praca magisterska - 0119200101

PODSTAWY
NEUROPSYCHOLOGII – WYBRANE ZAGADNIENIA
Umysł istnieje wewnątrz i dla całego organizmu. Koncepcja ta opiera się na
założeniach, że : mózg i ciało człowieka tworzą nierozłączny organizm i są połączone
biochemicznymi oraz nerwowymi obwodami regulującymi (włączając w to układ
wewnątrzwydzielniczy, układ immunologiczny oraz autonomiczny układ nerwowy) oraz że
organizm wchodzi w interakcję ze środowiskiem jako jeden zespół (nie jest to ani
samodzielna interakcja mózgu ani ciała).
Podstawą cechą charakteryzującą gatunek ludzki jest działanie. Ludzka
aktywność to przede wszystkim procesy świadome, realizowane w formie zamierzeń, planów
i programów przy bezpośrednim udziale mowy. Podjęcie działania wiąże się ze świadomością
celu oraz możliwościami jego osiągnięcia. Cel może zostać osiągnięty tylko wtedy gdy
jednostka potrafi nadzorować czynność jaką wykonuje, umie korzystać z informacji
zwrotnych podczas sprawdzania efektu i potrafi dokonać korekty w przypadku stwierdzenia
niezgodności. Można więc podzielić działanie jako formę ludzkiej aktywności na cztery
następujące po sobie fazy. Są to : planowanie, kierowanie zachowaniem, sprawdzanie
efektów tego zachowania, ewentualna korekta czyli poprawianie. Należą one do jednego z
trzech wyodrębnionych przez Łurię bloków funkcjonalnych, a mianowicie do III-go bloku.
Każde działanie wymaga określonej energii. Kora przedczołowa odpowiada za
integrację wyższego rzędu ale stanowi też strefę trzeciorzędową dla układu ruchowego i
limbicznego. Jak pisze Walsch, połączenia z okolicami receptorowymi i korą ruchową
umożliwiają organizację i wykonywanie najbardziej złożonych, ukierunkowanych na cel
czynności. Badania sugeują, że okolice przedczołowe poprzez połączenia z pniem mózgu i
wzgórzem są odpowiedzialne za stan czuwania organizmu. Dlatego też „te dwukierunkowe
połączenia umożliwiają korze przedczołowej zarówno obróbkę informacji dochodzących z
mózgu jak również organizację impulsów wychodzących, które wpływają regulująco na
wszystkie struktury”. Dzięki temu kora przedczołowa staje się regulatorem energii w całym
organizmie.
Uszkodzenia płatów czołowych powoduje poważne zaburzenia w osiąganiu
celów przez jednostkę, zakłócając jakiekolwiek złożone działania. Jak wykazują przykłady
operacji chirurgicznych na płatach czołowych, zabiegi te łagodzą np. chroniczny lęk i
kompulsje, a więc wpływają znacząco na zachowanie emocjonalne. Negatywnnym aspektem
jest jednak to, iż obserwacja po zabiegach wskazała na poważne zmiany osobowościowe
pacjentów (brak odpowiedzialności, napady euforii, perseweracje, brak krytycznej oceny
swoich działań). U osób takich zauważono, iż skupiają się one na celach mniej istotnych
(pobocznych, pośrednich) lub wręcz całkowicie nieistotnych. Zakłócenie działań złożonych
przejawiało się mianowicie w tym , że osoby te mogły wykonywać jedynie proste czynności
(zautomatyzowane). Osoby takie wykazują trudności w przetworzeniu tego co odbierają
sensorycznie na sposób w jaki reagują (np. pacjent nie wykonuje polecenia lub nie zwraca
uwagi na rozmówcę). „Zaburzenie funkcji płatów czołowych prowadzi do zastąpienia
złożonych programów czynności zachowaniem prostszym lub stereotypowym nie związanym
z sytuacją”. Aktywizacja następuje wtedy przez bodźce poboczne. Klasyczny eksperyment,
który opisuje Łuria : „w odpowiedzi na podniesioną pięść proszę podnieść palec”, jest
przykładem trudności osób z uszkodzeniem płatów czołowych. Instrukcja słowna powoduje,
że pacjent nie potrafi przekodować tej informacji, dlatego też zastępuje informację z instrukcji
echopraktycznym ruchem (podnosi pięść). Trudności takie nie występują, gdy choremu
nakazujemy odtworzenie ruchów wykonanych przez nas. Chorzy nie potrafią dostrzegać
własnych błędów wykonania danej czynności, ale potrafią je dostrzegać u innych.
Pamięć operacyjna jest mechanizmem niezbędnym do prawidłowego
rozumowania i podejmowania decyzji. Jeśli pacjent ma zapamiętać wyrazy przekraczające
zakres pamięci bezpośredniej, nie potrafi wybrać odpowiedniej strategii zapamiętywania.
„Uszkodzenia płatów czołowych nie powoduje bowiem pierwotnych zaburzeń pamięci, ale
uniemożliwia dokonywanie trwałych śladów pamięciowych oraz płynne przechodzenie z
jednego zbioru do drugiego”. Chory zapamiętuje 4 do 5 elementów, a dalsze powtórzenia nie
zwiększają liczby zapamiętanych słów. Np. podając osobie z uszkodzeniami płatów
czołowych sekwencję słów: „Pan Wrześniewski wychodząc z domu zostawił kartkę – klucz w
drzwiach” (8 wyrazów) obserwujemy, że powtórzone zostaje kilka wyrazów (w
przypadkowej kolejności) lub stworzona zostaje „nowa historyjka” przez badanego. W
przypadku uszkodzenia lewego płata czołowego zostaje obniżona fluencja słowa czyli
gotowość (osoba badana powtarzała wyrazy na literę K). Badania nad korą przedczołową
wykazują związek nie tylko z pamięcią krótkotrwałą, ale także z długotrwałą. Aktywuje się
ona w momencie przypominania sobie faktów przez osobę, co potwierdzają badania
rezonansowe.
Warto w tym miejscu przedstawić hipotezę markera somatycznego, którego
autorem jest A.R.Damasio. W życiu podejmowanie decyzji, dokonywanie ostatecznego
wyboru swego zachowania związane jest z wielością informacji. Operowanie na wielu
faktach, konfrontacja z dalszymi i bliższymi celami, mnogość kategorii informacji sprawia, że
funkcjonowanie staje się bardzo obciążające dla naszego mózgu. Damasio twierdzi, że
„gdybyśmy mieli tylko taką strategię wyboru nie mogłaby ona funkcjonować, a na pewno
zabierałaby zbyt wiele czasu. Ograniczona pamięć oraz uwaga powodowałyby, że nie
moglibyśmy przetworzyć wszystkich możliwych danych, aby wybrać najbardziej korzystne
jednostkowo rozwiązanie, a co za tym idzie sposób działania. Potrzebna jest nam alternatywa,
którą nazywa „markerem somatycznym”. Obejmuje on zarówno doznania trzewne jak i poza
trzewne wymuszając zwrócenie uwagi na negatywne skutki, jakie może wywołać dane
działanie. Taki sygnał może powodować „natychmiastowe” odrzucenie danej opcji i
skierowanie się ku rozważaniu innego rozwiązania. Ten automatyczny sygnał alarmowy
pozostawia do rozwiązania mniej alternatyw. Można powiedzieć, że markery somatyczne to
„specjalne rodzaje uczuć generowanych na podstawie wtórnych emocji. Emocje te zostały
połączone w procesie uczenia się z przewidywalnymi przyszłymi skutkami pewnych
scenariuszy rozwoju wypadków”. Gdy dokona się zestawienie markera pozytywnego z
przyszłym skutkiem działania otrzymujemy zachętę do tego działania. Jeśli natomiast będzie
to marker negatywny – otrzymamy „ostrzeżenie” przed przystąpieniem do tego działania.
Najbardziej istotne jest jednak to, że obwody neuronowe odpowiadające za nabywanie
systemu markerów somatycznych położone są właśnie w korze przedczołowej i w dużej
mierze pokrywają się z rejonami odpowiedzialnymi za emocje wtórne.
Uszkodzenie płatów czołowych i prawej półkuli uniemożliwia zatem
zachowania podporządkowane uczuciom, rozumowi i normom społecznym. Zostaje
zaburzony samokrytycyzm i umiejętność bycia z innymi ludźmi. Niemożliwe staje się
odczytywanie intencji własnych działań oraz relacji między obiektami. Ilustruje to przypadek
Phineasa Gage’a, który doznał uszkodzenia mózgu podczas prac budowlanych. Stalowy pręt
przebijając się przez jego lewy policzek, przeszedł przez czołową część jego mózgu wybijając
otwór na szczycie czaszki. Phineas mimo tak znacznej rany głowy, przeżył wybuch, a co
zadziwiające już w chwilę po wypadku mógł normalnie mówić, poruszać się i zachowywał
trzeźwość umysłu. Czuł, słyszał i widział. Ani jego kończyny ani język nie zostały
sparaliżowane. Poruszał się pewnie, nie wykazywał trudności językowych, sprawnie
posługiwał się rękami. Jednak jego zwyczaje, gusta, marzenia senne, aspiracje całkowicie się
zmieniły. „Gage stał się kapryśny, folgujący sobie w największych bezeceństwach, czego
ongiś nie miał w zwyczaju”. Wobec swych kompanów przejawiał największą obojętność i ze
zniecierpliwieniem reagował na wszelkie narzucane mu ograniczenia lub rady, jeśli nie były
w zgodzie z jego oczekiwaniami. Często zawzięcie uparty, choć jednocześnie kapryśny i
niezdecydowany, tworzył niezliczone plany na przyszłość, które jednak porzucał, nim zdążyły
się w pełni wyklarować. Jego język był tak obsceniczny, że kobietom odradzano zbyt długie
przebywanie w jego towarzystwie, by nie poczuły się urażone. Nawet najsilniejsze
reprymendy nie skłaniały go do opamiętania się. Ta nowa osobowość wyraźnie kontrastowała
z cechami jakie przejawiał przed wypadkiem: „umiarkowaniem” i „znaczną siłą woli”. Był on
wtedy postrzegany przez znajomych jako bystry i sprytny fachowiec, osoba dążąca
zdecydowanie do wyznaczonych sobie celów i pełna energii. Wypadek sprawił, że nigdzie nie
zagrzał długo miejsca – rezygnował z pracy z powodu własnych kaprysów lub był z niej
zwalniany z powodu braku dyscypliny. Umarł w wieku 38 lat stając się ofiarą stanu
padaczkowego, w którym konwulsje pojawiające się niemal nieustannie, doprowadziły do
śmierci. Przykład ten sugeruje, że w ludzkim mózgu istnieją ośrodki, których funkcjonowanie
związane jest głownie z indywidualnym i społecznym wymiarem intelektu. To „wybiórcze”
uszkodzenie płata czołowego (pręt nie uszkodził bowiem okolic mózgu odpowiedzialnych za
funkcje językowe i motoryczne tzn. nienaruszone zostały w obu półkulach przedruchowe i
ruchowe okolice kory, jak również wieczko czołowe po lewej stronie nazywane okolicą
Broki) spowodowało u Gage’a upośledzenie zdolności do planowania swojej przyszłości,
zachowania zgodnego z wcześniej przyswojonymi normami społecznymi i decydowania o
własnych działaniach, aby przynosiły one jak największą korzyść. Jak się okazało,
postępowanie w zgodzie z przyswojonymi wcześniej społecznymi konwencjami i zasadami
etycznymi może ulec zaburzeniu na skutek uszkodzenia mózgu nawet wtedy, gdy w wyniku
tego uszkodzenia nie uległy zmianie podstawowe zdolności intelektualne i językowe. W ten
sposób powrót do zdrowia po wypadku okazał się pozorny. Dezintegracja osobowości była
tak widoczna i tak znacząca, że nie pozwoliła Gagowi efektywnie funkcjonować w
społeczeństwie. Zakłócone zostało „rozumienie własnego życia” i zdolność podejmowania
racjonalnych decyzji, tak aby zapewniać coraz lepszą (lub przynajmniej na dotychczasowym
poziomie) egzystencję sobie i swoim bliskim. Stracił on zdolność dokonywania właściwych
wyborów, zmienił się jego system wartości (lub jeśli pozostał taki sam – stare wartości nie
wpływały w żaden sposób na nowe decyzje). Przypadki innych osób z uszkodzeniami kory
przedczołowej (np. współczesny przypadek Elliota) wskazują, że mimo zachowania
inteligencji i zakresu wiedzy na poziomie sprzed urazu, ludzie tacy mimo ciągłego
doświadczania katastrofalnych skutków swoich wyborów – nie uczą się na błędach. Np.
przeprowadzona u Elliota tomografia komputerowa wykazała uszkodzenie obu płatów
czołowych, przy czym uszkodzenie prawego płata (jest odpowiedzialny za świadomość) było
rozleglejsze. Dodatkowo emocjonalność stała się po operacji jakby rozmyta (nic go nie
cieszyło i nie smuciło zarazem).
W przypadku mózgu fizyczny rozmiar uszkodzeń nie zawsze jest proporcjonalny
do wywołanych przez nie zaburzeń. Mózg nie jest jedną wielką plątaniną neuronów
funkcjonujących identycznie niezależnie od położenia. Struktury mózgu, które zostały
zniszczone u Gage i Elliota (kora przedczołowa a ściślej jej okolice brzusznoprzyśrodkowe),
okazały się właśnie tymi, które są niezbędne w rozumowaniu prowadzącym do podjęcia
decyzji.
Literatura:
1. Damasio A.R. „Błąd Kartezjusza”
2. Łuria A. „Podstawy neuropsychologii”
3. Walsch „Neuropsychologia
kliniczna”x60