Document

Podmiot/Ja
Renata Ziemińska
Podmiot świadomości fenomenalnej
• to centrum strumienia świadomości, spełniacz
świadomych aktów, nazywany też ja. Świadomość jest
zawsze „czyjaś”, przynależy do jakiegoś podmiotu.
Każde przeżycie w moim strumieniu świadomości
(spostrzeżenie zielonego drzewa, decyzja o wyjściu z
domu, uczucie przyjemności) jest odczuwane jako
moje, przynależne do mojego ja.
• Ja zmienia się wraz z przeżyciami ale trwa, nadaje
jedność strumieniowi przeżyć i daje poczucie bycia tym
samym podmiotem. Ta mojość nazywana jest
egotyczną orientacją stanów i czynności świadomych.
Mojość jest minimalnym poczuciem ja obecnym w
każdym przeżyciu
Doświadczenie ja
• poczucie mojości dane jest na peryferiach naszej uwagi
w trakcie trwania kolejnych stanów świadomych czy
spełniania kolejnych czynności świadomych (aktów).
Aktualne ja jest nieuchwytne jako przedmiot osobnego
doświadczenia, w którym aktualne ja stałoby się
przedmiotem w centrum uwagi.
• W wyraźny sposób poznajemy jedynie minione
przeżycia, razem z ja, które było ich podmiotem. Ja
dane jest w wyraźny sposób ex post w przypomnieniu
lub świeżej refleksji. Nie daje się jednak zreflektować w
aktualnej fazie.
Doświadczenie ja c.d.
• Próba tematyzacji aktualnego ja powoduje jego ucieczkę na
wyższy poziom, ponieważ to ono dokonuje wszystkich
tematyzacji. „’Ja’ nie może być jednocześnie czymś
zobiektywizowanym i czymś obiektywizującym”.
• Ja poznajemy zatem na dwa sposoby: na peryferiach uwagi
czyli niewyraźnie w trakcie trwania wszystkich przeżyć
(samoświadomość towarzysząca) i wyraźnie czyli w
centrum uwagi w odniesieniu do minionej fazy strumienia
(refleksja będąca świeżym przypomnieniem).
• Natomiast aktualne ja nie jest przedmiotem w centrum
naszej uwagi. I nie może być, skoro wtedy musiałoby
równocześnie pełnić rolę podmiotu. Powoduje to brak
dobrego poznania ja.
Ja - pusty treściowo biegun przeżyć
• Choć ja jest obecne we wszystkich przeżyciach, to
z żadnym się nie utożsamia. Jest pustym
treściowo biegunem wszystkich przeżyć. Świadczą
o tym kłopoty z ustaleniem znaczenia słowa ja i z
wyjaśnieniem, w jaki sposób identyfikujemy sami
siebie. Z jednej strony samoidentyfikacja jest
bezbłędna (nie mogę pomylić siebie z kimś innym,
swoich doznań z cudzymi), a z drugiej nie ma
takiego zespołu cech, przy których pomocy
dokonujemy samoidentyfikacji. Owszem
przypisujemy sobie wiele cech, ale nie bezbłędnie
i nie są one konieczne dla samoidentyfikacji.
Ja empiryczne i transcendentalne
• Beztreściowe ja jest opozycją przedmiotu i warunkiem
doświadczenia, który umożliwia pojawianie się faktów lub
treści.
• Ja empiryczne obejmuje całą psychikę, łącznie z
dyspozycjami i stanami nieświadomymi jako przynależne
realnie istniejącemu człowiekowi (indywiduum
psychofizycznemu).
• Ja transcendentalne u Kanta było beztreściowe, u Husserla
było centrum przeżywanych treści z zawieszeniem ich
istnienia (centrum czystej świadomości). Wittgenstein ja
transcendentalne nazywa „granicą świata”, która umożliwia
pojawianie się świata, ale nie stanowi jego części.
Ja niesubstancjalne
• Ontologicznie, ja interpretowano jako element świadomości
lub coś od niej niezależnego (substancjalnie).
• W pierwszym przypadku ja powstawałoby w wyniku
powiązania przeżyć w jeden strumień. Według Locke’a taką
rolę jednocząca odgrywa pamięć. Jego koncepcja narażona
jest na zarzut kolistości (pamięć nie może konstytuować
tożsamości ponieważ pamięć już taką tożsamość zakłada).
Niesubstancjalna koncepcja ja, kontynuowana przez Hume’a i
Kanta i nie dawała wystarczającego wyjaśnienia statusu ja,
prowadząc do interpretacji podmiotu jako swoistej fikcji.
• W drugim przypadku ja to stałe podłoże świadomości,
niezależne od jej strumienia. Tutaj pojawiają się dwa warianty:
dusza lub mózg.
Ja naturalistyczne
• Przy podejściu naturalistycznym
odpowiednikiem podmiotu jest system
świadomy rozumiany jako organizm
biologiczny, w którym zakotwiczone są procesy
świadome. Dominuje tutaj przekonanie, że
źródłem świadomości i tożsamości jest ciało
lub procesy mózgowe.
Trzy warstwy ja - Damasio
• nieświadome proto-ja, świadome ja rdzenne i ja
autobiograficzne.
• Proto-ja jest nieświadome.
• Ja rdzenne jest ośrodkiem świadomości rdzennej, która
polega na orientacji tu i teraz.
• Ja autobiograficzne jest ośrodkiem świadomości
rozszerzonej, która dzięki pamięci obejmuje
najważniejsze wydarzenia z biografii jednostki: co robi,
co i kogo lubi, w jakich miejscach zwykle przebywa itd.
Mózgowe reprezentacje tych danych są nieustannie
aktualizowane, zawierają ostatnie wydarzenia łącznie z
ich rozkładem w czasie, a także plany na przyszłość.
Damasio
• Neurobiologia staje w obliczu dwóch
problemów:
• W jaki sposób powstaje „film w mózgu”?
• Jak mózg tworzy poczucie, iż człowiek jest
posiadaczem i widzem tego filmu?
Poczucie ja
• Damasio uważa, iż prekursorem poczucia „ja”
jest reprezentacja organizmu zawarta w jego
własnym mózgu.
• „ Część umysłu , którą określamy mianem „ja”,
opiera się - biologicznie ujmując- na zbiorze
nie uświadamianych wzorców neuronowych
reprezentujących część organizmu zwaną
ciałem właściwym.” (s. 144)
Proto-ja
• „proto-ja i jest spójnym zbiorem wzorców
neuronowych, które cyklicznie odwzorowują stan
wielu wymiarów fizycznej struktury organizmu”
(s. 165)
• Proto-ja jest to biologiczny poprzednik poczucia „
ja”, jest ono zbiorem wzajemnie połączonych i
czasowo spójnych wzorców neuronowych, które
reprezentują w każdej chwili stan organizmu na
różnych poziomach w mózgu.
Proto-ja
• Nie jesteśmy świadomi „proto-ja”, język nie jest
częścią jego struktury, proto-ja nie ma zdolności
percepcyjnych, ani nie posiada żadnej wiedzy.
Proto-ja nie jest też zjawiskiem, które można by
przypisać jakiemuś konkretnemu miejscu rejonowi mózgu, wyłania się ono z wielkiej liczby
zróżnicowanych sygnałów, które obejmują różne
poziomy układu nerwowego. Niczego ono nie
interpretuje, stanowi raczej punkt odniesienia.
Struktury mózgowe proto-ja
• Kilka jąder pnia mózgu, które regulują stany ciała i
odwzorowują jego sygnały, ogólny bieżący stan ciała dzięki
informacjom jakie otrzymują poprzez rdzeń kręgowy.
• Podwzgórze- bierze udział w tworzeniu reprezentacji ciała,
rejestrując i regulując stan wewnętrzny pod względem
poziomu krążących w nim składników odżywczych, takich
jak glukoza, pod względem koncentracji różnych jonów,
względnego stężenia wody, pH, różnych hormonów, itp.
• Kora wyspowa, oraz środkowa kora ciemieniowa
(mieszcząca się za płatem ciała modzelowatego) - czyli
elementy kory somatosensorycznej. Zdaniem Damasio w
tym właśnie rejonie wytwarza się najbardziej zintegrowana
reprezentacja stanu wewnętrznego organizmu.
Proto-ja
• Proto-ja nie jest magazynem wiedzy lecz raczej
punktem odniesienia.
• Rejony, które wpływają na tworzenie proto-ja są
filogenetycznie starszymi strukturami mózgu, mieszczą
się głównie w pobliżu centrum, żadna z nich nie
znajduje się na zewnętrznej powierzchni kory
mózgowej
• wszystkie biorą udział w różnych aspektach regulacji
lub reprezentacji ciała
• Struktury proto-ja stanowią podstawę świadomości
dowolnego obiektu i ich dysfunkcja powoduje jej
zaburzenie.
Świadomość rdzenna i rozszerzona
• Na świadomość, zdaniem Damasio składają się dwie warstwy:
• świadomość rdzenna, która dotyczy poczucia siebie samego tu i
teraz, obejmuje zasięgiem tylko chwilę obecną, jest stabilna przez
cały okres życia, nie dotyczy wyłącznie ludzi, nie zależy od pamięci
konwencjonalnej, roboczej, rozumowania, ani języka. Jak pisze
Damasio świadomość rdzenna jest prostym zjawiskiem
biologicznym.
• świadomość rozszerzona, która zapewnia wyszukane poczucie
siebie samego jako poczucie tożsamości i osoby, poczucie miejsc,
dotyczy zarówno przeszłości, jak i przyszłości i odpowiada za
zainteresowanie światem zewnętrznym, jest zjawiskiem złożonym o
kilku poziomach organizacji, ewoluuje przez całe życie, wymaga
pamięci konwencjonalnej i roboczej. Przyszłość i przeszłość w
świadomości rozszerzonej odczuwane są równolegle z tym co dzieje
się tu i teraz.
Ja rdzenne
• „ja” rdzenne ma charakter przejściowy i jest
nieustannie odtwarzane dla każdego obiektu, z
którym mózg wchodzi w interakcję
• „ja” autobiograficzne opiera się na
usystematyzowanych wspomnieniach sytuacji, w
których świadomość rdzenna była zaangażowana
w poznanie najtrwalszych cech życia organizmu:
kim są twoi rodzice?, gdzie się urodziłeś?, co
lubisz? Dlatego też pamięć, inteligentne
wnioskowanie i język są niezbędnymi czynnikami
współtworzącymi autobiograficzne „ja”.
Ja rdzenne
• „ja” rdzenne jest wytwarzane dla każdego obiektu
prowokującego mechanizm świadomości. Jest
ono nieustannie wytwarzane i dlatego wydaje
się być ciągłe w czasie.
• „ja” autobiograficzne opiera się na trwałych,
dyspozycyjnych zapisach doświadczeń rdzennego
„ja”. Zapisy te mogą zostać aktywowane jako
wzorce neuronowe i stać się jawnymi obrazami.
Mogą one ulec częściowej modyfikacji przez
dalsze doświadczenia.
Ja rdzenne
• mechanizm rdzennej świadomości wymaga
obecności „proto-ja”. Biologiczną istotą
rdzennego „ja” jest reprezentacja w mapach
drugiego rzędu procesu modyfikacji „proto-ja”.
Natomiast rozwój „ja” autobiograficznego
wymaga obecności „ja” rdzennego.”Ja”
autobiograficzne wymaga również
mechanizmu rdzennej świadomości, aby
aktywacja jego wspomnień mogła wytworzyć
rdzenną świadomość.
Ja autobiograficzne
• Damasio przyjmuje, iż we wczesnej fazie naszego
życia nie występuje nic więcej niż rdzenne „ja”.
• Dopiero gromadzone doświadczenia powodują
wzrost pamięci autobiograficznej, co umożliwia
pojawienie się „ja” autobiograficznego.
• zarówno pamięć autobiograficzna jak i
autobiograficzne „ja” wymagają ciągłej dostawy
świadomości rdzennej.
Ja rdzenne i autobiograficzne
• William James - „ ja” w potoku naszej świadomości nieustannie
zmienia się w czasie , nawet jeśli mamy poczucie, że pozostaje
niezmienne podczas całego naszego życia.
• Damasio uważa, że pozornie zmieniające się „ja” i „ja” pozornie
trwałe są dwoma odrębnymi bytami, mimo iż są ze sobą mocno
związane. Zdaniem Damasio „ja”, które się nieustannie zmienia, jest
poczuciem rdzennego „ja” musi być ciągle na nowo odtwarzane i
odradzane.
• To poczucie „ja”, które wydaje nam się być niezmienne, jest to „ja”
autobiograficzne. Zostaje ono utworzone na podstawie zbioru
wspomnień podstawowych faktów z biografii jednostki, które mogą
być częściowo reaktywowane wprowadzając tym samym w nasze
życie poczucie ciągłości i trwałości.
Ja rdzenne i autobiograficzne
• Nieustannie, w każdym momencie naszego
świadomego życia wytwarzamy impulsy
świadomości rdzennej dla jednego lub wielu
obiektów
• i dla zbioru towarzyszących im wspomnień
autobiograficznych.
• Dzięki tym wspomnieniom mamy poczucie
przeszłości i przyszłości.
• przejściowe rdzenne „ja” dostarcza nam wiedzy o
chwili bieżącej.
Dennett - narracyjna koncepcja ja:
• fikcyjne poczucie jedności powstaje poprzez
narracje, wielokrotne opowiadanie sobie o
sobie samym. Według Dennetta ma ono
podbudowę w procesach i strukturach mózgu.
Na gruncie podejścia naturalistycznego
brakuje jednak dobrego wyjaśnienia, jak
dochodzi do scalania wielu danych w jeden
strumień świadomości wyposażony w tożsame
ja jako jego centrum.
Trzy warstwy ja fenomenologicznego
• Na gruncie świadomości fenomenalnej można wyróżnić następujące
warstwy ja: (1) beztreściowe centrum strumienia świadomości, (2)
centrum oraz cały strumień świadomości łącznie z tym, co
pamiętane i aksjologicznie ważne, (3) strumień świadomości i ciało.
• Pierwsza warstwa jest pierwotna i beztreściowa.
• Druga obejmuje już treści, które gromadzimy w procesie
doświadczenia, całą przeszłość i oczekiwania na przyszłość. Ta
warstwa ja buduje się przez całe życie, w młodości w procesie
poszerzania perspektywy, a w starości w procesie jej zawężania.
Obejmuje nasze postawy aksjologiczne, relacje ze światem i z
ludźmi, naszą biografię, która wycisnęła piętno na naszej
tożsamości.
• Trzecia warstwa dodaje relację z własnym ciałem, które zwykle
stanowi integralną część tożsamości.
Porównanie
• U Damasio ciało nie jest oddzielone
• Beztreściowe jest proto-ja
• Strumień świadomości i poczucie własnego
ciała, to odpowiednik ja rozszerzonego
Podejście naturalistyczne i
pierwszoosobowe
• O ile podejście naturalistyczne ma problemy z
wyjaśnieniem problemu scalania, to podejście
pierwszoosobowe nie potrafi dobrze wyjaśnić
jedności świadomości z ciałem. Świadomość i
nasza podmiotowość pozostaje w tym sensie
tajemnicza, a zarazem obie te perspektywy
wzajemnie się uzupełniają.