Zmiany stopy oszczędnoœci w Polsce na tle wybranych krajów Unii

Anna Korzeniowska*
Anna Korzeniowska
Zmiany stopy oszczêdnoœci w Polsce na tle wybranych
krajów Unii Europejskiej
Zmiany stopy oszczêdnoœci w Polsce na tle wybranych krajów...
Wstêp
Stopa oszczêdnoœci gospodarstw domowych w poszczególnych krajach Unii Europejskiej (UE) jest zró¿nicowana. Na jej wartoœæ i wahania
ma wp³yw wiele czynników, w tym sytuacja gospodarcza w kraju i na
rynkach œwiatowych.
Celem artyku³u jest analiza ró¿nic w zachowaniach gospodarstw domowych pod wzglêdem zmian poziomu stopy oszczêdnoœci, liczonej jako
relacja gromadzonych oszczêdnoœci do dochodów rozporz¹dzalnych,
i konsumpcji w warunkach kryzysu. Pod uwagê wziêto dane dla Polski na
tle œredniej dla UE (UE 27) oraz wskaŸniki charakteryzuj¹ce wybrane wysoko rozwiniête gospodarki europejskie.
1. Zale¿noœæ miêdzy stop¹ oszczêdzania a wzrostem
gospodarczym w literaturze
Zale¿noœæ miêdzy stop¹ oszczêdnoœci a wzrostem gospodarczym od
wielu lat jest obiektem zainteresowania ekonomistów. Poszukuj¹ oni wyjaœnienia stopnia powi¹zañ tych dwóch kategorii ekonomicznych,
a w szczególnoœci rozwi¹zania kwestii, czy oszczêdnoœci s¹ czynnikiem
wp³ywaj¹cym na wzrost gospodarczy, czy raczej to wzrost gospodarczy
inicjuje oszczêdzanie.
Zwolennikami pierwszego podejœcia, mówi¹cego, ¿e to oszczêdnoœci
poprzez fakt finansowania inwestycji staj¹ siê czynnikiem napêdzaj¹cym
wzrost gospodarczy, s¹ twórcy powszechnie znanych teorii wzrostu gospodarczego: Roy Harrod, Evsey D. Domar i Robert M. Solow oraz ich
nastêpcy m.in. Gregory Mankiw, David Romer i David Weil [Liberda,
2000, s. 29]. Ich teorie by³y weryfikowane na podstawie danych empirycznych m.in. w pracach: Marii Alguacil i Rupa Singha [Misztal, 2011, s. 17].
Z kolei modele wzrostu konstruowane przez przedstawicieli nurtu
neokeynesowskiego wskazuj¹ na odwrotn¹ zale¿noœæ. [Deaton, 1999,
*
Dr, Katedra Bankowoœci, Wydzia³ Ekonomiczny, Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej
w Lublinie, e-mail: [email protected], pl. M. Curie-Sk³odowskiej 5,
20-031 Lublin
Zmiany stopy oszczêdnoœci w Polsce na tle wybranych krajów...
333
s. 39]. Zak³adaj¹ oni, bazuj¹c na modelu cyklu ¿ycia, ¿e wzrost oszczêdnoœci jest wynikiem wzrostu dochodów, a ten z kolei wynika ze zwiêkszenia produktywnoœci oraz wzrostu liczby ludnoœci, co w konsekwencji
pozytywnie oddzia³uje na wzrost gospodarczy.
Badania empiryczne wskazuj¹, ¿e zale¿noœæ miêdzy wzrostem gospodarczym a stop¹ oszczêdnoœci nie jest jednoznaczna, poniewa¿ kraj
mo¿e siê silnie rozwijaæ mimo niskiej stopy oszczêdnoœci, je¿eli ma dostêp
do œrodków z zagranicy [Aghion i inni, 2009, s. 1]. Ponadto na zale¿noœæ tê
wp³ywaj¹ takie czynniki, jak [Liberda, 2000, s. 37]:
– ró¿nice w strukturze demograficznej spo³eczeñstw,
– tradycje kulturowe co do oszczêdzania,
– systemy polityczne,
– ró¿nice w poziomie dochodów wyjœciowych,
– po³o¿enie geograficzne i inne.
2. Stopa oszczêdzania gospodarstw domowych w Unii
Europejskiej i wybranych krajach Europy
Lata 2000-2012 obfitowa³y w Europie w wiele wydarzeñ maj¹cych
zró¿nicowany wp³yw na kszta³towanie siê stopy oszczêdnoœci gospodarstw domowych. Od 1998 r. w UE trwa³y formalne negocjacje dotycz¹ce przyjêcia do Wspólnoty nowych pañstw cz³onkowskich, w tym Polski. W 2000 roku problemy gospodarcze dotknê³y Rosjê, oddzia³uj¹c na
gospodarczo z ni¹ powi¹zane kraje Europy Œrodkowo-Wschodniej w tym
Polskê. W 2004 r. UE przyjê³a do swoich struktur dziewiêæ nowych krajów: Polskê, Litwê, £otwê, Estoniê, Czechy, S³owacjê, Wêgry oraz Maltê
i Cypr. Z kolei od 2008 r. boryka siê ze skutkami ogólnoœwiatowego kryzysu finansowego, który prze³o¿y³ siê na kryzys gospodarczy.
Stopa oszczêdzania liczona dla 27 krajów UE w latach 1999-2011
waha³a siê w przedziale 10,82-13,2%, przy medianie 11,4% (rys. 1). Na jej
wysoki poziom i wzglêdnie du¿¹ stabilnoœæ wp³yw mia³y przede wszystkim wysokie stopy oszczêdnoœci gospodarstw domowych w Niemczech
i Francji, które nawet w latach 2007-2009 nie spad³y poni¿ej odpowiednio
15,1% i 14,1% i charakteryzowa³y siê najwy¿sza stabilnoœci¹ spoœród
wszystkich analizowanych krajów.
334
Anna Korzeniowska
Rysunek 1. Zmiany stopy oszczêdnoœci w Unii Europejskiej i wybranych krajach Europy w latach 1999-2011 (wartoœæ minimalna, maksymalna i mediana)
(w %)
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych Eurostat.
Rozpiêtoœæ stóp oszczêdzania w danym czasie nie odzwierciedla
w pe³ni zachowañ gospodarstw domowych w analizowanym okresie. Dla
przyk³adu w Hiszpanii i Szwajcarii, poza jednorazowymi odchyleniami,
zmiennoœæ stopy oszczêdnoœci mieœci³a siê w granicach 2-2,5 p.p. Równie¿ przeciêtna wysokoœæ tego wskaŸnika jest zró¿nicowana. W Wielkiej
Brytanii kszta³tuje siê stale na poziomie poni¿ej 7%, w Dani w latach
2000-2011 nie przekroczy³a 10%, podczas gdy w kilku innych krajach, np.
Austrii czy Holandii, stale osi¹ga³a wysokie wartoœci przekraczaj¹ce 10%.
W wiêkszoœci analizowanych krajów najwiêkszy spadek stopy
oszczêdzania obserwowany jest w latach 2007-2008. Szczególnie odczu³y
to Litwa i £otwa, gdzie stopy oszczêdnoœci gospodarstw domowych
w 2007 r. spad³y znacznie poni¿ej zera i wynios³y -5,8% i -4,1%. Du¿¹
zmiennoœci¹ charakteryzowa³y siê tak¿e dane dla Polski, dla której
rozpiêtoœæ miêdzy wartoœci¹ najwiêksza a najmniejsz¹ wynios³a 12 p.p.
W wielu krajach, a szczególnie w przypadku Polski, Litwy i £otwy,
po krótkim okresie poprawy sytuacji w latach 2009-2010 stopa oszczêdnoœci gospodarstw domowych ponownie zaczê³a spadaæ. W Polsce w 2011 r.
osi¹gnê³a poziom 2,1% – najni¿szy w analizowanym okresie, a okresowo
w 2012 r. wykaza³a wartoœci ujemne.
Zmiany stopy oszczêdnoœci w Polsce na tle wybranych krajów...
335
2. Stopa oszczêdzania na tle konsumpcji i tempa wzrostu PKB
w Unii Europejskiej
Gospodarstwa domowe po ustaleniu wartoœci dochodu rozporz¹dzalnego mog¹ podj¹æ decyzjê o jego wydaniu na konsumpcjê teraŸniejsz¹ lub zachowaniu w formie oszczêdnoœci w celu zwiêkszenia
konsumpcji przysz³ej.
Obserwuj¹c dane dla UE wyraŸnie zauwa¿alna jest równoczesna
zmiana stopy oszczêdnoœci gospodarstw domowych oraz wartoœci konsumpcji finalnej gospodarstw domowych i instytucji non-profit nastawionych na wsparcie tych¿e gospodarstw w reakcji na kryzys gospodarczy
(rys. 2). Znacz¹cy spadek PKB w roku 2008 skutkowa³ zwiêkszeniem
oszczêdnoœci kosztem konsumpcji. Gospodarstwa domowe ograniczy³y
tym samym swoje bie¿¹ce wydatki, kumuluj¹c œrodki na zabezpieczenie
spodziewanych niekorzystnych dalszych zmian w gospodarce.
Dzia³ania rz¹dów wielu krajów europejskich, a przede wszystkim
organów UE oraz miêdzynarodowych instytucji finansowych, w tym
Europejskiego Banku Centralnego (ECB, European Central Bank) spowodowa³y powstrzymanie kryzysu, co z kolei prze³o¿y³o siê na powrót gospodarstw domowych do dotychczasowych zwyczajów konsumpcyjnych
przy równoczesnym obni¿eniu stopy oszczêdnoœci.
Rysunek 2. Stopa oszczêdnoœci, tempo wzrostu gospodarczego i poziom
wydatków konsumpcyjnych w Unii Europejskiej (UE 27)
ród³o: Opracowanie w³asne.
Unia Europejska sk³ada siê z 27 krajów, z których ka¿dy ma swoj¹
specyfikê. Jednymi z najwiêkszych pod wzglêdem gospodarczym, a tym
samym maj¹cymi znacz¹cy wp³yw na sytuacjê w ca³ej UE s¹ Niemcy i Fran-
336
Anna Korzeniowska
cja. Na rysunku 3 przedstawiono kszta³towanie siê omawianych wskaŸników ekonomicznych dla gospodarki Niemiec. Jak widaæ, kryzys dotykaj¹cy gospodarkê œwiatow¹ w latach 2008-2010 wp³yn¹³ na obni¿enie
stopy oszczêdnoœci gospodarstw domowych w Niemczech. Nie zaobserwowano jednak obni¿enia siê nominalnej wartoœci wydatków konsumpcyjnych. Aktywne dzia³ania rz¹du i banku centralnego Niemiec we
wspó³- pracy z organami UE, pozwoli³y na utrzymanie inflacji na wzglêdnie niskim poziomie. Wprowadzone reformy podnios³y równoczeœnie zaufanie spo³eczeñstwa do rz¹du na tyle, aby nie ograniczy³o ono w znacz¹cy sposób wydatków konsumpcyjnych. Mo¿na natomiast wnioskowaæ,
¿e wp³ynê³o to na zmniejszenie poziomu oszczêdnoœci, tak wiêc nastêpuje
substytucja konsumpcji przysz³ej konsumpcj¹ bie¿¹c¹.
Rysunek 3. Stopa oszczêdnoœci, tempo wzrostu gospodarczego i poziom
wydatków konsumpcyjnych w Niemczech
ród³o: Opracowanie w³asne.
Bardzo zbli¿on¹ sytuacjê do gospodarki niemieckiej mo¿na zaobserwowaæ, analizuj¹c dane dotycz¹ce Francji. Uogólniaj¹c, mo¿na stwierdziæ, ¿e w okresie zawirowañ gospodarczych spo³eczeñstwa du¿ych, silnych krajów nie reaguj¹ one na zmiany w sposób gwa³towny. Mimo
wahañ koniunktury ich sk³onnoœæ do oszczêdzania i konsumpcji zmienia
siê w znacznie mniejszym stopniu ni¿ w krajach o ni¿szym poziomie
bogactwa, jakim jest m.in. Polska.
Zmiany stopy oszczêdnoœci w Polsce na tle wybranych krajów...
337
3. Stopa oszczêdzania na tle konsumpcji i tempa wzrostu PKB
w Polsce
Sytuacja kryzysu zawsze stawia rz¹d i bank centralny przed dylematem, na ile mo¿liwe jest zacieœnianie polityki fiskalnej i monetarnej w celu
ograniczenia wydatków w ten sposób, aby nie ryzykowaæ zd³awieniem
gospodarki. O ile w przypadku UE jako ca³oœci wahania konsumpcji, stopy oszczêdnoœci i tempa wzrostu PKB osi¹gaj¹ swoje ekstrema w tym samym czasie, o tyle w poszczególnych krajach nie zawsze tak siê dzieje.
W Polsce w latach 2001-2002 obserwowano znacz¹ce spowolnienie
tempa wzrostu gospodarczego. Wynika³o ono m.in. z problemów gospodarki rosyjskiej, które prze³o¿y³y siê na sytuacjê polskich eksporterów.
Wiele podmiotów, w szczególnoœci w bran¿y spo¿ywczej w Polsce
wschodniej og³osi³o w tym czasie bankructwo. W 2004 r. Polska przyst¹pi³a do UE, co znacznie poprawi³o poziom optymizmu spo³ecznego.
Dlatego te¿, mimo niskiego tempa wzrostu gospodarczego, konsumpcja
i oszczêdnoœci wykazywa³y równoczesn¹ tendencjê rosn¹c¹ (rys. 4). Jednak rosn¹ca inflacja spowodowa³a, ¿e stopa oszczêdnoœci od 2006 r. zaczê³a maleæ, osi¹gaj¹c najni¿szy poziom w 2008 r. W tym samym czasie
swoje maksimum osi¹gn¹³ poziom konsumpcji gospodarstw domowych.
Rysunek 4. Stopa oszczêdnoœci, tempo wzrostu gospodarczego i poziom wydatków konsumpcyjnych w Polsce
ród³o: Opracowanie w³asne.
Badania wskazuj¹, ¿e polskie gospodarstwa domowe w razie spadku
dochodów w pierwszej kolejnoœci ograniczaj¹ poziom oszczêdzania.
Czêœæ dochodu wczeœniej oszczêdzana staje siê brakuj¹cym Ÿród³em finansowania konsumpcji utrzymywanej na dotychczasowym poziomie.
[Benecki, Ogonek, 2013]. Natomiast w miarê postêpowania sytuacji kry-
338
Anna Korzeniowska
zysowej ograniczaj¹ konsumpcjê, staraj¹c siê równoczeœnie zwiêkszyæ
stopê oszczêdnoœci. Takie postêpowanie budzi niepokój ekonomistów,
poniewa¿ istotnie ogranicza popyt.
Aktualnie Polacy znacz¹co ograniczyli stopê oszczêdnoœci. By³o to
wynikiem zarówno spadku dochodów, jak te¿ wzrostu inflacji maj¹cego
negatywny wp³yw na realn¹ si³ê nabywcz¹ gospodarstw domowych.
Bior¹c pod uwagê niskie tempo wzrostu gospodarczego i pogarszaj¹c¹ siê
sytuacje gospodarcz¹ krajów UE, zasadne wydaj¹ siê obawy wyra¿one
w styczniu 2013 r. wypowiedzi¹ by³ego premiera Rzeczypospolitej Polskiej Jana Krzysztofa Bieleckiego, a obecnie przewodnicz¹cego Rady Gospodarczej przy Prezesie Rady Ministrów: „najwiêkszym ryzykiem by³oby
to, gdyby gwa³townie pogorszy³y siê nastroje konsumentów, bo w koñcu
konsumpcja to podstawowy czynnik wzrostu gospodarczego. Je¿eli konsumenci stwierdz¹, ¿e jest niebezpiecznie i przestan¹ wydawaæ, zaczn¹
dodatkowo oszczêdzaæ, to jest najgorsze, co siê mo¿e przydarzyæ” [Najgorsze dla gospodarki..., 2013].
4. Ró¿nice w poziomie oszczêdzania a postrzeganie sytuacji
finansowej gospodarstw domowych w Polsce i wybranych
krajach w 2012 roku
Ró¿nice w postêpowaniu gospodarstw domowych w Polsce oraz
w wysoko rozwiniêtych, bogatych krajach UE, w szczególnoœci w Niemczech i we Francji wynikaj¹ m.in. ze sposobu postrzegania aktualnej sytuacji finansowej przez samych zainteresowanych. Wed³ug badania przeprowadzonego przez TNS NIPO na zlecenie Grupy ING w 2012 r.
[Benecki, Ogonek, 2013] 49% respondentów z Polski wskaza³o, ¿e pod
wp³ywem pogarszaj¹cej siê sytuacji finansowej zaprzesta³o gromadziæ
oszczêdnoœci, 37% ¿e nie ma wp³ywu na oszczêdzane kwoty, a 14% pod
wp³ywem pogarszaj¹cej siê sytuacji finansowej postanowi³o zwiêkszyæ
swoj¹ stopê oszczêdzania. We Francji odsetek osób, które ograniczy³y
oszczêdzanie wyniós³ 51%, ale dla Niemiec tylko 34%. Przy czym francuscy respondenci w 18% przypadków zaznaczyli, ¿e pod wp³ywem aktualnej sytuacji finansowej zwiêkszyli poziom swoich oszczêdnoœci,
a w Niemczech 51% respondentów stwierdzi³o, ¿e nie ma wp³ywu na to,
ile oszczêdza.
Oceniaj¹c wp³yw aktualnej sytuacji gospodarczej na finanse osobiste,
Niemcy w 48% stwierdzili, ¿e nie odczuli w ostatnim czasie wiêkszych
zmian. Z kolei Francuzi w 56% zaznaczali problem, jaki stanowi dla nich
Zmiany stopy oszczêdnoœci w Polsce na tle wybranych krajów...
339
rosn¹ca inflacja. Wœród Polaków na inflacjê jako g³ówny czynnik wp³ywaj¹cy na finanse gospodarstw domowych wskazywa³o 47% ankietowanych, 25% respondentów wskaza³o na kryzys. Przy czym 8% badanych
Polaków wskaza³o, ¿e ich sytuacja poprawi³a siê, podczas gdy wœród Niemców takiej odpowiedzi udzieli³o 6% osób, a wœród Francuzów – 4%.
Zakoñczenie
W obliczu kolejnej fali spowolnienia gospodarczego szczególnie istotna staje siê analiza czynników mog¹cych mieæ pozytywny wp³yw na jej
zahamowanie. Dlatego te¿ ekonomiœci zwracaj¹ uwagê na kszta³towanie
siê stopy oszczêdnoœci gospodarstw domowych , w szczególnoœci w kontekœcie równoczesnych zmian poziomu wydatków konsumpcyjnych.
Przedstawiona analiza wskazuje, ¿e obie te wartoœci s¹ uzale¿nione
od subiektywnego postrzegania przez gospodarstwa domowe ich aktualnej i przysz³ej sytuacji finansowej oraz dotychczas zgromadzonego maj¹tku. W krajach bogatych, o silnie rozwiniêtych rynkach finansowych,
w których poziom zgromadzonych w latach wczeœniejszych oszczêdnoœci
jest wysoki gospodarstwa domowe na problemy gospodarcze reaguj¹
w sposób umiarkowany. Odmiennie dzieje siê w krajach, w których zgromadzone przez gospodarstwa domowe zasoby nie s¹ oceniane jako wysokie, st¹d w razie sytuacji kryzysowych nie mog¹ stanowiæ wystarczaj¹cego zabezpieczenia.
Literatura
1. Aghion P., Comin D., Howitt P., Tecu I. (2009), When Does Domestic
Savings Matter for Economic Growth?, Harward Business School „Working Paper”, no. 09-080.
2. Benecki R., Ogonek G. (2013), Finansowy barometr ING. Czas na oszczêdzanie, Wybrane wyniki badania przeprowadzonego dla Grupy ING
przez TNS NIPO, styczeñ.
3. Deaton A. (1999), Saving and growth, w: The Economics of Saving and
Growth: Theory, Evidence, and Implications for Policy, Schmit-Hebbel K.,
Servén L. (red.), Cambridge University Press, Cambridge.
4. Liberda B. (2000), Oszczêdzanie w gospodarce polskiej. Teorie i fakty, PTE,
Warszawa.
5. Misztal P. (2011), The relationship between savings and economic growth in
countries with different level of economic development, „e-finanse”, vol. 7,
nr 2.
340
Anna Korzeniowska
6. Najgorsze dla gospodarki, jeœli Polacy przestan¹ wydawaæ i zaczn¹
oszczêdzaæ, rozmowa J.K. Bieleckiego z Agencj¹ Informacyjn¹ Newseria z dnia 11 stycznia 2013 r., http://finanse.wp.pl/kat,102634,title,JK-Bielecki-najgorsze-dla-gospodarki-jesli-Polacy-przestana-wydawac-i-zaczna-oszczedzac,wid,15243048,wiadomosc_notow.html?tica
id=1100d1, dostêp dnia 12.02.2013.
Streszczenie
W artykule przedstawiono stopê oszczêdzania gospodarstw domowych
w Polsce i wybranych krajach Europy w latach 2000-2011 na tle zmian tempa
wzrostu PKB oraz poziomu wydatków konsumpcyjnych. Analiza wskazuje zró¿nicowanie zachowañ gospodarstw domowych pod wzglêdem poziomu oszczêdzania w ró¿nych krajach Europy. Dane wskazuj¹, ¿e postêpowanie gospodarstw domowych uzale¿nione jest w czêœci od bogactwa danego kraju oraz poziomu optymizmu spo³ecznego.
Analiza aktualnej sytuacji gospodarczej Polski wskazuje, ¿e d¹¿enie przez gospodarstwa domowe do zwiêkszenie poziomu oszczêdnoœci prywatnych mo¿e
powa¿nie ograniczyæ popyt prywatny, a tym samym nasiliæ proces spowolnienia
gospodarczego.
S³owa kluczowe
gospodarstwo domowe, konsumpcja, finanse prywatne
Changes in Polish savings ratio in comparison with Europeans
countries ones (Summary)
The paper presents household saving rations in Poland and some other countries in the years 2000-2011 in the relation to the changes of GDP growth and the
level of consumption spending. The research shows household different behaviours in terms of savings level in various European countries. The data indicate
that household behavior is partly dependent on the wealth of a particular country
as well as the level of social optimism.
The analysis of the Polish economic standing proves that the household pursue to increase the level of spending may considerably limit private demand, thus
it may intensify the process of economic slowdown.
Keywords
household, consumption, private finance