zwierzyna i gatunki chronione

Różne formy ochrony dzikich zwierząt w Polsce – zwierzyna
i gatunki chronione
Dzikie zwierzęta, występujące na terenie pól i lasów, z punktu widzenia ich
ochrony, dzielimy na gatunki łowne (czyli zwierzynę podlegającą ochronie łowieckiej)
oraz gatunki podlegające ochronie gatunkowej: ścisłej lub częściowej.
Wobec zwierząt łownych prowadzi się działania mające na celu m.in.:
– wyznaczanie dla poszczególnych gatunków okresów ochronnych;
– pomoc w okresach ciężkich zim (m.in. przez dokarmianie i ułatwianie
żerowania) oraz kataklizmów (powodzi, pożarów itp.);
– zwalczanie chorób zakaźnych (m.in. wścieklizny, ASF itp.), przy ścisłej
współpracy ze służbami weterynaryjnymi;
– zwalczanie kłusownictwa i wszelkiego rodzaju szkodnictwa łowieckiego;
– zabezpieczanie i poprawę środowiska bytowania zwierząt;
– utrzymywanie odpowiedniego zagęszczenia zwierzyny, odpowiadającego tzw.
pojemności środowiska (biotopu), z uwzględnieniem ich struktury płciowej;
– dbanie o właściwą strukturę wiekową określonych populacji;
1
– stałe monitorowanie ich oddziaływania na działalność człowieka w rolnictwie,
leśnictwie i rybactwie, a także obserwowanie i przeciwdziałanie niekorzystnym
wpływom działalności człowieka na zwierzynę i środowisko jej bytowania
(budowa dróg, melioracje, intensyfikacja rolnictwa itp.).
W Polsce poluje się obecnie na 31 gatunków zwierząt. Listę zwierząt łownych
i okresy polowań określa minister właściwy do spraw środowiska w porozumieniu
z ministrem właściwym ds. rolnictwa oraz po zasięgnięciu opinii Państwowej Rady
Ochrony Przyrody oraz Polskiego Związku Łowieckiego. Wśród gatunków łownych
znajdują się zarówno zwierzęta o stabilnych populacjach (odpowiednio licznych dla
właściwego ich funkcjonowania w środowisku naturalnym, jak jelenie, daniele i łosie),
zwierzęta, których liczebność w ostatnich dekadach wyraźnie wzrosła, stając się
przyczyną poważnych niekiedy kłopotów gospodarczych i epizootycznych (jak lisy,
czy dziki) oraz populacje niestabilne, których liczebność w ostatnich kilku dekadach
wyraźnie spadła (jak np. zające i kuropatwy).
Myśliwi muszą więc wykorzystywać wszelkie dopuszczane prawem metody,
by kontrolować, bądź ograniczać liczebność niektórych gatunków (m.in. przez stałe
podwyższanie wielkości odstrzałów i odpowiednie modelowanie struktury populacji).
Z drugiej strony podejmowane są działania odwrotne, polegające na ograniczeniu
odstrzału (a niekiedy wręcz jego całkowitym wstrzymaniu) i uruchomieniu
programów restytucji tych gatunków obejmujących poprawę środowiska ich
bytowania, wsiedlenia, a w skrajnych sytuacjach reintrodukcje zwierząt. Wszystko
to świadczy o dynamicznych zmianach w populacjach zwierząt łownych i w
środowisku ich bytowania, które muszą być przez myśliwych stale monitorowane,
by reagować na nie w odpowiedni sposób i w odpowiednim czasie.
Podział zwierzyny w łowiectwie wynika z uwarunkowań kulturowych,
systematyki zwierząt, ich znaczenia dla działalności człowieka i w łowiectwie.
Kryteria te znalazły odzwierciedlenie w aktach prawnych regulujących
funkcjonowanie łowiectwa w Polsce. W rozporządzeniu ministra środowiska
w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych mówi się o zwierzynie grubej
2
i drobnej. Wśród zwierzyny grubej wyróżnia się zwierzynę płową, czyli gatunki
z rodziny jeleniowatych (łoś, jeleń szlachetny, daniel, sarna i pochodzący z dalekiej
Azji jeleń sika) – i zwierzynę czarną czyli dzika i muflona – przedstawiciela rodziny
pustorogich, który do Europy przybył w II połowie XVII wieku, a do Polski
przywędrował w pierwszych latach XX wieku.
Do zwierzyny drobnej – poza zającem, kuropatwą, bażantem, dzikimi kaczkami –
zalicza się m.in. gatunki drapieżne: lisa, jenota, borsuka, kunę leśną, kunę domową,
norkę amerykańską, tchórza zwyczajnego i szopa pracza. Wśród 24 gatunków
zwierzyny drobnej znajdziemy dwóch przedstawicieli rodziny psowatych: rodzimego
lisa i jenota, przybysza z Azji Wschodniej i jedynego przedstawiciela tej rodziny
zapadającego w sen zimowy. Liczną grupę stanowią gatunki z rodziny łasicowatych:
borsuk (największy reprezentant tej rodziny w krajowej faunie, który na zimę zasypia
w swojej norze), a także kuna leśna i kuna domowa, tchórz zwyczajny oraz norka
amerykańska (gatunek obcy naszej faunie, który w latach 80. i 90. minionego wieku
zdziesiątkował populacje ptactwa wodno-błotnego w naszym kraju).
Zwierzynę drobną stanowią również dwaj przybysze zza oceanu: piżmak i szop
pracz (kolejny po jenocie i norce amerykańskiej obcy naszej faunie gatunek drapieżny,
zagrażający rodzimym populacjom dzikich zwierząt w Polsce i w wielu krajach Europy).
Do zwierzyny drobnej zaliczają się również dwaj przedstawiciele rodziny
zającowatych: dziki królik i zając szarak, który z kuropatwą przez ostatnie stulecia aż
do lat 80. XX w., należał do najliczniejszych gatunków zwierzyny w Polsce i wielu
krajach Europy. Powszechnie uważa się, że za katastrofalny spadek liczebności tych
charakterystycznych dla środowiska rolniczego gatunków odpowiadają ogromne
przeobrażenia w rolnictwie, jakie zaszły w ostatnim półwieczu.
3
Ze środowiskiem rolniczym związane są także tzw. kuraki polne – bażant i kuropatwa.
W przeciwieństwie do poligamicznych bażantów, kuropatwa jest gatunkiem
monogamicznym. U bażanta dostrzegamy wyraźny dymorfizm płciowy w okresie,
w którym samiec nosi upierzenie godowe, natomiast u kuropatwy jest on
zdecydowanie słabiej zaznaczony (u samców tego gatunku na piersiach występuje
charakterystyczna ciemno brunatna podkowa). Znacznie słabszy dymorfizm płciowy
cechuje ptactwo łowne związane ze środowiskiem leśnym – migrujące słonki i gołębie
grzywacze oraz jarząbka (przedstawiciela tzw. kuraków leśnych).
Do gatunków zwierzyny drobnej zaliczamy także ptactwo wodne. Wśród
zaledwie czterech gatunków dzikich kaczek najbardziej znana jest kaczka krzyżówka,
często spotykana na naszych rzekach i jeziorach.
Samce (nazywane kaczorami) są pięknie upierzone, szczególnie w szacie godowej od
jesieni do końca wiosny, natomiast samice (kaczki), które często zakładają gniazda na
ziemi, przez cały rok utrzymują upierzenie w barwach ochronnych. Listę ptactwa
wodnego uzupełniają trzy gatunki dzikich gęsi (gęgawa, zbożowa i białoczelna) oraz
łyska, przedstawicielka rodziny chruścieli.
Gatunki nieznajdujące się na liście zwierząt łownych, szczególnie cenne dla
naszej fauny, objęte są ochroną gatunkową – częściową lub ścisłą – która polega na
całkowitym zaniechaniu ingerencji człowieka w funkcjonowanie ich populacji. Wśród
nich znajduje się kilka wyjątkowo cennych gatunków, które otoczone są szczególną
(specjalną) troską.
4
Żubr jest największym ssakiem lądowym Europy – masa dorosłego samca
wynosi średnio 650–750 kg i osiągają 160–190 cm wzrostu w kłębie, natomiast
samice osiągają masę 400–500 kg i wysokość 140–170 cm.
Na głowie żubrów znajdują się ciemne rogi, które w przekroju są prawie idealnie
okrągłe. Zwisającą kępę długich włosów na podgardlu głowy żubra nazywamy brodą.
Żubry są roślinożercami i dożywają wieku ponad 20 lat. Dorosłe zwierzę zjada
dziennie od 30 do 40 kg świeżej zielonej masy. Podobnie jak dziki chętnie zjadają
żołędzie i bukiew. Żubr jest zwierzęciem stadnym. Dorosłe krowy, cielęta oraz
młodzież obu płci tworzą grupy mieszane, którym przewodzi starsza, doświadczona
krowa. Samce w wieku 3–5 lat tworzą nieliczne grupy kawalerskie, a starsze byki
przeważnie prowadzą samotny tryb życia i dołączają do grupy mieszanej zasadniczo
tylko w okresie godowym. Aktywność rozrodcza samic rozpoczyna się w wieku 3 lat,
natomiast samce osiągają dojrzałość płciową w wieku około 2 lat, choć w rozrodzie
zazwyczaj uczestniczą osobniki w pełni rozwinięte fizycznie w wieku 7–12 lat.
W okresie od maja do lipca krowa cieli się i na świat przychodzi zazwyczaj jedno cielę.
Żubr jest na pozór ociężały, potrafi jednak na krótkich dystansach galopować
z prędkością około 40 km na godzinę, a spłoszone mogą przeskoczyć ogrodzenie
o wysokości nawet 2 m. W chwilach zagrożenia stado zbija się w okręg, stojąc jeden
5
obok drugiego. Zdarzyć się może, że byki potrafią reagować na obecność człowieka
agresją. Historycznie żubry występowały w puszczach zachodniej i środkowej Europy,
na północy od Szwecji, do Kaukazu na południu. Zasięg występowania tego gatunku
systematycznie się kurczył – do VI w. żubr utrzymywał się w Anglii, do XII w. w Szwecji,
a do XV w. we Francji. Z końcem XVIII w. żubry zniknęły z terenów Siedmiogrodu
i Prus Wschodnich. Ostatnią ostoją tego gatunku – nie licząc podgatunku
zamieszkującego tereny Kaukazu – była Puszcza Białowieska, która przez wieki była
łowiskiem polskich królów. Żubry od dawien dawna były otoczone szczególną opieką,
jako królewska zwierzyna. Gdy Polska znalazła się pod zaborami, kolejni carowie
nadal chronili żubra w Puszczy Białowieskiej, m.in. w 1803 r. nakazali okolicznym
chłopom dokarmianie żubrów zimą. U progu XX w. populacja tych zwierząt liczyła
710 osobników i do 1915 roku utrzymywała się na zbliżonym poziomie. W okresie
I wojny światowej zdziesiątkowano populacje białowieską, a w kwietniu 1919 r.
skłusowano ostatnią krowę – samicę żubra. Tym samym ostatnie wolne stado żubrów
nizinnych przestało istnieć.
Idea ratowania żubra została zaprezentowana w 1923 r. przez polskiego
przyrodnika Jana Sztolcmana, na Międzynarodowym Kongresie Ochrony Przyrody
w Paryżu. Tak powstało Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony Żubra skupiające
przedstawicieli kilkunastu państw, wśród których Polacy i Niemicy pełnili główne role.
Założono księgę rodowodową, a podstawowym celem Towarzystwa było zachowanie
ginącej populacji żubrów poprzez planowaną hodowlę i wsiedlanie żubrów.
Żubry ponownie pojawiły się w granicach RP w 1924 r. w poznańskim ogrodzie
zoologicznym, a w 1929 r. w rezerwacie w Białowieży. Z czasem nasza hodowla
zapoczątkowała powrót tego gatunku do innych rejonów Europy. W ostatnich latach
liczebność europejskiej populacji żubra wyraźnie rośnie. W Europie w 2012 r.
mieliśmy łącznie 4972 osobniki, z czego 3205 na wolności. W Polsce mamy około
1400 żubrów, w tym ponad 1100 osobników w stadach wolno żyjących.
Równie spektakularnym przedstawicielem zwierząt chronionych jest wilk. Przyjmuje
się, że historycznie był on ssakiem o najszerszym zasięgu geograficznym na świecie.
6
Wilk występuje jeszcze dość liczne w Europie Południowej (Rumunia, dawna
Jugosławia, Albania), środkowej (Polska, Słowacja) i wschodniej (Litwa, Łotwa, Estonia,
Białoruś, Ukraina, Rosja). Ponadto izolowane populacje spotykamy we Włoszech,
Hiszpanii i Portugalii oraz w Skandynawii – Finlandii, Szwecji i Norwegii. W Polsce wilki
najliczniej występują w południowo-wschodniej części kraju od Bieszczad po Pieniny
oraz północno-wschodniej od Puszczy Białowieskiej, przez Augustowską, Knyszyńską,
Piską, Borecką, Romincką do Lasów Napiwodzko-Ramuckich. Wilk występuje też
w Puszczy Solskiej i Lasach Janowskich, a obecnie coraz częściej w zachodniej części
kraju: (m.in. w Puszczach: Noteckiej i Gorzowskiej oraz w lasach Drawskich). Wilk
występuje głównie w dużych kompleksach leśnych, obfitujących w dzikie ssaki
kopytne. Obecnie warunki siedliskowe w Kraju sprzyjają rozwojowi populacji wilka.
Liczebność polskiej populacji tego gatunku szacowana jest na 1000 –1100 osobników.
Główną barierą jego rozwoju i zagrożeniem jest fragmentacja środowiska, w tym
dużych kompleksów leśnych oraz brak korytarzy ekologicznych, łączących
poszczególne ostoje tych zwierząt.
Wilki dojrzewają płciowo około 10. miesiąca życia. Większość jednak nie
rozmnaża się przynajmniej do drugiego roku życia. Wiek reprodukcyjny trwa długo,
nawet do 10. roku życia. Wiosną, po ciąży trwającej 62–64 dni, samica szczeni się
i rodzi średnio 4-6 młodych. Nie wszystkie jednak osiągną wiek dojrzały. Wysoka
naturalna śmiertelność szczeniąt już w pierwszych 3 miesiącach życia sięga nawet
50%.
Zdecydowanie mniejszą liczebnością może pochwalić się ryś. W Polsce
spotykamy go w dwóch wyodrębnionych populacjach: karpackiej od Beskidu
Żywieckiego po Bieszczady (około 120 osobników), mazursko-podlaskiej w Puszczach
Białowieskiej, Augustowskiej, Knyszyńskiej, Rominckiej, Boreckiej i Piskiej oraz Lasach
Napiwodzko-Ramuckich (mniej niż 60 osobników). Od dwóch dekad jest również
obecny w Puszczy Kampinoskiej w wyniku reintrodukcji.
7
Ryś na terytorium dzisiejszej Polski występował do średniowiecza. Na zachód
od Wisły został wytępiony do końca XVIII w., a do połowy XIX w. północno-wschodnia
populacja oddzieliła się od populacji karpackiej. W pierwszej połowie XX w. ryś
występował już bardzo nielicznie i tylko w Karpatach i Puszczy Białowieskiej. Ten
największy kot Europy został uznany w 1927 r. za gatunek łowny, a od 1931 r.
ustalono dla niego okres ochronny. Od II wojny światowej do początku lat 80. XX w.
jego zasięg terytorialny i liczebność w Polsce stale się powiększały. Na nowo ostoje
rysi powstały w dużej części zwartych kompleksów leśnych w Karpatach, na Mazurach
i Podlasiu. W latach 70. dostrzegano wiele migrujących osobników, nawet na zachód
od Wisły. U progu lat 80. populację rysia szacowano nawet na 600 osobników i od
tego okresu dostrzegamy znaczący spadek liczebności rysia w Polsce, utrzymujący się
obecnie na poziomie poniżej 200 osobników. W tym okresie zaznacza się również
zmniejszenie areału populacji tego gatunku w kraju. Trudno jednoznacznie stwierdzić,
co stało się przyczyną takiego stanu rzeczy. Do dnia dzisiejszego populacja tego
gatunku, pomimo wielu prób reintrodukcji, nie może się odbudować, tak jak
odbudowała się populacja wilka w Polsce. Ryś lubi duże kompleksy leśne, szczególnie
zwarty starodrzew z gęstym podszytem, z licznymi wykrotami. Stroni od terenów
otwartych. W górach często spotkać go można w miejscach skalistych
i nasłonecznionych stokach.
Znacznie lepiej wiedzie się bobrom. Jeszcze u progu średniowiecza był to
gatunek występujący powszechnie w całej Europie. Następnie z powodu
intensywnych polowań oraz rozwoju rolnictwa i związanej z tym wycinki lasów
i osuszania rozległych powierzchni bagien, jego zasięg występowania na początku XX
8
wieku obejmował już tylko siedem niewielkich izolowanych populacji w Rosji, Polsce,
Norwegii, Niemczech i Francji. W drugiej połowie XX w., dzięki ochronie tego gatunku
i licznym reintrodukcjom (w Polsce rozpoczętym w latach 70.), bóbr na nowo zajął
swoje dawne siedliska. Dzięki współpracy Stacji Badawczej PAN w Popielnie,
zaangażowaniu profesora Wirgiliusza Żurowskiego oraz myśliwych zrzeszonych
w Polskim Związku Łowieckim bóbr święci obecnie swój triumf. Gatunek ten
występuje dziś praktycznie w całym kraju, a najliczniej w swym mateczniku na
Podlasiu oraz Warmii i Mazurach. Obecnie liczebność bobra europejskiego w Polsce
szacuje się na 80-100 tys. osobników, tj. ok. 20-25 tys. rodzin. Bóbr należy do
największych przedstawicieli gryzoni na świecie. Masa ciała dorosłych osobników
oscyluje w przedziale 15–35 kg, długość ciała mieści się w granicach 90–110 cm,
a długość i szerokość charakterystycznego ogona (zwanego pluskiem lub kielnią)
to odpowiednio około 20 i 14 cm, przy czym dorosłe samice są większe od samców.
Kulminacja okresu godowego przypada na styczeń, a całe gody mają miejsce od XII
do V. Ciąża trwa około 105–110 dni, młode przychodzą na świat najczęściej w maju
i czerwcu, w liczbie 1–6 osobników, które dojrzałość płciową osiągają w 2. roku życia.
W pełni usamodzielniają się w 3. roku życia, kiedy to wyruszają w poszukiwaniu
partnerów i nowych terytoriów – wędrówki te zazwyczaj nie przekraczają odległości
20 km od terytoriów rodzinnych.
Bóbr ma dwie pary potężnych siekaczy, którymi potrafi ścinać nawet potężne
dęby. Prowadzi ziemnowodny tryb życia, na ciekach wodnych buduje tamy, dzięki
którym potrafi gromadzić m.in. pokaźne zapasy żeru na zimę. Żyje w żeremiach lub
w norach. Bobry są zasadniczo monogamiczne, żyją w rodzinach, które zajmują
9
określone terytoria wzdłuż zbiorników i cieków wodnych. Zimą znacznie ograniczają
swoją aktywność, śpią nawet do 20 godzin na dobę, żerując nocą i ściągając do
legowiska zmagazynowany wcześniej pokarm. Bobry w ciągu nocy potrafią przepłynąć
nawet 10–20 km, znakomicie nurkują, utrzymując się pod wodą nawet 15 minut
i dożywają sędziwego wieku 25–30 lat.
Myśliwi mają również swoje zasługi w reintrodukcji sokoła wędrownego.
Charakterystyczną cechą w morfologii tego ptaka jest ciemna głowa z wyraźnym
wąsem po obu stronach. Dymorfizm płciowy zaznacza się w różnicy wielkości –
samice są wyraźnie większe od samców, co jest cechą charakterystyczną większości
ptaków drapieżnych – zwierzęta te osiągają 30–40 cm długości i masę 0,55–1,1 kg.
To najszybszy i najsprawniejszy łowca ze wszystkich około 300 gatunków
drapieżników skrzydlatych – doskonały i wytrwały lotnik, który potrafi przemierzać
długie dystanse. Podczas ataku na ofiarę może rozwinąć prędkość nawet 300 km/h,
co daje mu niekwestionowany prymat wśród najszybszych zwierząt świata. W Polsce
jest to ptak nieliczny. Obecnie trwają intensywne prace nad reintrodukcją tego
gatunku, prowadzone od wielu lat m.in. przez Stację Badawczą Polskiego Związku
Łowieckiego w Czempiniu i Wrocławski Ośrodek Hodowli Sokoła Wędrownego,
a grono miłośników sokoła, skupione w Krajowym Klubie Sokolników i Ochrony
Ptaków Drapieżnych PZŁ – Gniazdo Sokolników, systematycznie rośnie.
10