 0 – 100. Wbrew swojej nazwie nie ukazuje on zaleŜności
pomiędzy kilkoma walorami. RSI skupia się wyłącznie na zmienności cen pojedynczego waloru. RSI jest bardzo
popularnym wskaźnikiem, za pomocą którego analitycy usiłują określić kierunek i siłę aktualnego trendu dla
danego waloru. Wskaźnik ten konstruuje się poprzez porównanie ostatnich wzrostów na danym walorze ze
spadkami z danego okresu. W branym pod uwagę okresie n – obserwacji naleŜy wyszczególnić dodatnie i
ujemne zmiany cen (najczęściej określa się je procentowo), a następnie obliczyć średnią ze zmian dodatnich
(uśrednioną siłę popytu) i średnią wielkość zmian ze znakiem ujemnym (uśrednioną siłę podaŜy).
RS n =
średni wzrost kursu z k − okresów
średni spadek kursu z k − okresów
 100 

RSIn = 100 − 
1
+
RS
n 

Objaśnienia:
RS n - n – ta wartość wskaźnika siły popytu względem podaŜy
RSI n - n – ta wartość wskaźnika RSI
Zatem, gdy w danym i-tym okresie średnia wzrostów jest większa od średnich spadków, wskaźnik RSI rośnie,
poniewaŜ wartość
RS i jest
spadków, RSI maleje, gdyŜ
większa od 1. Z drugiej strony, gdy średnie wzrosty są mniejsze od średnich
RS i przyjmuje wartości mniejsze od 1.
Rys. 65. Symulacja wskaźnika RSI na wykresie przykładowej spółki.
Źródło: Opracowanie własne.
Sygnały transakcyjne dla wskaźnika RSI są generowane na określonych poziomach wykupienia i wyprzedania
rynku, ustalonych odpowiednio względem przyjętego poziomu ryzyka inwestycyjnego. Podstawowe poziomy
wykupienia i wysprzedania to 30% odchylenie od wartości skrajnych przedziału wskaźnika, czyli linie na
poziomach 30 (linia wysprzedania) i 70 (linia wykupienia). Przecięcie przyjętego poziomu wykupienia przez linię
wskaźnika od góry jest interpretowane jako sygnał sprzedaŜy. Z kolei, przebicie od dołu linii wysprzedania przez
rosnącą linię RSI stanowi sygnał kupna. Dodatkowym wzmocnieniem generowanych przez powyŜszy układ
sygnałów, jest nakreślenie na wykresie RSI średniej ruchomej dla wskaźnika, której interpretacja względem
wskaźnika jest identyczna jak w przypadku MACD i jego linii sygnałowej.
PoniewaŜ na wynik kaŜdego oscylatora wpływa ilość okresów, jakie bierze się pod uwagę przy jego
obliczeniu, oscylator Ultimate łączy w jeden wskaźnik techniczny zmienność cen waloru w ciągu trzech róŜnych
okresów czasu. Jest on waŜoną sumą trzech oscylatorów dla trzech okresów czasu. Dzięki temu historyczne
ceny mają mniejszą wagę niŜ ceny aktualne. Wartości oscylatora wahają się w przedziale pomiędzy 0 a 100,
przyjmując 50 jako wartość środkową. Obszar wyprzedania przyjmuje się klasycznie, podobnie jak w przypadku
Strona 34
Teraz wiesz i inwestujesz
RSI poniŜej wartości 30, a obszar wykupienia przyjmuje się na poziomie 70 – 100. UŜyte do obliczeń wskaźnika
trzy przedziały czasowe są wielkościami definiowanymi przez analityka. Algorytm kalkulacji oscylatora
przedstawiono poniŜej.
Dzisiejsze Prawdziwe Minimum:
PM n = min{xmin (n ); xclose (n )}
Dzisiejsza Siła Kupujących:
SK n = xclose (n ) − PM (n )
Dzisiejszy Prawdziwy Zakres:
PZ n = min{(xmax (n ) − xmin (n ) ); (xmax (n ) − xclose (n −1) ); (xclose (n ) − xmin (n ) )}
Sumowanie obliczonych danych wg przyjętych trzech zakresów czasu:
n1
n2
n3
n1
n2
n3
∑ SK ; ∑ SK ;∑ SK ; ∑ PZ ; ∑ PZ ; ∑ PZ
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
Surowy Oscylator Ultimate
SOU
n


= 4 ⋅



n1
∑
i
n1
∑
i



SK i 
 + 2 ⋅


PZ i 



n2
∑
i
n2
∑
i
 
SK i  
+
 
PZ i  
 
n3
∑
i
n3
∑
i

SK i 


PZ i 

Oscylator Ultimate
 SOU n 
OU n = 
 ⋅ 100
 4 + 2 +1
Objaśnienia:
xclose (n )
- n – ta cena zamknięcia w danym okresie
xmin (n )
- n – ta cena minimalna w danym okresie
xmax (n )
- n – ta cena maksymalna w danym okresie
Rys. 66. Symulacja oscylatora Ultimate na wykresie przykładowej spółki.
Źródło: Opracowanie własne.
Podstawowe sygnały transakcyjne generowane przez Oscylator Ultimate odczytuje się na linii 50 pkt dla
oscylatora. Przecięcie tej linii od dołu stanowi sygnał kupna. Z kolei, przecięcie linii 50 pkt od góry jest
interpretowane jako sygnał sprzedaŜy. Te podstawowe sygnały nie mają jednak duŜej skuteczności w analizie
technicznej z uwagi na duŜą ilość błędów jakie generują. Analizę oscylatora Ultimate uzupełnia się o
poszukiwanie relacji pomiędzy kątami nachylenia wykresu cenowego i linii oscylatora oraz o przedziały
Strona 35
Teraz wiesz i inwestujesz
wykupienia i wysprzedania rynku. ZbieŜności w nachyleniu linii cen i oscylatora określa się mianem dywergencji.
Rosnąca dywergencja linii cen z linią oscylatora sygnalizuje kupno. Wyjątkowo silnie oddziałuje dywergencja w
pobliŜu linii 30 pkt. oraz przebicie od dołu przez linię oscylatora linii 30 pkt stanowią sygnały kupna. Sygnałem
sprzedaŜy jest osiągnięcie przez oscylator okolic poziomu 70 pkt. w połączeniu z malejącą dywergencją z linią
wykresu cenowego.
Kolejnymi wskaźnikami, na które warto zwrócić uwagę są wskaźnik NVI oraz PVI, czyli dodatni i ujemny
wskaźnik wolumenu. Wskaźniki NVI oraz PVE naleŜą do grupy wskaźników, które w swej budowie
uwzględniają, oprócz zmienności cen w czasie, dodatkowo zmienność wolumenu obrotu na danym walorze.
Zachowanie się wolumenu obrotu stanowi kryterium kalkulacji wskaźników.
 xn
 x ⋅ PVI ni −1

PVI n =  n −1
 PVI n −1

 xn
 x ⋅ NVI n −1

NVI n =  n −1
 NVI n −1

(dla On
> On −1 )
(dla On ≤ On−1 )
lub
(dla On ≤ On−1 )
(dla On
> On −1 )
lub
Objaśnienia:
PVI n
– n - ta wartość wskaźnika PVI
NVI n
– n - ta wartość wskaźnika NVI
On
– n - ta wartość wolumenu obrotu w danym okresie
Wskaźnik PVI zmienia swoją wartość jedynie w sytuacji, gdy wolumen obrotu na danym walorze rośnie. JeŜeli,
dla rosnącego wolumenu, rośnie jednocześnie cena, to wartość wskaźnika się zwiększa. Z kolei, jeŜeli cena
waloru maleje, przy rosnącym obrocie, wartość wskaźnika ulega zmniejszeniu. Z powyŜszego wzoru wynika, Ŝe
wskaźnik PVI nie zmienia swojej wartości, w sytuacji, gdy wolumen obrotu nie zmienia się, lub gdy maleje z
obserwacji na obserwację. Wskaźnik NVI konstruuje się w oparciu o alternatywne reguły niŜ załoŜenia konstrukcji
wskaźnika PVI. W przypadku wskaźnika NVI, wzrost wolumenu nie powoduje zmiany jego wartości. Dopiero gdy
wolumen maleje, bądź pozostaje bez zmian odnotowuje się zmianę wartości wskaźnika NVI. Stąd, jeŜeli cena
waloru rośnie, przy malejącym wolumenie, wartość wskaźnika równieŜ wzrasta. Z kolei, jeŜeli cena maleje,
wskaźnik NVI przyjmuje ujemne nachylenie.
Rys. 67. Symulacja wskaźników NVI i PVI na wykresie przykładowej spółki.
Źródło: Opracowanie własne.
Strona 36
Teraz wiesz i inwestujesz
Sygnały transakcyjne dla w/w wskaźników są generowane w oparciu o przecięcia linii wskaźników z wyznaczoną
średnią ruchomą z wartości wskaźnika. Im mniejsze opóźnienie średniej ze wskaźnika, tym większa jest ilość
sygnałów, jakie generuje dany wskaźnik. Za sygnał kupna dla wskaźnika PVI przyjmuje się sytuację, gdy linia
wskaźnika PVI przecina swoją średnią od dołu. Analogicznie, sygnałem sprzedaŜy dla PVI jest sytuacja, gdy linia
wskaźnika przecina od góry swoją średnią. Z kolei, dla wskaźnika NVI, sygnałem kupna jest przecięcie przez linię
wskaźnika od góry jego średniej, sygnałem sprzedaŜy zaś jest sytuacja, gdy wskaźnik przecina od dołu swoją
średnią. Analiza jednego z opisanych wskaźników powinna być poparta równoczesną analizą drugiego, jednak
naleŜy liczyć się z faktem, Ŝe sygnały generowane jednocześnie przez PVI i NVI nie muszą się ze sobą
pokrywać, a nieraz mogą być względem siebie sprzeczne.
Oscylator Stochastyczny jest jednym ze starszych i najbardziej popularnych wskaźników analizy
technicznej. Wskaźnik ten bada relacje pomiędzy bieŜącą ceną zamknięcia i zakresem wahań cen w ustalonym
przedziale czasu. Wskaźnik przyjmuje załoŜenie, Ŝe ceny zamknięcia, które układają się w pobliŜu okresowych
maksimów wskazują na przewagę kupujących. Z kolei, ceny zamknięcia, które znajdują się w okolicach
okresowych dołków wskazują na wzmoŜoną sprzedaŜ. Oscylator stochastyczny jest skonstruowany z dwóch linii:
tzw. linii szybkiej zwanej %K i wolnej linii %D.
%K n =
xclose(n ) − xmin (t )
xmax (t ) − xmin (t )
⋅ 100
% Di = MA(k )% K n
Objaśnienia:
%K n
– n - ta wartość niewygładzonego oscylatora stochastycznego
% Dn
– n - ta wartość oscylatora stochastycznego
MA(k )% K n
– n - ta wartość k - okresowej średniej ruchomej niewygładzonego oscylatora stochastycznego
Standardowa wartość przedziału czasowego dla obliczenia oscylatora jest równa 5 okresom, jednak
modyfikowanie wartości wskaźnika moŜe zaowocować duŜo większą dokładnością jego wyników. Im mniejszy
przedział czasu brany jest pod uwagę przy obliczeniach, tym większa ilość sygnałów, jakie generuje. WiąŜe się to
jednak z większym prawdopodobieństwem generowania przez oscylator mylnych sygnałów i wychwytywania
nieistotnych punktów zwrotnych.
WyróŜnia się dwa podstawowe rodzaje oscylatora stochastycznego: szybki i wolny oscylator. Szybki
oscylator stochastyczny oblicza się według powyŜszych formuł. Jest on bardzo czuły na zmienność cen walorów,
ale z uwagi na swą budowę prowadzi do wielu błędnych sygnałów. Stąd wielu analityków preferuje mniej czuły –
tzw. wolny oscylator stochastyczny, którego formułę obliczeniową przedstawiono poniŜej.
% K (1)n =
xclose (n ) − xmin (t )
⋅ 100
xmax (t ) − xmin (t )
% K (2 )n = MA(k )% K (1) n
% Dn = MA(k )% K
( 2 )n
Oscylator stochastyczny przyjmuje wartości od 0 do 100. Poziomy wykupienia i wyprzedania dla tego wskaźnika
ustala się najczęściej na poziomach 20/80 lub 30/70. Za sygnał kupna uznaje się sytuację, gdy linia wskaźnika
przecina na wykresie od dołu linię wyprzedania. Dodatkowo, sygnałem kupna jest sytuacja, w której linia
% K n przecina
od dołu linię
% Dn
w obszarze wyprzedania. Bardzo silnym sygnałem kupna jest takŜe
dywergencja linii wskaźnika z linią cen w obszarze wyprzedania. Konsekwentnie, za sygnał sprzedaŜy jest
uwaŜane przecięcie przez linię wskaźnika linii wykupienia od góry, przecięcie przez linię
% K n linii % Dn
w
obszarze wykupienia i dywergencja linii oscylatora z linią cen w strefie wykupienia.
Strona 37
Teraz wiesz i inwestujesz
Rys. 68. Symulacja oscylatora stochastycznego na przykładzie wybranej spółki.
Źródło: Opracowanie własne.
Opracowanie:
Zespół Edukacji i Informacji Inwestorskich DM BZ WBK S.A.
Aktualizacja:
01.05.2011r.
Strona 38
Teraz wiesz i inwestujesz
Opracowano na podstawie:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
S. B. Achelis, Technical Analysis from A to Z, McGraw-Hill; 2nd edition, New York 2003.
R. W. Arms Jr., Volume Cycles in the Stock Market- Market Timing Through Equivolume Charting, Equis
International Inc., Salt Lake City 1994.
T. S. Chande, S. Kroll, The New Technical Trader, Wiley & Sons Inc., New York 1994.
T. J. Dorsey, Point and Figure Charting - The Essential Application for Forecasting and Ttracking Market
Prices, John Wiley & Sons Inc., New York 1995.
R. D. Edwards, J. Magee, Technical Analysis of Stock Trends, John Magee Inc., Boston 1998.
A. Elder, Trading for a living – Psychology, Trading Tactics, Money Management, John Wiley & Sons
Inc,. Toronto 1999.
Z. Komar, Sztuka spekulacji, Wyd. PRET S.A., Warszawa 1993.
L. B. Mendelsohn, Trend forecasting with technical analysis, Marketplace Books, New York 2000.
B.J. Millard, Pokonać rynek: skuteczne inwestowanie na rynku akcji, Wyd. Liber, Warszawa 1999.
J. J. Murphy, Technical Analysis of the Financial Markets – A Comprehensive Guide to Trading Methods
and Applications, New York Institute of Finance 1999.
S. Nison, Japanese Candlesticks Charting Techniques – a Contemporary Guide to the Ancient
Investment Technique of the Far East, New York Institute of Finance, New York 1991.
S. Nison, Beyond Candlesticks – New Japanese Charting Techniques Revealed, John Wiley & Sons
Inc., New York 1994.
E. Ostrowska, Inwestowanie na rynku kapitałowym, Wyd. WyŜszej Szkoły Zarządzania, Słupsk 2000.
J. D. Schwager, Technical Analysis, John Wiley & Sons Inc., New York 1995.
V. Sperandeo, T. Sullivan Brown, Trader Vic – Metody Mistrza Wall Street, Dom Wydawniczy ABC,
Warszawa 1998.
L. Stevens, Essential Technical Analysis – Tools and Techniques to Spot market Trends, John Wiley &
Sons Inc., New York 2002.
W. Tarczyński, Rynki kapitałowe – metody ilościowe wol.1, Agencja wydawniczo – poligraficzna
“PLACET”, wydanie II, Warszawa 2001.
M. C. Thomsett, Mastering fundamental analysis: how to spot trends and pick winning stocks using
fundamental analysis, Dearborn Financial Publishing Inc., Chicago 1998.
Ch. Vintcent, Spekulacja i inwestowanie długoterminowe: zwycięskie strategie osiągania zysku z
transakcji i wzrostu kapitału, Wyd. K.E. Liber, Warszawa 2000.
G. Zalewski, Kontrakty terminowe w praktyce, WIG – Press, Warszawa 2006.
Thomas N. Bulkowski „Encyclopedia of chart patterns” Second edition, 2005, John Wiley & Sons Inc.
Strona 39