TABLICA 1. Napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich do
advertisement
Inwestycje zagraniczne w latach 1996-2002 SPIS TREŚCI Wstęp ................................................................................................. 2 1. Formy przepływu kapitału .................................................................. 3 1.1 Pojęcie przepływu kapitału ............................................................. 3 1.2 Kredyty i pożyczki ........................................................................ 4 1.3 Inwestycje portfelowe ................................................................... 7 1.4 Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne ............................................. 8 2. Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne w gospodarce światowej ....... 10 2.1 Motywy przepływu BIZ ................................................................ 10 2.2 Skutki przepływu BIZ ................................................................... 12 2.3 Wielkość BIZ w świecie................................................................. 13 3. BIZ w Polsce ..................................................................................... 16 3.1 Motywy inwestycji w Polsce........................................................... 17 3.2 Wielkość BIZ w Polsce .................................................................. 18 3.3 Polska na tle świata i Europy ......................................................... 22 4. Zakończenie ....................................................................................... 24 5. Bibliografia ........................................................................................ 25 WSTĘP Kapitał w rozwoju cywilizacji jest jednym z istotniejszych czynników, który sprawia, że dynamika rozwoju cywilizacji wzrasta. W dzisiejszych czasach, w których odległość już nie odgrywa kluczowej roli na płaszczyźnie podejmowanych wielu decyzji, przedsiębiorca może wybierać dla siebie najkorzystniejsze warunki i miejsca dla swej działalności, będąc terytorialnie niezależnym. Fakt ten jest wynikiem gwałtownego wzrostu technologii i myśli ludzkiej zaangażowanej w rozwój i badania naukowe, których wynikiem jest powstawanie coraz bardziej precyzyjnych narzędzi do pracy. Czynniki te powodują, że podejmowane inwestycje przez inwestorów zaczynają mieć charakter międzynarodowy lub transnarodowy, a inwestorzy chętniej inwestują poza granicami swego kraju, wykorzystując panujące tam korzystniejsze inwestorów warunki nie tylko dla przeprowadzanego poprawiają wynik na przedsięwzięcia. prowadzonej Takie działalności działania lecz także dywersyfikują działalność przedsiębiorstwa. Pojawia się jednak problem związany z kierunkiem inwestycji. Jakie powinno się wykonywać działania by szanse na rozwój poprzez przyjmowanie obcego kapitału były równe dla wszystkich krajów? Jakie czynniki wpływają na decyzję inwestorów i czy można zmienić kierunek strumieni tego kapitału? W pracy tej znajdują się informacje o tym, jak do tej pory kształtowały się wszelkie zależności, co decydowało o wyborach inwestorów i lokalizacji kapitału, jakie czynniki spowalniają wzrost BIZ w poszczególnych krajach itp. Dzięki tej wiedzy łatwiej będzie można odpowiedzieć na postawione wyżej pytania i przewidywać skutki określonych zdarzeń i decyzji gospodarczych. W pierwszym rozdziale pracy znajdą się kluczowe pojęcia związane z przepływem kapitału oraz krótko streszczone wszystkie ich formy. Kolejny rozdział zawiera istotne informacje dotyczące Bezpośrednich Inwestycji Zagranicznych, czyli motywy inwestorów kierujących swój kapitał do innych krajów, korzyści jakie osiągają obydwie strony tychże operacji, ale również zagrożenia i negatywne strony takiej działalności. Rozdział ten zawiera również podstawowe dane w odniesieniu do wielkości BIZ na świecie- największych inwestorów, wielkości inwestycji oraz miejsca lokowania kapitału. Ostatni rozdział przedstawia Polskę na tle pozostałych krajów, opisuje wielkość inwestycji napływających doń, oraz przedstawia najkorzystniejsze formy inwestycji oraz wymagania jakim musi podołać każdy kraj chcąc czerpać zyski z inwestycji zagranicznych.. 1. Formy przepływu kapitału 1.1 Pojęcie przepływu kapitału Rozważania dotyczące międzynarodowych przepływów kapitałów wymagają przede wszystkim zapoznania się ze znaczeniem terminu KAPITAŁ. Definicja encyklopedyczna określa kapitał jako aktywa finansowe lub rzeczowe mające wartość pieniężną, występujące w kilku formach: kapitał obrotowy, kapitał stały, kapitał trwały, kapitał zmienny. Potocznie kapitał rozumiany jest jako środki pieniężne, zasób pieniężny, majątek. Chęć uzyskania większych dochodów, brak możliwości korzystnego ulokowania wolnego kapitału, zasobność krajów w surowce, tania siła robocza na obcym rynku-to jedne z licznych przyczyn zaburzeń konstrukcji modeli Smith'a, Ricarda i ich kontynuatorów, ograniczających swe teorie do problematyki obejmującej międzynarodowy podział pracy i obrót towarowy. W gospodarce narodowej coraz większe znaczenie zaczęło nabierać przemieszczanie się czynników produkcji tj.: ziemi, kapitału i pracy1, a ich intensywność znacznie wyprzedziła obroty Handlu Zagranicznego. Odnosi się to w szczególności do przepływu kapitałów, który po II wojnie światowej objął swym zasięgiem praktycznie cały świat przybierając także nieznane do tej pory formy2. Niewątpliwie ogromne znaczenie miał tutaj postęp techniczny związany z komputeryzacją i przesyłaniem informacji, który pozwolił na osiągnięcie niewyobrażalnej wcześniej mobilności kapitału finansowego3. Pojęcie międzynarodowych ruchów kapitału nie jest jednorodne, na ogół utożsamiane jest z transakcjami kapitałowymi odnotowanymi w bilansie płatniczym tych krajów 4. Uczestnikami w takim obrocie kapitałowym mogą być przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe, banki komercyjne, bank centralny oraz budżety różnych szczebli 5. Obecnie w literaturze przepływ kapitału traktowany jest w szerokim znaczeniu jako transakcje kapitału dokonywane miedzy krajami i zagranicznymi podmiotami (innymi niż Bank Centralny), które mają wpływ na zmianę wysokości lub struktury salda należności i zobowiązań danej gospodarki narodowej wobec zagranicy. Kapitał powstaje w krajach, w których społeczeństwo wytwarza więcej aniżeli konsumuje, a odpowiednia akumulacja wytworzonego dochodu narodowego sprzyja narastaniu jego zasobów. Istnieją kraje o bardzo obfitych zasobach kapitałowych, kraje bardzo ubogie, praca definiuje się tu jako całość zasobów ludzkich dostępnych w danym społeczeństwie i możliwych do użycia w procesie produkcji 2 A. Budnikowski Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, PWE, Warszawa 2001, s.134-135 3 Ibidem, s.20 4 P. Bożyk,, J. Misala, M. Puławski Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1999, s.147 5 A. Budnikowski Międzynarodowe...op.cit., s.118 1 gdzie społeczeństwo cierpi na niedostatek kapitału (niestety jest ich zdecydowana większość) oraz kraje, które tworzą nadwyżkę ekonomiczną -dochód przekracza konsumpcjęale jej niewielka ilość nie zapewnia trwałego wzrostu gospodarczego6. W odniesieniu do narodów, nie ma wątpliwości, że wielkość posiadanego kapitału świadczy o jego zamożności i obrazuje poziom oraz dynamikę jego gospodarczego rozwoju. Kraje charakteryzujące się zacofaniem gospodarczym bądź też będące w stagnacji, upatrują w napływie kapitału zagranicznego szansę na zmianę tej sytuacji. Najbardziej korzystną dla danego kraju jest taka sytuacja, gdy kapitał ten „osiądzie na stałe” w jego granicach, co oznacza, że wszelkiego rodzaju zyski mogą być reinwestowane, czyli wykorzystywane na miejscu bez potrzeby ich zwracania do kraju jego faktycznego pochodzenia, co sprzyja zgromadzenie własnego kapitału. Międzynarodowe przepływy kapitału urzeczywistniają się w różnych formach, ale jako najistotniejsze dla gospodarki krajów uznać możemy następujące formy migracji kapitału w skali międzynarodowej: - zagraniczne inwestycje bezpośrednie - zagraniczne inwestycje portfelowe - kredyty międzynarodowe i pożyczki 1.2 Kredyty i pożyczki Kredyty Obecnie kredyty odgrywają coraz bardziej znaczącą rolę w gospodarce światowej. Przyczyniają się one do przyspieszenia wzrostu gospodarczego, pomagają uchronić się przed kryzysem a także go pokonać. Do korzystania z kredytów są zachęcane rządy, gdy mają trudności w utrzymaniu równowagi w bilansie płatniczym 7. Z uwagi na różnorodność rynku i potrzeb mamy do czynienia z różnego rodzaju kredytami. Ogólnie możemy je podzielić według różnych kryteriów: a) ze względu na podmiot: kredyty prywatne – przeznaczone dla prywatnych przedsiębiorców. M. Guzek Międzynarodowe Stosunki Ekonomiczne. Zarys teorii i polityki handlowej, WSB, Poznań 2001, s.138 7 M. Guzek: Międzynarodowe...op.cit, s.145 6 kredyty państwowe – są udzielane przez rządy rządom oraz kredyty instytucji międzynarodowych udzielane państwom. Mają na celu uzdrowienie gospodarki danego kraju. Instytucjami udzielającymi tych kredytów są: - b) Międzynarodowy Fundusz Walutowy Bank Światowy Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju. ze względu na „pochodzenie” wywozu kapitału: kredyty kupieckie – udzielane między dwoma przedsiębiorstwami w związku z transakcją kupna – sprzedaży. Możemy tu mówić o wywozie kapitału ze źródeł publicznych oraz ze źródeł prywatnych. Źródłem publicznym są budżety, różnego rodzaju budżety lokalne, a także organizacji międzynarodowych. Kredyty te są udzielane przede wszystkim z myślą o osiąganiu celów makroekonomicznych lub regionalnych. kredyty bankowe – udzielane są przez banki bankom zagranicznym lub przedsiębiorstwom zagranicznym, łatwo dostępne i powszechne. Z czasem firmy miały trudności ze spłacaniem kredytów i rozpoczęły się kryzysy w gospodarce jak np. w Korei Południowej, a przykładem zbankrutowania z tych przyczyn jest firma Daewoo8. Istotna jest tu wypłacalność kredytobiorcy i ryzyko spłaty ( dla banku). Sytuacja w niektórych państwach cały czas się pogarszała wtedy też upowszechniło się zaciąganie kredytów rotacyjnych. Te natomiast były przeznaczane na spłatę wcześniejszych. W ten sposób powstawało systematyczne zadłużanie się państw. c) ze wzglądu na okres kredytowania rozróżniamy: kredyty krótkoterminowe – do 1 roku spłaty, należą do nich kredyty handlowe, niektóre rodzaje kredytów finansowych oraz krótkoterminowe lokaty na rynku walutowym kredyty średnioterminowe – do 5 lat kredyty długoterminowe – powyżej 5 lat d) ze względu na przedmiot finansowania kredytu: kredyty towarowe – obwarowane klauzulami zobowiązującymi kredytobiorcę do wydatkowania kredytu na zakupy z kraju wierzyciela kredyty finansowe – wyżej oprocentowane, ale umożliwiają wydatkowanie kredytu na dowolny cel, udzielane przez banki. e) ze względu na formę techniczną mamy: kredyty na rachunku bieżącym – jeżeli eksporter tylko zapisuje dług w swoich księgach. 8 Ibidem, s. 146 dyskonto weksli – jeśli kredytowa wierzytelność eksportowa jest zabezpieczona wekslem. w formie obligacji – mogą być emitowane przez państwo ale i przez instytucje samorządowe i duże przedsiębiorstwa. Przepływ kapitału w postaci zagranicznych kredytów finansowanych wiąże się z pewnym ryzykiem dla podmiotu udzielającego kredytu. Udzielając pożyczki podmiotowi gospodarczemu znajdującemu się poza granicami kraju podlegającemu jurysdykcji, pożyczkodawca znacznie zmniejsza możliwości dochodzenia swoich wierzytelności na drodze prawnej . 9 Naraża się również na jednostronne ogłoszenie przez kraj-pożyczkobiorcę niewypłacalności, czy nawet odrzucenia długu, lub zawieszenia ze strony pożyczkobiorcy jego obsługi. Aby się zabezpieczyć przed tego typu ryzykiem, pożyczkodawca stara się zapewnić sobie gwarancje rekompensaty poniesionych szkód. Do takich gwarancji zaliczamy gwarancje udzielane przez własny rząd lub jego agendę. Można również zarządzać, aby rząd kraju lokalizacji podmiotu (np. banku) uzyskującego pożyczę przejął na siebie ryzyko niewypłacalności tego podmiotu. Międzynarodowe kredyty finansowe były przez długie lata drugorzędną formą wywozu kapitału. Ich dynamiczny rozwój nastąpił dopiero w latach siedemdziesiątych. Były to jednak w większości kredytu źle zarządzane, które doprowadziły do wybuchu tzw. kryzysu zadłużeniowego w wielu państwach. Pożyczki Są to wymieniane w skali międzynarodowej wkłady gotówkowe oraz różnego rodzaju papiery wartościowe (najczęściej obligacje), z wyłączeniem jednak akcji. Różnią się one od kredytów tym, iż nie muszą być oprocentowane i nie mają wymagalności określenia celu, na jaki chcemy je przeznaczyć. 1.3 Zagraniczne inwestycje portfelowe Inwestycje portfelowe to długookresowe lokaty kapitału w zagranicznych papierach wartościowych, głównie obligacjach i akcjach, w celu osiągnięcia większego niż z krajowych papierów wartościowych dochodu w postaci: dywidend i odsetek, wyników gry giełdowej z tytułu różnic kursów obligacji i akcji, a także dochodów z tytułu różnic kursów walutowych w związku z transferem kapitału portfelowego oraz dochodu z jego zastosowania10. 9 A. Budnikowski Międzynarodowe...op.cit, s. 123 Ibidem, s. 144 10 Inwestycje te umożliwiają bardziej rentowne ulokowanie kapitału. Zaletą jest możliwość ich podjęcia przy niewielkim nakładzie Ponadto rozwój telekomunikacji oraz komputeryzacja pozwalają na stałą kontrolę sytuacji gospodarczej poszczególnych firm oraz natychmiastowe przeprowadzanie operacji co w znacznie ogranicza ryzyko lokaty11. Spośród istniejących form inwestycji portfelowych obecnie dominuje zakup akcji zagranicznych przedsiębiorstw, gdyż ekspansji w tej dziedzinie sprzyja przede wszystkim długookresowa stabilizacja gospodarek najważniejszych krajów. Polityka inwestorów musi prowadzić do wywozu kapitału za granicę wyłącznie z myślą o ulokowaniu go w akcjach przedsiębiorstwa gwarantującego wyższe zyski niż w kraju. Może być również skutkiem racjonalnej polityki zróżnicowania portfela inwestycyjnego. Racjonalność tą tłumaczy teoria portfolio, która zakłada, że spadkowi stopy zysku części inwestycji towarzyszy wzrost stopy zysku pozostałych. W myśl tej koncepcji inwestor może osiągnąć wyższy zysk przy danym ryzyku, lub daną stopę zysku przy ryzyku mniejszym12. W ostatnich latach zjawiskiem charakterystycznym dla międzynarodowego rynku kapitałowego stał się wzrost znaczenia inwestycji portfelowych jako formy wywozu kapitału do krajów rozwijających się. Obecnie wiele krajów jest jednocześnie importerami i eksporterami inwestycji portfelowych. W Polsce inwestycje portfelowe ulokowane są głównie w akcje, bony skarbowe, obligacje i inne papiery wartościowe o stosunkowo skróconym terminie wykupu (do roku). SALDO INWESTYCJI PORTFELOWYCH (mln USD) 2,5 2 1,5 1 0,5 0 11 1995 Ibidem, s.139 1996 1997 1998 1999 2000 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bilans Płatniczy NBP. 1.4 Zagraniczne inwestycje bezpośrednie Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne (BIZ) stały się bardzo ważną formą wywozu kapitału. Można je zdefiniować jako podejmowanie od podstaw samodzielnej działalności gospodarczej za granicą lub też przejmowanie kierownictwa przedsiębiorstwa już istniejącego Cechą wyróżniającą te inwestycje jest to, że pociągają one za sobą nie tylko transfer zasobów, ale również prawo kontroli. Znaczy to, że filia nie tylko ma finansowe zobowiązania w stosunku do przedsiębiorstwa macierzystego, ale jest też częścią tej samej struktury organizacyjnej13. BIZ mogą przybierać różne formy w zależności od sposobu objęcia kontroli nad przedsiębiorstwami. Między innymi możemy wyróżnić: 1. SUBSIDIARY- przedsiębiorstwa zależne- tworzenie nowych lub przejęcie istniejących już za granicą przedsiębiorstw, nad którymi firma macierzysta sprawuje pełną kontrolę 2. BRANCHES- zakładanie oddziałów, które nie są samodzielnymi jednostkami gospodarczymi i nie mogą być rejestrowane poza granicami kraju macierzystego jako niezależne towarzystwa przemysłowe lub handlowe (brak osobowości prawnej) 3. OFFILIATES- tworzenie przedsiębiorstw siostrzanych- stowarzyszonych, gdzie udział firmy macierzystej nie musi wynosić 100%, mają one odrębną osobowość prawną 4. JOINT- obejmowanie udziałów w firmie zagranicznej lub współudział w tworzeniu nowej firmy 5. GREENFIELD - zielone pola, gdzie inwestor buduje przedsiębiorstwa od podstaw 6. BROWNFIELDprzedsiębiorstwa brązowe pola, tutaj inwestor wykupuje istniejące już 14 Najbardziej zaawansowaną formą ekspansji kapitału zagranicznego w krajach lokaty jest tworzenie filii (córek), w których 100% udziałów należy do kapitału zagranicznego. Łączą się one z bardzo wysokim poziomem kontroli nad przedsiębiorstwem, ale jednocześnie z największym ryzykiem inwestowania na obcym rynku15. 12 Ibidem Ibidem, s.143-144 14 E. Bojar Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne w obszarach słabo rozwiniętych PWN, Warszawa 2001, s.21 15 Ibidem, s. 22 13 Międzynarodowe przepływy kapitału mają więc ścisły związek z działalnością korporacji międzynarodowych – transnarodowych oraz z uruchamianą przez nie produkcją międzynarodową. Produkcja międzynarodowa odnosi się do tej części, która jest kontrolowana i zarządzana prze korporacje mające siedziby w innych krajach 16. Sprawowanie kontroli odbywa się poprzez posiadanie odpowiedniego kapitału udziałowego w kapitale zakładowym lub w aktywach. Korporacje transnarodowe to głównie z duże krajów wysoko uprzemysłowionych, przedsiębiorstwa rozwijających się, ale także z krajów transformujących swoją gospodarkę. Według przeprowadzonych szacunków przez ONZ firmy transnarodowe posiadały ponad transnarodowych, w sprzedaży wyniósł 15% aktywów wszystkich ich 22%. Głównie dotyczy korporacji udział to przemysłu elektronicznego i komputerowego, oraz motoryzacyjnego, paliwowego, chemicznego, spożywczego oraz w dziedzinie farmaceutyki. Stopa wzrostu jaka osiągnęły inwestycje bezpośrednie korporacji międzynarodowych to 37% wypływu kapitału i 39% napływu kapitału (1998 r.) Roczny światowy strumień inwestycji wypływających wyniósł w tym samym roku 649 miliardów dolarów, czyniąc z nich najbardziej istotny komponent przepływów kapitałowych. Stało się tak pomimo wielu niekorzystnych czynników, mających miejsce w 1998 w gospodarce światowej, tj.: recesja, niestabilność rynków finansowych, zredukowane kredyty bankowe, zmniejszający się handel światowy, redukcje cen towarów (paliw), ograniczona prywatyzacja, oraz zmniejszone tempo wzrostu gospodarczego. Wpływ na wzrost strumienia bezpośrednich inwestycji zagranicznych miał fakt liberalizacji przepisów prawnych, celem stworzenia bardziej korzystnych warunków dla napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych, gdyż miara korzyści jakie osiągają kraje przyjmujące obcy kapitał jest nieoceniona. Dlatego w obliczu istniejącej dekoniunktury, państwa będące w stagnacji bądź kraje zacofane, chcąc pobudzić własną gospodarkę powinny otwierać swoje granice na kapitał zagraniczny i za wszelką cenę starać się optymalizować warunki inwestorom zagranicznym. 2. Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne w gospodarce światowej BIZ to obecnie najbardziej zaawansowany sposób wejścia na rynki zagraniczne i corocznie toczy się batalia o dużą stawkę, gdyż na rynkach światowych pojawia się kwota kilkuset miliardów dolarów i z roku na rok rośnie. Wprawdzie rok 2002 nie wykazał wzrostu wartości inwestycji zagranicznych jak w latach poprzednich, a nawet zdarzyły się 16 A. Budnikowski Międzynarodowe...op.cit, s. 131-132 jego spadki , ale jest to spowodowane kryzysem gospodarczym, który objął bez wyjątku wszystkie kraje na świecie. Nie zmienia to faktu, że BIZ nadal mają największy udział w rozwoju gospodarczym krajów. 2.1 Motywy przepływu BIZ Czynników skłaniających przedsiębiorstwa do zagranicznych inwestycji jest wiele i na wiele sposobów przedstawianych, wśród nich można wyróżnić czynniki polityczne oraz makroekonomiczne. Janina Witkowska wyróżniła kilka głównych motywacji, do których zaliczyła 17: OFENSYWNE- chęć rozbudowy, polepszenie pozycji na rynku, dostęp do większych rynków DEFENSYWNE- podejmowane w obliczu zagrożenia własnej pozycji na rynku, np.: bariery w handlu, cła, normy jakości, przepisy sanitarne, zmiany kursów walutowych, konkurencja lokalna. KOSZTOWE- inaczej produkcyjne lub racjonalizacja produkcji, czyli korzystniejsze kształtowanie kosztów transportu, obniżenie kosztów dzierżawy, mniejsze koszty płacowe, itp. DOSTĘP DO SUROWCÓW I ICH PEWNOŚĆ- tańsze koszty pozyskania surowców KLIMAT INWESTYCYJNY- działalność państwa zachęcająca bądź nie inwestorów do podjęcia inwestycji: - korzystne normy prawne - stabilność polityki gospodarczej - dobrze funkcjonująca administracja publiczna - dobrze rozbudowana infrastruktura - orientacja środowiska- mniejsze wymagania związane z ochroną środowiska Janina Witkowska w swojej publikacji głosi „Podkreśla się, że we współczesnej gospodarce światowej nie jest możliwe utrzymanie znaczniejszej pozycji rynkowej w jakimś ważnym regionie, jeśli nie jest się tam fizycznie obecnym w roli producenta. W przeciwnym razie traci się wyczucie danego rynku”18. Przykładem potwierdzającym tą tezę może być Volkswagen, który w 1969-1970 roku stanowił lecz 20% udziału w amerykańskim rynku samochodowym, na skutek zawetowania przez Związki Zawodowe planu założenia firmy w USA, VW utracił swój udział na rzecz Japonii. Tak więc przedsiębiorstwa dbając o odpowiednią pozycję muszą nieustannie przekraczać i poszerzać granice własnej działalności, wspierając tym samym gospodarkę rodzimą. J. Witkowska Motywacje inwestorów zagranicznych- aspekty porównawcze, Z. Olesiński BIZ w Polsce. PWE, Warszawa 1998, s. 72 18 Ibidem 17 Ogólnie można stwierdzić, że motywacji przedsiębiorstw decydujących się na inwestycje zagraniczne należy szukać w warunkach panujących zarówno w krajowym jak i międzynarodowym, a przede wszystkim w niedoskonałej konkurencji. To właśnie dominująca na rynkach sytuacja konkurencji oligopolistycznej prowadzi do podjęcia odpowiednich działań strategicznych przez przedsiębiorstwa i rozszerzanie ich poza obszar własnego kraju19. Do tej pory powstało wiele teorii dotyczących czynników skłaniających do inwestowania poza granicami państwa, jednak żadna z nich nie jest na tyle kompletna, by wyjaśnić wszystkie motywy podejmowania inwestycji, a także nie tłumaczą wszystkich strumieni inwestycji, np.: pomiędzy krajami rozwiniętymi. Nie ulega jednak wątpliwości fakt, że wszelkie kroki podejmowane przez inwestorów mają na celu osiągnięcie możliwie największych korzyści co stabilizuje gospodarkę, i dzięki takim firmom kraj może zadbać o image polityczny tak istotny na forum światowym. 2.2Skutki przepływu BIZ Dynamika rozwoju Bezpośrednich Inwestycji Zagranicznych oraz ich stale narastająca wielkość dowodzą temu, że każda ze stron uczestniczących w tychże transakcjach odnosi wiele korzyści. Motywy inwestowania za granicą opisane w poprzednim rozdziale jednoznacznie określają korzyści jakie osiągają te kraje, natomiast nie uwidaczniają skutków jakie ponoszą kraje do których inwestycje te napływają. Nieco odmiennie kształtuje się sytuacja w krajach rozwiniętych aniżeli w krajach rozwijających się bądź zacofanych. W państwach, gdzie kapitał wpływające inwestycje wytwarzany jest na wysokim poziomie, dodatkowe zagraniczne podtrzymują rozwój gospodarczy kraju oraz dostarczają zabezpieczenia na wypadek niekorzystnych zmian koniunkturalnych. Ze względu na niedobór kapitału, kraje słabo rozwinięte czerpią wiele korzyści z BIZ, gdyż zwiększają one fundusz inwestycji, a co za tym idzie- zwiększa się poziom aktywności gospodarczej kraju20. Do głównych i podstawowych korzyści napływu inwestycji zagranicznych zalicza się: poprawa bilansu płatniczego- w krótkim okresie następuje szybki dopływ kapitału, natomiast w długim okresie wzrasta wielkość eksportu 19 20 wzrost dochodu narodowego i przychodów budżetowych wzrost poziomu inwestycji produkcji A. Budnikowski Międzynarodowe...op.cit, s. 144-145 P. Bożyk,, J. Misala, M. Puławski Międzynarodowe stosunki...op.cit. reorganizacja przedsiębiorstw- wynika z konieczności sprostania narastającej konkurencji, jednocześnie pobudza unowocześnienie i stymuluje zmiany w organizacji firmy wprowadzenie nowych technologii i obniżenie kosztów wytworzenia wzrost zatrudnienia i racjonalizacja zatrudnienia poprawa infrastruktury Badania wykazały, że relatywnie zmieniają się sposoby zarządzania firmą, gdyż te z udziałem kapitału zagranicznego mają kilkunastoprocentową przewagę dotyczącą przede wszystkim poprawy kontroli kosztów- ograniczenie zbędnych wydatków, planowania finansowego, wykorzystania rachunkowości zarządczej a także ściągania należnościdotyczy to terminowości płacenia podatków. Ponadto przewagę mają w dziedzinie doskonalenia produkcji, jakości wyrobów, poziomu niezawodności, udoskonaleń technicznych, poziomu technologii inwestycji, wykształcenia kadr technicznych. Znacznie dominują w organizacji sprzedaży oraz działaniach marketingowych- znacznie szybciej dopasowują się do potrzeb klienta oraz służą lepszą jakością obsługi 21. Mimo tylu korzyści jakie osiągają uczestnicy BIZ, należy pamiętać również o negatywnych ich skutkach.. Bardzo często motywem podjęcia inwestycji przez korporacje transnarodowe jest wejście na dany rynek i likwidacja krajowego zakładu w celu eliminowania konkurencji, prowadzi to do upadku rodzimej produkcji oraz tworzenie się rynku o charakterze monopolowym. Kolejnym zagrożeniem jest wprowadzanie na rynek nieużytecznych towarów tj. papierosów, gum do żucia, napojów, a w krajach posiadających zasoby naturalne istnieje ryzyko nadmiernej ich eksploatacji. Dlatego nadmierna liberalizacja niekoniecznie wiązać się będzie jedynie z pozytywnymi skutkami inwestycji zagranicznych. 2.3Wielkość BIZ na świecie Wartość Bezpośrednich Inwestycji Zagranicznych na świecie powiększa się w niewiarygodnie szybkim tempie, przekraczając nawet tempo wzrostu PKB oraz handlu światowego. Od 1985r do 1998 wartość inwestycji wzrosła ponad sześciokrotnie osiągając rekordową wielkość w 2000 roku. W kolejnych latach wartość BIZ uległa zmniejszeniu na skutek istniejącej globalnej sytuacji gospodarczej, która wstrzymuje potencjalnych inwestorów do podejmowania działań. 21 Z. Olesiński Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne w Polsce, PWE, Warszawa 1998, s. 47-48 Źródło: Opracowanie własne według danych UNCTAD, World Investment Report 2001 Geografia przepływów BIZ pozostawia jednak wiele do życzenia. Trafiają one przede wszystkim do państw bogatych od lat omijając kraje biedne, którym są niezbędne do poprawy stanu gospodarki. Każdego roku największymi odbiorcami i zarówno źródłami inwestycji zagranicznych są kraje rozwinięte, a wyjątkowo w jednym czy dwóch przypadkach kraje rozwijające się (Chiny i Hongkong)22. Zaledwie ok. 30% kapitału płynie do krajów słabo rozwiniętych a ponad 60% do wysoko uprzemysłowionych: Kanada, Europa Zachodnia, Japonia. W latach 1995 zaraz po USA największy dopływ kapitału przypadał Chinom, a po niej zainteresowaniem inwestorów cieszyły się kraje Ameryki Łacińskiej (1/4 udziału), natomiast Europa Wschodnia oraz Afryka nie odgrywały większej roli. Poniższy wykres przedstawia wielkość napływu i odpływu BIZ w regionach o różnym stopniu uprzemysłowienia, co obrazuje sytuację określonych państw w zależności od poziomu rozwoju gospodarczego. 22 G. Garlińska Utartym szlakiem Nowe Życie Gospodarcze, Nr 20, 21.10.2001 NAPŁYW I ODPŁYW BIZ NA ŚWIECIE W 2000 r. (w mld USD) 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 Europa Zachodnia Ameryka Północna Azja i Pacyfik Ameryka Łacińska Europa ŚrodkowoWschodnia Pozostałe kraje rozwinięte Afryka ODPŁYW NAPŁYW Żródło: UNCTAD, WIR 2001 r. Stały wzrost inwestycji w krajach rozwiniętych świadczy o tym, że są one nadal preferowane przez światowy kapitał. Czołowe miejsce inwestora zagranicznego nr 1 piastowały przez długi okres Stany Zjednoczone, lecz w roku 2000 przejęła je Wielka Brytania oraz Francja. Wprawdzie wartość BIZ w krajach rozwijających się wzrasta (w roku 2000 osiągnęła 240 mld USD), to udział tych państw w globalnych napływach zmalał i osiągnął najniższy poziom od 1991 roku- wielkości 19%.Postęp poczyniły natomiast w wypływach inwestycji zwiększając je trzykrotnie od początku lat 8023. Należy wspomnieć o wzroście napływów inwestycji do krajów najsłabiej rozwiniętych choć są to wartości marginalne, stanowiące jedynie 0,3 % światowych inwestycji zagranicznych. Cóż więc powoduje, że inwestorzy kierują swój kapitał do krajów rozwiniętych, gdzie siła robocza jest znacznie droższa, nierzadko warunki podatkowe mniej korzystne i inne czynniki zaprzeczające wszelkim logicznym normom? Okazuje się, że czynniki te nie mają większego znaczenia, gdyż podjęcie działalności w tych krajach wiąże się ze znacznie mniejszym ryzykiem, ze względu na bogatsze społeczeństwo, które w dużym stopniu gwarantuje powodzenie. W okresie gwałtownego wzrostu wartości BIZ zmieniła się ich struktura branżowa ze względu na zmiany w gospodarkach uprzemysłowionych- wzrosła rola usług a spadła rola przemysłu wydobywczego. Kraje rozwijające się, do których kapitał wpływa, najchętniej skierowałyby strumień inwestycji do tych dziedzin, które kreują postęp techniczny (informatyka, automatyzacja), gdzie wykorzystuje się nowe technologie i uruchamia nowe produkcje. Realia niestety są zupełnie inne, gdyż takie inwestycje wymagają długiego okresu na uzyskanie efektów, dlatego inwestorzy kierują środki do tych dziedzin gdzie można szybko i łatwo osiągnąć jak największe zyski, czyli do branży: 23 Ibidem przemysł przetwórstwo spożywcze środki transportu pośrednictwo finansowe- banki, ubezpieczenia handel- supermarkety budownictwo Zarówno kraje rozwinięte, jak i rozwijające się przyciągają BIZ w sposób mniej więcej proporcjonalny do swojego udziału w światowym PKB, ale okazuje się, że kraje rozwinięte otrzymują znacznie większe porcje BIZ niż wynosi ich udział zatrudnienia, a kraje rozwijające się oraz gospodarki w procesie transformacji otrzymują mniej 24. By zmienić swoją sytuację kraje te muszą zwiększyć swoją konkurencyjność i stwarzać jak najatrakcyjniejsze warunki dla inwestorów. 3. Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne w Polsce W Polsce pierwsze inwestycje zagraniczne zaczęły napływać w roku 1990 gdy podjęto kroki prywatyzacyjne. Początkowy okres transformacji był dość trudny dla Polski gdyż gospodarka charakteryzowała się brakiem stabilizacji, inflacja była dość wysoka, państwo miało olbrzymi dług zagraniczny, przedsiębiorstwa były w krytycznej sytuacji a przeprowadzane reformy były nieprzewidywalne w skutkach. Inwestorzy natomiast wymagają klarownej sytuacji, stąd ich obawy i powolne wkraczanie na nasz rynek. 3.1 Motywy inwestycji w Polsce Polska jest atrakcyjnym krajem dla zagranicznych inwestorów i składa się na to wiele czynników, już chociażby położenie geograficzne przynosi korzyści ze względu na dogodne połączenie komunikacyjne zachodu ze wschodem. Najistotniejszymi czynnikami decydującymi o wyborze Polski jako miejsca inwestycji są: niski koszt siły roboczej perspektywy wzrostu gospodarczego wielkość rynku polskiego- 40mln duża podaż siły roboczej możliwość redukcji kosztów niska koncentracja lokalna dobra oferta prywatyzacyjna szanse wejścia do UE Oprócz czynników zachęcających inwestorów istnieją niestety również takie, które zniechęcają do „wchodzenia” na polski rynek. Inwestorzy obawiają się przede wszystkim zmian prawnych, zniechęcają ich biurokratyczne bariery i rozszerzająca się korupcja. 24 http//www.unic.org.pl Ponadto nie da się ukryć, że infrastruktura nie jest najlepiej rozwinięta a jest to dość istotny czynnik wpływający na lokalizację działalności. 3.2 Wielkość BIZ w Polsce W Polsce inwestycje zagraniczne przyjmują głównie formę JOINT VENTRE czyli spółek wspólnych kapitału zagranicznego z kapitałem polskim. Pomimo niesprzyjającej sytuacji w naszej gospodarce, wzrost BIZ następował równie dynamicznie jak na całym świecie. Rok 2000 był rokiem rekordowym jeśli chodzi o wielkość BIZ, który wyniósł 7mld 147 mln USD, ale można to zawdzięczać bardzo obfitej ofercie prywatyzacyjnej. Głównym zastrzykiem było wykupienie Telekomunikacji Polskiej S.A. przez konsorcjum złożone z francuskiego przedsiębiorstwa France Telecom oraz polskiej spółki Kulczycki Holding. Poniżej zamieszczona jest tabela określająca wartość BIZ napływających w latach 19972001, oraz skumulowana wartość BIZ w Polsce. TABLICA 1. Napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich do Polski w latach 1997-2001 (w mln USD) ROK NAPŁYW KONWEREINWESTYCJE KREDYTY OGÓŁEM KAPITAŁU RSJA INWESTYCYJNE 1997 3 116 25 1 767 4 908 1998 4 604 - 264 2 025 6 365 1999 5 546 921 - 453 1 256 7 270 2000 8 417 395 - 400 929 9 341 2001 4 924 376 - 1 040 1 453 5 713 -minus oznacza, że straty bilansowe roku sprawozdawczego przewyższały reinwestycje zysków Źródło: „Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2001 r.” NBP, Warszawa, styczeń 2003 Skumulowana wartość BIZ w Polsce 52274 do 06.2001 45160,9 35171 27279,6 17705,4 6832 105 8 1998 1990 324 1991 1408 2828 1992 1993 12027 4321 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Źródło: PAIZ Obecnie nie mamy już tak wielu podmiotów nadających się do prywatyzacji, dlatego istnieje zagrożenie gwałtownego spadku wartości inwestycji, tym bardziej, że w roku 2001 napływ kapitału obcego osłabił się aż o 1/3, co nie rokuje nadziei na nagłą zmianę na lepsze. Okazuje się jednak, że autorzy raportu przygotowanego w Ministerstwie Skarbu Państwa na temat udziału zagranicznych inwestorów w prywatyzacji polskiej gospodarki twierdzą, że przecenia się u nas znaczenie prywatyzacji w BIZ 25. Poza wyjątkowym okresem 1999-2000, wartość przychodów z prywatyzacji oscyluje pomiędzy 103,95 a 479,63 mln USD26. Dużą nadzieją darzy się inwestycje typu GREENFIELDS, które w 2001r. stanowiły 3% wartości napływu nowych inwestycji (prywatyzacja 6%, przejęcia 8%, reinwestycje 87%). Są one niezwykle ważne gdyż dzięki nim powstają nowe miejsca pracy i wpływają na rozwój regionów, w których są lokalizowane. O wielkości napływu BIZ do Polski decydować będą różne czynniki, wśród których prywatyzacja nie będzie należeć do najważniejszych. Tym bardziej, że istniejąca oferta prywatyzacyjna nie jest zbyt atrakcyjna. Dla nich interesujące były i są duże i dobre przedsiębiorstwa. Innym powodem zmniejszenia wartości inwestycji zagranicznych jest spowolnienie wzrostu gospodarczego w krajach, które najwięcej inwestowały w naszym kraju, co 25 26 G. Garlińska Nie stracić szansy Nowe Życie Gospodarcze, Nr 18, 20.09.2002 Ibidem spowodowało wstrzymanie inwestycji do czasu wyjaśnienia sytuacji politycznej na świecie. Tymczasem wśród krajów tych wyróżniamy przede wszystkim Francja, Niderlandy, Niemcy, USA. TABLICA 2. Napływ BIZ do Polski według kraju pochodzenia inwestora 1997 1998 1999 2000 2001 406 467 1604 3533 1829 WARTOŚĆ SKUMULOWANA 7 839 NIDERLANDY 1485 2040 1206 1968 1104 7 803 NIEMCY 1016 1366 1227 940 1051 5 600 698 748 427 325 586 2 784 WYSZCZEGÓLNIENIE FRANCJA USA Źródło: NBP, 2003 r. Analiza struktury branżowej BIZ w pierwszej połowie 2001 r. potwierdza utrzymującą się w ostatnich latach tendencję rozdysponowania kapitału zagranicznego. Największa część kapitału w tym okresie lokowana jest w sektorze produkcyjnym, ale obserwuje się stałe zmniejszanie udziału tego sektora w porównaniu z latami poprzednimi. Zmiana ta następuję na rzecz usług finansowych27. 27 G.Garlińska Umieć się pokazać, Nowe Życie Gospodarcze, nr 20, 21.10.2001 r. TABLICA 3. Napływ kapitału zagranicznego do Polski w postaci BIZ w latach 1999-2001 w podziale na branże WYSZCZEGÓLNIENIE 1999 2000 2001 Pośrednictwo finansowe 2 342 1 972 2 083 Działalność produkcyjna 1 750 2 085 1 204 Transport, gospodarka magazynowa, łączność 1 834 3 421 1 047 834 749 824 44 350 291 1 157 118 Obsługa nieruchomości 286 444 100 Pozostałe rodzaje działalności 179 163 46 Handel i naprawy Zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę Budownictwo Źródło: NBP, 2003 r. Struktura napływu BIZ w 2001 r. wg branż (%) Pozostałe rodzaje działalności Obsługa nieruchomości Budownictwo Zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę Handel i naprawy Transport, gospodarka magazynowa, łączność Działalność produkcyjna Pośrednictwo finansowe 0 5 10 15 20 25 30 35 40 3.2 Polska na tle świata i Europy Na listach czołowych eksporterów na świecie dominują państwa rozwinięte, ale mimo to największy udział w globalnym rynku eksportowym w latach 1985-2000 zanotowały państwa rozwijające się oraz te w okresie transformacji. Polska wprawdzie zwiększyła swój udział w eksporcie, ale w tak minimalnym stopniu, że przyczyniła się znacznie do takiego stanu rzeczy. Niewątpliwie do takich zaliczają się Chiny, Irlandia, Kora Południowa, Kostaryka, Meksyk i Węgry. Mimo globalnej tendencji spadkowej wartość inwestycji zagranicznych w Europie Środkowej i Wschodniej w 2001 wzrosła w stosunku do roku ubiegłego o 2%. Tylko Europa Środkowa i Wschodnia oraz Afryka przeciwstawiły się globalnemu trendowi spadkowemu, który sprawił, że łączna wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych na świecie zmniejszyła się w zeszłym roku o ponad 50%. Wzrost BIZ zanotowano w 14 spośród 19 państw Europy Środkowej i Wschodniej. Udział tego regionu w grupie odbiorców BIZ wzrósł z 2% w 2000 do 3,7% w roku następnym. Prawie 2/3 ankietowanych w zeszłym roku inwestorów spodziewa się polepszenia perspektyw dla BIZ w tym regionie w ciągu następnych 3-5 lat. Żaden inny region świata, którego dotyczyła ankieta, nie miał tak wysokich notowań u inwestorów28. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne nadal koncentrują się w dużym stopniu w wybranych krajach. 3/4 BIZ, jakie napłynęły do tego regionu w 2001 roku, przypadło na pięć państw (Polskę, Czechy, Rosję, Węgry i Słowację). Poza Słowacją, wszystkie te kraje od początku lat 90-tych należą do najbardziej atrakcyjnych lokalizacji dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Rok 2001 przyniósł Polsce, która od 1996 roku jest nieprzerwanie największym odbiorcą inwestycji zagranicznych w regionie, spadek ich wartości - z 9,3 miliarda do 8,8 miliarda dolarów. Przyczyny tego stanu rzeczy tkwią w narodowej gospodarce: prywatyzacja dobiega końca, a do głosu dochodzą problemy makroekonomiczne. Polski rząd zaproponował potencjalnym inwestorom nowy, rozszerzony program zachęt, który pod wieloma względami przypomina rozwiązania stosowane na Węgrzech i w Czechach. W tym ostatnim kraju, który od 1998 roku zajmuje drugie miejsce na liście największych odbiorców BIZ w regionie, poziom inwestycji praktycznie nie zmienił się i wyniósł 4,9 miliarda dolarów. Wartość inwestycji jakie napłynęły do Rosji, także nie uległa zmianie i pozostała na niskim poziomie 2,5 miliarda dolarów - mimo olbrzymich zasobów bogactw naturalnych i wysokiego wzrostu PKB. Na Węgrzech wysoki wzrost PKB przyczynił się do wzrostu zagranicznych inwestycji z 1,6 miliarda do 2,4 miliardów dolarów. W ten sposób Węgry osiągnęły w 2001 roku najwyższą wartość BIZ w skali roku od czasu zakończenia procesu prywatyzacji w 1998 roku. Słowacja odnotowała spadek wartości zagranicznych inwestycji z 2,1 miliarda dolarów do 1,5 miliarda dolarów, ale trzeba dodać że rok 2000 był kulminacyjnym okresem w tym 28 http//www.unic...op.cit. kraju. Mimo to 2001 rok zajął drugie miejsce pod względem rocznych wpływów z BIZ od rozpoczęcia przekształceń wolnorynkowych w tym kraju29. W ostatnim czasie konkurencja między krajami Europy wschodniej i środkowej narasta, co utrudnia sytuację Polsce. Prześcigają się oni w tworzeniu najlepszych warunków dla inwestorów. W marcu 2002 r. Światowe Forum Gospodarcze opublikowało ranking 75 najbardziej konkurencyjnych gospodarek na świecie. Polska przesunęła się na 41 pozycję w stosunku do 34 którą zajmowała w roku 2000. Wśród krajów ubiegających się o członkostwo w Unii Europejskiej przed Polską uplasowały się Węgry- 28, Estonia- 29, Słowenia- 31, Czechy- 37 i Słowacja- 40.30 4. Zakończenie Sytuacja krajów słabo rozwiniętych jak widać jest dużo gorsza i wiąże się z nieustającymi próbami poprawy gospodarki, jak i wielkim zaangażowaniem w „wypełnianie warunków” krajów rozwiniętych. Polska znalazła się w bardzo niekorzystnej sytuacji i czeka ją wiele pracy by nadrobić straty do sąsiadów. Państwa w takim położeniu muszą zmienić swój wizerunek, pokazać, że są otwarte dla zagranicy poprzez korzystne regulacje systemowe. W Polsce stworzono koncepcję „nowego ciała” poprzez połączenie PAIZ z PAI, która miała rozpocząć działalność w styczniu tego roku. Jej zadaniem ma być wykreowanie Polski jako kraju atrakcyjnego dla zagranicznych inwestorów. Wprawdzie styczeń już minął i koncepcja ta nie została zrealizowana, jednak w bieżącym miesiącu powołany został rzecznik inwestorów zagranicznych- Andrzej Szejna- który ma stanąć na czele nowej rządowej agencji, której początek działalności przesunięto na okres bliżej nie znany, jednakże z zapewnieniem zrealizowania jeszcze w tym roku. Wiele pracy stoi przed każdym państwem próbującym poprawić swoją gospodarkę, i należy mieć nadzieję, że raz popełnione błędy nie będą powtarzane a obserwacja światowej gospodarki przyspieszy zdobywanie wiedzy i umiejętności jej wykorzystania. 29 Ibidem 5. Bibliografia 1. Bojar E. „Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne w obszarach słabo rozwiniętych” PWN, Warszawa 2001 2. Bożyk P., Misala J., Puławski M. „Międzynarodowe stosunki ekonomiczne”, PWE, Warszawa 1999 3. Budnikowski A. „Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze”, PWE, Warszawa 2001 4. Durka B „Inwestycje zagraniczne w Polsce” IKiCHZ 2001 5. Guzek M. „Międzynarodowe Stosunki Ekonomiczne. Zarys teorii i polityki handlowej” WSB, Poznań 2001 6. Iskra W, praca zbiorowa „Między narodowe Stosunki Gospodarcze, Fundacja Innowacyjna Wyższa Szkoła Społeczno- Ekonomiczna 7. Olesiński Z. „Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne w Polsce”, PWE, Warszawa 1998 8. Olesiński Z. „BIZ w Polsce”,. Witkowska J. „Motywacje inwestorów zagranicznychaspekty porównawcze” PWE, Warszawa 1998 9. Witkowska J. „Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie ŚrodkowoWschodniej” UŁ, Łódź 1996 10. G. Garlińska „Nie stracić szansy” Nowe Życie Gospodarcze, Nr 18, 20.09.2002 11. G. Garlińska „Umieć się pokazać”, Nowe Życie Gospodarcze, nr 20, 21.10.2001 12. G. Garlińska „Utartym szlakiem” Nowe Życie Gospodarcze, Nr 20, 21.10.2001 13. http//www.unic.org.pl 14. http//www.mg.gov.pl/struktur/DAiP/a&p_pif/inw7.htm 15. http://wizard.ae.krakow.pl/~bichaj0m/to.htm 16. http//www.money.pl/404.html 30 G.Garlicka Nie stracić...op.cit.
