Abioneuston - nieożywiony neuston detrytus unoszący się

AKADEMIA ROLNICZA w SZCZECINIE
Juliusz C. CHOJNACKI
Małgorzata RACZYŃSKA
L
eksykon
przyrodniczo ekologiczny
Szczecin 2006
Przedmowa
Podstawą niniejszego podręcznika akademickiego jest wydany w 1999
roku „Podręczny leksykon ekologii wód” opracowany z myślą o studentach,
którzy wysłuchiwali wykładów poświeconych środowisku wodnemu. Ten
leksykon okazał się również bardzo przydatny w pomyślnym zdawaniu
egzaminu nie tylko z ekologii wód. W tamtym czasie podręcznik był próbą
zestawienia słownictwa hydrobiologicznego stosowanego w ekologii wód
morskich i limnetycznych z elementami ichtiologii i rybactwa. Ponieważ nakład
tego słownika został niedawno wyczerpany, a również wobec poszukiwania
przez studentów, przed zaliczeniami lub egzaminami podręczników, notatek i
„ściągawek” z wykładów poświęconych biologii, przyrodzie jej ochronie a także
ekologii,
postanowiliśmy
studentom
pomóc
i
wykonaliśmy
za
nich
autoryzowane ściągawki, które należy tylko uważnie przekartkować przed
egzaminem, żeby zapewnić sobie pozytywny jego wynik.
Poprzednie
doświadczenie,
zaowocowało
zwiększeniem
zakresu
tematycznego o nowe pojęcia wniesione do leksykonu, co również wydatnie
poszerzyło liczbę haseł jakie zostały opracowane. W tym podręczniku jest ich aż
2869, chociaż mamy świadomość, że jest ich znacznie więcej lecz
zdecydowaliśmy się jedynie na wykorzystanie wybranych pojęć, które
wykorzystywane są na zajęciach z przedmiotów przyrodniczych i ekologicznych
wykładanych na Wydziale Nauk o Żywności i Rybactwa, Wydziale
Kształtowania Środowiska i Rolnictwa a także na Wydziale Biotechnologii i
Hodowli Zwierząt.
Prawdziwym adresatem leksykonu są młodzi biolodzy posiadający
przygotowanie przyrodnicze na poziomie licealnym, a którzy spotkali się w
Uczelni
wyższej
z
koniecznością
poprawnego
używania
terminologii
0
przyrodniczo – ekologicznej. Niektóre z pojęć celowo pomijaliśmy, żeby
sztucznie nie zwiększać ich ilości o terminy już nie używane, lub te, które są
wykorzystywane jedynie przez bardzo wąskie grupy specjalistów np. algologów
czy genetyków.
Dla
jednoznaczności
terminologii,
nie
podawaliśmy
wzorów
współczynników, niezbędnych do ich obliczenia, natomiast często w tekście
pojawia się znaczek „” ukazujący czytelnikowi powiązania między hasłami.
Czasami podkreślaliśmy współzależność podanych haseł w terminologii
przyrodniczej, podawaliśmy również ich wykorzystanie potoczne lub słowa z
nimi bliskoznaczne.
Do opracowania tej „ściągawki” wykorzystaliśmy bardzo dużą ilość prac
specjalistycznych jak również słowników i monografii zestawionych w
piśmiennictwie,
choć
ze
zrozumiałych
względów
podaliśmy
jedynie
najprzydatniejsze z przebogatej literatury krajowej i zagranicznej.
Zwracamy się do Czytelników niniejszego leksykonu o uprzejme
nadsyłanie swoich uwag lub sugestii, co pozwoli skorzystać z nich w
ewentualnym, kolejnym wydaniu podręcznika.
Juliusz C. Chojnacki*, Małgorzata Raczyńska**
Akademia Rolnicza w Szczecinie
Katedra Ekologii Morza i Ochrony Środowiska
e-mail: *
[email protected]
** [email protected]
1
Szczecin czerwiec 2006
A
bioneuston
-
nieożywiony  neuston  detrytus
unoszący się na powierzchni wody.
Abioseston ( trypton) - martwa
część  sestonu, zawieszone w wodzie
cząsteczki nieorganiczne i martwe
cząsteczki organiczne  detrytus.
Abiotyczne siedlisko - określenie
fizycznych czynników siedliska, które
wpływają na organizmy, np. temperatura,
intensywność
światła,
dostępność wody,  gleba itd.
Abiotyczny - odnoszący się do
materii nieożywionej lub pozbawionej
życia; nieożywiony. Strefa abiotyczna
strefa, w której nie występuje życie, np.
w głębi skorupy ziemskiej czy też w
najwyższych warstwach atmosfery.
Czynniki abiotyczne wszelkie elementy
przyrody nieożywionej, działające na
organizmy danego środowiska, np.
czynniki klimatyczne, glebowe.
Abrazja - niszczenie  brzegów przez
fale i  prądy wody oraz przez
dynamiczne uderzenia fal i materiału
skalnego o  brzeg, a także niszczenie
przez lód i wiatr, prowadzi do
powstania  klifu. Wyróżniamy
abrazję rzeczną, morską, lodowcową i
eoliczną (wietrzna).
Abysal - środowisko dna morskiego
na głębokości rozpoczynającej się od
końca stoku kontynentalnego tj. 2000 6000 m (wg. innych źródeł 2000 –
5000m).
Abysalna strefa - część oceanu
położona poniżej 1000 m głębokości.
Abysobionty - zwierzęta żyjące
wyłącznie
w
dnie
równin

abysalnych,
przystosowane
do
wysokich ciśnień, niskich temperatur
oraz braku światła.
Abysopelagial
środowisko
otwartych wód pelagicznych poniżej
4000 m głębokości.
Acetylocholina
substancja
organiczna
wydzielana
przez
zakończenie  neuronu podczas
przewodzenia  impulsu. Przekazuje
go ona bądź do innego  neuronu,
bądź, jeżeli styka się z mięśniem,
powoduje jego skurcz. Acetylocholina
zostaje następnie rozłożona przez
odpowiedni  enzym.
Acetylokoenzym A - reszta kwasu
octowego, jest substratem i produktem
wielu reakcji. Najważniejsza z nich to
 cykl kwasu cytrynowego.
Acidifikacja
–
proces

antropogenicznego
zakwaszania
zbiornika wodnego wskutek dopływu
ścieków zawierających  kwasy.
Acidobionty - organizmy żyjące w
środowisku kwaśnym.
Acidofoby - organizmy unikające 
środowiska silnie zakwaszonego.
Acidotroficzne jezioro - zbiornik
nieharmonijny, o silnie zakwaszonej
wodzie < pH 4, w wyniku dopływu wód
zlewni zawierających kwasy mineralne.
Acidotrofizacja - zakwaszenie wód
powierzchniowych
np.
wskutek
opadów kwaśnych deszczów.
Acidotrofizm – powstaje wskutek
dopływu
kwasów
mineralnych
pochodzących z otaczających skał do 
biotopów wodnych; są to warunki
bardzo niekorzystne dla życia.
Acrotelm - żywa, wierzchnia część 
torfowiska, decydująca o jego wzroście,
charakteryzująca się.
Adaptacja (przystosowanie) - zmiany
zachodzące
w
żywych
istotach
2
ułatwiające egzystencję w danym
środowisku.
Adhezja – zdolność przylegania 
bakterii do podłoża i do innych 
organizmów dzięki specjalnym 
organellom komórkowym  fimbriom.
Adhezyjna woda – jest rodzajem
wód podziemnych, które nie biorą
udziału w podziemnym krążeniu wód,
otaczają cienką błonka ziarna gleby i
skał.
Adkrustacja – modyfikacja  ściany
komórkowej polegająca na nakładaniu
substancji na powierzchni mikrofibrylli
celulozowych, np.  śluzowacenie, 
woskowacenie  kutynizacja.
ADP – adezynodifosforan, nukleotyd,
uczestniczy
w
przemianach
energetycznych dzięki odwracalnej
reakcji zachodzącej z pobraniem lub
oddaniem energii, potocznie nazywany
„bankiem
energii”
użytecznej
biologicznie w  komórce.
Adrenalina  hormon wydzielany
do krwi kręgowców przez nadnercza,
wzmaga ciśnienie tętnicze i ułatwia
wysiłek mięśniowy. Pewne neurony (
układu autonomicznego) wydzielają ją
zamiast  acetylocholiny.
Aeracja
napowietrzanie

środowiska
np.
wodnego,
przy
zabiegach
rekultywacyjnych
napowietrzanie wykonuje urządzenie
zwane aeratorem.
Aerobiont (tlenowiec - oksybiont) organizm mogący żyć tylko w
środowisku bogatym w tlen gazowy lub
rozpuszczony w wodzie.
Aerobowy
tlenowy
(
anaerobowy).
Aeroplankton
(anemoplankton,
plankton
powietrzny)
mikroorganizmy unoszące się biernie
nad ziemią, nawet na wysokościach
600 – 4000m gdzie przedostają się z
kurzem lub w kropelkach wody; są to
najczęściej komórki przetrwalnikowe,
zarodniki roślin, pyłek kwiatowy,
nasiona
roślin
naczyniowych,
pierwotniaki, a nawet bakterie, pleśnie
i drożdże. Jest to również pokarm dla
 epineustonu który zjada wszystko
co opada na powierzchnię wody.
Aerozole - rozproszone (dyspersja)
stałych lub płynnych cząstek w ośrodku
gazowym, np. dym.
Afotyczna strefa – jest warstwą wód
 jeziornych lub morskich do której
nie dociera światło. W  jeziorach (w
zależności od przezroczystości i stopnia
 zanieczyszczenia wody) rozpoczyna
się od głębokości około 400m a w
morzach i oceanach około 1700 m.
Agregacje planktonu - lokalne
skupienia
organizmów

planktonowych,
w
których
zagęszczenie  planktonu może
przekraczać kilka tysięcy osobników w
1 litrze wody.
Agresywność wody - właściwość
wód
zwłaszcza
zasolonych
i
podgrzanych
polegająca
na
przyspieszaniu procesów korozji w
wodzie materiałów budowlanych (np.
poszycia statków itp.).
Akinety - stadia przetrwalne sinic
(Cyanobacteria).
Aklimacja
przystosowanie
fizjologiczne do zmiany określonego
parametru.
Aklimatyzacja - przystosowanie się
organizmów do nowych warunków
środowiskowych co następuje w
wyniku  migracji,  emigracji lub 
introdukcji.
Akratopegi - wody o podwyższonej
mineralizacji (0,5 – 1,0 g/dm3).
Akson  neuryt.
Aktyna  białko fibrylarne.
Aktywator
–
substancje
wzmacniające
lub
umożliwiające
działanie niektórych związków np. 
enzymów.
Aktywna ochrona  czynna
ochrona.
Aktywny octan  acetylokoenzym
A.
Akumulacja - gromadzenie lub
magazynowanie
jakichś
środków,
substancji lub energii np. substancji
2
chemicznych i radioaktywnych w
organizmie itp.;  bioakumulacja
dotyczy gromadzenia substancji w
organizmach żywych.
Akwakultura  hodowlane zabiegi
człowieka mające na celu zwiększenie
pozyskiwania
pożywienia
ze

środowiska wodnego naturalnego lub
sztucznego (jeziora, sadzawki, stawy,
zatoki morskie – pozyskujemy ryby,
glony, mięczaki itp.).
Akwaterapia - wodolecznictwo jest
jedną z metod terapii medycyny
niekonwencjonalnej, m.in. bicze wodne
podwyższające ogólny  metabolizm
chorego.
Akwen – dowolny obszar wodny
obejmujący wody zarówno  bieżące
(lotyczne) jak i stojące (lenityczne), lub
wydzielony obszar morza np. zatoka.
Albuminoidy — substancje białkowe
nierozpuszczalne w wodzie, wchodzące
w skład elementów szkieletowych
zwierząt.
Albuminy
rodzaj
białek
rozpuszczalnych w wodzie, np. 
białka zawarte w osoczu krwi.
Algi  glony wodne, najprostsze
rośliny cudzożywne, również popularna
nazwa glonów morskich. Bez jądra
komórkowego 
sinice, z dobrze
wykształconym jądrem komórkowym –
wiciowce, eugleniny,  okrzemki,
zielenice,  brunatnice i krasnorosty.
Algicydy - środki chemiczne należące
do grupy herbicydów, służące do
niszczenia glonów w zbiornikach
wodnych.
Algorytm - szczegółowy przepis
rozwiązania danego zadania.
Alimentacja - dodatkowe zasilanie
wód powierzchniowych przez wody
opadowe, źródlane oraz z topniejących
śniegów i lodowców.
Alkalia  zasady.
Alkaliczność
(zasadowość)
właściwość roztworów polegająca na
większym
stężeniu

jonów
wodorotlenowych OH niż  jonów
wodorowych H+.
Alkalifile - organizmy zasadolubne,
które znajdują optymalne warunki do
rozwoju w wodach i  glebach o
odczynie zasadowym.
Alkaloidy  związki organiczne
występujące u niektórych  gatunków
roślin wyższych, silnie toksyczne,
stosuje się je jako leki: chinina,
morfina, kodeina, kokaina; stosuje się
je jako środki pobudzające lub
znieczulające, np. kurara, kofeina,
strychnina, morfina, chinina.
Allele - dwa lub więcej  genów,
które zajmują jednakowe położenie w
chromosomach
homologicznych
i
warunkują odmienne wykształcenie tej
samej cechy.
Allelopatia - hamujący wpływ
niektórych gatunków roślin na wzrost
innych (często konkurencyjnych) przez
uwalnianie
do

środowiska
substancji chemicznych. Termin ten
ostatnio stosuje się również w
odniesieniu do oddziaływań pomiędzy
zwierzętami.
Allochtoniczna materia - materia
wyprodukowana i pochodząca spoza
danego układu,  ekosystemu;
źródłami allochtonicznej materii mogą
być
dopływy
rzeczne,
opady
atmosferyczne, ścieki, produkty erozji
brzegowej.
Allochtoniczne
organizmy
organizmy zasiedlające dany teren a
pochodzące z innego terenu w wyniku

migracji,
zawleczenia
lub
wprowadzone poprzez introdukcję.
Allochtoniczne
substancje
substancje dopływające do układu, 
ekosystemu z otoczenia, np. wraz ze
spływem wód, nawożeniem.
Allochtoniczny - docierający do
systemu z zewnątrz (np.  gatunek
allochtoniczny
lub

materia
allochtoniczna);  autochtoniczny.
Allochtonizacja - zastępowanie
elementów  autochtonicznych przez
 allochtoniczne; allochtonizacja szaty
roślinnej jest wyrazem jej 
synantropizacji.
3
Allogeniczny - ukształtowany przez
czynniki zewnętrzne.
Allokacja - rozdział materii i energii
pomiędzy wzajemnie wykluczające się
cele, na przykład pomiędzy wzrost
somatyczny i reprodukcję ( historia
życia).
Allozym (izozym) - jeden z różnych 
alleli tego samego  enzymu, które
spełniają te same funkcje, ale różnią się
nieco w swej strukturze i w procesie 
elektroforezy z różną prędkością
wędrują
w
polu
elektrycznym.
Elektroforetyczną analizę allozymów
stosuje się jako marker w procesie
identyfikacji
ewentualnych
różnic
genetycznych.
Aluwia (napływy, osady rzeczne) osady, nanosy ( żwiry, piaski itp.)
transportowane przez  rzekę i
osadzane w jej dolinie; gromadzą się w
miejscach zmniejszonego przepływu
głównie w dolnym  biegu rzeki, na
zalewiskach powodziowych oraz przed
naturalnymi i sztucznymi  zaporami.
Aluwialne gleby  napływowe
gleby.
Aluwialny
pozostający
pod
wpływem wylewów rzeki.
Aluwium - miejsce nagromadzenia
okruchów skalnych naniesionych przez
rzekę.
Ambiwalentna
reakcja
połączenie dwóch sprzecznych reakcji,
będących odpowiedzią na dwa różne 
bodźce działające jednocześnie, np.
pociąg do jedzenia i strach przed
wrogiem.
Ambra
–
szara,
woskowata,
substancja organiczna mająca silny
zapach kadzidła znajdująca się w
żołądku kaszalota. Stosowana w
przemyśle
perfumeryjnym,
poszukiwana jako najlepszy utrwalacz
zapachu, stąd wysoka cena tej
substancji.
Ameboidalna
komórka

komórka o zmieniającym się kształcie,
z  nibynóżkami ( pseudopodiami),
jak u ameby.
Amfifity - rośliny ziemno - wodne,
porastają brzegi wód jak i płytki
błotnisty i zarastający litoral.
Amiktyczne jezioro  jezioro,
którego wody nigdy nie ulegają
mieszaniu (np. pod grubą pokrywą
lodową);  miktyczne typy jezior.
Aminokwasy  związki organiczne
zbudowane z co najmniej 1 grupy
karboksylowej i 1 aminowej, są
składnikiem m.in.  białek, 
hormonów, witamin,  koenzymów,
 alkaloidów.
Amitoza  podział komórki.
Amoniak - gaz o wzorze chemicznym
NH3, tworzący z wodą roztwór
zasadowy
NH4OH,
jest
on
odpadkowym produktem  przemiany
materii ( metabolizmu), biogaz
wytwarzany w procesie rozkładu
substancji białkowych; chłodnictwie
jako
czynnik
chłodniczy;
silnie
toksyczny,
reguluje
kwasowość
środowiska.
Amonifikacja - biochemiczny proces
rozkładu związków  azotu w
szczątkach roślin i zwierząt oraz
wydalinach zachodzący pod wpływem
drobnoustrojów i prowadzący do
powstania  amoniaku; amonifikacja
jest jednym z etapów obiegu  azotu w
przyrodzie, dzięki któremu  azot staje
się przyswajalny dla roślin.
Amonifikatory  drobnoustroje
zdolne do prowadzenia procesu 
amonifikacji.
AMP
–
kwas
adenozynomonofosforowy, nukleotyd,
składnik kwasów  DNA i  RNA,
odgrywa ważną rolę w utrzymaniu
potencjału energetycznego  komórki
oraz
odpowiedniego
poziomu
nukleotydów adenozyny.
Amplituda ekologiczna gatunku zakres warunków występujących w
siedlisku (kwasowości, wilgotności,
temperatur) pozwalający na bytowanie
w nim określonego gatunku.
Amplituda fali – liczona do poziomu
spokoju rzędna grzbietu lub doliny fali.
4
Anabioza - stan maksymalnego
ograniczenia czynności życiowych
występujący u wielu organizmów
zwierzęcych i roślinnych, reakcja
przystosowawcza
organizmów
do
niesprzyjających
warunków

środowiskowych zarówno na lądzie jak
i w środowisku wodnym (niska
temperatura, zbyt wysoka temperatura
- susza, itp.). W obecności wody
odzyskują czynną żywotność np.
nasiona, mchy, wrotki, niesporczaki.
Anabolizm
- szereg procesów
zachodzących
w
komórkach
prowadzących do  syntezy takich
związków jak:  lipidy,  białka, 
cukry,  kwasy nukleinowe.
Anadromiczne
ryby
ryby
dwuśrodowiskowe (merohydrobionty),
ryby wędrowne; różne etapy swojego
 cyklu życiowego przechodzą w
różnych
środowiskach
(rzekach,
potokach i jeziorach oraz w morzu) i w
pewnych etapach tego  cyklu
odbywają wędrówki między nimi, np.
jesiotr, łosoś, troć wędrowna, niektóre
populacje certy; rozradzają się w
górnym biegu rzek zaś dorastają w
morzu. Przeciwieństwem są organizmy
 katadromiczne, lub wyłącznie
morskie
czy
słodkowodne
(
monobiotyczne)
Anaerob (beztlenowiec) - organizm
żyjący w środowisku ubogim w tlen.
Anaerobionty (  anaeroby,
anoksybionty,  beztlenowce) organizmy przystosowane do życia w
środowisku beztlenowym, korzystające
z energii uwalnianej w procesie
beztlenowego
oddychania
komórkowego
(żyją
zarówno
w
środowisku lądowym jak i wodnym).
Anaerobowy
 beztlenowy (
aerobowy)
Anaerobowy
proces
(
anoksybioza) - biochemiczny proces
zachodzący
w
warunkach
beztlenowych.
Anaeroby  anaerobionty.
Anaeroby
fakultatywne
(anaeroby względne)  anaeroby
zdolne do życia również w warunkach
tlenowych
np.:

bakterie
denitryfikacyjne, drożdże.
Anaeroby
obligatoryjne
(anaeroby
bezwzględne)

anaeroby nie znoszące tlenu i ginące w
warunkach tlenowych.
Anafaza - trzecia faza  mitozy. W
tym etapie  chromatydy zaczynają się
rozdzielać i przemieszczać do biegunów
 komórki.
Analiza technologiczna wody –
analiza jakościowa i ilościowa wody
wykonana w celu ustalenia możliwości
i sposobu jej uzdatniania.
Analogiczne narządy  narządy
spełniające u różnych organizmów
jednakowe czynności. Mają one jednak
pochodzenie odmienne, podobieństwo
ich budowy jest więc wtórne. Np.
skrzydła ptaków i owadów (patrz
homologiczne  narządy).
Anastomoza - połączenie rozgałęzień
tętnic, żył, naczyń chłonnych (
limfatycznych) lub nerwów.
Anatomia - nauka o budowie 
organizmów.
Androgeny - substancje decydujące o
występowaniu  drugorzędnych cech
płciowych u samca.  Jądra
kręgowców produkują  hormony
androgenowe, np. testosteron.
Anekumena - tereny nie zamieszkane
przez człowieka, na których przebywa
on jedynie okresowo (szczytowe partie
wysokich gór, Antarktyda, Arktyka,
morza i oceany).
Anemometr
(wiatromierz)
urządzenie do pomiaru prędkości, a
czasami i kierunku wiatru lub ruchu
gazów.
Anemoneuston - organiczne i
mineralne
cząstki
pochodzenia
lądowego, nawiewane przez wiatr,
unoszące się na powierzchni wody.
Anemoplankton  aeroplankton.
Aneroid - barometr puszkowy lub
czujnik ciśnieniomierza absolutnego.
5
Angstrem (Å) - miara długości, jedna
dziesięciomilionowa  mikrona.
Anhydraza węglanowa  enzym
ułatwiający transport i  wydalanie 
dwutlenku węgla z ustroju.
Anhydrobioza – jest zdolnością
organizmów żywych do przetrwania w
stanie całkowitego odwodnienia.
Anionity (wymieniacze jonowe)
 jonity posiadające grupy funkcyjne
zdolne
do
wymiany
anionów
wchodzących w ich skład na aniony
znajdujące się w roztworze.
Aniony  jony ujemne.
Anizogamety  gameta męska i
żeńska posiadają zdolność poruszania
się oraz różnią się wielkością.
Anizogamia
proces

zapłodnienia, w którym biorą udział
dwie  morfologiczne zróżnicowane 
gamety.
Anoksja - brak tlenu w środowisku
(powoduje  przyduchę w środowisku
wodnym).
Anoksybionty  anaerobionty.
Anoksybioza - życie bez tlenu;
zachodzenie procesów biochemicznych
bez udziału tlenu, na przykład 
fermentacja.
Anoksyczne

środowisko
środowisko beztlenowe.
Anomalia magnetyczne – lokalne
koncentracje

minerałów
ferromagnetycznych
w
skorupie
ziemskiej powodujące zniekształcenia
ziemskiego  pola magnetycznego.
Anomalia termiczne – zakłócenia
równoleżnikowego układu izoterm na
powierzchni oceanu wywołane prądami
oceanicznymi (dodatnie prądy ciepłe i
ujemne prądy zimne).
Anotermia – proste uwarstwienie
termiczne w zbiorniku wodnym w
sezonie letnim.
Antagonizm – przeciwstawność
czynności, odnosić się może do 
narządów albo układów  organizmu.
Anterozoidy  plemniki roślinne.
Antraknozy  choroba fizjologiczna
 roślin.
Antropofilne
organizmy

synatropijne organizmy.
Antropofity  synatropijne rośliny.
Antropofobia - unikanie sąsiedztwa
człowieka, niezdolność do życia w
środowisku przekształconym przez
człowieka.
Antropogeniczne
czynniki
działalność człowieka (świadoma lub
nie) wpływająca na abiotyczne i 
biotyczne czynniki  środowiska w
sposób destrukcyjny lub przeciwnie.
Antropogeniczne
formy
morfologiczne formy na powierzchni
ziemi powstałe w wyniku działalności
człowieka. Wyróżnia się trzy formy:
wklęsłe, wypukłe i płaskie. Wklęsłe to
np. wyrobiska kopalni odkrywkowych,
zapadliska po eksploatacji podziemnej,
niecki otworowego wytapiania siarki,
wypukłe: składowiska, groble, nasypy,
płaskie: po likwidacji naturalnych
wyniosłości.
Antropogeniczny
będący
rezultatem działań człowieka.
Antropogenizacja
całokształt
działań ludzkich, polegająca na zmianie
naturalnych obiektów na sztuczne,
genetycznych
zmianach
w

populacjach itp.
Antropologia - nauka o człowieku.
Antropopresja - całość działań
ludzkich w środowisku przyrodniczym
wywołujących
zamierzone
i
niezamierzone zmiany w środowisku,
genetyczne zmiany w  populacjach
itp.
Najpopularniejsze
są

eutrofizacja jak również acydyfikacja
(zakwaszenie).
Antroposfera
obszar
zamieszkiwany przez człowieka jako 
gatunek.
Antybiotyk - substancja, która
powstrzymuje  rozmnażanie się
pewnych istot jednokomórkowych, jak
np.  bakterie. Antybiotyki są często
wydzielane przez  grzyby, np.
penicylina przez Penicillium notatum.
6
Antybioza - ograniczenie rozwoju lub
uśmiercanie jednej grupy organizmów
przez substancje produkowane przez
inną grupę.
Antycyklon (wyż) - układ ciśnień
atmosferycznych; ruchy mas powietrza
odbywają się z centrum obszaru o
najwyższym ciśnieniu, ku obrzeżom w
kierunku obniżającego się ciśnienia;
wirowy układ wiatrów o kierunku
zgodnym
z
kierunkiem
ruchu
wskazówek zegara na półkuli północnej
i odwrotny na południowej.
Antygen - substancja, która po
wprowadzeniu do  środowiska
wewnętrznego organizmu wywołuje
szybciej lub wolniej powstanie 
przeciwciała ją właśnie niweczącego.
Antyklina - fałda utworzona ze skał
osadowych, wybrzuszona ku górze.
Antymetabolity
substancje
chemiczne
zaburzające
przebieg
przemiany
materii,
na
skutek
zastępowania właściwych metabolitów
w procesach biochemicznych.
Antytoksyna
—
przeciwciało
niweczące  toksynę, a również
organizm ją wytwarzający.
Aparat Golgiego  organellum
komórkowe, podstawowym elementem
strukturalnym jest  diktiosom. Bierze
udział
w
wydalaniu
niektórych
substancji, miejsce przebudowy i
różnicowania
się

błon
przeznaczonych do wbudowania w 
plazmolemmę, miejsce  syntezy
glikoproteidów
pokrywających
powierzchnię  komórek zwierzęcych,
miejsce syntezy pektyn i hemiceluloz
będących składnikami  ściany
komórkowej
w

komórkach
roślinnych, pośredniczy w wydzielaniu
innych składników ściany komórkowej
np.  kalozy i celulozy, uczestniczy w
wewnątrzkomórkowej regulacji 
gospodarki wodnej, w komórkach
roślin bierze udział w procesie 
cytokinezy i procesach budulcowych
ściany komórkowej.
Aparat szparkowy  narząd
składający się z dwóch komórek
przyszparkowych
(ewentualnie
otaczających je dodatkowych) oraz
szczeliny między nimi. Komórki
przyszparkowe mogą zmieniać kształty
dzięki zmianie  turgoru i w ten
sposób otwierać lub zamykać szparkę
prowadzącą
do
przestrzeni
międzykomórkowych, a więc mogą
regulować wymianę O2, CO2 i pary
wodnej między rośliną a środowiskiem
zewnętrznym.
Aphelium - punkt wokółsłonecznej
orbity planety lub komety najbardziej
odległy od Słońca.
Apoenzym - część białkowa 
enzymu, czynny dopiero w połączeniu
ze  składnikiem niebiałkowym 
koenzymem; decyduje o swoistości
enzymu, a często i o rodzaju reakcji.
Apofity - rośliny rodzime, należące do
flory
danego
rejonu,
które
rozprzestrzeniły się pod wpływem
działalności człowieka na tereny 
antropogeniczne.
Apolarny  hydofobowy.
Archaiczne - określenie skał 
prekambryjskich,
przeważnie
krystalicznych,
a
również
ery
geologicznej, w której się one
formowały.
Archeany  archebakterie.
Archebakterie
(archeany)
najprymitywniejsza z żyjących dziś
grup  organizmów prokariotycznych,
jednokomórkowych. Są w istocie nieco
bliżej spokrewnione z przodkami 
eukariontów niż z  bakteriami, w
związku z tym zostały wydzielone jako
oddzielna grupa systematyczna.
Archeogonium  narząd u pewnych
roślin w kształcie małej buteleczki,
zawierający  komórkę jajową, np. u
mchów.
Archeologia (prehistoria) - nauka
badająca na podstawie sprzętów,
budowli i przeszłość pradawnych
ludów.
7
Areał - obszar zajmowany i broniony
przez zwierzę, gdzie spełnia ono swe
czynności życiowe, np. zdobywa
pokarm, gniazduje lub rozmnaża się.
Areizm - bezprzepływowość zbiornika
wodnego, brak dopływu lub 
odpływu.
Arenal
środowisko
życia
organizmów

psammon
występujących w piasku przybrzeżnym
i plaży. W obrębie  arenalu wyróżnia
się:  hydroarenal ( piasek stale
zanurzony w wodzie),  higroarenal
( piasek okresowo zalewany wodą),
 euarenal ( piasek zasilany jedynie
wodą podsiąkającą z przyległego 
akwenu).
Areografia - nauka o zasięgach
roślin, zwierząt, gleb oraz sposobach
ich powstawania.
Areometr - urządzenie do pomiaru
gęstości cieczy lub innych wielkości
związanych z gęstością.
Argilon bentos zasiedlający
środowisko
dna
gliniastego;
przeciwieństwem jest  pelon,  liton
i  psammon)
Aridowość - pojęcie oznaczające
cechę  klimatu suchego o przewadze
potencjalnego parowania nad ilością
opadów.
Aridyzacja
proces
spowodowany
w
większości
przypadków
wadliwą
gospodarką
człowieka polegający na wzroście
suchości  klimatu lub gleby.
Arktyczna i antarktyczna strefa obszar zawarty między biegunami a
kręgami podbiegunowymi.  Klimat,
zależnie od położenia terenu, jest mniej
lub bardziej zimny.
Armator - osoba prawna lub fizyczna
eksploatująca własny lub wynajęty
statek; zatrudnia kapitana i załogę oraz
odpowiada cywilnie za zobowiązania
wynikające z eksploatacji statku.
Artezyjska studnia (artezyjskie
wody) - wywiercona w synklinie
studnia, z której tryska woda, ponieważ
 warstwa wodonośna znajduje się
pod ciśnieniem. Pierwszą taką studnie
wywiercono w Artois (Francja).
Asenizacja - usuwanie i wywożenie
płynnych nieczystości w celu ich 
kompostowania lub bezpośrednio na
pola uprawne.
Asocjacja roślinna  zespół
roślinny, lub związek połączonych
osobników (jedno lub wielogatunkowy)
żyjących w określonym siedlisku .
Astatyczny zbiornik wodny zbiornik o bardzo zmiennym poziomie
wody, często okresowo wysychający.
Astatyzm - chroniczna  zmienność
warunków

środowiskowych
występująca w  strefie brzegowej
większych zbiorników wodnych (np. 
jezioro Miedwie,  brzeg morza).
Astenosfera - warstwa górnego
płaszcza Ziemi, plastyczna, między
głębokościami 80 – 200 km,
pozwalająca na ruchy płyt  litosfery i
wyrównanie izostatyczne.
Astrofizyka - dział nauki astronomii
zajmujący się badaniem chemicznych i
fizycznych zjawisk, zachodzących w
ciałach niebieskich i w materii
kosmicznej.
Astronomia - nauka o ciałach
niebieskich:
Księżycu,
planetach,
Słońcu, gwiazdach, kometach itd. i
prawach nimi rządzących.
Asymetria dorzecza - wyraźne
zróżnicowanie
między
wielkością
prawej i lewej części dorzecza.
Asymilacja – pobieranie przez 
organizmy prostych związków i
syntetyzowanie
z
nich
wielkocząsteczkowych
składników
własnego  organizmu, przykładem
asymilacji u organizmów może być 
fotosynteza.
Asymilacja węgla  fotosynteza.
Asymilacyjna wydajność - część
przyjmowanego pokarmu, który jest
absorbowany i wchłaniany na drodze
 metabolizmu.
Asymilanty - organizmy asymilujące;
rośliny zielone, sinice i niektóre 
bakterie.
8
Atmosfera - powłoka gazowa (zwykle
mieszanina gazów), otaczająca planetę
lub gwiazdę.
Atmosfera ziemska - gazowa
powłoka otaczająca Ziemię składająca
się z mieszaniny gazów (głównie 
azotu, tlenu, argonu, CO2) nazywanej
powietrzem.
Atmosfery  cyrkulacja - ruchy
mas powietrza obejmujące całą Ziemię,
wykazujące strefowość.
Atmosferyczne

pływy
cykliczne
zmiany
ciśnienia
atmosferycznego
związane
z
działaniem pól grawitacyjnych Słońca i
Księżyca.
Atmosferyczne
zmętnienie
zmniejszenie
przezroczystości
atmosfery
wywoływane
przez
zawieszony w niej pył, dym, itp.
Atol  wyspa koralowa mająca kształt
podkowy lub pierścienia otaczającego
 lagunę. Powstaje przez narastanie
rafy w wyniku podnoszenia się
poziomu morza lub obniżania jego dna.
Atom - najmniejsza część pierwiastka,
która może uczestniczyć w reakcji
chemicznej.
ATP – kwas adezynotrifosforanowy,
bank energii” użytecznej biologicznie w
komórce, odszczepienie od ATP reszt
kwasu fosforowego (z wytworzeniem 
ADP lub  AMP) wyzwala energię
zmagazynowaną
w
wiązaniach
wysokoenergetyczną wykorzystywaną
np. przy pracy  mięśni lub do
zapoczątkowania
wielu
procesów
metabolicznych, np.  biosyntezy 
białek.
Atraktanty (przynęty) - bodźce
chemiczne lub fizyczne (światło,
dźwięk) wabiące  szkodniki (owady,
gryzonie) i wykorzystywane do ich
zwalczania.
Atrofia
zanik
(patologiczny)
komórek, tkanek na skutek zakłóceń w
ich odżywianiu np. przy obniżonym
dopływie krwi.
Auksotroficzne glony  glony
wymagające do swojego wzrostu
obecności
pochodnych
substancji
organicznych, np. witamin.
Auksyny  hormony roślinne
(fitohormony),

substancje
wzrostowe,
regulatory
wzrostu,
minimalne
ilości
a
wpływają
pobudzająco na wzrost rośliny.
Autekologia - dziedzina ekologii
zajmująca się wpływem czynników
ekologicznych na rozwój, zachowanie
funkcje, przystosowanie organizmów
danego gatunku lub innej jednostki
systematycznej.
Autoanalizator
urządzenie
automatyczne pomocne przy analizie
wody i ścieków; pobiera próbki,
rozcieńcza, ogrzewa, sączy itp.
Autochtoniczne
organizmy
organizmy miejscowe, pochodzące z
obszaru występowania.
Autochtoniczne
substancje
substancje wytwarzane w danym 
ekosystemie i w nim występujące.
Autochtoniczny - istniejący lub
powstały wewnątrz systemu (np. 
gatunek autochtoniczny lub materia
autochtoniczna; przeciwieństwo 
allochtoniczny.
Autofagia – mechanizm występujący
w  komórkach, które uległy
uszkodzeniu lub których  organelle
zestarzały się. Polega on na otoczeniu
uszkodzonej organelli błoną, powstała
w ten sposób struktura zwana 
autofagosomem łączy się z 
lizosomem, tworząc  autolizosom,
wewnątrz którego organellum zostaje
strawione.
Autofagosom – otoczone specjalną
błoną  organellum komórkowe, które
uległo uszkodzeniu, powstaje podczas
 autofagii.
Autogennych - wywołany przez
przyczyny wewnętrzne.
Autolizosom – powstaje podczas 
autofagii, jest to połączony 
autofagosom z  lizosomem, we
wnętrzu którego odbywa się trawienie
niepotrzebnych

organelli
komórkowych.
9
Autonomiczny układ nerwowy –
część układu nerwowego  kręgowców
niezależnego od woli, unerwiając
narządy wewnętrzne.
Autotrofia ( samożywność) wykorzystanie nieorganicznych źródeł
węgla (CO2, HCO3) w procesie tworzenia
organicznych komponentów biomasy
( heterotrofia,  miksotrofia).
Autotrofizm

samożywność;
odżywianie się organizmów prostymi
związkami nieorganicznymi w drodze
asymilacji z wykorzystaniem energii
świetlnej
(rośliny
zielone)
lub
chemicznej (niektóre  bakterie).
Autotrofy – bakterie i rośliny
syntetyzujące związki organiczne z soli
nieorganicznych przy udziale energii
słonecznej.
Awifauna  ornitofauna.
Azoiczność – popularne określenie
stanu środowiska charakteryzującego
się brakiem wyżej uorganizowanych
roślin lub zwierząt tlenolubnych,
natomiast jest to stan środowiska
zasiedlonego wyłącznie przez 
beztlenowce np. dno największych
głębi Bałtyku, morza Czarnego ale
również  profundalu jezior 
eutroficznych.
Azonalność
niestrefowość,
niezależność jakichkolwiek zjawisk od
stref  klimatycznych.
Azot – pierwiastek chemiczny z grupy
azotowców,
zaliczany
do

makroelementów, który wraz z 
węglem,  tlenem,  wodorem tworzy
swoisty
„szkielet”

materii
organicznej budując wszystkie 
związki organiczne, jest składnikiem 
białek
stanowiących
podstawowy
składnik

protoplazmy,
jest
składnikiem  białek złożonych,
stanowi
składnik
związków
niebiałkowych,
amin,
amidów,
cząsteczek  chlorofilu i  alkaloidów.
Azot
atmosferyczny
–
jest
pierwotnym źródłem tworzenia 
aminokwasów, puryn i innych 
związków organicznych zawierających
 azot, wiązany jest jedynie prze
niektóre gatunki  bakterii i  sinice.
Azot nieorganiczny  azot nie
związany w związkach organicznych;
łatwo rozpuszczalny w wodzie np. 
azot azotanowy.
Azot organiczny  azot związany w

cząsteczkach
związków
organicznych
(np.

białka);
nierozpuszczalny w wodzie.
Azotany - sole (zwane pospolicie
saletrami) lub estry  kwasu
azotowego.
Azotawy kwas (HNO2) - kwas
nietrwały istniejący tylko w roztworach
wodnych i w postaci soli  azotynów.
Azotobakter - bakteria zdolna do
wiązania  azotu z powietrza,
występuje w wodach i glebie
wzbogacając ją w przyswajalne dla
roślin związki  azotu.
Azotowy kwas (HNO3) - mocny
kwas nieorganiczny (żrąca ciecz);
pochodnymi tego kwasu są  azotany;
stosowany do produkcji nawozów
sztucznych, barwników, preparatów
farmaceutycznych.
Azotu dwutlenek (NO2) - brunatny,
trujący gaz, bezwodnik  kwasu
azotowego i  azotawego; silne
właściwości utleniające; obecny w
powietrzu
w
wyniku
procesów
chemicznych oraz spalania paliw
płynnych i stałych.
Azotu obieg w przyrodzie skomplikowana, cykliczna przemiana
związków  azotu w biosferze, podczas
których

azot
atmosferyczny
przechodzi w związki białkowe,
amonowe,  azotyny,  azotany i
powraca do atmosfery.
Azotu
podtlenek
(N2O,
gaz
rozweselający) - gaz o działaniu
oszałamiającym.
Azotu tlenek (NO) - łatwo
utleniający się, bezbarwny gaz bez
większego znaczenia toksykologicznego
ze względu na nietrwałość.
10
Azotu tlenk  tlenki azotu.
Azotyny - sole  kwasu azotawego
HNO2; toksyczne, powstają w wyniku
redukcji  azotanów; w krwiobiegu
utleniają dwuwartościowe żelazo do
trójwartościowego
tworząc
methemoglobinę
powodującą
zaburzenia w transporcie tlenu;
szczególnie groźne dla dzieci.
B
agienne
gleby
(hydrogeniczne) - gleby wytworzone
w warunkach nadmiernej wilgotności
w  dolinach rzecznych i obniżeniach
terenu z udziałem roślinności łąkowobagiennej.
Bagno - teren trwale podmokły,
porosły roślinnością przystosowaną do
warunków o bardzo dużej wilgotności;
z czasem przekształca się w  torf. Są
to naturalne zbiorniki retencyjne.
Bagrowanie - pogłębianie kanałów,
stawów, rzek lub toru wodnego przy
pomocy
czerpaków
pogłębiarki
ładujących osady denne, mineralne ale
głównie szlam i namuły organiczne do
barki wywożącej urobek na pola
refulacyjne
(składowisko
osadów
wodnych utworzone z płynnej fazy
osadu pompowanej z barki).
Bakterie – organizmy zaliczane do 
prokariotycznych. Ze względu na
rodzaj  ściany komórkowej dzielone
na:  bakterie gramdodatnie i 
bakterie gramujemne. Ze względu na
procesy,
w
których
uczestniczą
dzielimy
je
na:

bakterie
fotosyntetyzujące,

bakterie
chemosyntetyzujące,

bakterie
brodawkowe. Najczęściej rozmnażają
się prze  podział bezpośredni, w
warunkach niekorzystnych wytwarzają
 przetrwalniki.
Bakterie beztlenowe  bakterie
żyjące
w

środowisku
nie
zawierającym tlenu atmosferycznego
lub tylko jego śladową ilość, energię do
życia uzyskują z procesów 
oddychania
komórkowego
beztlenowego.
Bakterie brodawkowe – bakterie z
rodzaju Rhizobium żyjące w symbiozie
z

roślinami
motylkowymi
posiadające zdolność do wiązania 
azotu
atmosferycznego.
Podobne
właściwości posiadają bakterie żyjące
wolno Azotobacter i Clostridium
pasteurianum.
Bakterie chemosyntetyzujące –
bakterie przeprowadzające proces 
chemosyntezy, należą tutaj  bakterie
nitryfikacyjne,  bakterie żelazowe, 
bakterie siarkowe.
Bakterie denitryfikacyjne - rodzaj
bakterii
chemosyntetyzujących;
redukują  azotany do wolnego 
azotu.
Bakterie fotosyntetyzujące 
bakterie
mające
zdolność
przeprowadzania
procesu

fotosyntezy.
Bakterie gram dodatnie – barwią
się na fioletowo w metodzie Gramma,
ściana zbudowana z wielu warstw 
mureiny, połączonych  białkami,
oraz innych  wielocukrów.
Bakterie gram ujemne – ściana
ulega odbarwieniu w  metodzie
Gramma, jest cienka zbudowana z 
białek i lipopolisacharydów.
Bakterie manganowe - rodzaj
bakterii
chemosyntetyzujących;
utleniają
sole
manganawe
do
manganowych.
Bakterie nitryfikacyjne – bakterie
biorące
udział
w
procesie

chemosyntezy
przy
utlenianiu
amoniaku
do
azotynów
(rodzaj
Nitrosomonas), a następnie azotanów
(rodzaj Nitrobacter).
Bakterie siarkowe - bakterie
biorące
udział
w
procesie

11
chemosyntezy przy utlenianiu 
siarkowodoru.
Bakterie tlenowe – bakterie żyjące
w  środowisku zawierającym tlen
atmosferyczny, należą tutaj m.in.
bakterie z rodzaju Bacillus.
Bakterie właściwe – większość 
gatunków

bakterii,
o
charakterystycznych
cechach

organizmów prokariotycznych.
Bakterie z gatunku Clostridium
pasteurianum

bakteria
beztlenowa, rozkłada  węglowodany
na kwas masłowy,  CO2 i  H2, a
zdobytą energię wykorzystuje do
wiązania  azotu atmosferycznego.
Bakterie z rodzaju Azotobacter 
bakteria tlenowa żyjąca w górnych
warstwach gleby, utlenia  związki
organiczne, a zdobytą energię zużywa
na
przyswajanie

azotu
atmosferycznego.
Bakterie żelazowe - bakterie
biorące
udział
w
procesie

chemosyntezy
przy
utlenianiu
związków żelazawych.
Bakteriemia - występowanie 
bakterii
we
krwi,
nie
zawsze
wywołujące
objawy
chorobowe;
najczęściej
jest
zjawiskiem
przejściowym,
towarzyszącym
chorobom zakaźnym.
Bakteriobójcze czynniki - czynniki
powodujące uszkodzenia bakterii i
prowadzące do ich śmierci; stosowane
w medycynie, dezynfekcji, ochronie
roślin.
Bakteriochlorofil - zielony barwnik
bakterii purpurowych siarkowych i
bezsiarkowych oraz zielonych bakterii
siarkowych, biorący udział w procesie
fotosyntezy.
Bakteriocydy
(środki
bakteriobójcze)
substancje
niszczące  bakterie i inne 
drobnoustroje chorobotwórcze; są to w
głównej
mierze

antybiotyki,
sulfonoamidy, związki miedzi i inne.
Bakteriofagi - wirusy bakteryjne
zdolne do niszczenia  bakterii, przy
czym każdy rodzaj bakteriofagów
niszczy tylko określone szczepy 
bakterii.
Bakteriologia - nauka o bakteriach.
Bakterioplankton
zespół
bakteryjnej flory toni wodnej.
Bakterioryza - współżycie bakterii
(głównie z rodzaju Rhizobium) w tym
promieniowców, z roślinami wyższymi
(przeważnie motylkowymi).
Bakteriostatyczne
czynniki
czynniki powodujące zahamowanie
wzrostu i podziału bakterii (zjawisko
bakteriostazy).
Bakteriostatyczne
środki
substancje
wstrzymujące
rozwój
bakterii poprzez ograniczenie procesów
przemiany
materii
i
zdolności
rozmnażania się.
Balneologia - dział medycyny, nauka
zajmująca się badaniem właściwości
leczniczych kąpieli i wód mineralnych z
naturalnych zdrojów oraz działających
łącznie
z
wodą
czynników
chemicznych,
fizycznych
i
klimatycznych.
Bandera - przynależność państwowa
statku wodnego. W węższym znaczeniu
bandera to flaga określająca tę
przynależność. Często bandera różni
się zasadniczo od flagi państwa.
Bandera
określa
jednocześnie
charakter statku, jej kształt i wygląd
muszą być określone w specjalnym
rejestrze
statków.
Uroczyste
podniesienie bandery jest związane z
przejęciem statku przez armatora i
oddaniem do eksploatacji.
Bariera - skały koralowe na pełnym
morzu, położone równolegle do
najbliższego  brzegu.
Bariera zatokowa - zbudowana z
osadu morskiego związanego na obu
końcach z lądem, rozciąga się w
poprzek ujścia zatoki oddzielając ją od
wód otwartych.
Bariery
biogeochemiczne
struktury przyrodnicze (najczęściej
liniowe,
naziemne)
spowalniające
krążenie  biogenów, np. okrajki,
zakrzewienia i zadrzewienia nad 
12
brzegami wód zapobiegające spływowi
 biogenów do wód.
Bariery ekologiczne - bariery
rozwoju gospodarczego i społecznego
mogące wystąpić w wyniku zmian w
środowisku,
które
naruszając
równowagę ekologiczną, zmniejszają
lub eliminują możliwość pełnienia
przez przyrodę wszystkich jej funkcji
Barka - rodzaj statku o płaskim dnie,
najczęściej
pozbawiony
własnego
napędu.
Barofile - organizmy żyjące w
środowisku
o
dużym
ciśnieniu
zewnętrznym, znane są organizmy
żyjące na dnie największych rowów
oceanicznych.
Barwa wody - parametr określający
 jakość wody zależny od zawartości w
niej substancji i zawiesin; wyróżnia się
barwę
rzeczywistą
zależną
od
zawartości związków chemicznych i
pozorną zależną od zawartości zawiesin
w wodzie.
Barwniki asymilacyjne  związki
organiczne, które łatwo się utleniają i
mogą pochłaniać energię świetlną,
wykorzystywane
w
procesie

fotosyntezy
(
chlorofil,

karotenoidy)
Barwniki
karotenoidowe
(karotenoidy)
–
barwniki
pomocnicze w procesie  fotosyntezy,
pochłaniają również energię świetlną,
nadają barwę m.in. owocom, kwiatom,
liściom, należy tutaj  karoten i 
ksantofil.
Baryczne fale - fale powstające w
zbiorniku wody w wyniku silnych i
gwałtownych zmian ciśnienia  sejsze.
Basen - sztuczny, mały zbiornik wody,
zwykle betonowy o głębokości do kilku
metrów, służy do celów p. pożarowych,
kąpielowych, do wielu innych w tym do
przetrzymywania ryb.
Basen  artezyjski, niecka
artezyjska - nieckowaty układ
warstw
skalnych,
na
przemian
przepuszczalnych
i
nieprzepuszczalnych, warunkujących
występowanie wód  artezyjskich lub
subartezyjskich.
Basen sedymentacyjny - obniżenie
terenu o znacznych rozmiarach w
którym gromadzą się osady; często
współcześnie
lub
w
przeszłości
wypełnione wodą.
Batial - środowisko dna morskiego
między głębokościami 200 - 4000 m
jest obszarem stoku i wzniesienia
kontynentalnego.
Batialna strefa - całość dna
morskiego na 200 do 1000 m
głębokości oraz wód, w których
rozwinęły
się
formy
zwierząt
prowadzących denny tryb życia.
Batometr
(
batymetr)
urządzenie do pomiaru głębokości
mórz i  jezior.
Batybental
dno
oceaniczne
obejmujące
obszar
stoku
kontynentalnego, zasiedlone przez
hydrobionty swobodnie żyjące zwane
herpobentosem; często są to obszary
gorących źródeł hydrotermalnych.
Batybionty  fauna żyjąca wyłącznie
w głębinowych partiach mórz, oceanów
i głębokich jezior, przystosowane do
warunków afotycznych i wysokich
ciśnień wody.
Batyfotometr - urządzenie do
pomiaru natężenia światła na dużych
głębokościach.
Batygraficzna krzywa - linia
krzywa
obrazująca
rozciągłość
zbiornika na różnych głębokościach.
Batymetr  batometr.
Batymetria - dział hydrometrii
zajmujący się pomiarami głębokości
mórz i  jezior.
Batypelagial - środowisko wód
pelagicznych między głębokościami
1000 - 4000 m.
Batytermometr - termometr służący
do pomiaru temperatury na dużych
głębokościach.
Bazalt - skała wulkaniczna czarna i
twarda.
Bazyfile - organizmy zasiedlające 
środowiska o odczynie zasadowym.
13
Beauforta skala – wykorzystywana
do szacowania siły wiatru na podstawie
obserwacji zachowania się powierzchni
morza. Istnieje od o - 12 o w tej skali.
Stworzył ją admirał floty brytyjskiej F.
Beaufort w 1806 roku.
Behawior (zachowanie się) jedno z podstawowych pojęć etologii,
każda ujawniająca się reakcja na
działanie bodźców zewnętrznych.
Bel
jednostka
wyrażająca
bezwzględny poziom; wzmocnienia lub
tłumienności mocy elektrycznego lub
akustycznego napięcia elektrycznego,
ciśnienia
akustycznego,
natężenia
dźwięku.
Bental - strefa dna zbiornika wodnego
obejmująca strefę płytką (b. 
litoralny w zasięgu pływu) i głębinową
(b. profundalny) - w  jeziorach, b. 
litoralny,  batialny i b.  abysalny poza strefą pływów w morzach.
Stosownie do rodzaju dna wyróżniamy
kilka środowisk dennych: 1.  Lital, 
środowisko
dna
kamienistego
i
skalistego zasiedlone przez  liton (
glony,  fauna osiadła), 2.Psammal, 
środowisko
niezarosłego
dna
piaszczystego w  strefie brzegowej 
arenalu,
gdzie
żyje

fauna
interstycjalna,  psammon. 3.Peloid,
 środowisko niezarosłego dna
ilastego i mulistego zasiedlone przez 
zbiorowisko fauny dennej zwanej 
pelonem. 4.Fital  środowisko na
porosłego przez zakorzenione 
makrofity,
czyli
rhizobentos,
zamieszkane przez różnorodną faunę.
Bentos - w morzach,  jeziorach i 
stawach
stanowi
zbiorowisko
organizmów roślinnych i zwierzęcych
żyjących na dnie zbiorników wodnych i
cieków
przytwierdzonych do dna,
osiadłe na nim lub występujące w
osadach dennych.
Bentosofag - zwierzę żywiące się
głównie organizmami dennymi.
Bentoso-pelagiczne połączenie 
cykl  biogenów pomiędzy osadami a
warstwą wody nad nimi.
Berm - szeroki, słabo urzeźbiony
obszar w górnej części plaży.
Beztlenowa
fermentacja
odpadów - sposób utylizacji odpadów
organicznych
przy
jednoczesnej
produkcji biogazu, którego głównym
składnikiem jest metan; proces ten
przeprowadzany jest w temperaturze
35-55oC.
Beztlenowce  anaerobionty.
Białe ciałko krwi  komórka 
ameboidalna
ze

środowiska
wewnętrznego zwierzęcia, zwana też 
leukocytem.
Białka – podstawowe  związki
organiczne
w

komórce
i
organizmach żywych, są to związki
wysokocząsteczkowe zbudowane z
reszt aminokwasowych i składników
nieaminokwasowych
połączonym
wiązaniem peptydowym. Powstają w
procesie  translacji. Biorą udział
niemal we wszystkich procesach
biologicznych,
pełnią
funkcje
strukturalne i katalityczne m.in. są
składnikiem  enzymów, dzielą się na
pod względem budowy na  białka
proste i  b. złożone, pod względem
właściwości fizycznych na:  b.
fibrynalne,  b. globularne.
Białka błonowe  białka znajdujące
się w  błonie komórkowej w 
komórce

organizmów
eukariotycznych.
Uczestniczą
w przekazywaniu sygnału powstałego
w wyniku pobudzenia  receptorów
błonowych
przez

bodźce
zewnątrzkomórkowe.
Białka fibrynalne – zbudowane z
łańcuchów rozchodzących się liniowo,
nierozpuszczalne w  wodzie i
stosunkowo odporne na działanie
związków chemicznych np. białka
włosów.
Białka globularne – o zwartej
kłębuszkowatej
strukturze,
rozpuszczalne w wodzie, należy tutaj
większość  białek.
14
Białka proste  białka zbudowane
wyłącznie z reszt aminokwasowych.
Białka strukturalne  białka
będące
głównym
materiałem
budulcowym w  komórce.
Białka zapasowe - białka będące
głównym materiałem zapasowym w 
komórce.
Białka złożone  białka zbudowane
z reszt aminokwasowych i składników
nieaminokwasowych
(
grupa
prostetyczna), są to m.in.  kwasy
nukleinowe  DNA i  RNA,
decydujące o powstawaniu określonych
 cech każdego  organizmu żywego.
Bieg rzeki - zmiany wielkości i
szybkości przepływu związane z
położeniem względem odbiornika.
Wyróżnia się górny bieg z szybkim
prądem i przewagą erozji nad
sedymentacją
(dominują
głazy,
otoczaki i  żwiry), bieg środkowy z
wolniejszym ruchem wody, słabszą
turbulencją, zrównoważonym bilansie
erozji i akumulacji (dominuje 
piasek), bieg dolny z powolnym
ruchem wody i przewagą akumulacji
nad procesami erozji ( dno
piaszczyste i muliste).
Bielawy
łąki
bagienne,
niezalewowe, lecz zabagnione.
Bielice  gleba powstała przy
współudziale roślin lasów iglastych,
składa się z pyłu krzemionkowego i
cząstek gliny wypłukiwanych przez
wodę deszczową. Unosi je ona w głąb i
odkłada w postaci gruzełków lub
skorupy ciągłej, zwykle na podglebiu
gliniastym.
Bielmo
tkanka
spichrzowa
wytwarzana
w
zalążku
roślin
nasiennych po zapłodnieniu i wcześniej
lub później zużywana przez  zarodek.
Bierna ochrona - forma ochrony
polegająca na zabezpieczeniu obiektu
od
wpływów
zewnętrznych
i
wstrzymaniu się od ingerencji w
przyrodę, przynajmniej w danym
momencie. Może być realizowana
również w obiektach podlegających
tzw. ochronie częściowej.
Bieżące wody - płynące wody
śródlądowe, którym przeciwstawia się
wody stojące.
Bifurkacja rzeki - rozwidlenie się
koryta rzeki na dwa lub więcej ramion.
Bilans - zestawienie dla dowolnie
określonego
przedziału
czasu
przychodów
i
rozchodów
danej
substancji, energii, np. bilans  azotu,
wody.
Bilans wodny - równanie opisujące
równowagę między ilością wody
przybywającej
i
ubywającej
w
granicach
zlewni,
w
określonej
jednostce
czasu.
Po
stronie
przychodów uwzględnia się opad,
dopływ wody podziemnej z sąsiednich
obszarów, retencję natomiast po
stronie rozchodów:  odpływ wody w

ciekach
powierzchniowych,
podziemny odpływ wody z danego
obszaru, zużycie wody i transpirację,
bezzwrotne zużycie
wody przez
gospodarkę.
Bilateralny  symetria dwuboczna.
Binduga - teren nad rzeką, 
kanałem lub  jeziorem wraz z
sąsiadującą wodą na którym składuje
się  drewno i łączy je w tratwy z
przeznaczeniem do spławu.
Bioadsorpcja
(biosorpcja)
osadzanie i pochłanianie cząstek
związków organicznych na powierzchni
kłaczków osadu czynnego wraz z
dyfuzją tych cząsteczek do wnętrza
komórek.
Bioakumulacja - wychwytywanie i
zatrzymywanie niektórych toksycznych
związków chemicznych (np. PCB, DDT)
przez organizmy żywe; związki nie
ulegając rozkładowi lub rozkładowi
niepełnemu wędrują w łańcuchu
troficznym na wyższe jego poziomy.
Biocenologia  biocenotyka - nauka
o  biocenozach; dział zajmujący się
badaniem struktury, funkcjonowaniem
i dynamiką zespołów organizmów
zamieszkujących
określone

15
środowiska, a także zależności między
zespołami.
Biocenotyka  biocenologia.
Biocenoza – zbiór  populacji
roślinnych i zwierzęcych żyjących w
określonym środowisku abiotycznym
(biotopie) i powiązanych zależnościami
troficznymi. Również wg innych
definicji - 1) Żywa część lokalnego 
ekosystemu - względnie trwały,
naturalny lub sztuczny  zespół
populacji roślinnych ( fitocenoza) lub
zwierzęcych ( zoocenoza) żyjących
we wspólnym obszarze  biotopie,
wykazujący autonomię i wewnętrzne
powiązania funkcjonalne, strukturę
oraz
adaptację
i
zdolność
do
utrzymania
równowagi
dzięki
mechanizmom
i
zjawiskom
samoregulacji ( homeostaza). 2). Jest
zespołem organizmów uzależnionym
troficznie ( sieć troficzna) gdzie
zachodzi obieg materii i przepływ
energii – co wg wielu zwolenników jest
synonimem

ekosystemu.
3).
Synonim  gildii lub zespołu gdzie
biocenoza jest arbitralnie wybrana
grupą gatunków mającym powiązania
silniejsze niż z pozostałymi grupami
gatunków znajdujących się w 
siedlisku (b. planktonowa, b. 
bentosowa co odmienne jest od
określenia np. b. rzeki).
Biochemia - dyscyplina naukowa
zajmująca się budową oraz funkcjami
związków
dostarczanych
z
pożywieniem i wytwarzanych w 
organizmie,
przemianami
tych
związków w ustroju (z uwzględnieniem
efektów energetycznych przemian) i
wpływem
różnych
czynników
(zewnętrznych i wewnętrznych) na te
przemiany
oraz
ewolucją
i
odtwarzaniem żywej materii.
Biochemiczne zapotrzebowanie
tlenu  BZT jest wskaźnikiem
oznaczającym ilość tlenu potrzebną do
przeprowadzenia procesu rozkładu
(utleniana) związków organicznych,
zawartej w jednostce objętości wody
lub
ścieków
za
pomocą

mikroorganizmów,
w
warunkach
tlenowych, w temperaturze 20oC, w
określonym
czasie;
BZT
jest
wskaźnikiem obrazującym obciążenie
wody lub ścieków materią organiczną.
Biochora – 1) zespół jednorodnych 
biotopów np.: pustynia,  jezioro,
morza. 2) miejsce (wycinek przestrzeni,
powierzchnia) zajęte przez fitocenozę,
np. przez konkretny płat buczyny
pomorskiej lub mszar torfowcowy.
Biocydy - substancje chemiczne lub
czynniki fizyczne niszczące żywe
organizmy ( pestycydy  herbicydy,
fungicydy,  insektycydy).
Biodegradacja - jest procesem
rozkładania związków chemicznych
szkodliwych dla  środowiska, w
wyniku działania bakterii. Zjawisko to
jest wykorzystywane do biologicznych
procesów oczyszczania ścieków (złoża
zraszane, osad czynny).
Bioenergetyka ekologiczna –
przemiany energetyczne na różnych
poziomach biosystemu (organizmu,
gatunku, populacji, biocenoz, 
ekosystemów) umożliwiając określenie
nie tylko dynamiki energetycznej
układów ekologicznych ale zależności
troficznych i daje podstawę do
modelowania dynamiki populacji.
Biofagi - organizmy odżywiające się
innymi organizmami żywymi.
Biofilm  błona biologiczna.
Biofilne pierwiastki - pierwiastki
chemiczne niezbędne do budowy ciała
organizmów
żywych,
przebiegu
procesów
przemiany
materii,
najważniejsze z nich to: węgiel,  azot,
wodór, tlen,  fosfor i siarka.
Biofiltracja - proces biologicznego
oczyszczania ścieków; w biofiltrze
ścieki kierowane są na materiał
filtrujący pokryty warstwą aktywnych
 mikroorganizmów.
Biofizyka - nauka o własnościach
fizycznych żywej materii.
Bioflokulacja  flokulacja osadu
czynnego.
16
Biogenne sole  biogeny.
Biogenne substancje - związki 
fosforu,  azotu, wapnia, żelaza i
niektórych

mikroelementów
niezbędne do życia organizmom
wodnym; ich nadmiar prowadzi do
eutrofizacji wód.
Biogeny (nutrienty,  biogenne
substancje, sole) - ogólna nazwa
przede wszystkim związki  azotu, 
potasu i  fosforu oraz wszystkich
makroi
mikro
elementów
niezbędnych do życia roślin tzn. ich
budowy,
przebiegu
procesów
metabolicznych
i
procesów
biochemicznych witamin.
Biogeocenoza  ekosystem ziemi,
 ekosystem globalny.
Biogeochemia - dziedzina geochemii
zajmująca
się
krążeniem
poszczególnych
pierwiastków
chemicznych
w
przyrodzie
pod
wpływem procesów życiowych zarówno
w skali lokalnych  ekosystemu jak i w
całej biosferze. Stoi na pograniczu
geochemii, ekologii, mikrobiologii,
klimatologii, geologii historycznej i
paleobiologii. (prekursorem był Julius
Liebig 1803-1873). Wiodącym działem
b. są  cykle obiegu pierwiastków w
biosferze
czyli

cykle
biogeochemiczne.
Bioindykacja - metoda oceny
panujących w danym środowisku
warunków
życia
poprzez
wykorzystywanie
wskaźnikowych
właściwości organizmów lub ich
układów. Badania bioindykacyjne mają
charakter kompleksowy, ponieważ
ocena zmian zachodząca w danym
środowisku dokonywana jest na
podstawie
równoczesnych
reakcji
szeregu
zastosowanych

bioindykatorów oraz wspomagania
przez metody chemiczne i fizyczne.
Bioindykator
organizm
wskaźnikowy;  gatunek, ewentualnie
 zbiorowisko roślinne, którego
obecność w danym miejscu albo
którego
reakcja
ilościowa
jest
wykorzystywana
jako
wskaźnik
działania
pewnego
czynnika
ekologicznego;
gatunkiem
wskaźnikowym mogą być zwierzęta a
zwłaszcza bezkręgowce.
Bioklimat  klimat kształtowany
(modyfikowany) przez roślinność np.
 klimat lasu, wybrzeża morskiego itp.
Biokoncentracja
substancji
toksycznych - wzrost stężenia
związków toksycznych w organizmach
żywych
kolejnych
poziomów
troficznych. Efektem jest największe
zagrożenie
skażenia
toksycznymi
substancjami organizmów ze szczytu
sieci troficznej - czyli  drapieżników.
Biologia
–
zespół
nauk
przyrodniczych
zajmujących
się
badaniem  organizmów żywych i
procesów w nich zachodzących.
Obejmuje takie nauki jak: m.in. 
ekologię,  zoologię,  genetykę, 
botanikę,  mikrobiologię.
Biologia komórki  cytologia
Biologiczne
oczyszczanie
ścieków
(oczyszczanie
biologiczne) - jedna z metod
oczyszczania ścieków wykorzystująca
 drobnoustroje  saprofityczne - 
bakterie, pierwotniaki, wrotki, nicienie,
larwy
owadów;
w
procesie
biologicznego oczyszczania ścieków
zachodzą reakcje utleniania, redukcji i
hydrolizy oraz procesy częściowego
przyswajania rozłożonych substancji
przez  mikroorganizmy. Ścieki
oczyszczone mechanicznie i z reguły
chemicznie są wprowadzane na 
złoże biologiczne.
Biologiczne zapotrzebowanie na
tlen (BZT) - jest ilością tlenu (mg l-1)
wymagana do utlenienia materii
organicznej w procesach biologicznych
w konkretnych warunkach.
Biologiczne zwalczanie - metoda
walki ze szkodliwymi organizmami z
wykorzystaniem innych drapieżnych
lub pasożytniczych organizmów.
Bioluminescencja - emisja światła,
często
w
postaci
błysku,
17
charakterystyczna
dla
wielu
organizmów morskich.
Biom - jednostka terytorialnego
podziału
biosfery,
łatwa
do
rozpoznania
jednostka
biotyczna,
charakteryzująca się dużym obszarem,
określonym
i
charakterystycznym
zestawem fauny i flory tworzącym się
pod wpływem interakcji  klimatu
lokalnego, rodzaju podłoża (np. 
tundra,  tajga, step, sawanna). Biomy
lądowe pokrywają się z formacjami
roślinnymi typowymi dla określonych
warunków  środowiska (wilgotność,
termika
etc.),
tempa
produkcji
pierwotnej i dekompozycji martwej
materii
organicznej.
Termin
wprowadzili w 1939 roku amerykanie
F.A. Clements i V.E.Shelford w ramach
koncepcji  klimaksu.
Biomanipulacja - celowe zabiegi
zmierzające do przebudowy sieci
troficznej  ekosystemu wodnego w
celu uzyskania pożądanych efektów
(np. poprawy jakości wody); w
limnologii utożsamiana często z
procedurą rekultywacyjną polegającą
na oddziaływaniu od góry (top-down)
piramidy troficznej. Usuwanie 
planktonożernych ryb prowadzi do
wzrostu biomasy  zooplanktonu
(przede wszystkim dużych filtratorów
planktonowych), a w efekcie do
redukcji biomasy glonów i wzrostu
przezroczystości wody.
Biomasa - ogólna masa osobnika,
zespołu osobników jednego gatunku,
grupy gatunków lub całej biocenozy,
także
ilość
materii
organicznej
wytworzonej przez populacje.
Biometeorologia - nauka zajmująca
się badaniem oddziaływania zjawisk i
procesów
atmosferycznych
na
organizmy żywe.
Bioreduktory  destruenci.
Biorekultywacja – przywracanie
zdegradowanym zbiornikom wodnym
ich pierwotnych walorów.
Biorekultywacja
wód

rekultywacja wód.
Bioróżnorodnośćparametr
opisujący bogactwo gatunków w
biocenozie. Rozpatruje się ją na
poziomach:
genetycznym,
gatunkowym,
siedliskowo
ekosystemowym i krajobrazowym
Bioseston - biologiczna frakcja 
sestonu na którą składa się 
plankton,  neuston,  pleuston, 
nekton.
Biosfera - jest globalnym 
ekosystemem, ograniczającym się do
cienkiej warstwy na powierzchni Ziemi
zawierającej życie od troposfery
(wewnętrzna warstwa  atmosfery 10
km npm.) do głębokości nawet 11 km
pod powierzchnią oceanu ( rowy
oceaniczne,

hydrosfera)
i
zewnętrznej
skorupy
ziemi
(
litosfera) nawet na głębokość kilku
kilometrów
oraz
wszystkie
nieożywione części b. kuli ziemskiej,
zamieszkane przez żywe istoty. Pojęcie
wprowadził w 1875 roku Austriak
Suess, a spopularyzował amerykanin
G.E. Hutchinson.
Biostabilizator
podstawowe
urządzenie w  kompostowni typu
DANO, w którym zachodzi selektywne
rozdrabnianie
odpadów,
homogenizacja, początkowy proces
biochemicznego rozkładu masy i
higienizacja materiału.
Biostok - spływ rzeczny organizmów
 planktonowych oraz dennych i
lądowych.
Biosynteza  anabolizm.
Biota - całe spektrum żywych
organizmów występujących na danym
terenie.
Biotekton  peryfiton podłoża
ożywionego, związany z większymi
roślinami (epifiton) i zwierzętami
(epizoon).
Biotop - nieożywione, fizyko chemiczne

siedlisko
życia
organizmów,  biocenozy; fragment
powierzchni Ziemi, charakteryzujący
się względnie jednolitymi abiotycznymi
warunkami  środowiska. Wyróżnia
18
się biotop – pierwotny – po raz
pierwszy
w
danym
miejscu
uformowany; naturalny - rozwijający
się bez
jakiejkolwiek
ingerencji
człowieka; seminaturalny – częściowo
zmieniony
przez
człowieka;
zdegradowany – mający znamiona
cech wtórnych, nienaturalnych jako
skutek antropopresji.
Biotyczne - określenie czynników
środowiskowych
związanych
z
oddziaływaniem organizmów żywych
na siebie, np.  konkurencja i o
substancje
pokarmowe
siedliska,
pożeranie roślin przez roślinożerców.
Biotyczne czynniki - żywe elementy
 biocenoz oddziałujące na siebie
wzajemnie oraz na swoje  siedlisko.
Biotyczny potencjał - zdolność
organizmu
do
przetrwania
w
niesprzyjających
warunkach

środowiskowych oraz w walce o byt.
Maksymalne tempo rozmnażania się 
gatunku w optymalnych warunkach.
Biowskaźniki  bioindykatory.
Biozakłócenie - wzburzenie i
przeorganizowanie stratyfikacji górnej
warstwy osadu jako wynik aktywności
organizmów.
Bipeda - zwierzęta dwunożne.
Blok ochronny wód - jest częścią
podziemnej przestrzeni geologicznej,
 antropopresja może spowodować
niekorzystne naruszenie ilości i
obniżenie jakości wód.
Błona
biologiczna
czynny
biologicznie nalot powstały na ziarnach
mineralnych lub innych materiałach
porowatych, w którego skład wchodzą
 bakterie,  glony lub pierwotniaki,
posiadający zdolność pochłaniania,
zatrzymywania i utleniania lub redukcji
zanieczyszczeń
organicznych
znajdujących
się
w
ściekach.
Utworzona jest z mikroorganizmów
auto- i heterotroficznych.
Błona
cytoplazmatyczna
–
występują we wszystkich znanych
układach biologicznych zdolnych do
samodzielnego życia. Składnikami błon
biologicznych są  lipidy,  białka i
woda, a wzajemny stosunek tych
składników może być różny w różnych
błonach, a ich ułożenie też bywa
zmienne. Podstawową strukturą błony
jest podwójna warstwa fosfolipidowa,
w której znajdują się białka. Jest
zjawiskiem bardzo powszechnym w
komórce, otacza:  cytoplazmę (
błona komórkowa),  jądro (
otoczka jądrowa),  mitochondria (
b.mitochondrialna),  plastydy, 
lizosomy,  centriole,  aparat
Golgiego,  wakuole (b.wakuolarna),
może być pojedyncza lub podwójna.
Błona
komórkowa
(plazmalemma)

błona
cytoplazmatyczna,
organellum
komórkowe, zbudowana jest z dwóch
warstw
cząsteczek
lipidowych.
Ogranicza powierzchnię komórek,
stanowi zewnętrznie leżący  narząd
komórkowy, poprzez który  komórka
kontaktuje się ze  środowiskiem,
utrzymuje homeostazę jonową 
cytoplazmy
oraz
transportuje
substancje
pokarmowe
i
inne
materiały, odbiera i przekazuje sygnały
z
otoczenia
komórek,
wydziela
materiały, reguluje  jędrność dzięki
powstającemu w  cytoplazmie
ciśnieniu hydrostatycznemu.
Błona lipoproteinowa  błona
cytoplazmatyczna.
Błona
mitochondrialna
–
podwójna  błona cytoplamatyczna,
przy czym błona wewnętrzna wytwarza
charakterystyczne fałdy, zwane 
grzebieniami
(kristami)
mitochondrialnymi, które wnikają do
macierzy
mitochondrialnej
wypełniającej
wnętrze

mitochondrium.
Błona wakuolarna - jest pojedynczą
 błoną komórkową otaczającą 
wakuolę,
jest
zaangażowana
w
utrzymywanie homeostazy jonowej w

cytoplazmie,
uczestniczy
w
19
transporcie substancji pokarmowych
oraz innych materiałów.
Błonnik

węglowodan
nierozpuszczalny w wodzie, tworzący
błony komórkowe roślin i włoski, np.
bawełny. W obecności kwasu rozkłada
się z wolna na  glukozę.
Błony
cytoplazmatyczne
występują we wszystkich znanych
układach biologicznych zdolnych do
samodzielnego
życia,
oddzielają
zarówno  komórkę od  środowiska,
mogą dzielić wnętrze komórki na
mniejsze obszary o zróżnicowanych
funkcjach, są  półprzepuszczalne. Są
zjawiskiem bardzo powszechnym w
komórce, otaczają:  cytoplazmę (
błona komórkowa),  jądro (
otoczka jądrowa),  mitochondria (
błona mitochondrialna),  plastydy, 
lizosomy,  centriole,  aparat
Golgiego,

retikulum
endoplazmatyczne,  wakuole (
błona wakuolarna).
Błota - obszary grząskie trwale
podtopione,
zarośnięte
wyspowo
roślinnością hydrofilną, między którą
prześwieca  lustro wody.
Błotne rośliny  halofity.
Bodziec – czynnik wywołujący
pobudzenie  receptorów np. światło
dla receptorów wzroku w oku,
powodująca określoną  reakcję żywej
istoty lub pojedynczej komórki.
Bogactwa naturalne - pożyteczne
dla człowieka  zasoby  środowiska,
m.in.:
kopaliny,
zasoby
wodne,
glebowe, roślinne i zwierzęce.
Bogactwo
gatunkowe
(
różnorodność gatunkowa) - liczba
gatunków w zbiorowisku lub próbie o
znanej
wielkości
(powierzchni,
objętości wody).
Boksyt - ruda aluminiowa zmieszana
z tlenkiem żelaza, wydobywana w Baux
(Bouches-du-Rhóne,
Francja),
od
którego pochodzi jej nazwa.
Bonitacja - w gleboznawstwie:
szacunkowe określenie możliwości
produkcyjnych danej gleby; lub
oznaczenie klasy gleby określające jej
wartość rolniczą zwaną klasyfikacją
użytkową gleby. W leśnictwie: ocena
jakości i klasyfikacja  drzewostanu
lub siedliska. W hydrobiologii ocena
jakościowa, klasyfikacja zbiorników
wodnych
pod
względem
ich
produktywności
biologicznej.
W
rybactwie jest to ocena jakości rzeki
celem możliwości zarybienia jej
gatunkami ryb z rodziny łososiowatych.
Bonitacja ekologiczna - ocena i
klasyfikacja zagrożeń ekologicznych.
Bonitacja wód – polega na ocenie
jakości i klasyfikacji wód na podstawie
badań terenowych przy uwzględnieniu
m.in.
właściwości
fizycznych,
chemicznych, rzeźby terenu, batygrafii,
klasy czystości wód a także obecności
organizmów wskaźnikowych.
Bor – to pierwiastek chemiczny
zaliczany do  mikroelementów, który
bierze udział w budowie  ścian
komórkowych, gdyż obecność tego
pierwiastka warunkuje syntezę 
ligniny i pektyn, a także prawidłowe
rozmieszczenie
łańcuchów
celulozowych w  ścianie komórkowej.
Bore - towarzysząca  przypływowi

fala
o
stromym
grzbiecie
przemieszczająca się w górę rzeki.
Borealne morze - umiarkowane
morze Półkuli Północnej.
Borowina
(humolit)

torf
nieodwodniony posiadający  kwasy
 humusowe, związki bitumiczne,
ciała żywiczne, fitohormony typu
folikuliny i hipotensyjnym, substancje
obniżające ciśnienie krwi zawartych w
silnie rozłożonej roślinności bagiennej;
torf wykorzystywany w celach leczniczych.
Botanika - nauka o  roślinach, ich
budowie,
rozwoju,
klasyfikacji,
funkcjach życiowych i zależności od
warunków środowiska.
Bór - las z  drzewostanem iglastym;
typ siedliskowy lasu obejmujący
najuboższe siedliska.
20
Bór bagienny - typ boru sosnowego
porastającego  torfowiska wysokie, z
dominacją sosny w  drzewostanie,
torfowców i krzewinek wrzosowatych
(bagno,
modrzewnica
zwyczajna,
borówka bagienna, borówka czernica)
w runie.
Bór mieszany - las o  drzewostanie
złożonym z gatunków iglastych i
liściastych, typ siedliskowy lasu
obejmujący średnio ubogie siedliska.
Bór trzęślicowy - typ zbiorowiska
leśnego charakterystyczny dla ubogich,
wilgotnych siedlisk.
Bradymiksja – miksja  jezior w
sezonie letnim, przy słabym mieszaniu
i płytkim  epilimnionie, silnej 
termoklinie.
Brunatnice - klasa roślin morskich
obejmująca około 2000 gatunków.
Zawierają oprócz chlorofilu barwnik
fukoksantynę, ksantofile i karoten. W
Morzu Bałtyckim ich przedstawicielem
jest morszczyn.
Bryofityzacja - forma degeneracji
fitocenoz borowych pod wpływem
deptania, polegająca na absolutnej
dominacji
warstwy
mszystej
i
zastępowaniu
w
niej
gatunków
borowych (rokiet pospolity, gajnik
lśniący, widłoząb fałdzistolistny) przez
wrzosowiskowe
(knotnik
zwisły,
widłoząb miotlasty, rokiet cyprysowaty
w formie wrzosowiskowej).
Bryza
wiatr
przybrzeżny
występujący nad morzem i wielkimi 
jeziorami, wiejący w ciągu dnia jako
bryza morska od wody w kierunku
lądu, a nocą odwrotnie jako bryza
lądowa – od lądu w kierunku morza;
bryza jest istotnym czynnikiem 
klimatotwórczym lokalnego wybrzeża.
Przyczyną jest szybsze nagrzewanie się
i ochładzanie lądu w stosunku do
morza.
Brzeg - pas lądu ciągnący się od
wybrzeża w kierunku zbiornika
wodnego.
Brzeg dolny – część  brzegu leżąca
pomiędzy śladami normalnymi niskiej
wody, strefa międzypływowa.
Brzeg górny - wewnętrzna część 
brzegu leżąca w kierunku  brzegu od
linii średniego wiosennego wysokiego
stanu wody.
Brzegowa rafa - rafa koralowa
znajdująca się przy samym brzegu,
tworząca  brzeg.
Brzezina - las o  drzewostanie
brzozowym.
Buczyna - typ  ekosystemu leśnego
o  drzewostanie budowanym przez
buk, występującego na żyznych i
średnio żyznych siedliskach.
Buforowość - zdolność gleby lub
wody do przeciwdziałania nagłym
zmianom odczynu.
Bulwa - skrócony zgrubiały pęd
podziemny z bliznami po zmarniałych
liściach, wypełniony substancjami
zapasowymi. Zwykle żyje jeden rok, np.
ziemniak. Bulwa korzeniowa to
skrócony, zgrubiały korzeń, np. dalia,
storczyk.
Buły manganowe - rozproszone na
dnie
oceanu
grudki
konkrecji
zawierające tlenki żelaza, manganu,
miedzi i niklu.
Bursztyn - kopalna żywica, głównie
pochodząca z sosen bursztynowych,
które w  trzeciorzędzie rosły na
obszarze bałtyckim.
Busz - formacja roślinna (głównie
rośliny
kolczaste,
suchoroślowe
krzewy) zrzucająca liście w czasie pory
suchej i suche podzwrotnikowe obszary
w Afryce i Australii.
Butla
Nansena

batometr
używany do pobierania prób wody
morskiej z różnych głębokości.
Bystrze - jest odcinkiem nurtu rzeki o
przepływie wartkim z wyraźnym
burzeniem i  falowaniem. Związane
jest ze zmianą spadku dna rzeki i
nagromadzeniem
się
rumowiska
skalnego. Najczęściej występują w
rzekach górskich a na nizinnych
zazwyczaj pośrodku między dwoma
21
zakolami rzeki gdzie woda tworzy
kamieniste,  żwirowe lub piaszczyste
ławice.
BZT5  biologiczne, pięciodobowe 
zapotrzebowanie tlenu oznaczane po
pięciu dobach inkubacji prób w
temperaturze 20oC.
C
ala - rodzaj wysokiego
wybrzeża
o
prawie
idealnie
półkolistych zatoczkach otoczonych
pionowymi skałami (spotykany np.: na
Nowej Zelandii, Alasce, Sachalinie).
Catotelm - wewnętrzna część 
torfowiska,
mieszcząca
martwą
substancję torfową nasyconą wodą, o
swoistych cechach fizykochemicznych i
biotycznych.
Cebula - szczególny rodzaj pędu
utworzony z silnie skróconej łodygi
otoczonej łuskami (przekształcone
liście
albo
części
podstawowe
właściwych liści), w których są
zgromadzone substancje zapasowe. W
niesprzyjających warunkach roślina
obumiera, z wyjątkiem cebuli, która
następnie odtwarza nową roślinę.
Cecha – w odniesieniu do 
organizmu
jest
to
zespół
charakterystyczna dla niego m.in.
wielkość, masa, rozmiary, budowa
anatomiczna i morfologiczna.
Cel ochrony przyrody to wg
polskiego prawa:
1. utrzymanie
procesów ekologicznych i stabilności
ekosystemów;
2.
zachowanie
różnorodności
biologicznej;
3.
zachowanie dziedzictwa geologicznego
i paleontologicznego; 4. zapewnienie
ciągłości istnienia gatunków roślin,
zwierząt i grzybów, wraz z ich
siedliskami, przez ich utrzymywanie
lub przywracanie do właściwego stanu
ochrony;
5.
ochrona
walorów
krajobrazowych, zieleni w miastach i
wsiach
oraz
zadrzewień;
6.
utrzymywanie lub przywracanie do
właściwego stanu ochrony siedlisk
przyrodniczych, a także pozostałych
zasobów,
tworów
i
składników
przyrody; 7. kształtowanie właściwych
postaw człowieka wobec przyrody
przez edukację, informowanie i
promocję w dziedzinie ochrony
przyrody.
Celuloza

błonnik,
długo
łańcuchowy polisacharyd zebrany w
pęczki tworzące włókienka zwane
mikrofibrylami, które mają dużą
wytrzymałość na rozciąganie.
Cenoelementy - gatunki decydujące
o "swoistości" fitocenozy, występujące
w
fitocenozie
gatunki
charakterystyczne dla odpowiedniego
zespołu roślinnego, ewentualnie dla
związku, rzędu lub klasy zespołów.
Cenoza - każdy  zespół żywych
organizmów
o
wspólnych
wymaganiach
ekologicznych
zamieszkujących dany  biotop.
Centriole – organelle komórkowe
kształtu cylindrycznego, na zewnątrz
występuje  błona cytoplazmatyczna,
wewnątrz – mikrofibryle białkowe
ułożone w pęczki po trzy, na obwodzie
jest 9 pęczków. Odpowiedzialne są za
proces
formowania
okapów
biegunowych

wrzeciona
kariotycznego,
uczestniczą
w
różnicowaniu się  rzęsek i  wici, 1
lub 2 w komórce, występują w
większości

komórek
eukariotycznych
(z
wyjątkiem
niektórych  grzybów i roślin
wyższych).
Centromer - jest miejscem przyczepu
 chromosomów do włókien 
wrzeciona podziałowego, spinają 
chromatydy chromosomów.
CFC  freony.
Charakterystyczne gatunki gatunki roślin, które w danym 
syntaksonie (np. zespole roślinnym,
22
związku, rzędzie lub klasie zespołów
roślinnych).
Chemia - nauka zajmująca się
badaniem substancji i ich własności
oraz przemian, jakim one ulegają.
Chemia fizyczna - gałąź chemii
zajmująca się zjawiskami fizycznymi,
towarzyszącymi procesom chemicznym
i ich wzajemnym zależnościom.
Chemia wody  hydrochemia.
Chemiczna
oczyszczalnia
ścieków - obiekt, w którym
wykorzystuje się reakcje chemiczne w
procesie
oczyszczania
ścieków;
poprzedzony
oczyszczalnią
mechaniczną lub mechaniczną i
biologiczną.
Chemiczne metody detekcji jedna
z
metod
wykrywania
zanieczyszczeń, polegająca na dodaniu
do
badanej
próbki
odczynnika
analitycznego,
w
wyniku
czego
zachodzi reakcja z pojawieniem się
charakterystycznego
zabarwienia,
osadu lub zapachu.
Chemiczne środki ochrony roślin
 pestycydy.
Chemiczne zapotrzebowanie na
tlen ( ChZT) - jest ilością tlenu (mg l1) zużywana w określonych warunkach
na utlenienie materii organicznej i
utlenialnej materii organicznej jaka
znajduje się w wodzie. Jest to wskaźnik
określający
zanieczyszczenie
wód
materią organiczną oraz niektórymi
związkami nieorganicznymi (siarczki,
sole żelazowe), które ulegają utlenieniu
pod wpływem silnych utleniaczy; ze
względu na użyty utleniacz wyróżniamy

ChZT
nadmanganianowe,
dwuchromianowe, jodanowe.
Chemoautotroficzne rośliny rośliny bez barwników światłoczułych
(np. chlorofilu), nie wykorzystujące
energii świetlnej, a korzystające z
energii chemicznej uwalnianej przy
rozkładzie
niektórych
związków
nieorganicznych.
Chemoautotrofizm
zdolność
niektórych organizmów do czerpania
energii
uwalnianej
w
reakcjach
chemicznych, potrzebnej do budowania
wtórnych związków organicznych.
Chemoautotrofy
rodzaj
organizmów samożywnych, które są
zdolne do czerpania potrzebnej energii
z reakcji chemosyntezy; głównie 
bakterie
wodorowe,
siarkowe,
nitryfikacyjne, żelazowe.
Chemoklina - warstwa oddzielająca
w zbiorniku wodnym, różne pod
względem
stężenia
określonych
substancji
chemicznych,
warstwy
wody; pokrywa się z usytuowaniem 
oksykliny,  piknokliny i 
termokliny. W  jeziorach oddziela
ubogie w  biogeny i sole mineralne
wody

epilimnionu
od

hypolimnionu.
Chemometria - dziedzina chemii
obejmująca także nowoczesne, fizykochemiczne techniki pomiarowe jak: 
spektrofotometria w podczerwieni,
magnetyczny
rezonans
jądrowy,
chromatografia.
Chemorecepcja
–
sposób
komunikowania się zwierząt wodnych
ze środowiskiem na drodze odbierania
sygnałów chemicznych odbieranych
przez receptory węchowe i smakowe
lub chemosensowry rozmieszczone na
całym ciele.
Chemostat - urządzenie do hodowli
ciągłej (np. bakterii, glonów), w którym
następuje stała wymiana medium. W
stanie  równowagi dynamicznej
tempo
wzrostu
populacji

hodowlanej
odpowiada
prędkości
przepływu
pożywki
(
kultura
statyczna).
Chemosynteza
–
proces

utleniania związków nieorganicznych w
wyniku których powstaje energia,
wykorzystywana następnie w 
asymilacji CO2 i syntezy różnych
związków. Proces ten przeprowadzany
jest przez różne  gatunki  bakterii
m.in.:  bakterie nitryfikacyjne, 
bakterie
żelazowe,

bakterie
siarkowe.
23
Chemotrofia
wykorzystanie
egzoergicznej
reakcji
chemicznej
(najczęściej
energii
chemicznej
pochodzącej z utleniania prostych
związków nieorganicznych) jako źródła
energii w budowie własnej biomasy (
fototrofia).
Chityna - substancja wchodząca w
skład pancerza stawonogów. Jest to
wielkocząsteczkowy związek  azotu z
glukozą.
Chlorność
(równowartość
chlorkowa) - gramy jonów chloru na
1000 g  wody morskiej wyrażona w
‰ lub PSU (Practical Salinity Units).
W oceanach równowartość chlorkowa
zawiera się między 19 a 20 PSU, w
Bałtyku między 0,4 a 12 PSU.
Chlorofil – jeden z barwników
biorących udział w procesie 
fotosyntezy,
cząsteczka
chlorofilu
składająca się z wielu atomów  węgla
i

azotu
połączonych
w
skomplikowany pierścień, ma w
centrum pierścienia atom  magnezu,
połączony z dwoma spośród czterech
atomów azotu. Jest kilka odmian
chlorofilu,
z
których
dwie
najważniejsze otrzymały nazwy 
chlorofilu a i  chlorofilu b.
Chlorofil a – odmiana  chlorofilu
pochłaniająca światło czerwone i
fioletowe.
Chlorofil b - odmiana  chlorofilu
pochłaniająca światło purpurowe i
fioletowe.
Chloroplasty (ciałka zieleni) 
organelle komórkowe uczestniczące w
procesie  fotosyntezy. Ich wnętrze
wypełnia
stroma,
w
której
zlokalizowane są tylakoidy, tylakoidy
ułożone są w stosy zwane  granami.
Chloroplasty są pochodnymi 
cyjanobakterii, które w pewnym
okresie
rozwoju
ewolucyjnego
wniknęły do pierwotnych  komórek
eukariotycznych i podobnie jak 
mitochondria utraciły w toku 
ewolucji zdolność do samodzielnego
istnienia.
Chlorowanie wody - metoda
dezynfekcji wody, polegająca na
dodawaniu do oczyszczonej wody
chloru w odpowiedniej postaci:
gazowej lub wody chlorowej.
Chloroza - zmiana zabarwienia liści i
innych zielonych części roślin na żółte,
niekiedy
białe,
spowodowana
zaburzeniami
lub
zahamowaniem
syntezy  chlorofilu. Wywołują ją
różne czynniki, np. brak światła
(niedorozwój  chloroplastów), brak
np.  azotu,  żelaza lub  manganu
w glebie (hamowanie syntezy 
chlorofilu), powstaje także wskutek
działania  patogenów roślin (
grzyby,  wirusy) oraz niektórych 
herbicydów.
Chmura - zawieszony w atmosferze
ziemskiej zbiór kropelek wody o bardzo
małej wielkości,
kryształów
lub
mieszaniny jednych i drugich.
Chondrion
zespół

mitochondriów i analogicznych ciałek
zawartych w komórce.
Chorda  struna grzbietowa.
Choroby fizjologiczne – występują
u  organizmów roślinnych i
zwierzęcych, spowodowane są brakiem
lub niedoborem któregokolwiek z 
pierwiastków niezbędnych co wywołuje
zahamowanie lub zwolnienie procesu,
w którym dany  pierwiastek bierze
udział. Prowadzi to zawsze do
wystąpienia specyficznych dla braku
danego pierwiastka  objawów
chorobowych, do których należą m.in.
 chloroza i  nekroza u roślin.
Chorologia - nauka o geograficznym i
topograficznym
rozmieszczeniu
organizmów żywych na Ziemi.
Chromatofory
organelle
występujące jedynie u  organizmów
prokariotycznych w postaci woreczków
wypełnionych

barwnikami
asymilacyjnymi, uczestniczą w procesie

fotosyntezy
w
niektórych
komórkach

bakterii
24
fotosyntetyzujących i komórkach 
sinic.
U

bakterii
chemosyntetyzujących
ich
odpowiednikiem jest system błon
wewnątrzplazmatycznych
zawierających szereg  enzymów.
Chromatografia
metoda
rozdzielania jednorodnych mieszanin
na składniki celem ich identyfikacji; w
metodzie tej wykorzystuje się różnice
sił
oddziaływania
międzycząsteczkowego
składników
mieszaniny z fazą ruchomą i
nieruchomą, fazą ruchomą może być
gaz - ch. gazowa, ciecz - ch. cieczowa
lub
substancja
w
stanie
nadkrystalicznym - ch. fluidalna.
Chromatydy
–
ramiona

chromosomów
połączone

centromerem.
Chromatyna - występuje w  jądrze
komórkowym w postaci włóknistego
materiału (zbudowanego z cząsteczek
 DNA,  RNA, oraz białek
niehistonowych)
i
stanowi

interfazową postać  chromosomów
 mitotycznych lub  mejotycznych.
Chromoplasty –  organelle
komórkowe, jeden z typów 
plastydów, mają taką samą budowę jak
 chloroplasty. Zawierają  barwniki
asymilacyjne

karotenoidowe
nadające barwę kwiatom, owocom i
liściom.
Chromosomy - stałe składniki 
jąder komórkowych roślinnych i
zwierzęcych, nosiciele  genów, zdolne
do
 samoodtwarzania się
i
zachowywania
swych
właściwości
poprzez kolejne  podziały 
komórki. Zbudowane są z 2 
chromatyd
połączonych
w

centromerze. Każdemu organizmowi
odpowiada zespół chromosomów o
określonej liczbie (jednakowej we
wszystkich jądrach komórkowych) i
różniących się między sobą 
morfologią
oraz
składem
występujących w nich genów, liczba
chromosomów, ich wielkość i kształt są
dla danego gatunku charakterystyczne i
stałe,
np.
człowiek
ma
46
chromosomów.
Chromosomy homologiczne – to
 chromosomy jednakowe pod
względem morfologicznym.
Chronione
siedlisko
przyrodnicze - typ  biotopu, który
powinien
być
obejmowany
przewidzianymi prawem formami
ochrony przyrody.
Chroniony gatunek  gatunek
objęty prawną ochroną gatunkową.
Chrząstka  tkanka łączna zbita,
sprężysta, tworząca zakończenia kości i
rozmaite części szkieletu kręgowców.
Chwast - każdy  gatunek rośliny,
który rośnie w uprawach rolniczych i
konkuruje z hodowanymi o miejsce,
światło, wodę i mineralne substancje
pokarmowe.
Chwast rybny - małe ryby o
niewielkiej wartości użytkowej dla
rybactwa np. jazgarz, ciernik, kiełb,
słonecznica,
koza,
śliz
których
znaczenie biocenotyczne jest niezwykle
ważne,
ich
obecność
świadczy
bioróżnorodności w zbiorniku.
Chwastobójcze
środki

herbicydy.
Chwytniki  narządy niewielkich
rozmiarów, utrzymujące pewne rośliny
w glebie. Mają charakter korzeni, ale
są pozbawione ich struktury.
ChZT - chemiczne  zapotrzebowanie
tlenu.
Ciała tłuszczowe - nazwa chemiczna
tłuszczów, synonim  lipidy. Są to
ciała maziste, niezwilżalne wodą,
rozpuszczalne w alkoholu, benzynie
itd., czynią papier przejrzystym. Są to
związki kwasów organicznych z
alkoholem  glicerolem (gliceryna)
lub
cholesterolem
(alkohol
wielkocząsteczkowy znajdujący się we
krwi i tworzący kamienie w woreczku
żółciowym).
Ciałka zieleni – dawna nazwa 
chloroplastów.
25
Ciało jednorodne - ciało o
własnościach wyraźnie określonych,
nie może być rozkładane na inne ciała
jednorodne
przez
destylację,
zamrażanie
czy
rozpuszczanie,
ponieważ wszystkie jego cząsteczki są
identyczne.
Ciąg fal - grupa fal poruszających się
w tym samym kierunku.
Ciek - ogólna nazwa wód płynących w
naturalnym lub sztucznym korycie i
zasilanych przez wody opadowe,
roztopowe
i
podziemne
(rzeki,
strumienie,  potoki,  kanały, rowy).
Cieplice ( termy) - źródła o
temperaturze wody co najmniej 18oC.
Ciepło odpadowe - ciepło nie
wykorzystane w procesie przetwarzania
energii w urządzeniach energetycznych
i oddawane do otoczenia; głównym
zagrożeniem jest ciepło odprowadzane
z wodami pochłodniczymi elektrowni
cieplnych i jądrowych do rzek i 
jezior, podgrzane wody powodują
poważne
naruszenie
równowagi
biologicznej, zmniejszenie zawartości
tlenu, a w skrajnych przypadkach
wyginięcie organizmów żywych.
Ciepło utajone - ilość ciepła
pobieranego lub wydalanego przez
jednostkę masy jakiegoś ciała podczas
przemiany fazowej przy danym
ciśnieniu i temperaturze.
Ciepło właściwe - niezbędna ilość
ciepła do zmiany temperatury 1 g
substancji o 1oC (dla wody 4,186J).
Ciepłownia - zakład przemysłowy
produkujący
ciepło,
dostarczane
odbiorcom za pośrednictwem wody lub
pary wodnej, wykorzystywane do
ogrzewania
pomieszczeń
lub
w
procesach technologicznych; wyróżnia
się c. konwencjonalne, jądrowe i
geotermiczne.
Ciężar
objętościowy
jest
stosunkiem masy próbki do jej
całkowitej objętości.
Ciężar właściwy - stosunek gęstości
substancji do gęstości czystej wody w
temperaturze 4oC, przy normalnym
ciśnieniu atmosferycznym.
Ciśnienie
atmosferyczne
ciśnienie jakie wywiera powietrze na
powierzchnię Ziemi i wszystkie ciała
znajdujące się w nim; jeden z głównych
czynników

klimatotwórczych;
normalne c.a wynosi 1013 hPa (760
mm Hg).
Ciśnienie
osmotyczne
charakterystyczna
właściwość
wszelkich roztworów. Ujawnia się
poprzez ich siłę ssącą, która powoduje
przenikanie
cząsteczek
rozpuszczalnika
przez
błony

półprzepuszczalne,
oddzielające
roztwór od  środowiska.
Ciśnienie osmotyczne – ciśnienie
wytwarzające się na granicy dwóch
roztworów
przedzielonych
błoną
półprzepuszczalną.
Ciśnieniowe
procesy
membranowe
(odwrócona
osmoza) - proces odwrotny do
naturalnej osmozy, mający na celu
zatężenie roztworu w wyniku działania
ciśnienia.
Cofka – podwyższenie poziomu wody
w  rzece spowodowane przez
wsteczny ruch wody w przyujściowym
odcinku rzeki w czasie  przypływów
lub burzowych spiętrzeń morza
(odmorska cofka wiatrowa, lub 
bore); znany zwłaszcza w  estuariach
większych rzek (np. na Odrze w wyniku
cofki odmorskiej woda słonawa, na
krótko dociera aż do Widuchowej).
Cudzożywne
organizmy
(człowiek, zwierzęta, większość roślin
bezzieleniowych i niektóre zielone) nie
potrafią
syntetyzować
pokarmów
organicznych
z
nieorganicznych
substancji.
Cudzożywność - odżywianie się
gotowymi substancjami organicznymi,
pochodzącymi
bezpośrednio
lub
pośrednio od roślin.
Cudzożywny (heterotroficzny) organizm nie potrafiący wytwarzać z
substancji nieorganicznych związków
26
organicznych, które musi pobierać z
otoczenia; organizmami cudzożywnymi
są wszystkie zwierzęta i wiele roślin
niezielonych, np.  grzyby.
Cukry
(węglowodany)
–
podstawowe
związki
organiczne
zbudowane z  atomów C, H i O2, tych
dwu ostatnich w stosunku takim, jak w
wodzie, stąd pochodzi ich dawna nazwa
 węglowodany w  komórce, pełnią
funkcje  zapasowe i  strukturalne.
Cukry proste (monosacharydy)
 związki organiczne należące do
cukrów o wzorze ogólnym CnH2nOn,
powstają na drodze syntezy w procesie
 fotosyntezy lub  chemosyntezy,
najbardziej znanym cukrem prostym
jest
glukoza,
są
szeroko
rozpowszechnione w przyrodzie jako
składniki cukrów złożonych, ponadto
są
składnikami
wielu
ważnych
substancji, jak  enzymy,  kwasy
nukleinowe, glikoproteiny, glikolipidy;
znacznie rzadziej występują w postaci
wolnej.
Cukrzyca - choroba, podczas której w
 moczu występuje  glukoza. Często
bywa spowodowana niedostatecznym
wydzielaniem  hormonu insuliny
przez wysepki Langerhansa trzustki.
Cyjanobakterie  sinice.
Cyjanofyta  cyjanobakterie 
sinice.
Cykl - szereg zjawisk powtarzających
się w określonym porządku, np. cykl
dobowy snu i czuwania.
Cykl biogeochemiczny - proces
obiegu pierwiastków w biosferze;
krążenie
pomiędzy
środowiskiem
nieożywionym a organizmami żywymi
pierwiastków wchodzących w skład
organizmów żywych. Część tych
pierwiastków występuje w postaci
zasobów pierwotnych i wtórnych 
minerałów niedostępnych wprost dla
organizmów, część w postaci soli
rozpuszczonych w wodzie, tworzących
pulę
pokarmową
dostępną
dla
organizmów żywych. Realizowane są w
przeważającej
mierze
przez

drobnoustroje:  bakterie, archeony i
 grzyby.
Cykl Calvina występuje w 
reakcjach ciemniowych procesu 
fotosyntezy, zachodzi w stromie 
chloroplastów,
prowadzi
do
wytworzenia  glukozy, typowy dla 
roślin

umiarkowanej
strefy
klimatycznej.
Cykl hydrologiczny - pełny  obieg
wody pomiędzy atmosferą, lądem i
oceanem, który związany jest z
procesem
parowania,
opadami
atmosferycznymi,
spływem
wód
powierzchniowych i podziemnych.
Cykl Krebsa - drugi etap procesu 
oddychania komórkowego. Przebiega w
 mitochondriach, składa się z ośmiu
etapów tworzących cykl reakcji,
katalizowanych
przez
złożony
kompleks enzymatyczny znajdujący się
w macierzy mitochondrialnej. Spalenie
jednej cząsteczki  glukozy w tym
procesie daje w sumie 8 cząsteczek 
NADH2  FADH2 i 2 cząsteczki 
ATP.
Cykl
kwasów
trójkarboksylowych

Cykl
Krebsa.
Cykl kwasu cytrynowego  Cykl
Krebsa.
Cykl oddechowy - przemiany
zachodzące podczas procesu

oddychania komórkowego.
Cykle biogeochemiczne - obieg
poszczególnych
pierwiastków
chemicznych w  biosferze składający
się na ogólne krążenie  materii i
energii.
Cykle środowiska - cykliczne
związki
między
składowymi

ekosystemu wpływające na przemiany
 biogeochemiczne;  obieg wody w
przyrodzie, obieg  azotu,  fosforu,
 fotosynteza.
Cyklomorfoza - sezonowa 
zmienność morfologiczna (wielkości i
kształtu
ciała)
w
populacjach
27
niektórych
glonów,
wioślarek
i
wrotków planktonowych.
Cyklon - urządzenie techniczne
oczyszczające gazy z cząsteczek stałych.
Cylindry Hehnera - urządzenie do
pomiaru mętności wody.
Cylindry Nesslera - urządzenie do
pomiaru mętności wody.
Cynk – to pierwiastek chemiczny
zaliczany do  mikroelementów, który
w  komórkach zwierzęcych występuje
w połączeniu z  białkami, tworząc
część składową  insuliny oraz 
enzymów – karboksypeptydazy i 
anhydrazy
węglanowej,
w

komórkach roślinnych jest niezbędny w
powstawaniu

substancji
wzrostowych – auksyn, wpływa na
syntezę witaminy B, witaminy C i
witaminy PP oraz  chlorofilu.
Cyrk źródliskowy - półkolista nisza
wcięta w stok, na dnie której wypływają
wody podziemne, powstała w wyniku
erozji wstecznej tych wód.
Cyrkulacja estuariowa - krążenie
wód charakterystyczne dla estuariów z
ograniczoną wymianą z  oceanem.
Prąd powierzchniowy skierowany jest
ku
oceanowi
a
prąd
podpowierzchniowy, ze słoną wodą
zmierza w kierunku górnego  biegu
rzeki.
Cyrkulacja
Langmuira
komórkowa cyrkulacja wód wywołana
przez wiatry wiejące w jednym
kierunku z prędkością przekraczającą
12 km*h-1. Spirale śrubowe równoległe
do kierunku wiatru mają przemiennie
bieg zgodny i bieg niezgodny z ruchem
wskazówek zegara.
Cyrkulacja śródziemnomorska charakterystyczna cyrkulacja dla mas
wodnych o ograniczonej wymianie z 
oceanem, wynikająca z przewagi
parowania w porównaniu z opadami i
dopływem rzek.
Cyrkulacja termohalinowa - ruch
wody w kierunku pionowym wywołany
różnicami gęstości, co jest efektem
zmian temperatury i zasolenia.
Cyrkulacja w jeziorach - proces
mieszania się wód występujący w
sezonie wiosennym i jesiennym; w obu
przypadkach
występuje
zjawisko
likwidacji uwarstwienia (stratyfikacji)
termicznego
wód
(zjawisko
homotermii).
Cyrkulacja wód - inaczej ruch wód
polegający na krążeniu pionowym i
poziomym wody w wyniku działających
 prądów morskich,  jeziornych i
stawowych.
Oprócz
wiatrów
przyczynami cyrkulacji wody może być
różnica temperatury i zasolenia a
konsekwencji różnice gęstości wody.
Krążenie
obejmuje,
wymianę
i
przemieszczanie wód w warstwach
powierzchniowych
i
przydennych
zbiorników
wodnych,
ma
fundamentalne znaczenie w procesie 
samooczyszczania się  jezior.
Cyrkulacyjny ruch cytoplazmy wielokierunkowy, odbywa się w kilku
kierunkach.
Cyrkumpolarny
–
prąd
lub
rozsiedlenie gatunku okołobiegunowe
w wodach morskich krain polarnych
arktycznej lub antarktycznej.
Cysteina
–
powszechny

aminokwas  białkowy, bierze udział
we wszystkich procesach, w których są
zaangażowane
grupy
zawierające
siarkę, cysteina spełnia funkcje
obronne  organizmu, wiążąc wiele
substancji trujących.
Cystyna
–
powstaje
przez
odwodnienie  cysteiny, wpływając
prze to strukturę przestrzenną 
białek.
Cytokineza  podział  cytoplazmy,
w wyniku której  komórka rozdziela
się na dwie komórki potomne, z
których każda otrzymuje jedno z
powstałych w wyniku  kariokinezy 
jąder.
Cytologia - dyscyplina  biologii
zajmująca
się
budową
i

czynnościami życiowymi komórek oraz
ich składników.
28
Cytoplazma - zawartość  roślinnej
i zwierzęcej komórki z wyłączeniem 
jądra komórkowego, ograniczona 
błoną komórkową. W płynnej fazie
cytoplazmy (zwanej  cytozolem)
znajdują się  organelle komórkowe.
Cytoplazmę tworzą: woda (70-80%), 
białka(10-20%),  lipidy (2-3%), 
cukry (1%),  jony - przede wszystkim
 potas, Mg2+ i aniony organiczne (1%
),  pierwiastki śladowe (Zn, J, F, Mn,
Ni, Mo, Sn, V). O własnościach
fizycznych
cytoplazmy
decydują
składniki włókienkowe ( białka i 
kwasy nukleinowe) i woda pozwalające
wyróżnić

egzoplazmę
i

endoplazmę. Wyróżniamy 3 typy
ruchów cytoplazmy:  rotacyjny, 
cyrkulacyjny,  pulsacyjny.
Cytoszkielet

elementy
cytoszkieletu.
Cytozol - płynna faza  cytoplazmy,
można ją otrzymać po odwirowaniu 
organelli.
Czas portowy - okres czasu od
momentu górowania lub dołowania
Księżyca do momentu  przypływu
morskiego.
Cząsteczka - najmniejsza możliwa
ilość związku chemicznego. Jeżeli się ją
rozbije, otrzyma się jej części
składowe. Cząsteczkę wody można
rozbić na trzy  atomy: dwa wodoru i
jeden tlenu, które nie mają już
własności wody.
Czerwona Lista - lista gatunków
zwierząt lub roślin zagrożonych
wyginięciem na danym terenie.
Czerwone
ciałko
krwi
(
erytrocyt) - przeważnie bezjądrowe
komórki
krwi,
zawierające
hemoglobinę.
Pośredniczą
w
przenoszeniu tlenu od  narządu
wymiany gazowej do komórek ciała.
Czerwony przypływ - czerwonawe
zabarwienie wody powierzchniowej w
rejonach przybrzeżnych spowodowane
wysoką koncentracją  fitoplanktonu,
a zwłaszcza bruzdnic. Ta gradacja
spowodowana jest efektem wzrostu
jakiegoś specyficznego  biogenu. 
Egzo- i enterotoksyny, jakie powstają w
efekcie procesów życiowych, a także po
śmierci
bruzdnic
powodują
natychmiastową śmierć ryb i innych 
hydrobiontów. Martwe rośliny i
zwierzęta rozkładając się wyczerpują
zasoby
tlenu
w
warstwach
powierzchniowych, co z kolei powoduje
duszenie się wielu zwierząt.
Częściowa ochrona - (1) - w
odniesieniu
do
terenu
parków
narodowych i rezerwatów przyrody forma
ochrony
dopuszczająca
możliwość ingerencji w przyrodę. Może
być realizowana jako ochrona  bierna
albo  czynna.
Część białkowa  apoenzym.
Część niebiałkowa  składnik
enzymu w postaci  koenzymu i 
grup prostetycznych.
Czoło rafy - zwrócona ku morzu
górna część rafy, od krawędzi rafy do
głębokości na której żyją  glony i
korale.
Czwarty stopień oczyszczania
(odnowa wody) - ogół procesów i
metod oczyszczania ścieków w takim
stopniu, że mogą one być ponownie
użyte jako wody do picia i potrzeb
naturalnych lub nadają im cechy wód
naturalnych.
Czynna ochrona  ochrona
aktywna, ochrona polegająca na
podjęciu
określonych
działań,
realizowanych wyłącznie dla dobra
przedmiotu ochrony. Może mieć postać
działań stabilizujących aktualny stan
przyrody
(stabilizacja),
działań
przywracających
stan
bardziej
naturalny
(renaturalizacja),
albo
działań tworzących stan bardziej
pożądany (kreacja, przebudowa).
Czynniki antropogeniczne 
antropogeniczne czynniki.
Czynniki edaficzne - czynniki środowiskowe związane z właściwościami
gleby, np. wilgotność, pH, zawartość
29
próchnicy,
które
warunkują
występowanie organizmów.
Czynniki ekologiczne – wszystkie
elementy środowiska tak ożywione (
biotyczne) jak i nieożywione (
abiotyczne)
które
wpływają
w
zasadniczym stopniu na struktury
jakościowe i ilościowe  biocenozy.
Czynniki
fizyko-chemiczne
składniki
środowiska
takie
jak:
temperatura,
światło,
poziom
radioaktywności, woda, tlen, 
dwutlenek węgla, sole mineralne itp.
Czynniki klimatologiczne - całość
zjawisk i procesów występujących w
atmosferze, hydrosferze i biosferze.
Czynniki klimatyczne - grupa czynników środowiskowych wchodzących w
skład  klimatu, np. temperatura i
opady, które warunkują występowanie
organizmów.
Czynniki
zanieczyszczające
substancje
lub
rodzaj
energii
naturalnej lub wytworzonej przez
człowieka, które przy określonych 
koncentracjach
wywołują
ujemne
zmiany w jakości  środowiska.
Czynności życiowe komórki –
procesy zachodzące w  komórce
związane z  metabolizmem, 
wzrostem,  rozmnażaniem się, 
dziedziczeniem.
Czynność (biol.) - działanie własne
całości lub części istoty żywej (
narządu,  tkanki,  komórki itp.).
Czysta
produkcja
pojęcie
określające uzyskanie produktów nie
będących w kolizji z zasobami
przyrody; celem c.p. jest zmniejszenie
konsumpcji, używanie tylko zasobów
odnawialnych,  produkcja żywności
wolnej od chemikaliów, eliminacja
toksycznych emisji, wprowadzanie
technologii bezodpadowych itp.
D
arwinizm - pojęcie
ogólne określające teorię mechanizmu
ewolucji podaną przez Karola Darwina.
Dąbrowa - las z naturalnym 
drzewostanem dębowym.
Decesja - kurczenie się, osiadanie
złoża torfowego w wyniku degradacji 
torfu pod wpływem odwodnienia.
Defekacja  czynność usuwania 
kału z organizmu.
Deficyt nutrientów - niedobór
składników pokarmowych, powodujący
ograniczenie
wzrostu
i rozwoju
organizmów określonego gatunku.
Deficyt
tlenowy
niedobór
optymalnego
stężenia
tlenu
w
środowisku; obserwowaniu w wysokich
górach, wodach o znacznym obciążeniu
materią organiczną,  glebach o małej
porowatości lub zalanych wodą.
Deficyt wody - niedobór wywołany
czynnikami naturalnymi lub

antropogenicznymi.
W
celu
zmniejszenia deficytu wody budowane
są zbiorniki retencyjne.
Deflacja - jedna z form erozji,
polegająca na wywiewaniu drobnego
materiału skalnego ( piasek, pył) z
obszarów nie osłoniętych zwartą
roślinnością lub pokrywą śnieżną.
Deflokulacja - proces przeciwny do
flokulacji;

dyspersja
skoagulowanego układu koloidalnego.
Degeneracja – proces lub zaburzenie
funkcjonowania
i
zniekształcenie
struktury układu ekologicznego, np. 
ekosystemu.
Deglacjacja - topnienie, wycofywanie
się lodowca.
Degradacja  anabolizm, obniżenie
roli, pozycji lub wartości kogoś lub
czegoś; rozpad układu ekologicznego,
30
jego przejście na niższy poziom
organizacji.
Degradacja
ekosystemów
zaburzenia i zmiany w składzie i
funkcjonowaniu

ekosystemów
polegające
najczęściej
na
ich
uproszczeniu; d.e. może być skutkiem
zaburzeń
naturalnych
(powodzie,
pożary) lub wynikiem gospodarczej
działalności człowieka; d.e. może
prowadzić do całkowitego zaniku życia
biologicznego lub do zastąpienia
pierwotnej flory i fauny nowymi
zespołami organizmów.
Degradacja
środowiska
pogorszenie
stanu
środowiska
przyrodniczego poprzez eliminację
elementów lub uszkodzenie struktur
systemów przyrodniczych; d.ś. polega
m.in.
na
obniżeniu
aktywności
biologicznej,
zmniejszeniu

bioróżnorodności; przyczynami d.ś. są
silne przekształcenia i naruszenie
elementów  ekosystemów w wyniku
gospodarczej działalności człowieka w
skali lokalnej jak i globalnej.
Degradacja wód - proces wywołany
zespołem
zjawisk
powodujących
pogorszenie się jakości wody.
Dekantacja - oddzielanie klarownej
cieczy od osadu poprzez zlewanie.
Dekompozycja
–
polega
na
rozkładzie przez  destruenty, na
proste
związki
nieorganiczne,
wielkocząsteczkowych
związków
pochodzenia
organicznego.
Produktami rozkładu są CO2, H2O, 
jony H, aniony i kationy,  energia
cieplna emitowana do  środowiska w
procesach tlenowych.
Delimitacja
rozgraniczenie,
wyznaczenie granic.
Delta - płaskie, rozgałęzione ujście
rzeki do morza lub  jeziora
kształtujące
się
pod
wpływem
akumulacji
materiału
transportowanego przez rzekę w jej
dolnym  biegu; zbudowane ze stale
odkładanych osadów, cechujące się
rozgałęzieniami
nurtu
uchodzącej
rzeki, wielością wysepek między tymi
rozgałęzieniami i wysunięciem w
zbiornik.
Delta wsteczna - rozgałęzione ujście
rzeki ukształtowane od strony zalewu
przez wody cofające się okresowo w
obszarze ujściowym rzeki ( cofka) w
wyniku przejściowego podnoszenia się
poziomu morza. np.  delta wsteczna
Świny.
Deltowe jezioro – powstaje przez
odcięcie dawnej zatoki morskiej lub
jeziora; płytkie i silnie zarastające np.
Druzno w delcie Wisły lub Dąbie.
Deluwium
–
obszar
ze
zdeponowanym materiałem niesionym
przez wody bieżące, w dolnym biegu
rzeki lub na przedpolu ujścia do morza.
Demersalny
organizm
(nektobentos) - inaczej organizm
przydenny, odnosi się do zwierząt
przebywających na pograniczu dna i
toni wodnej.
Demineralizacja wody - jest to
proces uzdatniania wody polegający na
jej odsalaniu.
Dendrologia
dział
botaniki
zajmujący się drzewami i krzewami.
Denitryfikacja
redukcja

azotanów przez  azotyny do  azotu
cząsteczkowego
(denitryfikacja
całkowita) lub  azotu amonowego
(denitryfikacja
częściowa,
amonifikacja)
przez

mikroorganizmy wodne w warunkach
beztlenowych ( nitryfikacja).
Denitryfikatory

bakterie
posiadające
zdolność
do
przeprowadzania procesu denitryfikacji
(Micrococcus
denitrificans,
Thiobacillus denitrificans).
Dentyna  zębina.
Denudacja - forma erozji polegająca
na usuwaniu materiału glebowego i
skalnego z wyniosłości terenu.
Deplazmoliza – proces, który
następuje po przeniesieniu  komórki
do roztworu o wyższym  potencjale
chemicznym niż potencjał wody w 
komórce splazmolizowanej ( roztwór
31
hipotoniczny lub  hipoosmotyczny),
co powoduje napływ wody do komórki,
wywołując stopniowe rozkurczanie się
 protoplastu.
Depozycja mokra - powietrzny
transport
zanieczyszczeń
zaabsorbowanych
przez
wodę
atmosferyczną opadającą w postaci
opadów.
Depozycja sucha - powietrzny
transport zanieczyszczeń bez udziału
wody zawartej w atmosferze, głównie w
postaci gazów i pyłów.
Depresja - znaczne obszary lądowe
położone poniżej poziomu morza.
Depresja wody jest obniżeniem
zwierciadła wody podziemnej w czasie
jej zczerpywania.
Desmosomy

połączenia
„punktowe”.
Destruenci  są to cudzożywne 
mikroorganizmy, głównie  bakterie,
 grzyby, promieniowce, pierwotniaki
ale również bezkręgowce (nicienie,
pierścienice,
roztocze,
owady
bezskrzydłe,
chrząszcze
etc.)
rozkładające
obumarłą
materię
organiczną, wykorzystujące niektóre
produkty rozkładu oraz uzdatniające
składniki potrzebne do produkcji
roślinnej. W efekcie dochodzi do 
mineralizacji (nie zawsze pełnej) i w
wyniku  dekompozycji powstaje na
lądzie  humus (próchnica) a w
zbiornikach wodnych zawiesina, która
w warunkach beztlenowych przechodzi
w  sapropel.
Desulfurykacja - mikrobiologiczna
redukcja siarczanów do siarkowodoru
w warunkach beztlenowych.
Detergenty - związki chemiczne
powierzchniowo czynne wchodzące w
skład środków piorących i myjących,
stanowiące częste zanieczyszczenie
wód powierzchniowych i podziemnych;
d. dzielą się na: 1) anionowe, 2)
kationowe, 3) niejonowe.
Detergenty miękkie - detergentu
ulegające biologicznemu rozkładowi.
Detoksykacja - odtruwanie.
Detrytofagi - jedna z grup
konsumentów odżywiająca się martwą
materią organiczną ( detrytusem).
Detrytus - rozkładająca się martwa
materia organiczna powstająca ze
szczątków martwych roślin i zwierząt
lub ich wydalin, w wodzie stanowi
zawiesinę lub osady denne; materia
unosząca się nazywana jest

abiosestonem,
a
podlegająca
sedymentacji  tryptonem.
Detrytusojady  detrytofagi 
detrytusożercy.
Dewastacja - zniszczenie.
Dewastacja
środowiska
zniszczenie środowiska na danym
terenie polegające na zachwianiu
homeostazy
układu
wskutek
wprowadzenia czynnika o nasileniu
przekraczającym
poziom
jego
tolerancji.
Dewon
drugi
okres
ery
paleozoicznej, zaczął się przed 400
milionami lat, trwał zaś 50—60
milionów.
Dezoksyrybonukleinowy kwas (
DNA lub w niektórych językach ADN)
 kwas  nukleinowy mniej utleniony
niż kwas rybonukleinowy (RNA lub
ARN), wchodzi w skład chromatyny 
jądra komórkowego, jest materialnym
nośnikiem cech dziedzicznych.
Diabelski kwartet - przyczyny
wymierania gatunków zebrane w
czterech grupach: 1. niszczenie, 
dewastacja,
zanieczyszczenie
i
fragmentacja układów ekologicznych;
2. zabijanie zwierząt i wycinanie roślin;
3.  introdukcja obcych gatunków
zwierząt i roślin; 4. wtórne wymieranie.
Diadromiczność – zdolność do
wędrówek
rozrodczych
i
żerowiskowych, które odbywają ryby
dwuśrodowiskowe
i
większe
bezkręgowce. Hydrobionty te mogą być
 anadromiczne,  katadromiczne
lub  monobiotyczne (wyłącznie
morskie lub wyłącznie słodkowodne).
Diafragma  przepona.
32
Dializa - metoda oczyszczania 
koloidów
z
elektrolitów
z
zastosowaniem
błony
półprzepuszczalnej, przez którą łatwo
przenikają małe cząsteczki a nie
przenikają duże.
Diapauza - okres zahamowania
procesów fizjologicznych w różnych
stadiach rozwoju ontogenetycznego w
okresie niesprzyjających warunków 
klimatycznych
lub
biotycznych;
zjawisko powszechne wśród owadów
oraz
widłonogów
i
wioślarek
planktonowych. Diapauza zimowa 
hibernacja, a diapauza letnia 
estywacja; okresom tym towarzyszy
częste
odwodnienie
organizmów.
Zwiększa to odporność populacji na
działanie niekorzystnych warunków
środowiskowych.
Diastaza  enzym rozkładający
skrobię (mączkę, krochmal) na
maltozę.
Diktiosom - podstawowy element
strukturalny  aparatu Golgiego
złożony z 5-8 spłaszczonych woreczków
(blaszek, cystern), których ściany
utworzone są z pojedynczej  błony
gładkiej, przyjmuje najczęściej kształt
półksiężycowaty i wyróżnia się w nim
dwa bieguny lub dwie powierzchnie:
biegun bliższy czyli powierzchnię
formowania (cis) po stronie wypukłej i
biegun dalszy czyli powierzchnię
dojrzewania (trans) po stronie wklęsłej.
Obszar  cytoplazmy zajmowany przez
diktiosomy cechuje się brakiem 
rybosomów, ziarn glikogenu oraz
sporadyczną tylko obecnością 
mitochondriów,
lub
innych

organelli.
Dimiktyczne jezioro  jezioro
charakteryzujące się dwukrotnym (
dimiksja) mieszaniem wód w ciągu
roku:  cyrkulacja wiosenna i jesienna
a w pozostałych okresach (zimą i
latem) istnieje w nim uwarstwienie
termiczne  stratyfikacja.
Dioksyny - związki chemiczne:
2,3,7,8-czterochlorodwubenzo-p-
dioksyna,
TCDD
tetrachlorodibenzodioxin;
związki
kancero- i teratogenne, powodują
obniżenie
odporności
organizmu,
wywołują zaburzenia wzrostu, osłabiają
rozrodczość i uszkadzają wątrobę,
silnie rakotwórcze.
Diploid (diploidalny) — organizm
powstały z połączenia dwóch komórek
rozrodczych.
W

jądrach
komórkowych
jego
ciała

chromosomy
występują
parami.
Również  komórka, w której
nastąpiło
podwojenie
liczby
chromosomów ( haploid).
Długość fali - odległość pozioma
między
dwoma
jednoimiennymi
punktami profilu fali, np. między
dwoma sąsiednimi dolinami lub
grzbietami fali.
DNA  kwas deoksyrybonukleinowy
jest makrocząsteczką zbudowaną z
dwóch
łańcuchów
nukleotydów
tworzących
prawoskrętną
helisę,
znajduje się w  jądrze komórkowym,
 mitochondriach i  plastydach.
Decyduje o  dziedziczności, zawiera
 informację genetyczną o składzie 
białek, bierze udział w procesie 
rozmnażania, przekazuje informację
genetyczną komórkom potomnym,
posiada zdolność  replikacji.
Dno - stale lub okresowo pokryta
wodą cześć lądu. W wypadku  jezior
dno posiada  strefę brzegową i dno
właściwe. Przegłębienia dna noszą
nazwę głęboczki w przeciwieństwie do
wypłyceń w formie progów i wyniesień.
Dno oceaniczne - ma urozmaiconą
rzeźbę
związaną
z
procesami
geologicznymi i tektoniką. Do wielkich
form dna oceanów zaliczamy:  szelf
kontynentalny (do 200 m),  stok
kontynentalny (200 – 3000 m), 
baseny oceaniczne (3000 – 6000 m),
rowy oceaniczne (poniżej 6000 m
głębokości) i podwodne łańcuchy
górskie. Małymi formami dna są: rafy,
ławice, głębie, pojedyncze góry zwane
 gujotami.
33
Doba
księżycowa
=
doba
pływowa - czas między dwoma
kolejnymi przejściami Księżyca przez
jeden i ten sam południk (24 godziny i
50 minut).
Dobowe  migracje pionowe regularne przemieszczanie się zwierząt
( planktonu, ryb) w toni wodnej
zgodnie z dobowym rytmem zmian
natężenia
światła;
ewolucyjnie
stanowią one kompromis pomiędzy
koniecznością zaspokajania potrzeb
pokarmowych
w
warstwach
obfitujących w pokarm i unikania
konfrontacji z drapieżcą.
DOC - rozpuszczony węgiel organiczny
(ang. dissolved organic carbon) —
węgiel
organiczny
w
postaci
rozpuszczonej.
Doczyszczanie ścieków - proces
zmniejszania zawartości  azotu, 
fosforu i związków zużywających tlen.
Dolina
jest
obszarem
fizjograficznym wyżłobionym siłą erozji
powietrza, wody lub lodu. W dnie
doliny wyróżnia się  dno i zbocza a
także koryto, tarasy zalewowe i
nadzalewowe.
Dolina ryftowa - szczelina w
środkowej
części

grzbietu
śródoceanicznego o szerokości od 25
do 50 km.
Dolinny dział wód  dział wód
biegnący w poprzek opuszczonej
doliny.
DOM
rozpuszczona
materia
organiczna (ang. dissolved organic
matter).
Dominacja
ekologiczna
–
przewaga ilościowa nad innymi 
gatunkami na tym samym poziomie
troficznym albo gildii w biocenozie.
Oznacza to zwykle największy % udział
w całkowitej liczebności wszystkich
gatunków. Poza dominantami niższy
udział mają subdominanty (influenty,
recendenty a występujące sporadycznie
nazywane są adominantami.
Dominant (eudominant)  gatunek
osiągający w zbiorowisku przewagę
ilościową nad innymi gatunkami.
Często jest zarazem  edyfikatorem
fitocenozy czy zoocenozy.
Dominujący gen  gen, którego
działanie na organizm ujawnia się
mimo obecności przeciwstawnego 
genu.
Doprowadzalnik
–
budowla
hydrotechniczna w postaci  kanału
lub rurociągu doprowadzająca wodę w
celach
przemysłowych
lub
irygacyjnych.
Dopuszczalny poziom stężenia najwyższe wartości poziomu

zanieczyszczenia środowiska uznawany
za nieszkodliwy dla określonych
organizmów.
Dorzecze - obszar, z którego wody
spływają do danego systemu rzecznego;
rozróżniamy dorzecza główne, czyli
dorzeczy
rzek
uchodzących
bezpośrednio do morza oraz dorzecza
rzek niższego rzędu uchodzących do
rzeki głównej lub jej dopływów.
Dostosowanie - względna miara
ekologicznego „sukcesu" osobnika, na
który składa się szansa przeżycia i
wydania
żywotnego
potomstwa;
względne prawdopodobieństwo udziału
określonego  genotypu w obecnej i
przyszłej puli genowej populacji.
Downwelling - pionowy ruch 
wody morskiej w dół, polegający na
pogrążaniu się mas wodnych od
powierzchni w kierunku dna jako efekt
oddziaływania prądów wiatrowych.
Dół gnilny – sztuczny, podziemny
zbiornik przeznaczony do osadzania się
nierozpuszczonych
zanieczyszczeń
organicznych, gromadzone są w nim
odprowadzane ścieki komunalne.
Drapieżcy
–
heterotrofy
antagonistyczne, zdobywają pokarm
napadając na swoje ofiary przy pomocy
specjalnych przystosowań w budowie
swojego ciała (np. szybkość poruszania
się,  mimikra,  mimetyzm) a
zwłaszcza wyposażenia w  narządy
pozwalające na atakowanie, zabijanie i
konsumowanie mięsa. Są znani
34
również w świecie zwierząt 
drapieżcy zadowalający się płynami
ustrojowymi
ofiar
(krwiopijcy).
Drapieżca jest konsumentem drugiego
rzędu w  ekosystemie. Do drapieżców
nie zalicza się  pasożytów.
Drapieżnik – drapieżca.
Drenaż – odwodnienie gruntu przez
system rurek ceramicznych (drenów)
ułatwiających  odpływ wodyale i
odwodnienie gruntu przez głęboko
wcinającą się rzekę, odwadnianie 
torfowiska przez rów  melioracyjny.
Drewnienie – rodzaj  inkrustacji.
Drewno - tkanka roślinna utworzona
ze zdrewniałych  naczyń lub innych
komórek, często cewek i  włókien
drzewnych.
Drgania akustyczne - wychylenia
cząstek
środowiska
sprężystego
względem położenia równowagi.
Drobnoustroje
(mikroorganizmy) - ogólna nazwa

organizmów
o mikroskopijnej
wielkości, do których należą wszystkie
 bakterie, pierwotniaki,  wirusy,
liczne glony oraz niektóre  grzyby.
Drugi
stopień
oczyszczania
ścieków  oczyszczanie biologiczne.
Dryf – przesuwanie się organizmów
lub przedmiotów na powierzchni wody
pod wpływem wiatru i prądu wody.
Dryft kontynentów - teoria, w myśl
której istnieje możliwość ruchu
kontynentów ponad skorupą ziemską.
Drzewnik - substancje odkładające
się w celulozowych ścianach komórek
 drewna i twardzicy.
Drzewostan - warstwa drzew w
fitocenozie leśnej; żargonowo w
leśnictwie także: jednolity fragment
lasu.
Dwupienność - występowanie u
roślin dwóch rodzajów osobników, z
których jedne wytwarzają wyłącznie
kwiaty żeńskie (słupkowe), pozostałe
zaś  męskie (pręcikowe).
Dwutlenek siarki (SO2) - trujący
gaz o ostrej, duszącej woni, cięższy od
powietrza; wytwarzany i emitowany do
atmosfery w procesie spalania paliw;
bezwodnik
kwasu
siarkawego,
odpowiedzialny
za
powstawanie
kwaśnych deszczów.
Dwutlenek węgla (CO2) - gaz
cieplarniany; bezbarwny, bezwonny,
niepalny gaz, cięższy od powietrza;
wytwarzany w procesie spalania węgla,
oleju, gazu, benzyny; nadmiar emisji
CO2 prowadzi do globalnych zmian 
klimatycznych (efekt cieplarniany).
Dy - osad organiczny gromadzący się
na dnie niektórych  dystroficznych
zbiorników wodnych bogatych w
rozpuszczone  kwasy  humusowe.
Dyfuzja przemieszczanie
się
jednostek substancji z obszaru o
wyższej koncentracji do środowiska o
niższej koncentracji tej substancji.
Dyfuzja polega na nieustannym ruchu
cząsteczek.
Dymorfizm
–
występowanie
dwupostaciowości w obrębie gatunku postaci
różniące
się
kształtem,
wymiarami, ubarwieniem i sposobem
rozrodu we wspólnym biotopie.
Dymorfizm
płciowy
(różnice
w
wyglądzie zewnętrznym samicy i
samca) i dymorfizm następczy (różnice
w wyglądzie stadiów rozwojowych).
Dynamika populacji – oznacza
zmiany ilościowe i jakościowe w
populacji. Zmiany jakościowe związane
z wyglądem (morfologią) to zmiany 
fenotypowe, a zmiany struktur wieku,
tempa wzrostu i genetyczne nazywają
sie  genotypowe. Charakterystyczne
krzywe dynamiki populacji (np.
esowata, wykładnicza,  fluktuacje,
oscylacje etc.)
Dysfotyczna warstwa - mroczna
strefa zbiornika wodnego, gdzie
procesy rozkładu materii organicznej
przewyższają jej produkcję.
Dysjunkcja - przerwanie zasięgu
gatunków na dwa lub więcej ośrodków.
Dysklimaks
zachwiany
i
zniekształcony  klimaks, powstający
w wyniku gospodarczej działalności
człowieka w stabilnej biocenozie, np.
35
wypas
bydła
prowadzący
do
pustynnienia obszarów stepowych.
Dyslokacja - przemieszczenie się
gatunku, populacji z pierwotnego
obszaru występowania do nowego.
Dyspersja - 1. stan rozproszenia
substancji; 2. termin określający rodzaj
rozmieszczenia
przestrzennego
osobników w populacji.
Dystrofia - zaburzenia w odżywianiu
organizmu lub zbiornika wodnego
(niska  żyzność wód) spowodowane
silnym
niedoborem
składników
pokarmowych.
Dystroficzna
strefa
strefa
półmroku w zbiornikach wodnych
występująca
pomiędzy
strefami
eufotyczną (prześwietloną) i afotyczną
(pozbawioną
światła)
często
pokrywająca się z  poziomem
kompensacji
(poziom
równowagi
pomiędzy procesami produkcji i
rozkładu),
pozbawiona
roślin
zielonych, a z glonów występują w
większości  brunatnice i krasnorosty.
Dystroficzne jezioro  jezioro o
wodzie
bogatej
w
związki

humusowe, zwykle ciemnej; najczęściej
w kontakcie z torfowiskami 
mszarnymi.
Dystroficzność - termin używany w
limnologii, hydrochemii, określający
silny niedobór substancji odżywczych
w  jeziorach.
Dystroficzny zbiornik wodny zbiornik
o
dużej
zawartości
koloidalnych
związków

humusowych. Woda ma zabarwienie
brunatne, małą przezroczystość, silne
zakwaszenie, niską zawartość związków
pokarmowych. Takie zbiorniki wodne
występują przeważnie w kontakcie z 
torfowiskami
wysokimi,
często
zarastają nasuwającym się od 
brzegów  płem torfowym.
Dystrofizm - stan hydrochemiczny i
hydrobiologiczny  jeziora; d. oznacza
dużą
zawartość
substancji

humusowych,
zakwaszenie
wody,
częsty niedobór tlenu i substancji
pokarmowych, ubogą jakościowo faunę
i florę; d. często prowadzi do
powstawania  torfowisk.
Dysymilacja
(przemiana,
rozkład)
proces
rozkładu
przyswojonych
przez
organizm
złożonych związków organicznych (
białka, tłuszcze) na substancje prostsze
( mocznik,  amoniak, woda i inne)
z wydzieleniem energii zużywanej w
procesach życiowych organizmu.
Dywergencja  rozbieżność; 1.
poziomy przepływu wody z obszaru
centralnego
występujący
w

upwellingu.; 2. zjawisko odmiennego
kształtowania się cech w rozwoju
rodowym organizmów pod wpływem
różnych warunków środowiska.
Dział wodny - granica zlewni
rozdzielająca kierunki spływu wód
różnych systemów rzecznych; wyróżnia
się d.w. powierzchniowy biegnący po
grzbietach wzniesień i podziemny
związany
z
ukształtowaniem
zwierciadła wód podziemnych.
Dział wód podziemnych - jest linią
przebiegającą przez najwyższe punkty
zwierciadła
statycznego
poziomu
wodonośnego, oddziela przeciwne
kierunki ruchu wody podziemnej
Dziedziczność
–
stanowi
podstawową
właściwość

organizmów
żywych,
polega
na
odtwarzaniu w procesach  rozrodu i
rozwoju osobniczego potomstwa o
takich cechach, jak wyjściowe formy
rodzicielskie.
Dzieworództwo - rozwój organizmu
z nie zapłodnionej żeńskiej komórki
rozrodczej  partenogeneza.
E
chopelobentos
-
zasiedlający na stałe miękkie  dno
36
(podłoże muliste i ilaste) organizmy 
bentosowe.
Edaficzne czynniki - właściwości
gleby, od których zależy istnienie w niej
życia: fizyczne (struktura, temperatura,
wilgotność), chemiczne (kwasowość,
zasadowość,
zawartość
soli
mineralnych), biologiczne ( zespół
organizmów bytujących w glebie). W
wodzie wyróżniamy miękkie osady
denne

peloid,
piaszczyste
psammal i twarde, skaliste  lital.
Edreobentos
organizmy

bentosowe przytwierdzone do dna
oceanicznego.
Edyfikator - składnik fitocenozy
wywierający szczególnie duży wpływ na
stosunki ekologiczne w  ekosystemie,
decydujący o strukturze fitocenozy,
kształtujący warunki życia dla innych
gatunków, np. buk w buczynie
pomorskiej.
Efekt styku - zjawisko wzrostu 
bioróżnorodności na granicy biocenoz
w  ekotonie.
Efektor  narząd, poprzez który
organizm reaguje na  bodziec.
Efemeryczne rzeki – rzeki, w
których woda płynie tylko podczas
opadów
atmosferycznych
charakterystyczne dla tropikalnych
terenów.
Efemeryczne siedliska - siedliska
powstające na nowo co jakiś czas i
wkrótce niszczone, np. odsłaniane po
spuszczeniu wody dna stawów, łachy w
korytach wielkich rzek, namuliska.
Efluencja - bezpośrednie zasilanie
rzeki przez wodę gruntową wynikające
z wyższego położenia zwierciadła 
wody gruntowej niż poziom wody w
rzece.
Egzocytoza
wydzielanie
na
zewnątrz przez  komórkę zawartości
wakuoli, mechanizm bardzo złożony,
w uproszczeniu polega na zetknięciu
wakuoli oraz  błony komórkowej i ich
pęknięciu w miejscu styku, może być
m.in.  reakcją obronną  organizmu.
Egzogeniczne procesy - zjawiska
geologiczne zachodzące na powierzchni
Ziemi - wietrzenie,  sedymentacja i
inne - wywoływane przez zewnętrzne
czynniki działające na skorupę ziemską
np.: wiatr, woda.
Egzoplazma - strefa zewnętrzna 
cytoplazmy, bardziej sztywna.
Ekmana cyrkulacja - ruch na
powierzchni wody wynikający z
działania sił Coriolisa.
Ekologia – jest to nauka podstawowa
o trybie życia roślin i zwierząt oraz o
ich
stosunkach
wzajemnych
a
środowiskiem,
zjawiskach
zachodzących w całej  biosferze ale
najczęściej w jej fragmentach tj. 
ekosystemach czy  biocenozach.
Współczesna ekologia zajmuje się
dynamiką biocenoz i liczebności
populacji,

interakcjami
międzygatunkowymi,
strukturami
przestrzennymi  biosystemów, 
bioróżnorodnością,
przepływem
energii
i
obiegiem
materii
w
biosystemach i całej  biosferze,
modelowaniem przebiegu rożnych
procesów ekologicznych w skali
lokalnej i globalnej etc.  Biocenologia
dzieli
się
na:
fitosocjologię
i
zoocenologię. Ze względu na charakter
siedliska ekologię dzielimy na: ekologię
organizmów
wodnych,
ekologię
organizmów lądowych. Pojęcie do
nauki wprowadził niemiecki zoolog - E.
Heckel w 1869 roku.
Ekologia człowieka - dział ekologii
badający wzajemne uwarunkowania i
zależności
populacji
ludzkich
i
otaczającego

środowiska
przyrodniczego i  antropogennego.
Ekologia
krajobrazu
–
jest
opisywaniem i analizą  krajobrazu,
który może obejmować wiele 
ekosystemów, populacji i gatunków ale
również
tworów
ludzkich
(
antropocenoza). Celem tej działalności
jest
zarządzanie,
planowanie
przestrzenne,
architektura

krajobrazu,
gospodarka
zasobami
37
przyrody w ten sposób żeby nie
spowodować degradacji przyrody i nie
naruszyć istniejącej  homeostazy. W
ekologii e.k. jest działem zajmującym
się
strukturami
przestrzennymi
populacji (np.  metapopulacjami)
albo
zbiorami

ekosystemów
znajdujących się na różnym etapie 
sukcesji lub w  interakcjach.
Ekologia stosowana – ekologia
praktyczna – działania ludzi w
gospodarce
zasobami
(rolnictwo,
łowiectwo, leśnictwo,  rybołówstwo,
surowce
mineralne,
surowce
energetyczne), w ochronie przyrody 
sozologia
(ochrona
gatunkowa,
ochrona różnorodności biologicznej,
ochrona  krajobrazu), w ochronie 
środowiska
człowieka
(
biogeochemia,
paleoekologia,
ekotoksykologia).
Ekologiczna nisza - całościowy 
zespół czynników (światło, pokarm,
miejsce), o który mogą konkurować
gatunki w danej biocenozie.
Ekologiczna potencja - zdolność
organizmów
do
przetrwania
w
środowisku.
Ekologiczna samoregulacja zdolność powrotu  ekosystemu ze
stadium zakłócenia do równowagi
biologicznej.
Ekologiczna walencja - zakres
wahań dane czynnika ekologicznego,
pozwalający na utrzymanie zdolności
do życia danego organizmu.
Ekologiczna wydajność - poziom
energii wytwarzany na poziomach
troficznych, podzielony przez poziom
energii zmagazynowanej na tym
poziomie
Ekologiczne czynniki - wszystkie
składniki  biotyczne i abiotyczne
charakterystyczne dla danego 
środowiska, oddziałujące na życie i
rozwój osobników, populacji, biocenoz.
Ekorozwój - rozwój gospodarczy
współdziałający i nie naruszający w
sposób znaczny i nieodwracalny 
środowiska życia człowieka w taki
sposób, że nie prowadzi do degradacji
biosfery.
Ekosfera - każda sfera, której
warunki
fizyczne
i
chemiczne
umożliwiają
życie
i
rozwój
organizmów.
Ekosystem - biogeocenoza, wycinek
powierzchni ziemi (najczęściej w
fizjograficznie określonych granicach,
np.  jezioro,  torfowisko, las) z
zamieszkującymi
go
organizmami
żywymi powiązanymi wzajemnymi
zależnościami
z
siedliskiem
zmodyfikowanym ich działalnością (
biotop), w którym wszystkie części
składowe są ze sobą powiązane
licznymi zależnościami i warunkują się
wzajemnie.
Jest
to
biosystemu
stanowiący funkcjonalną całość, w
której zachodzi wymiana między
częścią
żywą
(biocenozą),
a
nieożywioną ( biotopem).
Ekosystemy ochronne - zespoły 
klimaksowe
nie
zmienione
lub
nieznacznie zmienione w wyniku
działalności gospodarczej człowieka.
Ekosystemy produkcyjne - zespoły
o
dużej
produkcji
biologicznej,
intensywnie
użytkowane
przez
człowieka, należą do nich lasy
użytkowe i agrocenozy.
Ekotoksyny - substancje, które
wydzielając się do  środowiska mogą
wywierać szkodliwy wpływ na nie
poprzez  bioakumulację lub działanie
toksyczne na systemy  biotyczne.
Ekoton - różnej szerokości (zwykle
niezbyt rozległa)  strefa przejściowa
między
dwoma
układami
ekologicznymi ( ekosystemami, 
biocenozami) np. Zalew Szczeciński
jest ekotonem pomiędzy biocenozą
słodkowodną i słonowodną.
Ekotop - jednostka powierzchni
wyróżniona
na
podstawie
charakterystycznej
struktury
roślinności oraz specyficznego sposobu
użytkowania.
Ekotyp  populacja (lub populacje)
danego gatunku wyselekcjonowana
38
pod wpływem określonych warunków
 środowiska i dobrze do nich
przystosowana.
Pomimo
przynależności
do
tego
samego
gatunku, skład genetyczny takiej
populacji
(określony
częstością
występowania
rozmaitych
cech
determinowanych genetycznie) jest
odmienny od innych populacji.
Ekozofia  filozofia ekologiczna.
Ekskrecja  wydalanie.
Ekspansja - rozprzestrzenianie się,
zajmowanie nowych terenów przez
określone gatunki zwierząt i roślin.
Eksploatacja - wykorzystywanie; w
ekologii ważna jest eksploatacja
zasobów
naturalnych
powodująca
zachwianie równowagi biologicznej.
Ekstensywny - o słabym natężeniu,
lecz rozległy, nie skoncentrowany;
przeciwieństwo intensywnego.
Ektoderma - zewnętrzna warstwa
komórek w pierwszych stadiach
rozwoju zarodka zwierzęcia. Z niej
rozwijają się: tkanka okrywająca i
nerwowa.
Ekumena - część kuli ziemskiej stale
zamieszkiwana przez człowieka.
Elastyczność
środowiska
zdolność do czasowej zmiany stanu
środowiska
przyrodniczego
pod
wpływem czynników zewnętrznych i
powrotu do stanu poprzedniego po
zaprzestaniu oddziaływania czynników.
Elektroforeza - metoda rozdziału
cząsteczek o różnych ładunkach
elektrycznych wykorzystująca różną
prędkość ich wędrowania w polu
elektrycznym.
Elektron - cząstka o ładunku
elektrycznym
ujemnym,
która
normalnie jest częścią  atomu, ale
może oddzielić się od niego w pewnych
warunkach.
Elektrownia maretermiczna elektrownia wykorzystująca różnicę
temperatur na powierzchni i w głębi
morza;
różnica
temperatur
wykorzystywana
jest
do
zmian
objętości
czynnika
napędzającego
turbiny generatora.
Elektrownia meremotoryczna elektrownia wykorzystująca energię fal
morskich.
Elektrownia
pływowa
elektrownia wykorzystująca energię
pływów,
czyli
dobowych
zmian
poziomu morza ( przypływy i
odpływy).
Elektrownia wodna - elektrownia
wykorzystująca siłę spadającej wody do
napędzania
turbin
generatorów
elektrycznych; różnicę poziomów wody
uzyskuje się przez wybudowanie zapory
na rzece, która jednak powoduje
znaczne zmiany w środowisku.
Elektryczność - zjawiska związane z
istnieniem swobodnych  elektronów.
Ich nadmiar tworzy ujemny ładunek
elektryczny, ich niedobór - dodatni
ładunek elektryczny. Ich ruch tworzy
prąd elektryczny. Ładunki elektryczne
tego samego znaku odpychają się,
znaków przeciwnych - przyciągają.
Elementy cytoszkieletu - stanowią
swego rodzaju rusztowanie dla struktur
 cytoplazmy,  błony komórkowej
oraz  osłonki  jądra komórkowego,
pośredniczą w kotwiczeniu  komórki
do
błony
podstawnej,
za
pośrednictwem  błony komórkowej,
nie są układami trwałymi, ale pozostają
w stałej dynamicznej równowadze,
zapewniając
komórce
możliwość
zmiany
kształtu,
położenia,
przesuwania się po podłożu substancji
międzykomórkowej, wysuwanie 
nibynóżek, pochłanianie substancji z
zewnątrz i  podział komórki, jest
odpowiedzialny
za
transport
pęcherzykowy:
w
procesie

endocytozy i  egzocytozy, przekazu
nerwowego, komunikacji pomiędzy 
ER i  aparatem Golgiego oraz
przesyłania pęcherzyków w obrębie
samego aparatu Golgiego. W skład
cytoszkieletu wchodzą:  filamenty
pośrednie,  mikrofilamenty, 
mikrotubule.
Embriologia - nauka o rozwoju
zarodkowym (embrionalnym).
39
Embrion  zarodek.
Emigracja
zjawisko
rozprzestrzeniania
się
populacji,
polegające
na
jednokierunkowym
ruchu na zewnątrz.
Emisja
dopuszczalna
maksymalna
ilość
substancji
zanieczyszczającej atmosferę lub wodę,
która może być wprowadzona przez
daną jednostkę prowadzącą działalność
gospodarczą.
Emisja równoważna - suma emisji
różnych zanieczyszczeń do wody lub
atmosfery przeliczona na  dwutlenek
siarki wg. współczynnika toksyczności.
Emisja
transgraniczna
zanieczyszczenie
atmosfery
przedostające się zza granicy.
Emisja
zanieczyszczeń
wprowadzenie do atmosfery lub wody
zanieczyszczeń
w
sposób:
1.
zorganizowany
z
urządzeń
technologicznych; 2. niezorganizowany
- z hałd, składowisk, hal produkcyjnych
poprzez wywietrzniki, pożarów lasu,
wylewisk i kolektorów ściekowych.
Emitor - źródło wysyłające 
zanieczyszczenia do atmosfery, wody
lub gleby.
Emitowanie
wydzielanie,
wysyłanie, puszczanie lub nadawanie
czegoś, np.: emitowanie gazów do
atmosfery,
wypuszczanie
zanieczyszczeń do wody.
Endemit  gatunek występujący
wyłącznie w danym miejscu kuli
ziemskiej, np. endemit występujący
wyłącznie w  jeziorze Bajkał.
Endemity - jednostki systematyczne
fauny
i
flory
występujące
na
ograniczonym terenie wskutek izolacji
geograficznej lub zmian warunków
środowiskowych oraz w następstwie
zawężania ich pierwotnego  areału.
Paleoendemity – pochodzą z odległych
okresów geologicznych, a neoendemity
powstały w czasach zbliżonych do
współczesnych.
Endobiont - bytujący wewnątrz
innego  hydrobionta organizm jako
 komensal ( symbiont) lub
najczęściej jako  pasożyt.
Endocytoza – jest to proces
wprowadzania
do

komórki
substancji
z
zewnątrz,
poprzez
wgłębienie się  błony komórkowej
zakończone zamknięciem otworu w
miejscu wgłębienia i powstanie 
wakuoli, otoczonej  cytoplazmą;
Endoderma - druga (wewnętrzna)
warstwa komórek pojawiająca się w
początkowych
stadiach
rozwoju
zarodki zwierzęcia. Z niej rozwijają się
pewne tkanki, np.  nabłonek jelita
środkowego. Tkanka otaczająca walec
osiowy w łodydze lub korzeniu
(śródskórnia).
Endofauna - bezkręgowce żyjące
wewnątrz
większego
od
siebie
organizmu ( endobiont) lub żyjące na
dnie zagrzebane w mule albo w
wyborowanych przez siebie w twardym
substracie schroniskach (skałotocze –
endoliton).
Endokrynologia - nauka o 
gruczołach wydzielania wewnętrznego
oraz ich działaniu.
Endometrium – składnik  macicy,
błona śluzowa zmieniająca się w cyklu
miesiączkowym.
Endoplazma – strefa wewnętrzna 
cytoplazmy wypełniająca wnętrze 
komórki, o konsystencji zolu, bardziej
płynna i zawierająca różnego rodzaju
ziarnistości.
Endosperma  bielmo.
Energia - zdolność materii do
wywoływania
wszelkich
zmian.
Najważniejsze formy energii: chemiczna,
elektryczna,
magnetyczna,
mechaniczna i promienista.
Energia
alternatywna

addytywna,  energia pozyskiwana z
innych źródeł niż konwencjonalne; e.
wiatru, wodna, słoneczna, jądrowa,
biogaz, biopaliwa (np. alkohol, oleje
roślinne, pelety ze zrąbków lub słomy),
ciepło ziemi, geotermia etc.
Energia falowania – energia
powstająca w wyniku wykorzystania fal
40
morskich.
Zaliczana
jest
do
odnawialnych źródeł energii.
Energia
kinetyczna
prądów
morskich - energia powstająca w
wyniku
wykorzystania
prądów
morskich.
Zaliczana
jest
do
odnawialnych źródeł energii.
Energia morza  energia  fal i 
pływów; może być wykorzystywana do
przetwarzania na energię elektryczną w
specjalnych turbinach.
Energia odnawialna  energia
addytywna; uzyskiwana ze źródeł
odnawialnych tj. energii słonecznej,
wiatru i wody.
Energia
pływów
energia
powstająca w wyniku wykorzystania
zjawiska
pływów
mor.
lub
oceanicznych dzięki różnicy poziomów
i przepływowi wody między akwenem
otwartym i odpowiednio utworzonym
zbiornikiem.
Zaliczana
jest
do
odnawialnych źródeł energii.
Energia
promieniowania
słonecznego - zaliczana jest do
odnawialnych
źródeł
energii.
Przetwarza i wykorzystuje ona energie
promieniowania Słońca
Energia termiczna - zwana też
energią cieplną to ta część energii
wewnętrznej układu, która może być
przekazywana innemu układowi w
formie ciepła. Zaliczana jest do
odnawialnych źródeł energii.
Energia wiatrowa - jedno z
odnawialnych źródeł energii. Turbiny
wiatrowe przekształcają ją na energię
elektryczną.
Energia wody - jest energią płynącej
wody w postaci energii potencjalnej i
kinetycznej, może być wykorzystywana
jako  energia mechaniczna (młyny,
tartaki, pompy wodne) lub  energia
elektryczna (turbiny wodne).
Energii
źródła
wszystkie
substancje, zjawiska, procesy, obiekty,
urządzenia,
które
mogą
być
wykorzystane do zaspokajania potrzeb
energetycznych człowieka; można je
podzielić na  odnawialne i 
nieodnawialne.
Energii źródła nieodnawialne źródła nie odtwarzające się: węgiel
kamienny i brunatny, ropa naftowa,
gaz ziemny,  drewno, uran i in.
Energii źródła odnawialne źródła praktycznie nie podlegające
wyczerpaniu:
promieniowanie
słoneczne, wiatry,  energia wody.
Energochłonność - ilość energii
zużywanej w całym łańcuchu przemian
energetycznych,
przypadająca
na
jednostkę miary tego procesu (sztukę,
kilogram).
Entomologia - nauka o owadach.
Entropia
miara
stopnia
nieuporządkowania; jest tym większa,
im bardziej rozmyty jest układ
prawdopodobieństwa.
Enzymy – swoiste  białka czynne
katalizujące prawie wszystkie reakcje
chemiczne, przebiegające w żywej 
komórce. Mogą być zbudowane z
samego  białka, jednak w większości
składają się z  części białkowej i 
części
niebiałkowej.
Jako

katalizatory odznaczają się wysoką
swoistością.
Eocen - druga epoka  trzeciorzędu,
która trwała około 30 milionów lat.
Eoliczne
procesy
zjawisko
porywania i unoszenia przez wiatr
drobnych cząstek mineralnych i
organicznych ( deflacja), które drążą
i ścierają powierzchnię skał (korozja)
oraz  akumulacja naniesionego
materiału.
Epibentos – epifauna; organizmy
żyjące na powierzchni dna zbiornika
wodnego.
Epibiont - organizm wodny bytujący
na powierzchni twardego  substratu
większego hydrobionta (np. na muszli
małża żyją wąsonogi - pąkle itp.)
Epicentrum - obszar na powierzchni
kuli ziemskiej położony pionowo nad
ogniskiem trzęsienia Ziemi.
Epidermis  naskórek.
41
Epifauna - ogół gatunków zwierząt,
głównie
wodnych,
osiadłych
i
przytwierdzonych
za
pomocą
przyssawek, bisiorów itp. do podłoża,
lub poruszających się po podłożu.
Epifity - rośliny, które osiedlają się na
pniach i gałęziach drzew, np. wiele
paproci
i
porostów
w
lasach
tropikalnych.
Zjawisko
to
jest
przykładem

komensalizmu,
ponieważ epifity nie czerpią żadnych
substancji pokarmowych z drzew; nie
są jednak  pasożytami.
Epifityczny
porastający
powierzchnię roślin, naroślinny.
Epilimnion - najlepiej wymieszana,
wierzchnia
warstwa
wody
w
zbiornikach wody stojącej, pojawiająca
się w okresie stagnacji letniej oraz
zimowej,
latem
najbardziej
prześwietlona i zasobna w tlen oraz z
najwyższą temperaturą, zimą ulega
ochłodzeniu poniżej 4oC.
Epilitoral  wybrzeże  stawu,
jeziora, lub morza na styku lądu i
wody.
Epilityczny - rosnący na powierzchni
kamieni, głazów, skał (epiliton).
Epilityczny - rosnący na powierzchni
kamieni, nakamienny
Epineuston - organizmy bytujące na
błonce powierzchniowej wody.
Epipelagial
powierzchniowa
warstwa dziedziny oceanicznej do
głębokości około 200 m.
Epipeliczny
- występujący na
powierzchni mulistego osadu.
Epiplankton – jest planktonem
epipelagialu na który składają się
organizmy
autotroficzne
i
heterotroficzne, które biernie unoszą
się w wodzie.
Epipleuston
–
organizmy

pleustonowe częściowo wynurzające się
ponad
powierzchnię
wody
(np.
nartniki).
Epitalassa – górna warstwa wody
morskiej, oceanicznej która odpowiada
 epilimnionowi jeziornemu.
Epizoity - zwierzęta żyjące stale na
innych zwierzętach, wykorzystujące je
jako środek transportu, nie będące
jednocześnie ich  pasożytami, np.
ryba remora żyje przyczepiona do
rekina; wąsonogi porastające ciało
waleni.
Epoka lodowa  plejstocen, część
okresu
zwanego
czwartorzędem.
Obszary kontynentalne w wyższych
szerokościach geograficznych były
pokryte lodowcami kontynentalnymi.
ER  retikulum endoplazmatyczne.
Era (grupa) geologiczna — największa
jednostka czasu w dziejach Ziemi.
Erozja - mechaniczne niszczenia
powierzchni Ziemi przez czynniki
zewnętrzne, połączone z usuwaniem
produktów niszczenia. Znane są
powszechnie: erozja eoliczna (erozja
wiatrowa) i erozja wodna gleb.
Ery: prekambryjska lub archaiczna, od
3500 do 420 mln lat temu,
paleozoiczna od 420 do 225 mln lat
temu, mezozoiczna od 225 do 70 mln
lat temu, kenozoiczna od 70 mln lat
temu do chwili obecnej.
Erytrocyt  czerwone ciałko
krwi.
Eskudacja - rodzaj fizycznego
wietrzenia polegający na fizycznym
działaniu na skały krystalizujących soli
(rozsadzanie).
Estrogen

hormon
wywołujący  ruję.
Estuarium - obszar znajdujący się
pod wpływem wód słodkich i słonych
(deltowate ujścia rzek,  fiordy,
płytkie zatoki,  baseny oddzielone 
mierzejami, obszary tektonicznego
zapadliska nadbrzeżnego) powodujący
wytworzenie
się
specyficznych
warunków

środowiskowych
(specyficzna  flora i  fauna
pochodzenia
słodkowodnego
i
morskiego). Są to  ekosystemy
wysokoproduktywne ale w wyniku
antropopresji podlegają znacznym
zmianom degradacyjnym.
42
Estuarium okresowe  estuarium,
gdzie  zasolenie w każdym punkcie
geograficznym zmienia się okresowo
(np.
wzrost
zasolenia
podczas
wiosennych roztopów).
Estywacja  śpiączka letnia, stan
letniego odrętwienia, diapauza letnia.
Etologia - nauka biologiczna o
zachowaniu się  organizmów żywych.
Etyka ekologiczna - dziedzina
traktująca
problem
ochrony
środowiska
(
sozologii)
w
kategoriach moralnych; ratowanie
środowiska jako problem moralny.
Euarenal – nadwodny pas arenalu,
wilgotny piasek, który leży poza
zasięgiem fal, powyżej  higroarenalu.
Zamieszkujące go organizmy są grupą

psammonu
nazwana
eupsammonem.
Eubacteriae  bakterie właściwe.
Eufotyczna strefa - górna, bardzo
dobrze prześwietlona warstwa wód 
jezior i  oceanów.
Euhalinobionty
organizmy
morskie; większość mieszkańców wód
oceanicznych euhalinowych o zasoleniu
wody ~ 35%.
Euhaloby – bioindykatory silnie
zasolonych wód śródlądowych, słonych
jezior.
Eulitoral – środkowa część strefy
brzegowej ( litoralu) zalewana
okresowo przez wody przyległe. W
oceanach jest to strefa  pływów w
zakresie
maksymalnej
amplitudy
pływów syzygijnych.
Eulitoral górny  supralitoral.
Eumiksja - przy umiarkowanie
letnim, pośrednim mieszaniu wód
jeziora;  epilimnion i  termoklina
średnio rozwinięte.
Eury - przedrostek używany w
ekologii, określający względny stopień
tolerancji na czynnik środowiska,
cechujący dany  gatunek.
Eurybatyczne
organizmy
organizmy znoszące wielkie różnice
ciśnienia między płytkimi i głębokimi
miejscami akwenu.
Eurybioza - zdolność organizmów do
przebywania w szerokim zakresie
zmian  środowiskowych.
Euryfagi - organizmy o szerokim
spektrum pokarmowym.
Euryhaliczne organizmy – (
euryhalinowe)
gatunki
znoszące
znaczne wahania zasolenia wody.
Euryhydryczne
organizmy
gatunki znoszące znaczne wahania
wilgotności środowiska.
Euryoksybionty
organizmy
potrafiące przystosować się do lepiej
lub słabiej natlenionej wody np. karaś.
Eurytermiczne
organizmy
gatunki mające znaczną tolerancję na
wahania temperatury otoczenia.
Eurytermiczny - tolerancyjny wobec
szerokiego
zakresu
zmienności
temperatury
(przeciwieństwo

stenotermiczny).
Eurytopizacja
zastępowanie
elementów  stenotopowych przez 
eurytopowe, tj. elementów o wąskiej
amplitudzie
ekologicznej
przez
elementy o szerokiej amplitudzie.
Eurytopowy – tolerancyjny, o
szerokiej amplitudzie ekologicznej, o
szerokim zakresie  tolerancji na dany
czynniki środowiska ( eurytermiczny
- o szerokiej tolerancji na czynnik
temperatury itd.). Przeciwieństwo 
stenotopowy)
Eurytopy - organizmy znoszące bez
szkody znaczne wahania czynników
środowiska
np.:
temperatury,
wilgotności.
Eutrofia - stan troficzny wód o
wysokiej zawartości  biogenów,
niskiej przezroczystości i mętnej
barwie
wody,
z
dużą
ilością
rozpuszczonych soli mineralnych i 
humusowych, najczęściej wysoka 
produktywność biologiczna.
Eutroficzne jezioro - typ zbiornika
wodnego o wodzie bogatej w
substancje pokarmowe, z bogato
rozwiniętą roślinnością podwodną i
szuwarową.
43
Eutroficzny zbiornik - zbiornik o
znacznej zawartości pierwiastków 
biogennych (pochodzących ze źródeł 
allo- i  autochtonicznych) w wodzie,
znacznym tempie produkcji pierwotnej
i znacznej zawartości materii organicznej w wodzie i osadach dennych (
mezotroficzny
zbiornik,

oligotroficzny zbiornik,  trofia, 
eutrofizacja).
Eutrofizacja - kierunkowy proces
zmian  trofii zbiornika, polegający na
wzroście obfitości i tempa produkcji
materii
organicznej
na
skutek
zwiększonego dopływu pierwiastków 
biogennych ze źródeł  allo- i 
autochtonicznych.
Eutrofizacja wód - wzbogacanie
(niekiedy nadmierne) w wyniku
procesów naturalnych lub (częściej) 
antropogenicznych
środowiska
wodnego (np.  jezior, rzek, mórz) w
składniki pokarmowe. Nadmierna
chemizacja rolnictwa (zbyt obfite
naturalne lub sztuczne nawozy 
azotowe i  fosforowe) powoduje
przedostawanie się do wód nadmiernej
ilości

biogenów
których
następstwem
jest
szereg
niekorzystnych
zjawisk
w

ekosystemach wodnych - zakwity 
fitoplanktonu,
nadprodukcja

zooplanktonu,
ubytki
tlenowe,
powstawanie stref azoicznych a także
zanikanie stenobiontów
w tym
cenniejszych gatunków ryb itd.
Ewapotranspiracja
suma
parowania z gruntu i transpiracji wody
przez rośliny, sublimacji lodu i śniegu.
Ewolucja - zjawisko różnicowania się
organizmów na przestrzeni pokoleń,
mające
uzasadnienie
we
właściwościach genetycznych organizmów
i warunkach  środowiskowych.
Ex situ ochrona - ochrona gatunku
poza miejscem jego naturalnego
występowania
(siedliskiem),
np.
uprawa lub  hodowla w ogrodach
botanicznych lub zoologicznych.
F
acja
-
jednostka
fitosocjologiczna służąca do opisu
wewnętrznej struktury i organizacji
zespołu
roślinnego,
dawniej
miarodajnym kryterium wyróżniania
tej jednostki była ilościowa dominacja
tzw. gatunków wyróżniających.
FAD – dinukleotyd flawinoadeninowy,
bezpośredni akceptor elektronów w 
komórce.
FADH2 - jest substratem dla
kompleksów białkowych wchodzących
w skład łańcucha  oddechowego.
Fagocytoza  czynność pewnych
komórek zwierzęcych (ameby, białe
ciałka krwi) polegająca na wchłanianiu
do swej cytoplazmy i trawieniu stałych
cząstek lub  mikroorganizmów.
Fagotrofia - sposób odżywiania się
organizmów
jednokomórkowych,
polegający na pobieraniu cząstek
pokarmu przez błonę komórkową.
Fagotrofy (makrokonsumenci) organizmy  heterotroficzne, głównie
zwierzęta,
żywiące
się
innymi
organizmami lub rozdrobnioną materią
organiczną.
Fakultatywna
anaerobioza
zdolność organizmów do życia zarówno
w środowisku tlenowym jak i
beztlenowym.
Fala - przemieszczające się zaburzenie
powierzchniowe
lub
wewnętrzne
ośrodka z prędkością zależną od
właściwości ośrodka.
Fala
baryczna
–
kołysanie
powstające na powierzchni wody
zbiornika, najczęsciej są to fale 
sejszowe.
Fala głębokowodna - rozchodzi się
po powierzchni
morza, którego
głębokość jest większa od połowy
średniej długości fali.
44
Fala grawitacyjna - dominującą
siłą podtrzymującą jest w jej wypadku
siła
ciężkości.
Długość
fal
grawitacyjnych przekracza 1,7 cm, przy
prędkości
rozprzestrzeniania
uzależnionej od siły ciężkości.
Fala kapilarna - dominująca siłą
determinującą tych fal jest napięcie
powierzchniowe.
Długość
fali
kapilarnej jest mniejsza niż 1,74 cm.
Fala Kelvina - długa  fala
progresywna, która podczas  cyklu
pływowego
przemieszcza
się
z
otwartego morza do zatoki. Wielkość
amplitudy fali jest większa po stronie
zbiornika będącej w czasie 
przypływu jego prawym  brzegiem (
w kierunku ruchu fali). Takie
zachowanie się fali wynika z obrotu
zbiornika w kierunku przeciwnym do
ruchu
wskazówek
zegara,
gdy
tymczasem  fala ma tendencje do
ruchu prostoliniowego.
Fala
na
głębokościach
przejściowych - przemieszcza się z
głębokiego morza na małe głębokości.
Długość jej jest większa od dwóch
głębokości i mniejsza od dwudziestu
głębokości wody; orbity cząstek
podlegają wpływowi dna.
Fala płytkowodna - jest falą
powierzchniową, której długość jest co
najmniej 20 razy większa od głębokości
wody.  Dno wpływa na orbity
cząsteczek
wody
a
prędkość
rozprzestrzeniania
się
jest
determinowana przez głębokość wody.
Fala
pływowa
jest
falą
długookresową
wywołaną
siłami
przyciągania
grawitacyjnego;
przejawiają się one we wzroście i
opadaniu  pływu.
Fala podłużna - zjawisko ruchu
falowego, gdy drganie cząsteczek jest
równoległe do kierunku propagacji
energii.
Fala poprzeczna - cząstki fali
poruszają się w kierunku prostopadłym
do kierunku propagacji energii.
Fala progresywna - kształt tej 
fali przemieszcza się w określonym
kierunku.
Fala sejsmiczna - grawitacyjna 
fala pochodzenia  sejsmicznego,
wywołana trzęsieniem dna morskiego
lub erupcją wulkanu podwodnego. 
Fala ta jest niewidoczna na otwartym
oceanie (mała stromość), ma jednak
dużą wysokość w  strefie brzegowej.
Fala stojąca  fala powstała przez
nałożenie się (interferencję) dwu
analogicznnych fal, biegnących w
przeciwnym kierunku; grzbiet takiej
fali nie przesuwa się, poziom wody
podnosi się i opada w tym samym
miejscu.
Fala tsunami  tsunami, najczęściej
 fala sejsmiczna jest grawitacyjna
falą o długości nawet do 700 km,
niewielkiej wysokości na otwartym
morzu, wywołana trzęsieniem dna
morskiego lub wybuchem wulkanu
podwodnego. Na lądzie powoduje
ogromne
zniszczenia
w
wyniku
utworzenia
wału
wodnego
dochodzącego nawet do kilkudziesięciu
metrów wysokości.
Fala wewnętrzna - powstaje pod
powierzchnia
wody
o
zmiennej
gęstości, zmniejszającej się w kierunku
dna.
Fale dźwiękowe (akustyczne) fale sprężyste zawarte w paśmie
częstotliwości
słyszalnych
przez
człowieka,
rozchodzące
się
w
ośrodkach gazowych, ciekłych lub
stałych.
Fale
elektromagnetyczne
zaburzenia pola elektromagnetycznego,
wywołane
zmianami
rozkładu
ładunków elektrycznych, rozchodzące
się w ośrodku materialnym w próżni.
Oddziaływanie f.e. na  środowisko
jest związane z ich długością.
Fale solitonowe – są falami
pływowymi, mającymi stromy grzbiet,
przesuwają się w górę rzeki, znane sa
pod nazwą  bore.
45
Fale sprężyste - fale rozchodzące się
w ciałach stałych, cieczach i gazach tzn.
w ośrodkach sprężystych; f.s. dzielą się
w zależności od częstotliwości na: 
infradźwięki, dźwięki słyszalne i
ultradźwięki.
Faleza  klif, urwisty brzeg morski.
Falowanie swobodne - wywołane
jest działaniem siły o charakterze
impulsowym i istniejące po ustaniu
działania tej siły.
Falowanie
wymuszone
wymuszone i podtrzymywane przez
działanie słabej siły, np. przez
przyciąganie Księżyca.
Farwater - tor wodny oznaczony
znakami nawigacyjnymi lub tyczkami,
gwarantuje to bezpieczne przejście
statków, okrętów, łodzi i jachtów.
Fauna
zwierzęta
żyjące
w
określonych granicach przestrzeni
geograficznej:  fauna stawu, krainy
itp.
Faunistyka - dział zoologii zajmujący
się opisem terenu pod względem
jakościowego
i
ilościowego
występowania zwierząt.
Faza świetlna fotosyntezy 
Fotosyntetyczna
fosforylacja
niecykliczna,

Fotosyntetyczna
fosforylacja cykliczna.
Fekalia - wydaliny ludzkie lub
zwierzęce gromadzone w dołach
kloacznych
lub
zbiornikach
na
gnojowicę; po przeróbce na  kompost
z ziemią lub  torfem cenny nawóz
organicznych;
silne
nawożenie
surowymi fekaliami może doprowadzić
do skażenia mikrobiologicznego i
chemicznego środowiska (gleb i wód).
Fennoskandia – Bałtycka tarcza,
wydźwignięta
i
występująca
na
powierzchni ziemi część krystalicznego
podłoża prekambryjskiej platformy
wschodnioeuropejskiej,
obejmująca
Półwysep Kolski, Republikę Karelii
(Federacja
Rosyjska),
Finlandię,
Szwecję i pd. Norwegię; zbudowana z
archaicznych i proterozoicznych skał
metamorficznych
i
magmowych,
tworzących stare pasma górskie (m.in.
karelidy), które już w proterozoiku
zostały zrównane; najstarsze z tych
skał, o wieku określonym metodami
izotopowymi na ok. 3,8 mld lat,
ukazują się na powierzchni na
Półwyspie
Kolskim;
na
tych
zrównanych utworach leżą płatami
okruchowe (np. piaskowce jotnickie) i
wulkaniczne
skały
górnego
proterozoiku i dolnego paleozoiku.
Fenologia- dział ekologii zajmujący
się
sezonową
rytmiką
rozwoju
organizmów;
sezonowość
zjawisk
przyrodniczych; synfenologia – dział
fenologii zajmujący się rytmami
sezonowymi w całych  ekosystemach
Fenotyp - zespół pewnych cech
osobnika uwidaczniający się w jego
wyglądzie, morfologii np. kształt,
barwa, wielkość.
Feoplasty – jeden z rodzajów 
plastydów,
o
barwie
brązowej,
występują wyłącznie w  komórkach

brunatnic.
Powstają
z

leukoplastów lub z  chloroplastów.
Ferment  enzym.
Fermentacja
(glikoliza
beztlenowa) - nazwa procesów
chemicznych przeprowadzanych przez
pewne organizmy w środowisku
beztlenowym przy udziale  enzymów.
Występuje w dwóch odmianach jako
fermentacja mlecznowa i fermentacja
alkoholowa.
Fermentacja alkoholowa – proces
przekształcania przez komórki roślinne
kwasu mlekowego najpierw w aldehyd
octowy, a następnie w  etanol, zysk
energetyczny to 2 cząsteczki  ATP.
Fermentacja
mleczanowa
występuje w momencie braku  tlenu
w  komórce, wówczas nie odbywa się

oddychanie
mitochondrialne.
Zachodzi wtedy przemiana cząsteczki
 glukozy do dwóch cząsteczek 
mleczanu, co dostarcza tylko dwóch
cząsteczek  ATP. Mleczan może
powstawać
np.
w
komórkach
mięśniowych w czasie wytężonego
46
wysiłku, kiedy to  układ krwionośny
nie
nadąża
z
dostarczaniem
wystarczającej ilości tlenu do 
mięśni. Także niektóre  bakterie i 
grzyby mają zdolność przekształcania
glukozy w kwas mlekowy w procesie
fermentacji
mleczanowej.
Zysk
energetyczny to 2 cząsteczki  ATP.
Feromony
–
są
substancjami
organicznymi wytwarzanymi przez
zwierzęta w specjalnych gruczołach,
mogą być zawarte w moczu czy kale.
Służą jako czynniki biokomunikacji.
Zwierzę rozpoznaje je zmysłem smaku
lub węchu; wyróżnia się feromony
płciowe, alarmujące (przyciągające lub
odpychające) lub sygnalizujące zajętość
obszaru.
Fikobiliny  barwniki asymilacyjne
towarzyszące u glonów, należą tutaj np.
 fikocyjanina i  fikoerytryna,
pochłaniają światło o innej długości fali
niż  chlorofil, dzięki temu glony
mogą przeprowadzać proces 
fotosyntezy
nawet
na
dużych
głębokościach.
Fikocyjanina

barwnik
asymilacyjny pochłaniający światło
niebieskie.
Fikoerytryna

barwnik
asymilacyjny pochłaniający światło
czerwone.
Fiksacja
utrwalanie
i
unieruchamianie
składników
pokarmowych w glebie poprzez
przechodzenie
w
formy
nierozpuszczalne
przez
co
nieprzyswajalne przez rośliny.
Filamenty pośrednie  organelle
komórkowe, element  cytoszkieletu.
Są
włóknistymi
polipeptydami
opornymi
na
rozciąganie,
rozmieszczone w całej  cytoplazmie
 komórki tworzą sieć odporną na
mechaniczne działanie różnych sił
zewnętrznych, występują w komórkach
pojedynczo lub tworzą sieci albo
pęczki. Można je znaleźć we wszystkich
rodzajach  komórek nabłonkowych,
tworzą szkielet  jądra komórkowego.
Filogeneza
proces
rozwoju
wszystkich form organicznych w ciągu
całego okresu istnienia życia na Ziemi.
Filogeneza
rozwój
rodowy
organizmów w ujęciu historycznym.
Filozoficzna
ekologia

ekofilozofia.
Filtr adsorpcyjny - filtr powietrza i
gazów odlotowych, w którym 
zanieczyszczenia są zatrzymywane na
adsorbentach (żele krzemionkowe,
tlenki  metali, węgiel aktywny, sita
molekularne).
Filtracja - metoda oczyszczania
powietrza oraz doczyszczania wody i
ścieków za pomocą urządzeń zwanych
filtrami.
Filtratory – zwierzęta wodne
odżywiające się odcedzaną drobną
zawiesiną, która może być pokarmem
żywym (bakterio-, fito-, zooplankton)
lub martwym ( abioseston lub 
trypton). Wyróżnia się filtratory bierne
z aparatami filtracyjnymi (reofile) i
czynne,
które
filtrują
cząstki
pokarmowe specjalnymi odnóżami (np.
wieloszczety,
skorupiaki,
larwy
owadów,
małże,
mszywioły,
ramienionogi i osłonice).
Filtrowanie (sączenie) - metoda
oddzielania płynów od ciał stałych za
pomocą filtrów, sączków itp.
Filtry biologiczne - urządzenia do
oczyszczania ścieków z udziałem
drobnoustrojów, które absorbują i
mineralizują ścieki.
Fimbrie  organelle  organizmów
prokariotycznych w postaci cienkich,
białkowych wyrostków osadzonych na
powierzchni  bakterii. Ułatwiają 
adhezję między bakteriami, a także
między bakteriami a podłożem.
Fiord - długa, głęboka  zatoka o
wlocie w kształcie litery "U", związana z
działalnością lodowca.
Fital – środowisko zarośniętego dna w
zbiorniku wodnym, stwarza bardzo
dobre warunki do rozwoju obfitej
fauny.
47
Fitoasocjacja  zespół roślinny, 
fitocenoza; podstawowa jednostka
systematyki fitosocjologicznej.
Fitobentos - rośliny żyjące na dnie
zbiorników wodnych (glony oraz
rośliny
kwiatowe),
rozwija
się
wyłącznie w płytkich, prześwietlonych
warstwach
wód
w
warstwie
eufotycznej.
Fitocenologia  fitosocjologia.
Fitocenoza ( biocenoza roślinna) roślinna część  ekosystemu, 
biocenozy; określone  zbiorowisko
roślin na jednym  siedlisku.
Fitofagi - zwierzęta roślinożerne.
Fitolitoral  litoral ze zwartą
roślinnością wyższą.
Fitomelioracje
zalesianie
i
zadarnianie
wododziałów,
stoków
ulegających erozji, wydm, powodujące
zwiększenie wilgotności gleby oraz
osłabienie wpływu wiatru i erozji.
Fitoplankton - plankton roślinny (
fitoplankton
sieciowy,

nanoplankton,  pikoplankton oraz 
zooplankton);
w
skład
którego
wchodzą głównie  glony należące do
okrzemek i zielenic oraz sinice.
Organizmy te są głównym źródłem
pokarmu dla niektórych zwierząt, np.
dla wielu gatunków wielorybów;
występują do głębokości przenikania
światła; odgrywa główną rolę w
produkcji
pierwotnej
w

ekosystemie.
Fitoplankton sieciowy - frakcja 
fitoplanktonu o wymiarach > 30 μm
( nanoplankton,  pikoplankton).
Fitosocjologia - dział botaniki
zajmujący się badaniem zbiorowisk
roślinnych (lub zespołów roślinnych).
Fizjocenoza  krajobraz, układ
ekologiczny
złożony
z
wielu
sąsiadujących ze sobą i powiązanych
funkcjonalnie

ekosystemów,
tworzących razem swoistą całość
przyrodniczą.
Fizjografia
opis
terenu,
charakterystyczne cechy przyrodnicze
terenu.
Fizjologia – nauka biologiczna o
funkcjach żywych organizmów, ich 
narządów,  tkanek i  komórek.
Fizyka
nauka
przyrodnicza
zajmująca się badaniem metodami
ilościowymi zasadniczych i ogólnych
własności materii i energii oraz
prawami ich ruchu.
Flokulant - substancja, która dodana
do płynnej zawiesiny  koloidalnej
powoduje
jej

koagulację
(kłaczkowanie).
Flora - rośliny żyjące w określonych
granicach przestrzeni geograficznej,
np. kontynentu, krainy,  jeziora itp.
Florystyka - dział fitogeografii
zajmujący się inwentaryzacją flory.
Flota - zespół statków będących
podporządkowanych
jednemu
z
przewoźników żeglugi lub państwa,
którego mają banderę.
Flota dalekomorska - statki
rybackie powyżej 50 m. długości
wypływające poza Polskie Obszary
Morskie.
Flotacja - metoda frakcjonowania
drobnoziarnistych mieszanin różnych
ciał stałych wykorzystująca różne
stopnie zwilżalności powierzchni ziaren
cieczą
i
ich
różną
zdolność
przywierania
do
pęcherzyków
powietrza; w górnictwie f. Oznacza
wzbogacanie rud.
Fluktuacja - proces nieustannych,
różnokierunkowych zmian w układzie
ekologicznym,
zachodzących
przy
zachowaniu podstawowych cech jego
struktury i podstawowych powiązań z
siedliskiem.
Fluor – pierwiastek chemiczny z
grupy fluorowców, zaliczany do
mikroelementów, jest niezbędny m.in.
przy powstawaniu szkliwa zębów.
Fluorescencja – jest zjawiskiem
świecenia pod wpływem promieni
nadfioletowych; przeciwieństwo

bioluminescencji.
Fluorowodór - HF.
Fluwialny - rzeczny, utworzony
(uformowany) przez rzekę.
48
Fluwiogeniczne torfowisko 
torfowisko nawadniane rozlewającymi
się wodami  cieków.
FMN - mononukleotyd flawinowy,
składnik  FAD, bierze udział
w procesach
oksydo-redukcyjnych
katalizowanych przez  enzymy
przenosząc atomy  wodoru.
Formacja roślinna - podstawowa
jednostka fizjonomicznej klasyfikacji
roślinności; obejmuje zbiorowiska
roślin o podobnym wyglądzie i formach
życiowych, np.  torfowisko niskie.
Formalina - 40-procentowy roztwór
wodny formaldehydu, powszechnie
stosowany do konserwacji preparatów
biologicznych w stężeniu 2% w
chłodnych porach roku i 4% w okresie
lata.
Formami ochrony przyrody w
Polsce są:  parki narodowe, 
rezerwaty
przyrody,

parki
krajobrazowe,  obszary chronionego
krajobrazu, obszary  Natura 2000, 
pomniki przyrody,  stanowiska
dokumentacyjne,

użytki
ekologiczne,  zespoły przyrodniczokrajobrazowe, ochrona gatunkowa
roślin, zwierząt i grzybów.
Fosfolipidy  lipidy, które w swoim
składzie mają glicerol lub sfingozynę,
kwasy tłuszczowe, kwas fosforowy i
grupę funkcyjną. Występują we
wszystkich  komórkach m.in. w 
mięśniach serca, tkance mózgowej i 
nerwowej.
Fosfor – pierwiastek chemiczny
zaliczany do  makroelementów, który
jest składnikiem podstawowych 
związków
organicznych
w

komórkach
np.

kwasów
nukleinowych,  fosfolipidów i innych
połączeń organicznych, spełnia ważną
rolę jako pierwiastek uczestniczący w
 procesach energetycznych komórki
dzięki jego udziałowi w tworzeniu 
AMP,  ADP i  ATP, jest
składnikiem
związków
transportujących  wodór w procesach
oksydoredukcyjnych
(
acetylokoenzymA,  NAD,  NADP,
 FAD,  FMN), w  organizmach
zwierzęcych bierze udział (wraz z 
wapniem) w budowie kości.
Fosforany
sole
kwasów
fosforowych, są głównym składnikiem
nawozów  fosforowych i większości
środków piorących; f. są czynnikiem
przyspieszającym proces eutrofizacji
wód.
Fosforowe nawozy - nawozy
mineralne (superfosfat, polifoska i
inne) stosowane w uprawie roślin;
nadmierne ich stosowanie powoduje
wzrost procesów eutrofizacyjnych.
Fosforylacja oksydacyjna – trzeci
etap
procesu

oddychania
komórkowego. Przepływ elektronów
przez przenośniki elektronów, w
wyniku szeregu reakcji powstają 3
cząsteczki  ATP.
Fosoforoorganiczne związki związki zawierające  atom  fosforu
związany z  atomem węgla, trujące,
stosowane w medycynie jako leki,
ochronie roślin i jako broń chemiczna.
Fosylizacja - proces powstawania
skamieniałości
ze
szczątków
pozostałych po żywych istotach.
Fotoautotroficzne rośliny - rośliny
wyposażone w światłoczułe barwniki,
przy których udziale wytwarzają
energię potrzebną do wiązania węgla w
węglowodany w procesie fotosyntezy.
Fotoautotrofy  fotoautotroficzne
rośliny.
Fotofile - organizmy „światłolubne”,
zamieszkujące płytkie warstwy wód.
Fotofoby - organizmy unikające
miejsc oświetlonych, spotykane w
głębiach wód.
Fotometr - 1. w spektrofotometrii w
świetle widzialnym - urządzenie do
wizualnego
lub
fotoelektrycznego
pomiaru
przepuszczalności
lub
absorpcji światła monochromatycznego
za pomocą filtrów; 2. w  fotometrii
płomieniowej
urządzenie
do
fotoelektrycznego
pomiaru
49
intensywności
promieniowania
widzialnego
emitowanego
przez
substancje wzbudzone w płomieniu.
Fotorespiracja
wzmożone
oddychanie roślin w świetle w stosunku
do oddychania w ciemności.
Fotosyntetyczna
fosforylacja
cykliczna - występuje w  reakcjach
świetlnych procesu  fotosyntezy, ten
typ zachodzi najprawdopodobniej tylko
w skrajnie trudnych warunkach.
Fotosyntetyczna
fosforylacja
niecykliczna – występuje w 
reakcjach świetlnych procesu 
fotosyntezy, zachodzi w granach 
chloroplastów. W wyniku tego procesu
powstaje cząsteczka  NADPH2 oraz
cztery protonu we wnętrzu granum, są
one niezbędne do drugiego etapu
fotosyntezy – cyklu  Calvina.
Fotosynteza - w roślinach zielonych
proces przyswajania dwutlenku węgla
przy użyciu energii świetlnej, udziale 
chlorofilu,
barwników

karotenoidowych
oraz
wody,
w
procesie tym następuje  produkcja
cukrów prostych z wydzieleniem tlenu
do atmosfery.
Fototaksja – jest ruchową reakcją
organizmu na promienie światła; znane
są wędrówki organizmów w kierunku
źródła światła (f. dodatnia) lub
unikanie światła (f. ujemna) –
fotofobia.
Fototrofia - wykorzystanie światła
jako źródła energii w procesie budowy
własnej biomasy ( chemotrofia).
Fotyczna strefa - strefa  pelagialu
w zbiorniku wodnym od powierzchni
wody do maksymalnej głębokości, w
której możliwa jest  fotosynteza.
Frekwencja
częstotliwość
występowania danego gatunku na
określonym terenie.
Fukoksantyna - barwnik czerwonobrązowy nadający glonom zaliczanym
do brunatnic ich charakterystyczną
barwę.
Fungi  grzyby.
Funkcjonalna odpowiedź - zmiana
tempa konsumpcji  zasobów jako
funkcja ich obfitości (zagęszczenia,
biomasy);  numeryczna odpowiedź.
G
alaktyka - układ z
miliardów gwiazd, np. Droga Mleczna.
Gameta  komórka płciowa (patrz
zapłodnienie).
Gametangium
–
miejsce
wytwarzania  gamet u roślin, żeńskie
jest to  lęgnia lub rodnia, męskie 
plemnia.
Gamety  komórki rozrodcze
powstające w  gametangiach u 
roślin oraz w  gonadach u 
zwierząt. Są  haploidalne, u 
organizmów wyższych różnią się
wielkością i możliwością poruszania,
gameta żeńska nazywana jest 
komórką
jajową,
męska

plemnikiem. Wyróżniamy 3 rodzaje
gamet:  izogamety,  anizogamety,
 oogamety.
Gatunek - termin używany w
systematyce, obejmujący naturalną
grupę osobników, które mogą się
między sobą swobodnie krzyżować;
kryteria
wyróżniania
gatunku:
morfologiczne,
genetyczne,
geograficzne i ekologiczne..
Gatunek
eurybaryczny
organizmy znoszące szeroki zakres
wahań ciśnienia (wody).
Gatunek euryfagiczny  gatunek o
szerokim spektrum pokarmowym (
polifagi).
Gatunek odpadów - ściślej niż typ
określa
fizyczne,
chemiczne
i
biologiczne właściwości odpadów.
Gatunek reliktowy  gatunek
fauny lub flory stanowiący pozostałość
50
dawnych organizmów z minionych
epok geologicznych.
Gatunek rzadki - organizm o niskiej
liczebności, ograniczonym zasięgu
występowania,
przystosowany
do
specyficznych warunków środowiska i
znajdujący się w sytuacji zagrożonej
wyginięciem.
Gatunek
stenofagiczny
organizmy
o
wąskim
spektrum
pokarmowym (o wysokiej specjalizacji
pokarmowej).
Gatunek sympatryczny  gatunek
zajmujący ten sam obszar co
uprzednio.
Gatunek
wskaźnikowy

wskaźnikowa roślina lub zwierzę.
Gatunek wymierający  gatunek,
którego liczebność osiągnęła wartość
krytyczną i przeżycie przy obecnej
antropopresji wydaje się niemożliwe.
Gatunek zagrożony – każdy 
gatunek
fauny
lub
flory
o
ograniczonym obszarze występowania,
niskiej
liczebności
przejawiającej
tendencje
spadkowe
na
skutek
oddziaływania
niekorzystnych
warunków środowiska.
Gatunek zawleczony – gatunek
napływowy
roślin
lub
zwierząt,
pochodzący
z
innego
obszaru
geograficznego, który przypadkowo
dostał
się
na
dany
teren
i
rozprzestrzenił się w środowisku
naturalnym.
Gatunki charakterystyczne 
charakterystyczne  gatunki.
Gatunki pionierskie  pionierskie
 gatunki.
Gaz
błotny
bezzapachowa,
nietoksyczna, łatwo palna mieszanina
gazów z przewagą metanu (CH4). Jest
efektem
beztlenowego
rozkładu
związków organicznych z osadów
dennych
zbiorników
wodnych,
samozapalenie na bagnach znane jest
jako „błędne ogniki”.
Gaz wysypiskowy - mieszanina
gazów, głównie metanu (CH4) i CO2
oraz w niewielkich ilościach  azotu,
siarkowodoru
i

amoniaku,
powstająca
podczas
beztlenowej
fermentacji zachodzącej w masie
składowanych odpadów.
Gazy cieplarniane - gazy, do
których zalicza się CO2, tlenki  azotu,
węglowodory i metan powiększające
efekt cieplarniany.
Gazy w wodzie - pochodzą z
atmosfery ale również mogą pochodzić
z reakcji chemicznych, biochemicznych
a nawet przemian radioaktywnych.
Największe znaczenie mają tlen, 
dwutlenek węgla,  amoniak, 
siarkowodór,  azot i metan.
Gejzer – źródło wody podziemnej
ogrzewane ciepłem ziemi zasilanej
zjawiskami wulkanicznymi, wypływ
podgrzanej wody lub pary czy gazów
zmieszanych z para wodną
może
odbywać się cyklicznie a słup wody
czasami sięga 100 m. Najbardziej
znane gejzery występują w Islandii,
Parku
Narodowym
Yellowstone,
Kamczatce, Nowej Zelandii i w Japonii.
Gen - materialna jednostka 
dziedziczenia,
decydująca
o
przekazywaniu
poszczególnych
dziedzicznych
właściwości

organizmu.
Generatywne stadium - stadium
rozwoju osobniczego rośliny od
momentu
pierwszego
w
życiu
zakwitnięcia do momentu pojawienia
się wyraźnych objawów starzenia się i
ograniczenia lub ustania rozmnażania
się.
Genet - jest terminem nadawanym
osobnikowi genetycznemu, powstałemu
z rozmnażania się płciowego gatunków
modułowych.
Genetyczna informacja - określa
strukturę
wszystkich

białek
występujących w  komórce, zarówno
 białek strukturalnych, jak i  białek
enzymatycznych,
Informacja
ta
zakodowana
jest
w
określonej
sekwencji zasad, które wchodzą w
skład
cząsteczek

kwasu
deoksyrybonukleinowego ( DNA).
51
Genetyka – nauka biologiczna
zajmująca
się
badaniem

dziedziczności
i

zmienności
organizmów.
Genofor  nukleoid.
Genotyp – zespół wszystkich 
genów organizmu warunkujący jego
właściwości  dziedziczne.
Geobotanika - nauka o szacie
roślinnej, rozpatrywanej jako część
przestrzeni
geograficznej,
o
prawidłowościach jej kształtowania się;
obejmuje fitogeografię, fitosocjologię,
środowiskową ekologię roślin.
Geochemia
dziedzina
nauk
geologicznych badająca występowanie i
krążenie pierwiastków chemicznych w
przyrodzie oraz ich rolę w procesach
geologicznych.
Geochemiczne bariery - struktury
zatrzymujące lub spowalniające obieg
pierwiastków w  krajobrazie, np.
zadrzewienia
na

brzegach
zbiorników wodnych wychwytujące 
biogeny spływające z pól.
Geochronologia
(chronologia
geologiczna)
zespół
metod
pozwalający na ustalenie wieku skał
lub procesów geologicznych. Wiek
względny ustala się na podstawie
badania
następstw
warstw,
ich
niezgodności
oraz
na
badaniu
szczątków kopalnych istot żywych.
Wiek bezwzględny skał oznacza się na
podstawie
obliczania
pierścieni
rocznych w pniach drzew; (do 3000
lat) albo warstw pewnych iłów (do 15
000 lat), albo z pomiaru rozkładu
substancji radioaktywnych (do 30000
lat dla węgla, do wielu miliardów lat
dla uranu).
Geofizyka - nauka o Ziemi jako o
ciele fizycznym, rozpatrująca zjawiska
fizyczne zarówno w  litosferze, jak w
 hydrosferze i  atmosferze.
Geokompleks - część powierzchni
Ziemi, która pod względem fizjonomii
oraz
wzajemnego
oddziaływania
poszczególnych elementów (rzeźba, 
klimat, wody, gleby itp.) tworzy jedną
współzależną całość np. pasmo górskie,
 dolina.
Geokomponenty - podstawowe
części składowe systemu przyrody:
powietrze,  gleba, woda, roślinność,
rzeźba terenu, zwierzęta,  klimat.
Geologia
nauka
o
Ziemi.
Geomorfologia,
czyli
nauka
o
powierzchni
Ziemi,
tworzy
jednocześnie część geografii fizycznej.
Geologiczne procesy - twórcze i
niszczące zjawiska geologiczne np. 
sedymentacja,

denudacja,
modelujące wygląd Ziemi.
Geomorfologia - nauka o rzeźbie
terenu oraz o procesach kształtujących
tę rzeźbę.
Geosfery  jądro Ziemi,  płaszcz,
skorupa,  hydrosfera i  atmosfera.
Geosystem - układ ekologiczny
utworzony
przez
wszystkie

ekosystemy świata.
Geotermalne
wody
mają
temperaturę powyżej 20oC będące
zazwyczaj wodami mineralnymi, mogą
być wykorzystywane do produkcji
energii cieplnej, elektrycznej a także w
balneologii.
Gęstość
objętościowa
jest
stosunkiem masy próbki do objętości
tylko części stałych.
Gęstość wody - stosunek masy wody
do jej objętości w temperaturze 0oC
wynosi ona 0,999 g/cm3, w 30oC
wynosi 0,996 g/cm3. Gęstość lodu
wynosi 0,917 g/cm3 co pozwala na jego
utrzymywanie się na powierzchni
wody.
Gildia – jest funkcjonalną grupą
pokarmową gatunków które mają ten
sam typ i sposób zdobywania pokarmu
i korzystania z zasobów środowiska (
fitofagi czyli zooplankton roślinożerny;
ryby
drapieżne
rybożerne

karniwora. Możliwe są gildie 
filtratorów,
rozdrabniaczy,
sedymentatorów, skrobaczy, spasaczy,
zbieraczy i zgryzaczy.
Glacjogeniczne jezioro  jezioro
pochodzenia lodowcowego.
52
Gleba - zewnętrzna warstwa skorupy
ziemskiej powstała wskutek fizycznego
i chemicznego wietrzenia skał oraz
działania żywych organizmów. Prócz
składników mineralnych zawiera wodę,
powietrze i  próchnicę. Stanowi
podłoże dla korzeni roślin oraz 
środowisko, w którym żyje specyficzna
 flora i  fauna.
Glejowe gleby  zabagnione gleby.
Glicerol - synonim gliceryny ( ciała
tłuszczowe).
Glikofity - rośliny nie będące 
halofitami, nie tolerujące zasolenia.
Glikogen  cukier magazynowany
przez zwierzęta i  grzyby jako
substancja zapasowa.
Glikoliza – pierwszy etap procesu 
oddychania komórkowego zwany także
 szlakiem Embdena–Meyerhofa–
Parnasa. Zachodzi w  cytoplazmie.
Główny szlak  katabolizmu 
węglowodanów
pochodzących
z
rozkładu materiałów zapasowych. Zysk
energetyczny netto glikolizy równy jest
dwóm cząsteczkom  ATP i dwóm 
NADH.
Glikoliza
beztlenowa

fermentacja beztlenowa.
Globina - białko, które po połączeniu
z  hemem daje  hemoglobinę.
Glony  algi, najprostsze samożywne
rośliny plechowe występujące głównie
w wodach, ich masowe wystąpienie
nazywane jest „zakwitem”. Grupa liczy
ponad 30000 gatunków głównie sinic,
okrzemek, zielenic i brunatnic.
Glukoza  cukier prosty o wzorze
C6H12O6,
przyswajalny,
najpowszechniej wykorzystywany 
substrat oddechowy w  komórce.
Zazwyczaj nie występuje w organizmie
w stanie wolnym, ale jest natychmiast
odkładana w postaci  wielocukrów
(skrobi w  komórkach roślinnych i
glikogenu
w

komórkach
zwierzęcych) lub wykorzystywana do
syntezy innych związków (np. 
lipidów).
Głębinowa fauna - gatunki zwierząt
występujące stale lub okresowo w
wodach strefy  batialu i  abysalu.
Głębinowa strefa  abysal.
Głębinowe zatłaczanie - metoda
składowania odpadów głęboko pod
ziemią, polegająca na wykorzystaniu do
tego celu wyrobisk kopalnianych, lub
specjalnie wykonanych odwiertów.
Głęboka ekologia - nurt filozoficzny
postrzegający człowieka jako równego z
innymi gatunkami, uznający życie na
Ziemi jako najwyższą wartość - twórca
tego nurtu filozofii jest Norweg Arne
Noess.
Głęboka warstwa - warstwa
rozciągająca się od najniższego punktu
termokliny do dna.
Głębokość kompensacji O2 =
poziom kompensacji O2 - na tej
głębokości  produkcja tlenu w
wyniku
fotosyntezy
jest
równa
zapotrzebowaniu tlenowemu; poniżej
tej głębokości rośliny nie mogą żyć.
Głębokość mieszania - głębokość
wody, na której  energia wiatru
powoduje mieszanie wody w kolumnie.
Głośność dźwięku - wielkość
charakteryzująca
subiektywne
odczuwanie dźwięku przez człowieka a
zależąca
od
jego
natężenia
i
częstotliwości. Jednostką głośności
dźwięku jest son.
Gnicie - beztlenowy  rozkład materii
organicznej.
Gnilny dół  szambo.
Gnilny szlam  sapropel.
Gnojowica - rozcieńczone odchody
zwierząt gospodarczych stosowane jako
nawóz
organiczny;
nadmierne
używanie prowadzi do skażenia
bakteriologicznego
wód
powierzchniowych i podziemnych.
Gnojówka - przefermentowany 
mocz zwierząt  hodowlanych,
stosowany jako nawóz organiczny.
Gonady – miejsce wytwarzania 
gamet u zwierząt, żeńskie to  jajniki,
męskie to  jądra.
53
Gospodarka morska - całokształt
działalności gospodarczej polegającej
na wytwarzaniu dóbr i świadczeniu
usług zgodnie z potrzebami ludności.
Gospodarka
morska
obejmuje
transport morski i żeglugę morską,
sprawy obszarów morskich, portów i
przystani
morskich,
racjonalnego
korzystania z żywych zasobów morza,
ochrony środowiska morskiego.
Gospodarka
rabunkowa
bezmyślne, obliczone wyłącznie na
doraźne
zyski
wykorzystywanie
zasobów
przyrody,
wyrządzające
niepowetowane,
a
często
nieodwracalne szkody w środowisku.
Gospodarka rybacka - działalność
człowieka związana z hodowlą ryb,
połowami i przetwórstwem. Do tej
gałęzi gospodarki zaliczamy rybactwo
morskie, śródlądowe, przetwórstwo i
marketing rybami.
Gospodarka
wodna
jest
świadomym oddziaływaniem człowieka
na  zasoby wodne dla zaspokojenia
potrzeb
komunalnych,
rolnictwa,
przemysłu, transportu, rekreacji i
rybactwa
(zwłaszcza
hodowli)
i
ochrony przed powodziami (zbiorniki
retencyjne, zapory,  kanały itp.).
Gospodarka wodna organizmu –
zespół procesów kontrolujących ilość
wody pobieranej i wydalanej przez 
organizm
oraz
regulujących
wykorzystanie wody dla utrzymania
czynności  narządów,  tkanek i 
komórek oraz procesów przemiany
materii i energii.
Góra lodowa – jest swobodnie
pływającym
fragmentem
lodu
oderwanym od lodowca, zwykle 1 część
 dryfującej góry wystaje nad poziom
wody a 5/6 znajduje się pod wodą.
Górny
punkt
krytyczny

maksimum ekologiczne.
GPS - urządzenie podające aktualną
pozycję geograficzną na podstawie
sygnału z określonych typów satelitów.
Gradient - wielkość zmiany jakiegoś
wskaźnika środowiska na jednostkę
zmiany innego wskaźnika (odległości).
W hydrobiologii posługujemy się
gradientami
termicznymi
(
termoklina),
zasoleniowymi
(
haloklina) a także tlenowymi (
oksyklina).
Gradientowość - rozkład, który ulega
stopniowym zmianom na obszarze, z
którego pobrane zostaną próbki.
Gramocząsteczka (mol) - liczba
gramów danej substancji równa jej
ciężarowi cząsteczkowemu, a więc
równa sumie ciężarów atomowych
wchodzących w skład jej  atomów.
Grana – stosy  tylakoidów w 
chloroplastach, w których znajdują się
 barwniki asymilacyjne ( chlorofil,
 karoten,  ksantofil) uczestniczące
w reakcjach świetlnych  fotosyntezy.
Grazer

drapieżnik,
który
konsumuje
organizmy
znacznie
mniejsze niż on sam (np. Copepoda
żywi się okrzemkami).
Grąd - (1) typ wielogatunkowego lasu
liściastego z udziałem graba; (2)
mineralne
wzniesienie
na
dnie
zalewanej lub zabagnionej doliny; (3)
typ niezalewanego i nie bagiennego
siedliska łąkowego.
Grobla - budowla hydrotechniczna
otaczająca sztuczny zbiornik wodny lub
 brzegi rzeki w formie wału
(zazwyczaj ziemnego) spiętrzającego
wodę lub rozdzielającego wody stojące
(stawy).
Zwykle
w
przekroju
poprzecznym ma kształt trapezowy o
różnie nachylonych  skarpach,
wewnątrz grobli znajduje się rdzeń
najczęściej
wykonany
z
gruntu
zwięzłego (gliny).
Gruczoł

narząd
organizmu
produkujący
jakąś
substancję
(wydzielinę), np. ślinianka, tarczyca.
Gruczoły dokrewne – w nich
odbywa się produkcja hormonów.
Gruntowe wody - wody podziemne
poruszające się w skorupie ziemskiej
pod
wpływem
sił
ciężkości
i
gromadzące się nad warstwami
nieprzepuszczalnymi.
54
Grupa biologiczna - zespół roślin
podobnych (niezależnie od stopnia
pokrewieństwa) ze względu na budowę,
tryb życia i inne cechy biologiczne.
Grupa
odpadów
jednostka
ujmująca
odpady
o
wspólnym
pochodzeniu i wynikających stąd
właściwościach.
Grupa prostetyczna – część 
enzymu, nieaminokwasowy składnik 
białek
złożonych,
może
być
niskocząsteczkowym
związkiem
organicznym,
metalem
lub
połączeniem obu.
Gryzoniobójcze
środki

rodentocydy.
Grzbiet
śródoceaniczny
podwodny, sejsmiczny grzbiet górski
występujący we wszystkich oceanach,
wznoszący się od 1 do 3 km powyżej
dna  basenu oceanicznego; średnia
szerokość 1500 km, wzdłuż jego osi
centralnej występują doliny ryftowe.
Grzebienie mitochondrialne –
występują w  mitochondriach, są to
uwypuklenia wewnętrznej  błony
mitochondrialnej.
Grzęzawisko
–
jest
terenem
przesiąkniętym wodą, mało stabilny,
najczęściej jest to mszar lub obszar 
torfowiskowy.
Grzybnia - wszystkie nitkowate
jedno- lub wielokomórkowe utwory (
strzępki), tworzące ciało jednego
grzyba. Grzyby kapeluszowe mają
grzybnię w glebie, z której wyrasta
owocnik - kapelusz na trzonku.
Grzybobójcze środki  fungicydy.
Grzyby - bezzieleniowe rośliny 
zarodnikowe należące do plechowców,
organizmy  cudzożywne podzielone
pod tym względem na  pasożyty
całkowite, półpasożyty i saprofity, oraz
oddzielną grupę współżyjących z
innymi organizmami na zasadzie 
mutualizmu; pod względem cech
morfologicznych i rozwojowych grzyby
dzielą się na cztery klasy - pierwotne,
glonowce, workowce i podstawczaki;
dogodne warunki rozwoju zapewnia im
 środowisko o odczynie kwaśnym.
Grzywacz - fala stroma, ostra ma
charakterystyczny
załamujący
się
wierzchołek z grzebieniem, który
powstaje przy stanie morza > 5oB.
Guano - złoża ekskrementów i trupów
ptaków morskich (np. pingwinów,
kormoranów, głuptaków) żyjących w
milionowych koloniach na zachodnich
wybrzeżach Peru, Chile i w Antarktyce;
pokłady guana osiągają miąższość
kilkudziesięciu
metrów
i
są
eksploatowane jako naturalny nawóz
 azotowy, potasowy i  fosforowy.
Gujot - podwodna góra stołowa
pochodzenia wulkanicznego o ściętej
płasko górnej części.
Gytia - osad organiczny lub
mineralno-organiczny gromadzący się
na dnie niektórych oligo- i 
mezotroficznych, dobrze natlenionych
zbiorników
wodnych.
Substancja
mineralna i organiczna może być
piaszczysta, ilasta, żelazista (ruda
darniowa), wapienna ( kreda
jeziorna), planktonowa, torfowa lub
muszlowa. Osad składa się głównie z
rozkładających organizmów i może
mieć zabarwienie szare, czarnoszare,
oliwkowe, popielatoszare lub brunatne.
Miąższość gytii w  jeziorze wynosi
zwykle kilkanaście centymetrów do
kilkudziesięciu metrów.
Gytiowisko
odsłonięty
na
powierzchni pokład  gytii.
H
abitat
-
część

biotopu  środowisko, w którym grupy
poszczególnych gatunków organizmów
posiadają najdogodniejsze warunki
życia.
Hadalna strefa - dolna część 
abysalu (ultraabysal) znajdująca się na
55
głębokości poniżej 6000 m (np. Rów
Tonga – głębokość 10882 m, długość
1400 km, szerokość 55 km, Rów
Mariański głębokość 11022 m, długość
2550 km, szerokość 70 km, Rów
Peruwiańsko - Chilijski głębokość
8055 m, długość 5900 km, szerokość
100 km). Żyją tu endemiczne gatunki
(nawet do 70%) zwierząt.
Hadalny - związany z najgłębszym
środowiskiem oceanicznym, rowów o
głębokości powyżej 6000 m.
Halistaza
–
jest
olbrzymim
zastoiskiem wód powierzchniowych na
otwartym oceanie, często otoczone
oceanicznymi
prądami
wirowymi
(Morze Sargassowe z gronorostami).
Halizna - powierzchnie leśne bez 
drzewostanu,
leżące
zbyt
długo
odłogiem.
Halobionty - organizmy żyjące
wyłącznie w wodach o dużej zawartości
soli (od 50 o/oo do około 280 o/oo) lub
na  glebach silnie zasolonych.
Halofile - organizmy rozwijające się
tylko przy podwyższonej zawartości
NaCl w podłożu. Występują w 
solankach i morzach oraz  glebach
zasolonych a są to m.in.  bakterie
słonolubne.
Halofity ( słonorośla) - rośliny
przystosowane do życia na  glebach o
silnym zasoleniu; występują głównie w
klimacie suchym, a w klimacie
wilgotniejszym - na wybrzeżach
morskich i solniskach śródlądowych.
Halofity fakultatywne tolerują 
zasolenie,
halofity
obligatoryjne
wymagają go koniecznie do życia.
Haloklina - warstwa wody, w której
następuje ostra zmiana zasolenia,
zwykle minimum o 1 o/oo na 10 m
głębokości.
Haloklina
rozdziela
epitalassę
(powierzchniową)
od
bardziej zasolnych wód głębinowych –
hypotalassy.
Halokseny - organizmy słodkowodne
(limnobionty) zdolne do przebywania
w środowisku o niewielkim zasoleniu.
Haloplankton  halinoplankton
zasiedlający  środowisko wód
słonych od wód  estuaryjnych do wód
z
koncentracją
przekraczającą
zasolenia 35 o/ oo.
Hałas - dźwięk niepożądany lub
szkodliwy dla zdrowia ludzkiego. Jego
uciążliwość lub szkodliwość zależy od
natężenia, częstotliwości, charakteru
zmian w czasie, zawartości składowych
niesłyszalnych oraz długości działania.
Hałasy dzielimy na: ciągłe - o
nieznacznych zmianach natężenia w
czasie i impulsowe - o dużych
zmianach natężenia. W zależności od
miejsca powstawania rozróżnia się
hałas: przemysłowy, komunikacyjny,
osiedlowy i domowy.
Haploid (haploidalny)  komórka
lub organizm mające pojedynczą liczbę
(n)  chromosomów. Liczba n
chromosomów jest swoista dla każdego
gatunku i równa połowie liczby 
diploidalnej, wynoszącej z reguły 2n
(wyjątkowo
2n-l).
Gamety
są
haploidalne.
Haploidalność - występowanie w
jądrach komórkowych tylko jednego z
dwóch zespołów  chromosomów
homologicznych,
obecnych
w
komórkach diploidalnych.
Hayforda elipsoida - idealny
kształt, jaki przybrałaby Ziemia pod
działaniem wyłącznie sił grawitacji pomiędzy jej elementami oraz sił
odśrodkowych jej ruchu obrotowego
dookoła własnej osi.
Heaviside'a warstwa - część dolna
jonosfery odbijająca w kierunku Ziemi
krótkie fale elektromagnetyczne.
Heliofile - 1. zwierzęta preferujące
miejsca nasłonecznione; 2. roślina
światłolubna.
Heliotropizm - ruch organizmów w
kierunku Słońca lub innego źródła
światła lub w kierunku odwrotnym
(heliotropizm dodatni lub ujemny).
Helmintologia – jest działem
parazytologii
który
zajmuje
się
robakami – płazińcami i obleńcami.
56
Helofity - gatunki roślin błotnych,
zakorzeniających się w grząskiej, silnie
przewodnionej glebie lub w mule
płytkich partii zbiorników wodnych.
Helokren

źródło
bagienne
powstające, gdy woda podziemna
wysącza się od spodu przez warstwę
ziemi, tworząc podmokłe, zarośnięte
„bagnisko"; nie jest synonimem
torfowiska źródliskowego.
Heloplankton – termin określający
słodkowodny plankton (limnplankton)
zamieszkujący stawy.
Helotyzm - typ symbiozy, w której
jeden z organizmów odnosi większe
korzyści niż drugi.
Hem - zwierzęcy barwnik organiczny o
budowie zbliżonej do  chlorofilu,
zawierający żelazo.
Hemimetabola  metamorfoza
bezpośrednia lub  częściowa, nie ma
tutaj  stadium poczwarki, a  larwa
(przypominająca owada dorosłego)
nazywana jest  nimfą. Rozwój nimf
jest stopniowy, w miarę linień
wykształcają się skrzydła i narządy
rozrodcze. Podlegają jej głównie owady
filogenetycznie starsze, należące do
kilkunastu rzędów.
Hemoglobina - czerwony barwnik
krwi utworzony z  hemu (protohem)
związanego z  globiną, przenosi tlen
przechodząc w  oksyhemoglobinę.
Hemolimfa - jedyny płyn, który krąży
w ciele bezkręgowców (owady, 
mięczaki i inne). W organizmie
kręgowców krążą dwa różne płyny:
krew i  limfa.
Herbicydy - substancje chemiczne
stosowane do selektywnego lub
całkowitego zwalczania niepożądanych
roślin
w
uprawach;
środki
chwastobójcze.
Herbiwora - organizmy żywiące się
roślinami.
Hermafrodyta  obojnak.
Hermafrodytyzm
–
typ
rozmnażania owadów, polega na tym,
że każdy osobnik danego gatunku ma w
pełni rozwinięte i funkcjonalne męskie
i żeńskie narządy rozrodcze. U owadów
zjawisko to występuje niezwykle
rzadko.
Hermetyzacja
procesów
produkcyjnych - metoda produkcji,
w której z urządzeń technologicznych
odciąga
się
niewielkie
ilości
zanieczyszczonego
powietrza
co
ułatwia oczyszczanie.
Herpon – drobne organizmy takie jak
 bakterie, sinice,  okrzemki,
pierwotniaki, nicienie, wrotki itp.
żyjące na powierzchni dowolnego dna,
które gromadzą się w zacisznym
miejscu tworząc cienką warstwę na
dnie. Latem pęcherzyki tlenu powodują
odrywanie się  herponu od
powierzchni dna i unoszą ku
powierzchni wody zamieniając się w 
pleuston.
Herptobentos - zwierzęta kroczące
lub pełzające po dnie, właściwa 
fauna denna oceanu  bentos.
Heterocysty
komórki
sinic
wyspecjalizowane w wiązaniu  azotu.
Heterometabola
owady
przechodzące
przeobrażenie
niezupełne. Larwy ich są podobne do
postaci ostatecznej, od której różnią się
wielkością,
brakiem
skrzydeł
i
niedojrzałością
płciową.
Nie
przechodzą stadium poczwarki.
Heterotrofia
(cudzożywność)
przetwarzanie organicznych źródeł
węgla w procesie budowy własnej
biomasy ( autotrofia,  miksotrofia).
Heterotroficzne glony  glony,
które adsorbują cząsteczki organiczne
jako podstawowe źródło  biogenów.
Heterotrofizm  cudzożywność.
Heterozygota - organizm mający w
 komórkach odmienne  allele tego
samego  genu (patrz segregacja).
Hibernacja  śpiączka. Spotykana u
zwierząt
jako
diapauza
charakteryzująca się odrętwieniem
zimowym. Pozwala na obniżenie
potrzeb energetycznych zimą, przy
niskich temperaturach i małej ilości
57
pokarmu w wodzie. Część organizmów
wmarza wtedy w lód.
Hiemalne organizmy - organizmy
naśnieżne; niewielkie, zimnolubne
bezkręgowce i  glony żyjące na
śniegu.
Higroarenal - okresowo zanurzany w
wodzie przybrzeżnej, w strefie oprysku
 brzeg nazywany  arenalem.
Higrofile (higrobionty) - organizmy
preferujące jako  środowisko życia
siedliska wilgotne.
Higrofity - rośliny zamieszkujące
siedliska wilgotne.
Higrograf  higrometr samoczynnie
rejestrujący zmiany wilgotności.
Higrometr - przyrząd do pomiaru
wilgotności gazów.
Higropsammon – organizmy denne
zasiedlające
strefę
zwaną

higroarenalem.
Higrotrofizm - zespół cech budowy
roślin wilgociolubnych ( higrofitów);
cienkie liście z dużą ilością  aparatów
szparkowych,
duże
przestrzenie
międzykomórkowe, słabo rozwinięty
system korzeniowy.
Hipermetamorfoza – polega na
tym, że w rozwoju występuje dwa lub
więcej całkowicie różnych stadiów
larwalnych, często mających inny tryb
życia. Ten typ rozwoju występuje u
wielu grup (np. u majkowatych –
Meloidae,
kusakowatych
–
Staphylinidae, owadziarek – Parsitica).
Hipertoniczny roztwór - roztwór o
ciśnieniu osmotycznym większym niż
ciśnienie os-motyczne w komórce.
Hipertrofia - nadmierny rozwój
pewnych tkanek lub  narządów.
Hipocentrum - ognisko trzęsienia
Ziemi.
Hipoksja – stan niedotlenienia
srodowiska wodnego co znacznie
ogranicza
rozwój
organizmów
tlenolubnych (oksybionty); występuje
nad dnem i popularnie stan ten
nazywany jest przyduchą.
Hipoteza - jest jednym z możliwych
wyjaśnień dowolnego, obserwowanego
zdarzenia.
Histologia – nauka biologiczna o
budowie mikroskopowej, rozwoju i
czynnościach  tkanek oraz 
narządów (organów).
Historia życia - biografia osobnika
od narodzin do śmierci, obejmująca
przede wszystkim ontogenetyczne
zmiany wielkości ciała, tempo wzrostu,
wiek i wielkość przystępowania do
pierwszej
reprodukcji,
częstość
rozrodu,
liczbę
pozostawianego
potomstwa i sposób  allokacji energii
pomiędzy wzrost a reprodukcję.
Hodowla - proces wykorzystywania
przez
człowieka
naturalnie
występujących roślin i zwierząt w celu
zaspokojenia własnych potrzeb, np.
jako żywność i surowce. Działalność ta
prowadzona jest przez uprawę dzikich
gatunków i selekcję nowych odmian,
które są wysiewane, uprawiane,
pielęgnowane i ochraniane.
Holistyczna wizja świata 
holizm.
Holizm - pogląd, wg którego
wszechświat
jest
hierarchiczną
całością, złożoną z całości niższego
rzędu, z którego każda jest układem nie
dającym się zredukować do sumy
swych części.
Holocen
epoka
geologiczna
współczesna obejmująca okres od
ustąpienia ostatniego zlodowacenia
czwartorzędowego, czyli przed około
10000 lat. (Jest to druga epoka
czwartorzędu).
Holometabola

metamorfoza
całkowita. W tym typie  larwa różni
się zasadniczo od owada dorosłego i
występuje
zawsze

stadium
poczwarki. Większość dzisiaj żyjących
gatunków
owadów
podlega
metamorfozie całkowitej.
Holomiksja - pełne wymieszanie się
wód w okresie cyrkulacji.
Holomiktyczne jezioro  jezioro,
którego wody co najmniej raz do roku
58
ulegają pełnemu wymieszaniu, aż do
dna ( miktyczne typy jezior).
Holoplankton
zwierzęta
planktonowe spędzające wszystkie 
cykle życiowe w toni wodnej, tworzą
plankton stały.
Homeostaza - zdolność organizmów,
biosystemów
do
zachowania
równowagi funkcjonowania nawet w
niesprzyjających
warunkach
powodowanych
czynnikami
naturalnymi lub antropogennymi. Jest
to
układ
samoregulujący
w
biosystemie.
Homeotermy
organizmy
utrzymujące stałą temperaturę ciała
pomimo
zmian
temperatury
w
środowisku zewnętrznym.
Homing
zjawisko
powrotu
organizmów wodnych do miejsc
rozrodu (ryb, bezkręgowców) lub
miejsc przebywania.
Homochromia - podobieństwo barw
między pewnymi zwierzętami a
obiektami, które znajdują się w ich
otoczeniu.
Homogeniczność
stan
równomiernego rozłożenia (jednolity).
Homogenizacja
wód
jest
mieszaniem wód w efekcie konwekcji
co
doprowadza
do
wyrównania
temperatury i zasolenia (gęstości
wody).
Homologiczne
narządy

narządy, które u przedstawicieli
różnych grup systematycznych mogą
pełnić różne funkcje, ale zawsze mają
to samo pochodzenie, a zawiązki ich u
zarodków tych zwierząt są prawie
jednakowe i jednakowo położone, np.
płetwa ryby i ręka człowieka.
Homooksygonia – wyrównanie
zawartości tlenu w zbiorniku wodnym.
Homosfera - warstwa atmosfery od
powierzchni Ziemi do wysokości ok. 80
km, w której skład chemiczny i średni
ciężar cząsteczkowy powietrza na nie
ulegają zmianom wraz ze wzrostem
wysokości z wyjątkiem pary wodnej i 
ozonu.
Homotermia - stan, w którym masy
wodne zbiornika mają w swej objętości
jednakową, wyrównaną temperaturę.
Występują w głębszych  jeziorach
podczas mieszania się wód w okresie
jesiennym i wiosennym.
Homozygota - organizm mający dwa
identyczne  allele tego samego 
genu.
Hormon – jest substancją wydzielaną
przez  gruczoł dokrewny. Wpływa na:
zmianę przepuszczalności  błon
komórkowych, syntezę  enzymów,
kolejność
przebiegu
reakcji
biochemicznych, koordynuje pracę
poszczególnych  narządów. Np. 
auksyny u roślin,  adrenalina, 
insulina u zwierząt.
Humidowość - pojęcie oznaczające
 klimat wilgotny o przewadze
opadów
nad
potencjalnym
parowaniem.
Humifikacja - proces tworzenia
związków

humusowych
i
powstawania próchnicy z szczątków
roślin i zwierząt.
Humus  próchnica.
Humusowe nawozy - nawozy
organiczne zawierające duże ilości
związków

humusowych
poprawiających właściwości gleby;
głównie  komposty i preparowane 
torfy.
Hybryd  mieszaniec.
Hybrydyzacja  krzyżowanie.
Hydratacja
–
uwodnienie
substancji.
Hydraulika – nauka zajmująca się
badaniem stanów równowagi i ruchu
cieczy.
Hydroarenal – stale zanurzony w
wodzie górny skraj  litoralu
piaszczystego
lub
piaszczystożwirowatego zasiedlony przez faunę
interstycjalną
nazywaną

hydropsammonem.
Hydrobiologia - nauka badająca
życie organizmów wodnych, zależności
w zespołach na tle środowiska
wodnego, określająca prawidłowości
59
przemiany materii i energii oraz
produkcyjności
biologicznej
zbiorników wodnych. Ze względu na
badane  środowisko hydrobiologia
dzieli
się
na
dwie
dziedziny:
limnologię, czyli hydrobiologię wód
słodkich,
i
oceanologię,
czyli
hydrobiologię
wód
morskich,
zasolonych.
Hydrobionty – organizmy roślinne

hydroflora
i
zwierzęce

hydrofauna, dla których właściwym
środowiskiem bytowania i rozwoju jest
woda.
Hydrobios – zespół organizmów w
określonym obszarze wodnym (staw,
 jezioro) tworzący  biocenozę.
Hydrochemia - dział  hydrologii;
nauka badająca procesy chemiczne
zachodzące w wodach ( w 
hydrosferze)
występujących
w
przyrodzie,  chemia wód.
Hydroenergetyka – energetyka, w
której nośnikiem energii pozyskiwanej
dla potrzeb człowieka jest  energia
kinetyczna wody.
Hydrofauna – zwierzęta wód
zarówno słodkich (limnobionty) jak i
wód morskich (halinobionty). Wśród
nich wyróżniamy  zooplankton, 
nekton,  zoobentos.
Hydrofilowy – polarny, wykazuje
powinowactwo do wody.
Hydrofity  hydroflora, rośliny
wodne; gatunki przytwierdzone do dna
lub pływające, zanurzone częściowo lub
całkowicie (np. tatarak, pałka wodna,
trzciny, grzybień biały, rzęsa wodna,
moczarka
kanadyjska,
mech
podwodny, wywłócznik itp.).
Hydroflora  hydrofity; rośliny
wodne.
Hydrofobia - unikanie wody przez
organizmy.
Hydrofobowy – apolarny, nie
wykazuje powinowactwo do wody
Hydrogeologia – dział  hydrologii
badający wody podziemne, głównie ich
skład chemiczny, pochodzenie, ruch w
warstwach skalnych i rozmieszczenie.
Hydrografia - dział geografii
fizycznej dotyczący hydrosfery i wód w
skorupie ziemskiej.
Hydroksybenzeny - fenole.
Hydrolazy - bardzo liczna klasa
enzymów katalizujących hydrolityczny
rozpad substratu.
Hydroliza - rozkład pod wpływem
wody. Hydrolizie ulegają pewne sole,
estry, jak również wielkocząsteczkowe
związki organiczne. Każda cząstka tych
ostatnich powstała w wyniku rozkładu
wiąże jedną lub więcej cząsteczek wody
i staje się samodzielną cząsteczką,
mniejszą niż pierwotna.  Cząsteczka
skrobi, hydrolizując wiąże kilkaset
cząsteczek wody, by w efekcie utworzyć
 glukozę.
Hydrologia - nauka o wodach
występujących w przyrodzie, badająca
zjawiska i procesy występujące w
hydrosferze,
czyli
w
wodach
powierzchniowych, podziemnych i
atmosferycznych a w szczególności
wodach znajdujących się w  cyklu
hydrologicznym
(a
zwłaszcza
właściwości fizyczne i chemiczne). Do
hydrologii należą hydrometria i
hydrografia
(ogólna,
dynamiczna,
regionalna i stosowana).
Hydrologiczny rok – pełny, roczny
 cykl zjawisk wodnych.
Hydrometeorologia – jest działem
 hydrologii badającą wodę w
atmosferze,
a
także
opadami
atmosferycznymi.
Hydrometria - dział  hydrologii
zajmujący się pomiarami wodnymi tzn.
zmianami
poziomu
wód
powierzchniowych i podziemnych,
głębokości rzek i  jezior, ruchu i
przepływu wody oraz zjawiskami
lodowymi.
Hydronimia – w językoznawstwie
dział zajmujący się nazewnictwem rzek,
 jezior i mórz.
Hydronomia – jest działem 
hydrologii
badającym
prawa
i
zależności
rządzące
zjawiskami
zachodzącymi w  hydrosferze.
60
Hydroponiki – kultury wodne, w
których prowadzi się uprawę roślin bez
gleby w sztucznych wodnych 
basenach, do których doprowadza się
roztwór  biogenów, niezbędnych
roślinom.
Hydropsammon

bentos
interstycjalny
zasiedlający

hydroarenal.
Hydrosfera - wodna powłoka Ziemi
obejmująca wody powierzchniowe,
podziemne, lodowce oraz parę wodną
w atmosferze i skorupie ziemskiej.
Zaliczamy do niej wodę higroskopijną,
krystaliczną i chemicznie związaną w
 litosferze, a także wodę w 
atmosferze. Jest to najstarsze 
środowisko  biosfery.
Hydrotechnika – dział nauki a
zwłaszcza techniki zajmujący się
wykorzystaniem zasobów wodnych
rzek,  jezior i mórz do celów
gospodarczych.
Hydrotermiczne otwory - miejsca
w podłożu głębokiego oceanu, gdzie
gorące, bogate w siarkę wody
wyzwalane są z gorących skał
geotermalnych.
Hydrotropizm
–
dążenie
organizmów do wody np. korzeni
roślin.
Hypertoniczny
właściwość
roztworu
wodnego
o
ciśnieniu
osmotycznym (zasoleniu) wyższym niż
inny roztwór wodny; roztwory muszą
być
rozdzielone
błoną
półprzepuszczalną
umożliwiająca
osmozę. Roztwór wzbogaca się o
cząsteczki przechodzące przez błonę z
innego płynu.
Hypertrofia - stan niebezpiecznie
zwiększonej ilości  biogenów w
zbiornikach wodnych (przeżyźnienie);
może
prowadzić
do
poważnych
zaburzeń w  ekosystemie zbiorników
wodnych np. eliminacja organizmów
tlenowych, nadmierny rozwój 
hydrofitów, wystąpienie substancji
szkodliwych produkowanych przez
nadmiernie rozwijające się sinice, 
skażenie mikrobiologiczne wód.
Hypertroficzne jezioro - zbiornik
silnie
zeutrofizowany,
jego

biocenoza ulega degradacji; stan
powstały
pod
wpływem

zanieczyszczenia  ściekami
Hypoarenalny system (system
hypoarenalno-interstycjalny)
środowisko
życia
w
systemie
przestworów
w
kamienistym,
żwirowym lub piaszczystym podłożu w
dnie cieku, lub plaży jeziora czy morza,
przez które stale przepływa woda.
Hypolimnion – toń wody nad dnem
głębokich zbiorników śródlądowych (
jezior)
oddzielona
od
powierzchniowych
warstw
wody
jeziornej  termokliną z gwałtownym
spadkiem temperatury, ma zwykle
wyrównana temperaturę ok. 4oC, woda
nie
podlega

wymieszaniu,
pozbawiona jest światła, częste 
deficyty tlenowe z powodu dużej masy
osadów organicznych.
Hyponeuston - organizmy żyjące
pod błonką wody (wykorzystujące w
tym
celu
zjawisko
naprężenia
powierzchniowego).
Hyporealny system - środowisko
życia w systemie przestworów w
kamienistym,
 żwirowym lub
piaszczystym podłożu w dnie  cieku,
przez które stale przepływa woda.
Hypotoniczny – roztwór wodny o
ciśnieniu osmotycznym (zasoleniu)
niższym niż otaczający roztwór wodny,
co pozwala na wystąpienie osmozy.
Hypotoniczny roztwór - roztwór o
ciśnieniu osmotycznym niższym niż
ciśnienie w komórce ( hipertoniczny
roztwór,  izotoniczny roztwór).
61
I
chtiobiologia – jest działem
 ichtiologii zajmujący się biologią
ryb.
Ichtiofag – zwierzę odżywiające się
rybami (rybożerca).
Ichtiofauna - ogół gatunków ryb
danego zbiornika wodnego lub jego
części.
Ichtiologia
–
teoretyczny
i
praktyczny dział zoologii zajmujący się
systematyką, biologią, morfologią,
fizjologią i ekologią ryb.
Identyfikacja
rozpoznawanie
organizmów do poziomu taksonów.
Iloczyn toksyczny - iloczyn stężenia
i czasu działania trucizn i substancji
szkodliwych na żywe organizmy,
niezbędny do wywołania określonego
efektu toksycznego.
Ił - zwykle są to plastyczne i
rozciągliwe uwodnione  krzemiany
glinu o wielkości cząsteczek między 
mułem a  koloidem.
Ił abysalny - osad głębokiego
oceanu, zawierający poniżej 30 %
osadu  biogenicznego.
Imigracja - ruch populacji wewnątrz
zajmowanego przez nią obszaru.
Imisja zanieczyszczeń - ilość
zanieczyszczeń odbieranych przez 
środowisko;
wielkość
stężeń

zanieczyszczenia
powietrza
atmosferycznego
w
określonym
miejscu
i
czasie
wyrażona
w
jednostkach wagowych na jednostkę
objętości powietrza.
Immaturalne stadium - stadium
rozwoju osobniczego rośliny od
momentu przybrania przez nią pokroju
podobnego do pokroju dojrzałego
osobnika, do momentu rozpoczęcia
rozmnażania się;  stadia rozwojowe
osobnika.
Immobilizacja - procesy i reakcje
wywołujące
unieruchomienie
lub
utratę rozpuszczalności składników
glebowych.
Immunobiologia - dział biologii
badający odporność organizmu na
zarazki i  toksyny.
Imperatyw ekologiczny - pojęcie
filozoficzne
A.
Skolimowskiego
stanowiące zbiór zaleceń.
Impregnujące środki - substancje
chemiczne
stosowane
do
zabezpieczania
materiałów
przed
niekorzystnym wpływem czynników
środowiska oraz  mikroorganizmów i
owadów.
Impuls
nerwowy
zmiany
zachodzące wzdłuż  nerwu pod
wpływem bodźca, przenoszące w ten
sposób informacje od  narządów
czuciowych do ośrodków nerwowych
bądź od ośrodków nerwowych do organów wykonawczych (mięsień, 
gruczoł), bądź też od ośrodka do
ośrodka
(wytworzenie
nowego
impulsu).
In situ ochrona - ochrona gatunku w
miejscu
jego
występowania,
w
warunkach naturalnych.
In vitro - sposób przeprowadzania
doświadczeń
biologicznych
w
warunkach sztucznie do tego celu
stworzonych, poza organizmem.
In vivo - wyrażenie określające proces
zachodzący w żywym organizmie.
Inadaptabilność - brak zdolności
przystosowawczych organizmu do
zmian w środowisku.
Indeks jakości wody (IJW) - skala
jakości
wody,
polegająca
na
przeliczaniu wskaźników jakości na
punkty i ich sumowaniu.
Indykator - wskaźnik, element
wskazujący swoją obecnością lub
reakcją obecność lub natężenie danego
czynnika.
Infauna - zwierzęta zagrzebane w
mule lub piasku, ryjące norki lub
tunele. Najliczniej występuje w 
62
litoralu, najpełniejszy rozwój osiąga w
strefie  sublitoralnej i głębiej.
Infiltracja - proces przenikania wody
z powierzchni do wnętrza gruntu.
Informacja genetyczna – zapisana
jest w  jądrze komórkowym w 
DNA, jest ona przepisywana w procesie
 transkrypcji na  mRNA, potrzebna
jest do syntezy konkretnego  białka w
 organizmie.
Infradźwięki
dźwięki
o
częstotliwości niższej niż 16 Hz,
niesłyszalne
przez
człowieka
o
normalnym słuchu lecz o szkodliwym
działaniu.
Ingresja - lokalne zalanie lądu przez
morze.
Inhibicja - zjawisko hamowania lub
opóźniania jakiegokolwiek procesu.
Inhibicja enzymów - zjawisko
specyficznego hamowania działania 
enzymów w wyniku łączenia się 
inhibitora z jednym z czynników
biorących
udział
w
reakcji
enzymatycznej.
Inhibitor - element blokujący lub
zmniejszający szybkość procesu, np.
inhibitor
sukcesji

gatunek
utrudniający kolonizację terenu przez
gatunki kolejnych stadiów procesu.
Inkluzjanizm - nurt filozoficzny
umieszczający człowieka we wnętrzu
przyrody; człowiek posiada najbogatszą
strukturę i cechy, których nie można
odnaleźć wśród roślin i zwierząt, jest
on
stworzeniem,
które
potrafi
przekształcić otoczenie na wielką skalę,
a to nakazuje traktować go inaczej niż
resztę gatunków.
Inkrustacje – modyfikacja  ściany
komórkowej polegająca na wnikaniu
różnych substancji między łańcuchy 
celulozy, np.  drewnienie, 
mineralizacja.
Insektycydy
(środki
owadobójcze)
substancje
stosowane do zwalczania owadów i
pajęczaków w sadach, ogrodach,
lasach, pomieszczeniach zamkniętych,
na polach uprawnych, należą do nich:
substancje
syntetyczne
(fosforoorganiczne,
chlorowcowęglowodory),
naturalne
(nikotyna),
preparaty
mikrobiologiczne.
Insolacja  nasłonecznienie.
Instynkt - szereg skoordynowanych
czynności zachodzących jednakowo i w
sposób automatyczny u wszystkich
osobników tego samego gatunku i tej
samej płci, odbywających się za
każdym razem w tych samych
warunkach. Dążenie zwierzęcia do
wykonywania takich czynności, jak np.
wędrówki zwierząt, ssanie pokarmu
matki, budowanie mrowiska.
Insulina  hormon występujący u
człowieka, wydzielany przez wysepki
Langerhansa trzustki, który obniża
poziom

glukozy
we
krwi,
zwiększając jej zużywanie w procesach
spalania i syntezy glikogenu, zwiększa
syntezę  białka w  organizmie.
Integracja ekologiczna - scalenie
organizmów danej biocenozy w
harmonijną całość, której części są
współzależne i dostosowane do siebie.
Integrowana ochrona roślin różne środki stosowane jednocześnie w
celu utrzymania populacji owadów
szkodliwych
poniżej
progu
gospodarczej szkodliwości i dopuszcza
zwalczanie chemiczne jedynie wtedy,
gdy przekroczony zostanie próg
szkodliwości.
Interakcja - oddziaływanie na siebie
populacji dwóch różnych gatunków lub
osobników; rozróżnia się i. dodatnią i
ujemną
(protekcyjną
lub
antagonistyczną).
Interakcje - wzajemne oddziaływanie
na siebie dwu lub więcej populacji
gatunków, osobników. Interakcje mogą
być dodatnie, jeżeli przynoszą korzyści
partnerom (np.  mutualizm) ujemne,
jeżeli partnerzy działają hamująco na
siebie (np.  konkurencja) lub
obojętne, jeżeli partnerzy nie wpływają
na siebie (neutralizm).
63
Intercepcja - zatrzymywanie się
wody opadowej na powierzchni roślin.
Interfaza – etap w życiu  komórek,
kiedy rosną i powielają materiał
genetyczny przed następnym 
podziałem.
Interstycjalna fauna - organizmy
żyjące w porowatych przestrzeniach
pomiędzy osadami piaszczystymi a
miękkimi (w  arenalu).
Intoksykacja
zatrucie
lub
zatruwanie
organizmu
lub

środowiska. Chroniczna występuje,
jeżeli dawki są małe i często
powtarzane.
Intoksykacja gleby - przedostanie
się do gleby toksycznych lub trujących
z powietrza, ścieków komunalnych lub
przemysłowych
oraz
wód
kopalnianych.
Introdukcja
celowe
lub
przypadkowe wprowadzanie obcych
organizmów na nowy teren, w którym
wcześniej nie występowały. Może
stanowić element  aklimatyzacji lub
aklimacji (np. amur biały, tołpyga
pstra, tilapia).
Intruzja (geol.) — wciskanie się 
magmy pomiędzy skały. Zespół skał
wulkanicznych powstałych wyłącznie z
zastygnięcia magmy wypełniającej
szczeliny.
Inwazja ekologiczna - wtargnięcie
organizmów
populacji
nie
występujących wcześniej na tym
terenie.
Inwentaryzacja - spis z natury,
rozpoznanie występowania, zasobów
czegoś, na podstawie rozpoznawczych
prac terenowych.
Inwentaryzacja przyrodnicza wykonanie spisu interesujących z
przyrodniczego
punktu
widzenia
obiektów.
Inwersja termiczna - zjawisko
odwrócenia
zmiany
temperatury
powietrza ze wzrostem wysokości.
Inżynieria genetyczna - ogół
zabiegów prowadzących do zmian
właściwości
dziedzicznych
organizmów, stosowana w hodowli
nowych ras zwierząt i odmian roślin i
polepszania
właściwości

hodowlanych już istniejących oraz
biotechnologii
przy
tworzeniu
pożytecznych zmutowanych szczepów
drobnoustrojów wykorzystywanych np.
w
biologicznych
oczyszczalniach
ścieków; niesie ze sobą ryzyko
naruszenia równowagi biologicznej w
przyrodzie i zagrożenie zdrowiu
człowieka.
Inżynieria środowiska - dyscyplina
nauki i techniki stosująca techniczne
metody w ochronie i kształtowaniu
środowiska.
Irygacja  nawadnianie.
Irygacyjne pola - pola nawadniane
przede
wszystkim
ściekami
komunalnymi i przemysłowymi, które
na nich podlegają doczyszczeniu. Z
powodu skażenia gruntów i roślin na
polach irygacyjnych nie mogą one być
stosowane pod uprawy i pastwiska.
Izogamety  gameta męska i żeńska
posiadają zdolność poruszania się oraz
nie różnią się wielkością.
Izogamia – proces  zapłodnienia, w
którym biorą udział dwie identyczne 
morfologicznie  gamety.
Izohalina - linia łącząca miejsca o
jednakowym zasoleniu  wody
morskiej.
Izohalina - linia łącząca miejsca o
jednakowym zasoleniu wody morskiej.
Izolinie pływów - linie łączące
punkty o jednakowej wysokości 
pływów.
Izomer - cząsteczka o takim samym
składzie atomowym różniąca się
sposobem lub kolejnością powiązania
atomów albo rozmieszczeniem atomów
w przestrzeni. Wykazuje zazwyczaj
różne, wynikające z odmienności
budowy,
właściwości
fizyczne
i
chemiczne.
Izomerazy - klasa  enzymów
katalizujących wewnątrzcząsteczkowe
64
przekształcenie substratu w jego 
izomer.
Izooksygena – jest linia łączącą
punkty o jednakowej zawartości tlenu
rozpuszczonego w zbiorniku wodnym.
Izopikna – jest linią łączącą punkty o
jednakowej gęstości wody i stanowi
wypadkowa temperatury i zasolenia
wody.
Izosaprobia - strefa najsilniejszego
 zanieczyszczenia rzeki  ściekami
surowymi, najczęściej występująca w
sąsiedztwie
ujścia
kolektora
ściekowego.
Obserwuje
się
tu
odtlenienie wody, wysoką zawartość
związków organicznych i dominację
bakterii, grzybów i orzęsków.
Izostazja - teoria, według której
wewnętrzna budowa kuli ziemskiej jest
w stanie pewnej równowagi, skoro
każdy kilometr powierzchni Ziemi
pokrywa taka sama masa materii. Z
tego wynika, że  skorupa ziemska
pływa, zgodnie z prawem Archimedesa,
po warstwie płynnej i ciągliwej.
Izotacha - na mapie lub wykresie
hydrologicznym łączy punkty o
jednakowej prędkości przepływu wody
w przekroju poprzecznym koryta rzeki.
Izoterma - linia łącząca miejsca o
jednakowej temperaturze.
Izotermia - zjawisko niezmienności
temperatury powietrza lub wody wraz
ze wzrostem wysokości.
Izotoniczność - właściwość płynów o
jednakowym ciśnieniu osmotycznym.
Izotoniczny roztwór - roztwór o
ciśnieniu
osmotycznym
równym
ciśnieniu osmotycznemu w komórce
(
hipertoniczny
roztwór,

hypotoniczny roztwór).
Izotopy - nuklidy o tej samej liczbie
protonów, a różnej liczbie neutronów w
jądrze; i. mogą być naturalne lub
sztuczne
(nie
występujące
w
przyrodzie), otrzymane na drodze
reakcji jądrowych.
J
agoda  owoc o mięsistej
owocni z nasionami wewnątrz, np.
pomidor czy agrest.
Jajniki  gonady żeńskie u 
zwierząt.
Jajorodne zwierzę — zwierzę, które
znosi komórkę jajową (jajo) nie
zapłodnioną lub zapłodnioną (zygotę)
otoczoną błoną ochronną. Rozwój
zarodka w jaju takich zwierząt
zachodzi bez bezpośredniego kontaktu
z organizmem macierzystym.
Jakość środowiska - stan oraz
potencjał
możliwości
środowiska
rozpatrywany pod względem potrzeb
człowieka.
Jakość wody  wskaźniki jakości
wody.
Jama ciała - przestrzeli wypełniona
cieczą
ograniczona
tkanką

mezodermalną. Występuje u wielu
zwierząt
mających
mezodermę.
Również przestrzeń zawarta między
błonami surowiczymi, np. opłucnej,
otrzewnej.
Jamochłony – tradycyjna nazwa
grupy wielokomórkowych zwierząt
wyróżnianych
dawniej
jako
typ
Coelenterata,
najczęściej
o
promienistej symetrii ciała, występuje
około 10 tys. gatunków wyłącznie
wodne, w większości morskie.
Jaskinia morska - jama u podstawy
 klifu morskiego utworzona przez
erozję fal.
Jaz - budowla hydrotechniczna, której
zadaniem jest przegrodzenie w poprzek
koryta rzeki i spiętrzanie wody w rzece
lub kanale. Budowane są jazy stałe i
ruchome ( z zasuwą), przy czym
głównymi częściami jazu są: korpus,
zamknięcie,
filary,
szykany,
65
ubezpieczenie górne i dolne oraz
przepławkę.
Jąderko  organellum komórkowe,
to jeden lub kilka obszarów o większej
gęstości, nie oddzielonych od reszty 
jądra jakąkolwiek  błoną. Jąderko
zbudowane jest z  RNA i białek,
głównym jego zadaniem jest synteza
rybosomowych
RNA,
które
po
związaniu się z określonymi białkami,
tworzą
podjednostki
rybosomów.
Podjednostki te, po przejściu z jąderka
do cytoplazmy łączą się tworząc
kompletne  rybosomy.
Jądra  gonady męskie u  zwierząt.
Jądro komórkowe - podstawowy
składnik  komórek roślinnych i 
zwierzęcych, odgrywający decydującą
rolę w procesach przemiany materii i w
 dziedziczeniu, nie występuje jedynie
u  organizmów prokariotycznych. W
skład jądra komórkowego wchodzą: 
chromatyna,

jąderko,

nukleoplazma
(karioplazma,
kariolimfa, sok jądrowy),  otoczka
jądrowa. Kształt jądra jest zwykle
uzależniony od kształtu komórki, ale
jest zwykle kulistego kształtu. Funkcje
jądra komórkowego: synteza dla
danego
organizmu
związków
enzymatycznych,
gromadzenie
i
przechowywanie informacji o syntezie
 enzymów w postaci  DNA,
przekazywanie informacji za pomocą
 DNA, przekazywanie informacji do
komórek potomnych poprzez syntezę
identycznego łańcucha DNA.
Jądro Ziemi - część centralna kuli
ziemskiej,
zaczynająca
się
na
głębokości 3000 km.
Jednopienna roślin - roślina, której
każdy osobnik wytwarza jednocześnie
kwiaty męskie i żeńskie.
Jednostka
taksonomiczna

takson.
Jezior typologia – jest klasyfikacją
na
podstawie
produktywności
biologicznej (trofii), zawartości tlenu,
związków
mineralnych
i

humusowych,
pH,
zawiesin
organicznych, zespołów roślin i
zwierząt.
Jezior typologia - klasyfikacja 
jezior oparta o ich  produktywność
biologiczną
i

żyzność,
uwzględniająca szereg wskaźników
m.in.: zawartość tlenu, substancji
pokarmowych.
Jeziora – śródlądowe naziemne
zbiorniki wodne nie mające połączenia
z morzem, wypełniające wodą większe
lub mniejsze zagłębienia terenu. Jego
podstawą jest  misa jeziorna; na dnie
tych zbiorników wyróżnia się  litoral,
 sublitoral,  profundal. Jest to
zbiornik wody stagnującej, ulegający
okresowo
częściowemu
lub
całkowitemu mieszaniu mas wody oraz
w okresie stagnacji letniej i zimowej
charakteryzujący się uwarstwieniem
termicznym.
Jeziora areiczne – nie ma w nich
ukształtowanego dopływu i  odpływu
wody.
Jeziora bagienne – powstają w
wyniku utrudnionego  odpływu 
wody
gruntowej
z
obniżonego,
torfowiskowego terenu.
Jeziora deltowe – powstają zwykle
w  deltach ujść rzecznych (np. j.
Dąbie).
Jeziora dimiktyczne  jeziora
charakteryzujące
się
dwukrotnym
całkowitym mieszaniem mas wody w
ciągu roku (wiosną i jesienią),
typowym dla  jezior  klimatu
umiarkowanego.
Jeziora dystroficzne  jezioro
powstałe w wyniku nieharmonicznego
procesu starzenia się; wyróżniamy tutaj

jeziora:
acydotroficzne,
alkalitroficzne, siderotroficzne.
Jeziora
egzoreiczne
–
są
zbiornikami ze stałym lub okresowo
ukształtowanym  odpływem wody
przy braku jej dopływu.
Jeziora
endoreiczne
–
są
zbiornikami
posiadającymi
stale
ukształtowany dopływ wody przy braku
jego  odpływu.
66
Jeziora eoliczne - powstają w
zagłębieniach między  wydmami
(wydmowe),
w
zagłębieniach
powstałych w wyniku wywiewania
sypkiego piasku (deflacyjne) lub jego
nawiewania (akumulacyjne).
Jeziora eutroficzne  jeziora żyzne
i zasobne w substancje  biogenne.
Jeziora holomiktyczne  jeziora
ulegające całkowitemu mieszaniu mas
wody, mające dwa okresy stagnacji
(letniej i zimowej) i cyrkulacji
(wiosennej i jesiennej).
Jeziora hypertroficzne  jeziora o
największej żyzności.
Jeziora krasowe – powstają w 
zapadlinach i lejach skał wapiennych
obszarów  krasowych.
Jeziora kraterowe  jeziora,
których  misy są kraterami
wulkanicznymi.
Jeziora lodowcowe – polodowcowe,
glacjogeniczne
–
istnieją
w
zagłębieniach terenu związanych z
erozją i akumulacją lodowców górskich
( jeziora cyrkowe) i lodowców
kontynentalnych
(
jeziora

rynnowe
np.
Bełdany,
Hańcza,
Miedwie, Pełcz), morenowe (np.
Mamry, Śniardwy), sandrowe –
powstają w zagłębieniach po martwym
lodzie, (oczka i wytopiska), studnie
(miejsce wodospadów z czoła lodowca),
moreny dennej (kotły, kociołki).
Jeziora maarowe  jeziora, których
 misy stanowią maary, czyli
wulkaniczne
kratery
eksplozywne
powstałe wskutek wybuchów gazów
wulkanicznych.
Jeziora meromiktyczne – o
niepełnym krążeniu wód w okresie
cyrkulacji, w których mieszaniu ulegają
jedynie warstwy powierzchniowe wód.
Jeziora mezotroficzne  jeziora o
umiarkowanej żyzności.
Jeziora monomiktyczne  jeziora
strefy polarnej i umiarkowanej,
ulegające jednokrotnemu mieszaniu
mas wody w ciągu roku.
Jeziora morenowe  jeziora,
których  misy powstały w zagłębieniu
pomiędzy pagórkami morenowymi.
Jeziora moreny czołowej 
jeziora tamowe, zagrodzone wałem
moreny czołowej.
Jeziora nadbrzeżne  jeziora
powstałe z części zatoki morskiej przez
odcięcie jej od morza  mierzeją.
Jeziora oligomiktyczne  jeziora
strefy tropikalnej i równikowej rzadko
lub bardzo wolno ulegające mieszaniu stabilne termicznie.
Jeziora oligotroficzne  jeziora o
niskiej zawartości substancji 
biogennych – mało żyzne.
Jeziora polimiktyczne  jeziora o
jednym okresie stagnacji zimowej a
mieszające się w pozostałych okresach
roku; ten typ  jezior w strefie
równikowej,
tropikalnej
i
umiarkowanej
ulegają
ciągłemu
mieszaniu wód do dna; najczęściej
płytkie zbiorniki wystawione na
działanie wiatru.
Jeziora przybrzeżne - oddzielone
od morza  mierzeją (przymorskie np.
Łebsko, Jamno, Gardo, Bukowo),
wałem wydmowym lub osadami
rzecznymi ( laguny,  limany).
Jeziora reliktowe – zbiorniki
lenityczne stanowiące część większego
 jeziora lub morza.
Jeziora rynnowe silnie wydłużone i
głębokie  jezioro w przegłębieniu
rynny polodowcowej.
Jeziora rzeczne – powstają na
terenach starorzeczy i odciętych
meandrów rzecznych.
Jeziora strefy - poziome i pionowe
zróżnicowanie
zbiorników
śródlądowych na strefy różne pod
względem
warunków

środowiskowych oraz struktury fauny i
flory; należą do nich  litoral, 
pelagial i  profundal; w wyniku
wystąpienia uwarstwienia termicznego
tworzą się trzy strefy:  epilimnion, 
metalimnion i  hypolimnion.
67
Jeziora szczątkowe  jeziora
będące w niedawnej przeszłości
geologicznej częścią morza, oddzielone
od niego w wyniku ruchów skorupy
ziemskiej lub zmian poziomu morza.
Jeziora tamowe  jeziora, których
 misy powstały przez naturalne
zatamowanie drogi  odpływu wód
rzecznych, np. wskutek obrywu,
osuwiska,
narośnięcie
stożka
napływowego, przez wał morenowy,
spływ  potoku lawy w dno doliny.
Jeziora tektoniczne – tworzą się w
obniżeniach terenu, w rozpadlinach,
rowach powstałych w wyniku ruchów
tektonicznych (jez. Bajkał, Ładoga).
Jeziora wulkaniczne – powstają w
kraterach
nieczynnych
wulkanów
(kraterowe, kalderowe – j. Titi-Caca) i
zastoiskach lawy (lawowe, maary).
Jeziora wydmowe  jeziora,
których  misy powstały przez
otoczenie terenu  wydmami.
Jeziora zaporowe – zbiornik
utworzony
przez
naturalną
lub
sztuczną przegrodę doliny. Przegrodę
taką tworzyć mogą moreny, rzeczne
osuwiska lub lawa. Powodują zmianę
stosunków wodnych w obszarach
sąsiednich,
powstaje
nowy

mikroklimat,
zniszczeniu
ulegają
siedliska niektórych roślin i zwierząt,
powstają zjawiska abrazji  brzegów.
Jędrność  turgor.
Jon - cząstka obdarzona ładunkiem
elektrycznym, utworzona z  atomu
lub grupy atomów, powstają w wyniku
dysocjacji związków chemicznych,
dzielimy je  jony ujemne i  jony
dodatnie. W roztworach lub w gazach
jony dodatnie (kationy) dążą do
bieguna ujemnego, a ujemne (aniony) do dodatniego.
Jon dodatni (kation)  jon o
ładunku dodatnim.
Jon ujemny (anion)  jon o
ładunku ujemnym.
Jonity - wymieniacze  jonowe;
nierozpuszczalne, wielkocząsteczkowe
substancje stałe posiadające zdolność
wymiany kationów (kationity) lub
anionów ( anionity) wchodzących w
skład jonitów na kationy lub aniony
znajdujące się w roztworze.
Jonosfera - część atmosfery zawarta
między strato-sferą a egzosferą; sięga
ona około 90 do 500 km wysokości.
Jura - drugi okres ery mezozoicznej,
który rozpoczął się około 180 milionów
lat temu i trwał mniej więcej 45
milionów łat.
Juwenilna woda – jest specjalnym
rodzajem wód podziemnych, które
powstały przez wydzielanie się pary
wodnej z roztworów magmowych w
głębi ziemi.
Juwenilne stadium – młodociane
stadium rozwoju osobniczego.
K
airomony
-
substancje chemiczne służące do
komunikacji wewnętrznej gatunku,
(m.in.
służą
drapieżnikom
do
sygnalizowania swojej obecności).
Kalcyfile - organizmy preferujące
siedliska
o
znacznej
zawartości
rozpuszczonych węglanów wapnia.
Kaldera - wielki krater powstały
podczas wybuchu wulkanu albo też
przez zapadnięcie się jego szczytu.
Kaloria duża (kilokaloria) - ilość
ciepła niezbędna do podniesienia
temperatury kilograma wody od + 15°C
do + 16°C. Człowiek umiarkowanie
pracujący wytwarza w ciągu doby około
2500 kalorii.
Kaloz – wielocukier nierozpuszczalny
w wodzie, wyściełający pory w
perforowanych ścianach  komórek i
rurek sitowych, w zależności od
procesów metabolizmu czopuje je
całkowicie lub częściowo.
Kał - substancje stałe usuwane z
przewodu
pokarmowego
po
68
zakończeniu procesu trawienia (
defekacja).
Kambium  miazga.
Kambr - pierwszy okres ery
paleozoicznej, który rozpoczął się około
600 milionów lat temu, trwał zaś około
100 milionów lat.
Kamień kotłowy - osad składający
się głównie z węglanów wapnia i
magnezu, tworzący
się
podczas
odparowywania
wody
o
dużej
twardości węglanowej.
Kanalizacja - zespół urządzeń
służących do systemu odprowadzania
ścieków oraz wód opadowych poza
obręb domu, miasta do oczyszczalni
ścieków.
Kanalizacja rzeki – polega na
„zagospodarowaniu” przez człowieka
 biegu rzeki jej koryta przez budowle
hydrotechniczne np. stopnie,  jazy,
zapory dla celów energetycznych,
żeglugowych,
irygacyjnych,
przemysłowych
i
turystyczno
–
rekreacyjnych.
Kanał - 1. przewód w ścianie służący
do wentylacji pomieszczeń (kanał
wentylacyjny);
2.
przewód
kanalizacyjny;
3.
sztucznie
wybudowany  ciek wodny służący do
celów  melioracyjnych, żeglugowych,
energetycznych.
Kanał ulgi – jest sztucznym korytem
odchodzącym od rzeki powyżej budowli
piętrzącej, przejmujące część wód
powodziowych i odprowadzające je
poniżej chronionych obiektów do
głównego koryta rzeki.
Kanibalizm - zjawisko pożerania
osobników własnego gatunku.
Kanion podmorski - głęboki kanion
o kształcie litery „V”, który wcina się w
 stok lub  szelf kontynentalny.
Kapilarna woda - woda podziemna
unosząca się w bardzo małych porach i
szczelinach ponad powierzchnię wód
gruntowych na skutek oddziaływania
napięcia powierzchniowego.
Kapilary  włosowate naczynia.
Karboksysomy

organelle
komórkowe występujące jedynie u 
organizmów
prokariotycznych,
wielościenne ciała zawierające 
enzym odpowiedzialny za wiązanie 
dwutlenku węgla.
Karbon (okres węglowy) - piąty okres
ery paleozoicznej, nastąpił po 
dewonie przed 340 milionami lat,
poprzedził zaś  perm.
Karcynogeny
czynniki
rakotwórcze.
Karencja - czas, po którym
chemiczne środki ochrony roślin tracą
szkodliwe działanie na organizm
ludzki.
Kariokineza - zwana niekiedy
również  mitozą.
Kariolimfa –  karioplazma, 
nukleoplazma.
Karioplazma -  nukleoplazma.
Karniwora - organizmy drapieżne,
odżywiające się mięsem zwierząt.
Karoten – jeden z  barwników
asymilacyjnych o barwie czerwonej.
Karotenoidy

barwniki
karotenoidowe.
Kartograficzna metoda liczenia
ptaków
metoda
badania
zagęszczenia ptaków
w
terenie,
polegająca
na
wielokrotnym
nanoszeniu na mapy wszystkich
śpiewających
samców
i
innych
stwierdzeń ptaków.
Kary ekologiczne - działania
restrykcyjne
wymierzane
przez
Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony
Środowiska
za
nieprzestrzeganie
ustalonych norm lub warunków, tzn. za
działania prawem zakazane. Kwoty
pieniężne uzyskane z tytułu naliczenia
kar
zasilają
Fundusz
Ochrony
Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Katabolizm - odnosi się do procesów
 degradacji, zachodzących w 
komórkach, w wyniku których takie
związki jak  cukry,  lipidy i 
białka
czerpane
z
materiałów
zapasowych
organizmu
lub
dostarczane wraz z pożywieniem
69
ulegają procesom  utleniania.
Procesy degradacji związane są z
uwalnianiem energii w postaci  ATP.
Katadromiczne
organizmy
(dwuśrodowiskowe)
organizmy
pierwotnie morskie, które opanowały
środowisko słodkowodne lub lądowe,
dla odbycia rozrodu wędrują do
pierwotnego środowiska – do morza.
Przykładem takich organizmów są ryby
wędrujące na czas tarła do morza, a
żyjące w estuariach lub wodach
słodkich (np. węgorz).
Katalityczne dopalanie - proces
dopalania spalin
w
specjalnych
urządzeniach poza komorą spalania
silnika, służący do neutralizacji
szkodliwych
składników
w
temperaturach
niższych
niż
w
dopalaczach płomieniowych, ponieważ
reakcja zachodzi w obecności 
katalizatorów.
Katalityczne oczyszczanie gazów
metoda
oczyszczania
gazów
odlotowych
polegająca
na

katalitycznym utlenianiu lub redukcji
zanieczyszczeń.  Zanieczyszczenia
znajdujące
się
w
gazach
są
przetwarzane na związki nieszkodliwe
lub mniej szkodliwe albo też takie,
które można łatwo usunąć.
Kataliza - proces polegający na
przyspieszaniu
lub
opóźnianiu
szybkości zachodzącej reakcji za
pomocą

katalizatora
nie
podlegającego przemianie w tej reakcji.
Kataliza - zmienianie szybkości lub
kierunku reakcji chemicznej przez
obecność pewnych ciał ( katalizatorów), które same nie ulegają zmianie
po zakończeniu reakcji ( enzym).
Katalizator
1.
substancja
zwiększająca
lub
zmniejszająca
szybkość przebiegu reakcji i nie
podlegająca przemianie; 2.urządzenie
stosowane w motoryzacji celem
oczyszczania spalin.
Katalizator ujemny  inhibitor.
Katarakta - przelew wody rzecznej
przez skalne progi w jej korycie.
Katarobionty ( kataroby) organizmy żyjące w czystych i
chłodnych wodach, o dużej zawartości
tlenu, nie znoszące zanieczyszczeń.
Kataroby

katarobionty

saprofoby.
Kataster
wodny
zbiór
dokumentów
ewidencjonujących
zasoby
wód
śródlądowych,
powierzchniowych i podziemnych,
rejestrujących
podstawowe
dane
dotyczące wód oraz urządzeń wodnych
oraz pod względem technicznym.
Katastrofa
ekologiczna
załamanie równowagi dynamicznej 
ekosystemu wskutek uszkodzenia lub
zniszczenia jego struktury lub funkcji w
takim zakresie, że niemożliwe jest
działanie naturalnych mechanizmów regeneracji,
samooczyszczania
i
kompensacji ekologicznej; może być
wywołana czynnikami naturalnymi
(pożary) lub działalnością człowieka
np.:  intoksykacja środowiska w
wyniku przedostania się szkodliwych
substancji chemicznych.
Kategorie
zagrożeń
uporządkowany podział roślin i
zwierząt według stopnia zagrożeń dla
ich
przetrwania;
wyróżnia
się
następujące
k.z.:
wymierające,
narażone, rzadkie, wyprowadzone z
zagrożenia, o nieustalonym zagrożeniu.
Kationy  jony dodatnie.
Katotelm  catotelm.
Katotermia
–
odwrócenie
uwarstwienia termicznego w zbiorniku
wodnym (w zbiornikach polarnych i w
okresie zimy w strefie umiarkowanej).
Przeciwieństwem jest  anotermia.
Kępa  wyspa objęta ramionami
rzeki, często zalewana przy wysokich
stanach wody, najczęściej zarosła
wikliną.
Kielich
(bot.)

najbardziej
zewnętrzna część kwiatu złożona z tzw.
działek - zielonych listków lub łusek.
Kiełkowanie - pierwsze stadium
rozwoju rośliny z nasienia lub 
zarodnika.
70
Kierunek nawietrzny - kierunek, z
którego rozprzestrzeniają się fale lub z
którego wieje wiatr.
Kierunek zawietrzny - kierunek, do
którego zmierzają się fale lub do
którego wieje wiatr.
Kinetochor  centromer.
Kipiel - burzliwy ruch wody wywołany
uderzeniem fali lub przyboju o stromy
 brzeg.
Klarownik
urządzenie
do
oczyszczania wody po  koagulacji.
Klasa
(zespołów)
najwyższa
kategoria
systemu
zbiorowisk
roślinnych. Klasy zespołów w dużej
części odpowiadają podstawowym,
dużym
grupom
ekologicznym
zbiorowisk, np. klasa Querco-Fagetea
= lasy liściaste, klasa Charetea 
podwodne łąki ramienic.
Klasyfikacja jakości wód porównanie miarodajnego stężenia
zanieczyszczeń
określonego
wskaźnikami fizycznymi, chemicznymi
i biologicznymi z normatywnym
stężeniem
zanieczyszczeń
przyporządkowanym
poszczególnym
klasom czystości wód. W Polsce
stosowana
jest
trzystopniowa
klasyfikacja czystości śródlądowych
wód powierzchniowych.
Klasyfikacja stawów – ze względu
na przydatność do chowu ryb stawy
dzielimy na następujące kategorie:
tarliska,
rowostawy,
przesadki
pierwsze, przesadki drugie, zimochowy
narybkowe,
stawy
kroczkowe,
zimochowy
kroczkowe,
stawy
towarowe, stawy letnie, zimochowy
tarlakowe, stawy selekcyjne.
Klęska ekologiczna - nieodwracalna
 degradacja  środowiska w wyniku
działalności człowieka.
Klif ( faleza) - urwisty  brzeg
morza lub  jeziora; powstaje na
wysokich
wybrzeżach
wskutek
działania abrazji.
Klimaks - końcowe stadium

sukcesji ekologicznej utrzymujące się
trwale
dzięki
zdolności
do
samoregulacji
mimo
zmian
środowiskowych (zdolności buforowe);
stadium
charakteryzujące
się
stabilnością
składu
gatunkowego,
równowagą dynamiczną liczebności
populacji.
Klimat - suma wszystkich czynników
fizycznych warunkujących pogodę,
takich jak np. temperatura,  ciśnienie
atmosferyczne, opady, naświetlenie,
wiatr.
Kształtują
one
pogodę
określonego regionu w skali rocznej,
jak również w ciągu wielu lat.
Klimat akustyczny - zespół zjawisk
akustycznych występujących na danym
terenie rozważany bez analizowania
składu i rodzaju wywołujących go
źródeł dźwięku.
Klimat siedliskowy (ekoklimat)
 klimat  biotopu i występującej w
nim biocenozy.
Klimatyzacja - utrzymywanie w
pomieszczeniu
zamknięty
odpowiedniej
temperatury,
wilgotności, składu chemicznego i
ciśnienia powietrza niezależnie od
warunków panujących na zewnątrz.
Klinograda - w  jeziorach 
eutroficznych
określa
zmiany
zawartości tlenu w wodzie. Najwyższa
zawartość tlenu występuje tylko w 
epilimnionie.
Kluczowe gatunki - gatunki, od
których obecności w  ekosystemie
uzależniona jest bardzo silnie obecność
bądź liczebność innych gatunków.
Kłącze - podziemny pęd, najczęściej
poziomy, zabezpieczający przetrwanie i
rozmnożenie rośliny.
Kłębuszek Malpighiego - splot
naczyń włosowatych w nerce. Część
wody wraz z rozpuszczonymi w niej
substancjami przesiąka z krwi przez
ściany tych naczyń, aby utworzyć 
mocz.
Kłos - rodzaj  kwiatostanu, w
którym zgrupowane są kwiaty bez- lub
prawie bezszypułkowe, umieszczone
jeden pod drugim na wydłużonym
końcu pędu.
71
Koagulacja - zjawisko polegające na
łączeniu się cząstek roztworu 
koloidalnego w większe aglomeracje, a
często wykorzystywane w oczyszczaniu
i uzdatnianiu wód.
Koagulant - substancja dodawana do
roztworu  koloidalnego wywołująca
zjawisko  koagulacji.
Koagulat - produkt  koagulacji.
Kod genetyczny – określa kolejność
 aminokwasów w łańcuchu 
polipeptydowym i nukleotydów w 
DNA.
Koenzymy – wraz z  grupami
prostetycznymi tworzą  część
niebiałkową  enzymu. Niebiałkowe
części enzymu pełnią w reakcjach
enzymatycznych funkcję przenośników
elektronów, określonych atomów lub
ugrupowań chemicznych z jednego 
metabolitu na drugi.
Kohorta

grupa
osobników
populacji znajdująca się w tym samym
wieku.
Kolano rzeki - nagła zmiana
ogólnego kierunku  biegu rzeki
Kolektor słoneczny - urządzenie
gromadzące
energię
słoneczną,
zbudowane z płyt podwójnych lub rur
wypełnionych ogrzewanym czynnikiem
roboczym
oraz
ze
zwierciadła
skupiającego odbite promieniowanie
słoneczne na wyżej wymienionych
elementach.
Kolmatacja – namulanie, jest to
proces wytrącania rozpuszczonych lub
zawieszonych w wodzie substancji.
Sztucznie wywołana kolmatacja jest
celowym wprowadzeniem do wód
reagentów
dla
wytrącenia
niekorzystnych substancji.
Koloid - ciało tworzące z wodą
roztwór klejowaty, zwany koloidowym,
albo rozproszone w wodzie w postaci 
micelli.
Koloidy - układy rozproszone o
rozmiarach cząstek fazy rozproszonej
od 1 nm do ok. 200 nm a nawet 500
nm.
Koloidy glebowe - najdrobniejsze
cząstki gleby o średnicy poniżej 0,001
mm (tzw. ił koloidowy) warunkujący 
żyzność gleby, wyróżniamy  koloidy
organiczne (próchnica) i mineralne
(kaolinit, krzemionka).
Kolonizacja - rozprzestrzenianie się
gatunków roślin i zwierząt na tereny
wcześniej nie zamieszkałe przez nie.
Kolorymetr - przyrząd służący do
oznaczania
substancji
tworzących
związki
barwne
w
wyniku
specyficznych reakcji chemicznych.
Komensal
(współbiesiadnik)
zwierzę, które dla żywienia się lub
zabezpieczenia wykorzystuje ciało
osobnika
innego
gatunku,
nie
wyrządzając mu tym ani szkody, ani
nie przynosząc pożytku.
Komensalizm - rodzaj interakcji, w
której jeden z partnerów, zwany
komensalem, odnosi korzyści, podczas
gdy drugi, zwany gospodarzem, nie
ponosi strat.  Bakterie żyjące w
przewodzie pokarmowym ssaków są 
komensalami.
Komin – 1.Samotna skała stercząca z
oceanu na zewnątrz przylądka, od
którego została odcięta w wyniku erozji
fal. 2. Część budowli służąca do
wyprowadzania spalin
z paleniska
(kominy wysokie emitują spaliny
gazowe do atmosfery powodując
powstawanie jej zanieczyszczeń).
Komora
fermentacyjna
urządzenie
wykorzystywane
do
przerobu osadów ściekowych w
procesie fermentacji.
Komora odpylająca  pyłowa
komora.
Komora osadnicza (osadcza) urządzenie odpylające, wykorzystujące
zjawisko opadania ziaren pyłu w polu
ciężkości.
Komora
osadu
czynnego
urządzenie oczyszczające ścieki z
wykorzystaniem
osadu
czynnego
wyposażone
w
mieszadła
i
napowietrzacze.
72
Komórka - stanowi najmniejszą,
zorganizowaną
jednostkę
żywej
materii, jest zdolna do niezależnego
istnienia w nieożywionej materii
stanowiącej jej otoczenie, może
wymieniać zawarte w niej substancje ze
 środowiskiem, w razie potrzeby 
syntetyzuje nowe składniki z substancji
pochodzących z otoczenia.
Komórka nerwowa  neuron, jest
wysoce wyspecjalizowaną jednostką 
organizmu. Główną cechą neuronów
jest  pobudliwość.
Komórka roślinna – komórka
samożywna wytwarzająca w procesie 
fotosyntezy substancje niezbędne do
życia.
Posiada
charakterystyczne
jedynie dla niej  organelle:  ścianę
komórkową,  plastydy.
Komórka splazmolizowana 
komórka, która po umieszczeniu w 
roztworze hipertonicznym na skutek 
plazmolizy utraciła  turgor.
Komórka zwierzęca – komórka
heterotroficzna pobierająca gotowe 
substancje odżywcze ze  środowiska.
Komórki glejowe – są drugim, obok
 komórek nerwowych, składnikiem
 układu nerwowego. Główne funkcje
komórek glejowych: spełniają rolę
elementów podporowych dla 
neuronów i rozdzielają je od siebie,
pełnią rolę komórek grabarzy (
makrofagi), tworzą nieprzenikliwą
zaporę komórkową pomiędzy układem
 naczyń włosowatych i  tkanką
nerwową, czyli formują tzw. barierę
krew/mózg.
Komórki kostne (osteocyty) komórki tkanki kostnej powstające
z osteoblastów po wytworzeniu przez
nie substancji międzykomórkowej, ich
żywotność ma istotne znaczenie dla
istnienia  tkanki.
Komórki krwi – wśród komórek
krwi wyróżnia się krwinki czerwone
(erytrocyty), krwinki białe (leukocyty)
oraz płytki krwi (trombocyty). Komórki
zawieszone są w płynie zwanym
osoczem tworząc krew, czyli rodzaj
tkanki łącznej, krążącej w zamkniętym
układzie naczyń krwionośnych.
Komórki nabłonkowe - wyścielają
powierzchnię
ciała,
jamy
ciała,
wszystkie kanały wyprowadzające oraz
budują różnego rodzaju gruczoły i
cewki nasienne w  jądrach.
Podstawową
cechą
biologiczną
komórek nabłonkowych jest ich
zdolność do wchłaniania i transportu
różnych substancji oraz do  syntezy
 białek i płynów zwilżających
powierzchnię  tkanki nabłonkowej.
Komórki rozrodcze  gamety.
Kompensacja
czynników
zdolność
organizmów
do
przystosowania się do środowiska oraz
do przekształcania środowiska tak, że
zmniejsza się ograniczający wpływ
czynników ich bytowania.
Kompensacja
intensywności
światła - to taka intensywność, przy
której ilość tlenu wytwarzanego na
drodze fotosyntezy jest równa ilości
tlenu zużytego na oddychanie.
Kompleks białkowy – jest głównym
składnikiem
wszystkich
układów
kurczliwych w komórkach, a zwłaszcza
w  komórkach mięśniowych, tworzą
ją filamenty cienkie (aktyna) i
filamenty grube (miozyna).
Kompleks przyrodniczy - zbiór
komponentów środowiska, stosunkowo
ściśle
powiązanych
wzajemnym
oddziaływaniem.
Kompleks sorpcyjny - zespół
mineralno - organiczny cząstek gleby,
biorący udział w sorpcji np. składników
mineralnych, składający się głownie z
 minerałów ilastych i próchnicy
glebowej.
Kompleksowe
wykorzystanie
środowiska - korzystanie ze 
środowiska według zasad i kryteriów
ekologicznych,
ekonomicznych
i
estetycznych.
Kompost
nawóz
organiczny
otrzymywany
w
wyniku
kompostowania
różnego
rodzaju
73
odpadów pochodzenia organicznego,
niekiedy
wzbogacany
dodatkami
mineralnymi.
Kompostowanie - 1. nawożenie
gleby  kompostem; 2. Proces
produkcji  kompostu poprzez
poddawanie substancji pochodzenia
organicznego
kontrolowanemu
procesowi
rozkładu
z
udziałem
drobnoustrojów,
w
warunkach
tlenowych w środowisku wilgotnym.
Koncentracja - masa (w gramach)
substancji rozpuszczonej w litrze
roztworu.
Kondensacja - przejście gazu w fazę
ciekłą w wyniku oziębienia lub
sprężenia.
Kondensacja w atmosferze 
skraplanie lub zestalanie się pary
wodnej
zawartej
w
powietrzu
atmosferycznym.
Konduktometr - przyrząd do
pomiaru przewodności elektrolitycznej
roztworów.
Konimetr (pyłomierz) - przyrząd
do pomiaru zapylenia powietrza.
Koniugacja  rozmnażanie płciowe
występujące w komórkach  bakterii.
Polega na stykaniu się komórek
różnych pod względem płciowym,
wytwarzaniu
mostu
cytoplazmatycznego i przekazywaniu
materiału genetycznego w postaci
części  nukleoidu.
Konkrecje – skupienia minerałów na
dnie zbiornika powstałe w sposób
naturalny
w
wyniku
procesów
hydrogenicznych i diagenetycznych
podczas procesów osadzania.
Konkurencja (współzawodnictwo) ubieganie się przez osobniki należące
do
tego
samego
(konkurencja
wewnątrzgatunkowa) lub do różnych
gatunków
(konkurencja
międzygatunkowa)
o
te
same
limitujące  zasoby środowiskowe (
limitacja). Wynikiem konkurencji jest
zwykle zróżnicowana śmiertelność.
Konkurencja
biologiczna
współubieganie się organizmów o
identycznych lub zbliżonych niszach
ekologicznych o niezbędne do życia
czynniki:
pokarm,
przestrzeń,
występujące w ograniczonej ilości.
Konkurencja międzygatunkowa

konkurencja
miedzy
dwoma
różnymi gatunkami. Prowadzi do
ekologicznego
rozdzielenia
blisko
spokrewnionych gatunków.
Konkurencja
wewnątrzgatunkowa
konkurencja między dwoma osobnikami tego samego gatunku.
Konsumenci
(makrokonsumenci) – organizmy
 cudzożywne ( heterotroficzne)
zwierzęta
żywiące
się
innymi
organizmami lub ich częściami.
Konsumenci wykorzystujące martwe
szczątki roślinne i / lub zwierzęce to 
saprofagi, a odżywiające się roślinami
to roślinożercy lub  fitofagi.
Heterotrofy odżywiające się roślinami
nazywane są konsumentami I rzędu,
natomiast wykorzystujące substancję
organiczną roślinożerców lub 
drapieżników (mogą nimi być również

pasożyty)
nazywane
są
konsumentami II rzędu, które w
łańcuchu troficznym stanowią pokarm
dla konsumentów III rzędu.
Kontrola
„od
podstawy"
piramidy troficznej - zgodnie z tą
koncepcją
o
strukturze
i
funkcjonowaniu biocenozy decyduje
wielkość podaży zasobów ( kontrola
„od szczytu").
Kontrola „od szczytu" piramidy
troficznej - zgodnie z tą koncepcją o
strukturze i funkcjonowaniu biocenozy
decyduje
natężenie
procesów
konsumpcji (= eliminacji) przez
organizmy roślinożerne lub drapieżne
( kontrola „od podstawy", 
biomanipulacja).
Kontrola urodzeń - próba sztucznej
regulacji urodzeń, która ma na celu
ograniczenie
szybkiego
wzrostu
światowej populacji ludzi. Dalszy nie
kontrolowany wzrost liczby ludności
74
może wywołać w przyszłości problemy
z zapewnieniem odpowiedniej ilości
żywności i innych nieodnawialnych
zasobów naturalnych oraz doprowadzić
do nadmiernego  zanieczyszczenia
środowiska. Regulacja urodzeń może
być
realizowana
metodami
zapobiegania ciąży poprzez stosowanie
środków
antykoncepcyjnych,
np.
pigułki,
prezerwatywy,
spiralki,
sterylizacja itp.
Kontynentalny szelf - przybrzeżna,
płytka
część
dna
morskiego
rozciągająca się do głębokości 100 -200
m.
Konwekcja oceaniczna - cząsteczki
wody przemieszczając się do góry
przenoszą ciepło na drodze swojej
wędrówki.
Konwekcyjne prądy – powolne
pionowe prądy powstające w cieczy
ogrzanej od dołu, unoszą w górę ciecz
lżejszą, mniej gęstą niż ciecz chłodna
zstępująca ku dołowi.
Konwencja
Gdańska
–
jest
konwencją o rybołówstwie i ochronie
żywych zasobów w Morzu Bałtyckim i
Bełtach, podpisana została w Gdańsku
13 września 1973 roku przez państwa
bałtyckie.
Państwa
ratyfikujące
konwencję zobowiązywały się do
prowadzenia
wspólnych
badań
zasobów ryb, określeniem na tej
podstawie norm i kwot połowowych dla
poszczególnych
państw,
dopuszczaniem metod i narzędzi
połowów, okresami ochronnymi a
także koordynowania narodowych
planów ochrony żywych zasobów
Bałtyku.
Konwencja Helsińska – dotyczy
ochrony środowiska morskiego obszaru
Bałtyku, podpisana została przez 7
państw bałtyckich 22 marca 1974 roku
w Helsinkach, obowiązuje od 3 marca
1980 roku. Konwencja reguluje
problemy ochrony środowiska Bałtyku
ze szczególnym uwzględnieniem 
zanieczyszczenia morza pochodzącego
z lądu, powietrza i jednostek
pływających (handlowych i rybackich).
Przepisy konwencji nakładają na
sygnatariuszy obowiązek wyposażenia
portów w odpowiednie urządzenia do
przyjmowania
resztek
olejów,
substancji
ropopochodnych,
wód
balastowych i zęzowych oraz innych
nieczystości eksploatacyjnych.
Konwergencja – 1. Jest nasuwaniem
się wód o różnej termice, występuje w
regionach polarnych, tropikalnych i
subtropikalnych, gdzie spotykają się
masy wodne o różnych właściwościach
fizycznych. Wzdłuż linii konwergencji
bardziej gęste masy wody opadają pod
lżejsze. 2. Zbieżność cech (np. kształt
ciała zwierząt wodnych).
Kopaliny
wg
ustawy
Prawo
Geologiczne i Górnicze - takie
naturalne nagromadzenie minerałów i
skał oraz innych substancji stałych,
gazowych,
ciekłych,
których
wydobywanie może przynieść korzyść
gospodarczą.
Koprecypitacja (współstrącenie) wytrącanie się pewnych związków w
kompleksach z nierozpuszczalnymi
solami (np.  fosforu z wodorotlenkiem żelaza).
Koprofagi - organizmy odżywiające
się odchodami.
Koprolity - kopalne ekskrementy.
Kopulacja - połączenie dwóch
osobników samca i samicy lub
hermafrodytycznych
w
celu
zapłodnienia.
Kopułowe
torfowisko
źródliskowe

torfowisko
źródliskowe o kształcie mniej lub
bardziej wypukłej kopuły o ostrych
granicach, tworzy się wokoło jednego
źródła lub grupy źródeł.
Kora
(bot.)
zespół
tkanek
zewnętrznych pędu lub korzenia,
obejmujących warstwę okrywającą i
miękisz. Tkanki zewnętrzne są z reguły
nieprzepuszczalne. Potocznie mówi się
„kora" o całości tkanek pędów
starszych dających się oddzielić od
drewna, ale, ściśle biorąc, zawierają
one także  łyko.
75
Koralowe rafy - struktury odporne
na działanie fal, powstałe z koralowców
madreporowych, glonów wapiennych i
innych organizmów wytwarzających
wapń.
Korek - rodzaj tkanki okrywającej
roślin
trwałych,
zbudowanej
z
martwych,
nieprzepuszczalnych
komórek.
Korona kwiatu - zespół płatków w
kwiecie.
Kortykoidy

hormony
produkowane
przez
nadnercze,
pobudzające
do
wytwarzania
i
użytkowania węglowodanów, zwalczają
też stany zapalne tkanek.
Korytarz ekologiczny - struktura
przestrzenna o wydłużonym kształcie,
łącząca płaty podobnych środowisk,
stanowiąca
preferowaną
drogę
przemieszczania
się
zwierząt;
korytarzami ekologicznymi są np.
doliny rzeczne; rzeka łącząca  jeziora;
najczęściej jest to obszar umożliwiający
migrację roślin, zwierząt lub grzybów.
Kosmki - miniaturowe wyrostki
powierzchni chłonącej jelit lub łożyska.
Kosmopolityczny
szeroko
rozpowszechniony
na
świecie;
kosmopolityczne gatunki zwierząt i
roślin; gatunki o bardzo szerokich
zasięgach geograficznych.
Kosmopolityzacja - zastępowanie
elementów endemicznych i elementów
o
ograniczonym
zasięgu
geograficznym,
przez
elementy
kosmopolityczne.
Kosmopolityzacja
szaty roślinnej jest jednym z przejawów
jej  synantropizacji.
Koszyczek (bot.)  kwiatostan
utworzony
z
kwiatów
bezszypułkowych, zgrupowanych na
tarczy kończącej łodygę. Całość
otoczona działkami tworzy jakby
pojedynczy kwiat, tzw. kwiat złożony,
np.: stokrotka, dalia, mniszek.
Kra - pływający lód o stosunkowo
płaskiej powierzchni, nie jest to  lód
stały ani góra lodowa, ma jednak
wymiary od 20 m do około 1 km. Wg
klasyfikacji lodów WMO kra dzieli się
na siedem typów wielkościowych.
Krainy rybne – w rzekach
rozpoczynających swój  bieg w
górach i płynących przez niziny
następuje zmiana zespołów ryb w
zależności od spadku, budowy dna i
szerokości  cieku. Te cechy są
podstawą wyróżnienia stref (krain)
rybnych
nazywanych
od
nazwy
gatunku dominującego. W Polsce
wyróżnia się następujące k.r.: 1.pstrąga
2.lipienia, 3.brzany, 4.leszcza.
Krajobraz - (1) potocznie - widok
powierzchni ziemi; (2) w ekologii 
fizjocenoza,  geokompleks; układ
ekologiczny
szczebla
ponad

ekosystemowego; zespół różnych 
ekosystemów
występujących
na
większym obszarze, wzajemnie ze sobą
powiązanych,
tworzących
swoistą
całość przyrodniczą.
Kras
procesy
powodujące
rozpuszczenie niektórych skał wodami
podziemnymi lub powierzchniowymi,
 erozja ta prowadzi do powstania
jaskiń, lejów i dolin krasowych.
Krążek Secchiego – stosowany po
raz pierwszy przez Angelo Secchi`ego
w 1866 do określenia przezroczystości
morza;
obecnie
powszechnie
stosowany w limnologii przyrząd do
pomiaru przeźroczystości wody (biały
krążek o średnicy 30 cm zawieszony na
oznakowanej linie).
Krążenia układ - zespół naczyń
krwionośnych i limfatycznych oraz
organów
(serce)
umożliwiających
krążenie soków ustrojowych (krwi i
limfy) i zapewniający niezbędną
wymianę pomiędzy  komórkami a
środowiskiem.
Krążenie wód – cyrkulacja wód.
Krążki lodowe - płaskie, okrągłe
kawałki świeżo utworzonego lodu
morskiego o średnicy 0,3 - 3,0 m i
grubości do 0,1 m, z charakterystycznie
podniesionym obrzeżem powstającym
w wyniku falowania.
76
Kreda — drobnoziarnista, łatwo
ścieralna odmiana wapienia powstała z
osadów mikroskopijnych szkielecików
wapiennych.
Kreda jeziorna – jest białawym
słodkawym osadem węglanu wapnia
wyścielającym  dno  jezior i ich 
brzegi,
zwykle
w
towarzystwie
pokładów  torfu i gytii.
Kredowy okres - ostatni okres ery
mezozoicznej, rozpoczął się 135
milionów lat temu i trwał 70 milionów
lat.
Krenologia - gr. krene  źródło,
dział hydrografii dotyczący źródeł.
Krenon – strefa źródliskowa 
potoku.
Krew – rodzaj  tkanki łącznej
zbudowanej z  komórek krwi.
Kręg - każda z kości o podobnej
budowie
ułożonych
liniowo
w
kręgosłup równolegle biegnący do
strony grzbietowej zwierząt zwanych
kręgowcami.
Kręgowce - obejmują 1/10 wszystkich
gatunków
zwierząt,
cechą
charakterystyczną
jest
obecność
szkieletu chrzęstnego lub kostnego,
szkielet osiowy — kręgosłup składa się
z typowej dla danego taksonu liczby
kręgów, na jego przednim końcu jest
osadzona czaszka.
Kriologia - nauka o lodzie.
Krioplankton - drobne organizmy 
planktonowe przystosowane do życia w
niskiej temperaturze w wodzie.
Kriosfera – jest zmrożoną częścią
hydrosfery w postaci: śniegu, lodu,
lodowców i lądolodów.
Kruszywa naturalne - kruszywa
pochodzenia
mineralnego,
rozdrobnione w wyniku erozji skał lub
uzyskiwane
przez
mechaniczne
rozdrobnienie skał litych, występujące
w przyrodzie w postaci luźnych
okruchów skalnych.
Krwinki czerwone – jeden z
rodzajów  komórek krwi. Zawierają
czerwony
barwnik

krwi
hemoglobinę, za której pośrednictwem
przenoszą tlen z  narządów
oddechowych do wszystkich  tkanek,
a dwutlenek węgla — z tkanek do
narządów oddechowych.
Kryl - pospolita nazwa pokarmu
wielkich ssaków morskich i niektórych
ptaków; tak określa się dużego
widłonoga  planktonowego Calanus
finmarchicus w Morzu Północnym, a w
wodach
antarktycznych

makroplanktonowe
skorupiaki
należące do rzędu Euphausiacea Euphausia superba.
Kryofile – organizmy zimnolubne,
najliczniej występujące w temperaturze
wody poniżej 10oC ale najczęściej 0oC.
Należą do nich mieszkańcy 
krenonów i głębin oceanicznych.
Kryptodepresja – jest zagłębieniem
w
lądowej
powierzchni
ziemi
wypełnione wodą ( jezioro), którego
 dno leży poniżej poziomu morza;
tzw. zatopiona  depresja.
Krytyczna głębokość - głębokość,
powyżej której poziom fotosyntezy
równy jest poziomowi oddychania
organizmów fotosyntetyzujących.
Krytyczne zasolenie - zasolenie 58‰, które oznacza minimalną ilość
gatunków w  estuarium.
Krzem – jeden z pierwiastków
chemicznych
zaliczanych
do

pierwiastków
korzystnych,
który
wzmacnia strukturalną wytrzymałość
 ścian komórkowych, zwiększa
tolerancję na  pierwiastki toksyczne
w glebie i poprawia odporność roślin
na  patogeny grzybowe.
Krzemiany - związki krzemu z
tlenem i jednym lub wieloma 
metalami.
Krzywa przeżywalności - krzywa
opisująca
zmiany
poziomu
śmiertelności jako funkcja wieku.
Krzywa rozpadu tlenu - krzywa
przedstawiająca istniejącą sytuację
barwnika
krwi
jako
funkcję
koncentracji tlenu w płynie.
Krzyżowanie  zapłodnienie samicy
lub hermafrodyty przez samca lub
77
hermafrodytę w przypadku, gdy te
osobniki należą do różnych ras. Zabiegi
prowadzące do powstania mieszańca.
ks - stała półnasycenia;  koncentracja
 zasobów, przy której osobnik (lub 
populacja)
osiąga
połowę
maksymalnego tempa wzrostu.
Ksantofil - jeden z  barwników
karotenoidowych o barwie żółtej.
Ksenobionty - organizmy żyjące
wyłącznie
w
czystych,
niezbyt
zasobnych w tlen źródłach wód
zimnych.
Kserofity - rośliny żyjące w
warunkach
długotrwałej
suszy
powietrza i gleby.
Kserotermiczne gatunki - wybitnie
ciepłolubne
gatunki,
osiągające
optimum
występowania
w

murawach kserotermicznych.
Kserotermiczne
murawy
murawy z dużym udziałem wybitnie
ciepłolubnych gatunków roślin, o
fizjonomii i niektórych cechach
ekologicznych przypominających step.
Stanowią ostoję flory i fauny,
grupującej
wiele
gatunków
specyficznych wyłącznie dla takich
środowisk, są miejscem zachodzenia
unikatowych procesów ekologicznych
(np. proces glebotwórczy prowadzący
do wykształcenia się tzw. gleb
cynamonowych).
Ksylem  drewno.
Kultura ( hodowla) statyczna 
hodowla (np. glonów lub bakterii) w
ograniczonej objętości medium; w
odróżnieniu od kultur prowadzonych w
 chemostacie, medium nie podlega
ciągłej wymianie i organizmy z reguły
nie są usuwane proporcjonalnie do
tempa ich przybywania. Tempo
wzrostu w kulturach statycznych
opisuje sigmoidalna ( logistyczna)
krzywa wzrostu.
Kultury
hydroponiczne

hydroponiki.
Kurzawka – domieszka części
ilastych, wody i piasku.
Kuter - mała pokładowa jednostka
pływająca o napędzie motorowym lub
motorowo – żaglowym o długości od 10
– 24 m i ograniczonym zasięgu
pływania. Kutrem kieruje szyper a
maszyny obsługuje mechanik.
Kutikula (oskórek) - warstwa
ochronna roślin lub zwierząt niższych
produkowana przez tkanki okrywające,
mniej lub bardziej nieprzepuszczalna.
Kutynizacja - jeden z efektów 
adkrustacji.
Kwadraturowe pływy – pływy o
najmniejszych amplitudach, występują
co 2 tygodnie w okresie kwadrowej fazy
Księżyca, kiedy znajduje się pod katem
90o do linii Ziemia – Słońce. Są one 2,7
krotnie mniejsze niż pływy syzygijne.
Kwas deoksyrybonukleinowy 
DNA.
Kwasy - substancje o kwaśnym
smaku odszczepiające w roztworze
wodnym

jony
wodorowe
(hydrolowe), z  zasadami zaś tworzą
 sól i wodę.
Kwasy huminowe - rozpuszczalne w
rozcieńczonych ługach  koloidalne
związki próchnicze, tworzą związki
zwane huminami, które hamują lub
stymulują wzrost organizmów żywych,
mają
właściwości
sorpcyjne
i
hydratacyjne (występują także w
torfach i w węglu brunatnym).
Kwasy nukleinowe - podstawowe
 związki organiczne w  komórce,
przenoszące  informację genetyczna i
uczestniczące w syntezie  białek.
Należą tutaj kwas  DNA i  RNA.
Kwaśny
deszcze
opad
atmosferyczny
o
obniżonych
wartościach pH, powstały w wyniku 
zanieczyszczenia
powietrza
substancjami gazowymi (gł. tlenkami
siarki i  azotu), które w wyniku
reakcji z parą wodną i wodą opadów
tworzą  kwasy; kwaśne deszcze
działają niszcząco na rośliny, zwierzęta,
gleby oraz na obiekty budowlane i
zdrowie ludzi.
78
Kwiat - organ rośliny służący do
rozmnażania płciowego, zawierający
bądź  słupek, bądź jeden lub wiele 
pręcików czy też oba rodzaje tych
narządów. Wszystkie części kwiatu są
odpowiednio przekształconymi liśćmi.
K. zawierające tylko słupek są k.
żeńskimi, tylko pręciki — męskimi.
Części płonne kwiatu stanowią okwiat,
zwykle zróżnicowany na  kielich i
koronę.
Kwiatostan - zgrupowanie kwiatów
na pędzie rośliny.
L
aguna - płytka  zatoka
morska, częściowo lub całkowicie
odcięty od otwartego oceanu przez
wydłużony skrawek lądu, rafy lub
wyspy barierowej.
Larwa – jedno ze  stadiów
rozwojowych owadów. Po zakończeniu
okresu embrionalnego larwa wychodzi
z jaja, zwykle okryta jest sztywnym
oskórkiem, który zrzuca co pewien
okres – proces linienia.
Las łęgowy - (1) w lesie łęgowym, 
łęg; (2) na lesie łęgowym, grupa
siedliskowych typów lasu skupiająca w
zasadzie siedliska  łęgów, ale z
wyjątkiem części siedlisk  łęgów
olszowo
jesionowych,
klasyfikowanych
jako

„olsy
jesionowe".
Las mieszany - grupa siedliskowych
typów lasu skupiająca siedliska o
średniej żyzności, w warunkach
naturalnych zajmowane najczęściej
przez uboższe postaci  grądów lub
buczyn, a w gospodarce leśnej
wykorzystywane do kształtowania 
drzewostanów mieszanych z udziałem
drzew iglastych.
Lasy wodochronne - lasy rosnące w
obszarach źródłowych  potoków i
rzek oraz nad  brzegami  jezior,
rzek,  kanałów i innych zbiorników
wodnych
i
na
ważniejszych
wododziałach; zadaniem ich jest
regulacja stosunków wodnych i
ochrona gleby.
Lateryt
skała
chropowata,
czerwonawa, składająca się głównie z
tlenków glinu (aluminium) i żelaza, powstaje w okolicach tropikalnych.
Lawa - substancja ciekła lub
ciastowata wylewająca się z wulkanu,
która po ostygnięciu staje się skałą.
Lądowe - określa organizmy, które
większość życia spędzają na lądzie.
Lądowienie - terrestrializacja, proces
zarastania, wypłycania się zbiornika
wodnego i jego stopniowej zamiany w
ląd.
LD50 - dawka letalna, po zastosowaniu
której następuje 50% śmiertelność
populacji.
Legionelloza – choroba ujawniona w
1976 roku w Filadelfii na zjeździe
„legionu armii USA”, wywołana
bakterią chorobotwórczą Legionella
pneumophila - znajdująca się w
aerozolu systemów klimatyzacyjnych
lub
sanitarnych
w
budynkach
mieszkalnych.
Lej depresyjny - obszar obniżonego
zwierciadła wód podziemnych powstały
w wyniku działalności człowieka wokół
studni lub sztucznie odwadnianych
terenów kopalni odkrywkowych i
głębinowych; wpływa osuszająco na
gleby przyległych terenów.
Lenityczne wody – mało ruchliwe,
stojące
np.
zasłonięte
zatoczki.
Popularne określenie stawów, jezior i
zalewów.
Less  gleba utworzona z pyłu
gliniastego i wapiennego naniesionego
przez wiatr.
Letalny gen  gen śmiertelny dla
osobnika, u którego występuje w stanie
homozygotycznym.
Na
przykład:
powodujący u roślin brak  chlorofilu
albo niedorozwój bielma; u zwierząt
uniemożliwiający rozwój  leukocytów
79
albo powodujący niedorozwój 
gruczołów  hormonalnych.
Leukocyt  białe ciałko krwi.
Leukoplasty - bezbarwne  plastydy
głównie warstw głębiej leżących, do
których nie dochodzi światło. Funkcja
leukoplastów polega na gromadzeniu
substancji
zapasowych,
przede
wszystkim skrobi (w amyloplastach),
także  tłuszczów (w elajoplastach) i
 białek (w proteinoplastach).
Lęgnia  gametanium żeńskie u 
roślin.
Liazy
–
klasa

enzymów
katalizujących rozszczepienie 1 związku
chemicznego na 2 lub połączenie
dwóch substancji w jedną, przy czym
powstaje
lub
zanika
podwójne
wiązanie.
Liczba Reynoldsa (Re) - wartość,
która opisuje siły działające na ciała
poruszające się wobec cieczy (np.
opadające w toni wodnej  glony). Re
podaje stosunek sił bezwładności do sił
tarcia wewnętrznego podczas ruchu
cieczy wokół obiektu lub ruchu
obiektów w cieczach.
Liczebność – jest średnią liczbą
osobników zawartych w jednostce
objętości lub na jednostce powierzchni;
dotyczy organizmów w  populacji, 
zespole,  cenozie lub  gildii.
Liebiga prawo minimum - głosi, że
wzrost i rozwój  organizmów zależą
od ilości tego składnika pokarmowego,
którego w  środowisku jest najmniej
w stosunku do potrzeb.
Ligazy (syntetazy) - klasa 
enzymów
katalizujących
reakcję
połączenia cząsteczek dwóch związków
chemicznych sprzężoną z rozpadem
wysokoenergetycznych
wiązań

nukleozydotrifosforanów.
Ligniny - spolimeryzowane związki
fenolowe wzmacniające  ścianę
komórkową. Lignina chroni ścianę
przed strawieniem przez enzymy, a
także przed mechaniczną penetracją
strzępek  grzyba lub innych 
patogenów.
Liman - przybrzeżne słonawe lub
słone  jezioro nad Morzem Czarnym
lub Azowskim powstałe wskutek
odcięcia  płytką mierzeją zatoki
morskiej.
Limfa (chłonka) - płyn wypełniający
przestrzenie między  narządami i
między  komórkami kręgowców.
Utworzony
z
osocza
krwi
przesączającego się przez ściany
naczyń  włosowatych. Powraca do
krwi
przez
naczynia
zwane
limfatycznymi, czyli chłonnymi.
Limfatyczny (chłonny)  gruczoł nabrzmienie z połączenia naczyń
limfatycznych (chłonnych), w którym
tworzą się białe ciałka krwi.
Limitacja
(ograniczenie)
ograniczenie
tempa
procesów
fizjologicznych i (lub) tempa wzrostu
populacji przez podaż  zasobów.
Limnetyczny
obszar
stale
podtopiony wodami słodkimi obszar o
zasoleniu poniżej 0,5 ‰.
Limnigraf

wodowskaz
samopiszący, przyrząd do stałego
rejestrowania stanów wody.
Limnokren - źródło o charakterze
nieckowatego
zagłębienia
wypełniającego się wodą od dna; może
powstawać jako mały zbiornik wodny;
limnokreny wtórne powstają też w
wyniku działalności człowieka, np.
przez odkopanie i pogłębienie 
odpływu źródła.
Limnologia - dział hydrologii i
hydrobiologii zajmujący się badaniem
fizycznych,
chemicznych
i
biologicznych cech wód słodkich.
Limnologiem
jest
specjalista
z
dziedziny limnologii.
Limnoplankton - plankton 
jeziorny.
Limnosaprobia
strefa
wód
zanieczyszczonych w różnym stopniu
rozkładającą się materią organiczną.
Linia brzegowa - linia przecięcia
powierzchni wody z  brzegiem,
zmienia się raz w górę, a raz w dół
zależnie od fali pływowej.
80
Linia tlenowa rzeki - wykres
zmienności stężenia tlenu w rzece, jaka
powstaje
zrzutem
zanieczyszczeń
organicznych podatnych na rozkład
biologiczny, stanowiący podstawę do
oceny procesu samooczyszczania się
wody.
Linia wiecznego śniegu - linia
pomyślana na określonej wysokości,
powyżej której normalnie więcej śniegu
przybywa w ciągu roku niż go taje.
Linia wybrzeża - dobrzeżna granica
wpływu najwyższych fal sztormowych
na  brzeg.
Linienie - zrzucanie powierzchownej
warstwy osłony ciała. Okresowe
zmienianie piór przez ptaki lub włosów
przez ssaki.
Lipidy
(tłuszczowce)
–
podstawowe  związki organiczne w
 komórce, pełnią funkcje zapasowe i
strukturalne.
Liścień - liść zarodkowy. Pierwszy
zawiązek liścia (najczęściej l albo 2)
powstający w czasie rozwoju zarodka w
nasieniu. Dwa liścienie fasoli są
wypełnione zapasami pokarmu, u
jaworu w
czasie kiełkowania
wytwarzają
pokarm
przez

fotosyntezę.
Lital – środowisko kamienistego lub
skalistego dna w zbiorniku wodnym.
Litolitoral  dno kamieniste i 
żwirowate.
Litologia - zbiór cech i właściwości
skał, obserwowany makroskopowo. Do
zagadnień litologii należy skład
mineralny, tekstura, struktura i barwa.
Litoral - strefa dna pomiędzy
poziomami stanów najwyższej i
najniższej normalnej wody; często
określamy ją w morzu jako strefę
międzypływową. W rzekach,

stawach i  jeziorach jest to płytkie,
prześwietlone  dno w strefie
przybrzeżnej zbiornika, której zasięg
wyznacza
granica
zasięgu

makrofitów zanurzonych ( pelagial).
W litoralu wyróżnia się jeszcze:
epilitoral - zewnętrzną strefę płytkiego
dna przy brzegu, supralitoral – strefę
oprysku, eulitoral – właściwą strefę
brzegową, infralitoral – podwodną
strefę dna z roślinnością, sublitoral –
strefa dna bez roślinności.
Litoralna strefa - przybrzeżny
obszar wód morskich od granicy 
przypływu do 200 m głębokości (
szelf).
Litos - związki organiczne i mineralne
rozpuszczone w wodzie; od ich składu
zależy
w
dużym
stopniu

produktywność zbiorników wodnych a
związki mineralne decydują o stopniu
zasolenia wód.
Litosfera - zewnętrzna powłoka Ziemi
z warstwą skorupy i górnym 
płaszczem do głębokości około 80 - 150
km. Górne piętro litosfery zbudowane
jest ze skał magmowych (granitu), a
dolne piętro - z  bazaltu.
Litosfera

skorupa
ziemska
składająca się ze skał.
Litotrofia - proces odżywiania się, w
którym jako donory  elektronów
wykorzystywane
są
substancje
nieorganiczne ( organotrofia).
Lizosomy  organelle komórkowe
mające
postać
pojedynczych
pęcherzyków
(ziarn)
osłoniętych
pojedynczą  błoną lipoproteinową,
zawierających

enzymy
hydrolityczne, stanowią  narząd
trawienia
wewnątrzkomórkowego
wchłoniętych substancji albo zużytych
innych organelli komórkowych np. 
mitochondriów, w  komórkach
gruczołowych zapewniają niszczenie
wydzieliny. Wyróżniamy  lizosomy
pierwotne i  lizosomy wtórne.
Lizosomy pierwotne - powstają
z uwypukleń błon  aparatu Golgiego.
Lizosomy wtórne - połączenie 
lizosomów pierwotnych z fagosomem
zawierającym
przeznaczony
do
strawienia materiał pobrany z zewnątrz
(heterofagia), połączenie lizosomów
pierwotnych z  cytosegregosomami
tzn. rejonami komórki wydzielonymi
81
przez otoczenie błoną z reszty
cytoplazmy ( autofagia).
Lizymetr - urządzenie służące do
pomiaru
ilości
wody
opadowej
infiltrującej
przez
utwory
powierzchniowe w głąb ziemi.
Lobeliowe
jezioro
typ
oligotroficznego zbiornika wodnego ze
specyficzną roślinnością z udziałem
poryblinu jeziornego i lobelii jeziornej,
z reguły o bardzo czystej wodzie (
oligotroficzne  jezioro).
Locus - pozycja  genu w
chromosomie.
Lodowe zjawiska - formy zlodzenia
wód powierzchniowych płynących i
stojących.
Lodowiec - masa lodu utworzona na
lądzie przez rekrystalizację starego
śniegu pod wpływem ciśnienia warstw,
zmiany struktury i składu. Porusza się
on z obszaru tworzenia do obszaru
niszczenia, gdzie czoło lodowca jest
odrywane
przez
kruszenie
albo
usuwane przez topnienie.
Logistyczny
wzrost
(sigmoidalny) - wzrost populacji
ograniczony

pojemnością
środowiska ( wykładniczy wzrost).
Lód morski - różne rodzaje lodu
powstałe w wyniku wymarzania 
wody morskiej; barwa tego lodu jest
szara, nieprzezroczysta.
Lód
stały

morski
lód
przymarznięty do  brzegu, jeżeli
wystaje na ponad 2 m nad
powierzchnię wody nosi nazwę lodu
szelfowego lub płyty lodowej.
Luka stratygraficzna - brak na
pewnym
obszarze
pokładów
osadowych
z
określonej
epoki
geologicznej.
Luminescencja – jest zjawiskiem
nazywanym „zimnym swieceniem” i
polega na emisji światła chemicznego
lub
mechanicznego.
Świecenie
organizmów
nazywane
jest
bioluminescencją
(bakterie,
żebropławy, skorupiaki, meduzy, ryby
– mezo i batypelagiczne).
Luminofory – chemiczne substancje
zgrupowane wewnątrz lub na zewnątrz
zwierząt wywołujące zimne świecenie u
organizmów morskich (luminescencję).
Lustro wody – powierzchnia, 
zwierciadło wody w  stawie, 
jeziorze lub rzece.
Lustro
wody
gruntowej
powierzchnia (niekoniecznie płaska),
poniżej której skała (grunt) jest nasycona wodą.
Ł
acha - odnoga rzeki lub
dawne jej koryto z wodą i tworzące
płytki,
zarośnięty
zbiornik,
przeobrażająca się w  mokradło. Jest
to
również
termin
określający
piaszczystą  mieliznę utworzoną w
rzece; piaszczysta  ławica
Łańcuch pokarmowy – jest to
układ ukazujący proste zależności
pokarmowe pomiędzy  organizmami
zjadanymi
i
zjadającymi,
uszeregowanie
organizmów
od
producentów do  destruentów w
przenoszeniu energii.
Ławica - część dna morskiego
wyniesiona nad otaczające je głębie,
przybrzeżny pas  litoralu.
Ławica ryb  koncentracja ryb
należących do tego samego gatunku,
najczęściej jednowiekowa ( kohorta).
Łączna tkanka - tkanka utworzona z
komórek oddzielonych od siebie
substancją międzykomórkową.
Łąka - formacja roślinna o strukturze
określonej przez trawy lub turzyce, z
ewentualnym udziałem wysokich bylin,
użytkowana kośnie.
Łąki podwodne  zbiorowisko
roślinności całkowicie zanurzonej pod
wodą w  litoralu  jezior lub na dnie
 stawów. Rozwijają się najczęściej do
głębokości 2,5 – 3 m jest to zwykle
82
stosunkowo niska i zwarta roślinność
na dnie zbiorników wodnych, np. łąki
ramienicowe.
Łęg - typ żyznego lasu liściastego
wykształcającego się w warunkach
powtarzalnych
zalewów
wodami
rzecznymi
bądź
uwilgotnienia
ruchomymi
wodami
gruntowymi;
szerzej także: inny las o podobnej
kompozycji flory stycznej, np. (łęgi
zboczowe)
Łowisko - miejsce połowu ryb i
innych zwierząt wodnych położone w
rejonach obfitego ich występowania.
Najczęściej jest to obszar mórz i
oceanów, w którego obrębie poławia się
w celach gospodarczych ryby i inne
zwierzęta morskie (mięczaki, glony,
skorupiaki); na ogół znajduje się w
obszarze szelfu; w latach 70. tereny
łowisk zostały znacznie ograniczone w
wyniku rozszerzenia przez państwa
nadmorskie
narodowej
strefy
rybołówstwa.
Łozowisko  zarośla wierzby łozy
lub krzewów podobnych do niej pod
względem ekologicznym.
Łożysko – specjalny  narząd
powstający u ssaków łożyskowych z
tkanek zarodka (kosmówka) i matki. Z
jego pomocą  zarodek (a później
płód) otrzymuje z krwi matki
pożywienie oraz tlen, usuwa zaś do niej
produkty przemiany materii oraz
substancje zbędne i szkodliwe.
Łódź rybacka – jest małą jednostką
pływającą o niewielkim zanurzeniu, z
wiosłami lub silnikiem przyczepnym zaburtowym. Może być wykonana z
drewna, tworzyw sztucznych lub 
metalu.
Łuk morski - otwór w cyplu
spowodowany erozyjną działalnością
fal; powstaje wówczas, gdy jaskinie
morskie z jednej lub obu stron cypla
rozszerzają się i łączą ze sobą.
Łupek - rodzaj skały o strukturze
cienkich warstw, leżących jedna na
drugiej i łatwo odłupujących się przy
uderzeniu.
Łyko - tkanka roślinna składająca się z
rurek
zwanych
sitowymi,
gdyż
przegrody
pomiędzy
sąsiednimi
rurkami są podziurkowane. Dzięki
temu w całości tej tkanki krążą
substancje
organiczne
(zwłaszcza
węglowodany
syntetyzowane
w
liściach).
M
aar
–
jezioro
wulkaniczne, owalne, wypełnia dawny
krater wulkanu, ma niewielka zlewnię.
Macica – jest narządem w którym
rozwija się zarodek. Tworzą ją 
mięśnie gładkie, które wewnątrz
pokryte błoną śluzową zwaną 
endometrium.
Mada - typ gleby charakterystyczny
dla obszarów zalewowych, powstający
w wyniku cyklicznego nanoszenia
osadów rzecznych.
Magma - masa skalna w stanie
płynnym, składająca się z różnych
związków (głównie krzemionki i
krzemianów) oraz rozpuszczonych w
nich gazów; z masy tej w procesie
zastygania krystalizują się skały
magmowe. Wydostając się niekiedy na
powierzchnię przez przebicie, szczelinę
lub rozpuszczenie skorupy ziemskiej
tworzy  lawę.
Magnetyczne bieguny - obszary na
kuli ziemskiej, w których zbiegają się
linie sił  pola magnetycznego Ziemi.
Znajdują się w pobliżu biegunów
geograficznych
globu,
ale
nie
pokrywają się z nimi, stąd mylące
odchylenie igły magnetycznej przy
wyznaczaniu biegunów geograficznych.
Magnetyczne pole - obszar, w
którym działają siły magnetyczne,
objawiające się działaniem na igłę
magnetyczną.
83
Magnez – to pierwiastek chemiczny
zaliczany do  makroelementów, który
podobnie jak  wapń, zmniejsza
stopień  hydratacji biokoloidów i
wraz z nim, jako  antagonista 
potasu, bierze udział w utrzymywaniu
właściwego
uwodnienia
struktur
komórkowych, w  komórkach
zwierzęcych, obok wapnia i  fosforu,
wchodzi w skład  kości, w 
komórkach roślinnych aktywuje ponad
300 reakcji enzymatycznych (głównie
w
reakcjach

fosforylacji
fotosyntetycznej i  oksydacyjnej, 
glikolizy,
w

cyklu
kwasu
cytrynowego),
bierze
bezpośredni
udział w procesie  fotosyntezy
(zajmuje centralne miejsce w budowie
cząsteczki  chlorofilu), odgrywa
ważną rolę w procesie skurczu 
mięśni w tym  mięśnia sercowego,
utrzymuje normalny rytm  serca.
Makrobentos  makrofauna lub 
makroflora,
których
wielkość
przekracza 0,5 mm.
Makroelementy - to pierwiastki
chemiczne
występujące
w

organizmie w ilościach do kilku
procent suchej masy, niezbędne do
prawidłowego rozwoju  organizmów
roślinnych i  zwierzęcych. Pełnią
funkcje strukturalne, wchodzą w skład
niektórych  związków organicznych
np.  białek. Zaliczamy do nich: 
azot N,  fosfor P,  potas K, 
siarka S,  sód Na,  wapń Ca, 
magnez Mg.
Makrofagi – komórki grabarze, tą
rolę spełniają w organizmie  komórki
glejowe oczyszczając  układ nerwowy
z obumarłych komórek.
Makrofity - termin stosowany do
roślin wodnych oznacza rośliny
porastające strefę przybrzeżną 
jeziora ( rhizobentos, z wyjątkiem
glonów poroślowych), głównie rośliny
naczyniowe, ale także mchy, skrzypy i
ramienice (Characeae).
Makroflora - organizmy, których
najmniejszy rozmiar jest większy lub
równy 0,5 mm.
Makrokonsumenci  organizmy
wszystkożerne,
które
zjadają
organizmy należące do więcej niż
jednego  poziomu troficznego.
Makroplankton - duże formy 
planktonu, najczęściej zwierzęcego, o
wielkości od 1 do 20 cm (meduzy,
żebropławy,
większe
skorupiaki,
strzałki, ichtioplankton).
Makrozoobentos – duże zwierzęta
denne pozostające na sicie # 1 mm
(skąposzczety, wieloszczety, larwy
owadów,
szkarłupnie,
małże,
skorupiaki).
Malakologia - nauka zajmująca się
badaniem  mięczaków, czyli 
malakocenozy. (części  zoocenozy).
Mangan – to pierwiastek chemiczny
zaliczany do  mikroelementów, który
jest niezbędny przy czynnościach
oddechowych niektórych  enzymów
włączonych w  cykl oddechowy 
komórki, w  komórkach zwierzęcych
jest składnikiem arginazy,  enzymu
warunkującego
przemiany

aminokwasów, bierze udział w procesie
kostnienia,  wzrostu i  rozrodu, w
 komórkach roślinnych aktywuje
enzymy  fazy świetlnej fotosyntezy.
Mangrowe  namorzyny, zarośla
słonych bagien stref podzwrotnikowej i
tropikalnej.
Mapa hydrogeochemiczna - mapa
przedstawiająca
charakterystykę
chemiczną wód podziemnych.
Mapa hydrogeologiczna - mapa
przedstawiająca w dogodnej skali
warunki
występowania
i
rozprzestrzenienia wód podziemnych
oraz ich  jakość i ilość.
Mapa zanieczyszczenia wód mapa
przedstawiająca

zanieczyszczenia
wód
powierzchniowych i podziemnych;
obrazuje wielkość, rodzaje i źródła
zrzutu ścieków, stopień i charakter
84
zanieczyszczeń
oraz
lokalizację
oczyszczalni ścieków.
Margiel - skała będąca mieszaniną
gliny i wapienia.
Marikultura  hodowla lub chów
organizmów
morskich
(
akwakultura).
Marina – mały lub średni port
używany
głównie
przez
jachty.
Najczęściej posiadają stacje paliwowe
oraz urządzenia sanitarne.
Marsze - (mady morskie, bagna
pływowe)
podmokłe
obszary
wilgotnego, płaskiego lądu, zalewane
okresowo przez wodę morską; powstają
w nich zasolone gleby  aluwialne.
Martwa fala – rozkołys powstający
wskutek
długotrwałego
wiatru.
Przyczyną powstania martwej fali mogą
być również ruchy tektoniczne lub
erupcje podwodnych wulkanów. Fala
trwa nawet kilka dni po ustaniu
przyczyny jej powstania, cechą tych fal
jest brak grzywaczy.
Martwa woda - przy prędkości
równej zero  prąd pływowy zmienia
swój kierunek w czasie wysokiej lub 
niskiej wody.
Martwy lód - część lodowca, która
podczas deglacjacji utraciła kontakt z
jego główną masą.
Masa wodna - masy wody o
określonej temperaturze, zasoleniu i
składzie chemicznym.
Materia nieożywiona - substancje
we wszelkich formach materii, a więc w
postaci gazowej, ciekłej lub stałej, a w
szczególności
powietrze,
wody,
minerały oraz substancje pochodzenia
roślinnego lub zwierzęcego.
Materia organiczna - jest całkowita
zawartością cząsteczek organicznych
(musi w nich zawierać się C, O, H i N) w
próbce gleby lub osadu, zwykle wyraża
się ją jako procent ubytku masy przy
spalaniu próbki.
Materia żywa - cały dostępny
człowiekowi świat żywych roślin,
zwierząt oraz pozostałych organizmów
(wirusy, bakterie itd.).
Meander - (zakola) wężowate zakręty
koryta rzeki zwłaszcza  cieków o
niewielkim spadku, gdzie  erozja
boczna działa bez przeszkód (meander
tworzą dwa zakola prawe i lewe).
Mechowisko - typ roślinności
torfowiskowej, którego fizjonomię
określa darń mchów brunatnych (może
być przerośnięta niskimi turzycami)
Medial  dno środkowej części rzeki,
z reguły najgłębszej, nie porośnięte
roślinnością wodną.
Mejobentos  bentos zwierzęcy lub
roślinny o wielkości 0,5-0,1mm.
Mejoza – proces  podziału
komórkowego, składa się z dwóch
etapów, z których pierwszy jest
redukcyjny, drugi to  podział
mitotyczny. Doprowadza do powstania
 komórek, w których liczba 
chromosomów jest o połowę mniejsza
niż w komórce macierzystej.
Melanizm - anormalne zwiększenie
ilości czarnego barwnika (pigmentu)
występującego u danego gatunku
zwierząt.
Melioracja - zabiegi techniczne,
których
celem
jest
poprawa
właściwości gleby, głównie przez
regulację stosunków wodnych.
Merocenoza

zbiorowisko
organizmów, niewielkie ilościowo w
obrębie ograniczonego siedliska np. na
pędach roślin zanurzonych w wodzie
żyje  peryfiton a na kamieniach
podwodą  liton.
Meromiksja – niepełne wymieszanie
się wód w okresach cyrkulacji.
Meromiktyczne jezioro  jezioro,
w którym wody głębinowe (
monimolimnion)
pozostają
poza
zasięgiem mieszania ( miktyczne
typy jezior,  miksolimnion) w
związku z czym istnieje tam strefa
beztlenowa.
Meroneuston okresowy składnik 
neustonu.
Meropelagiczność
(syn.
hemipelagiczność)
–
czasowe
przebywanie
w

pelagialu
85
organizmów  bentosowych np.
jedynie w okresie  larwalnym lub
podczas okresu żerowania.
Meroplankton - okresowy składnik
 planktonu, są nimi  larwalne
stadia większości organizmów 
bentosowych i  nektonowych, część
swojego życia spędza w  pelagialu, a
resztę na dnie zbiornika wodnego.
Skład meroplanktonu zmienia się w
sezonach, przed przeobrażeniem się w
formy  bentosu osiadłego mogą one
wybrać charakter dna na którym będą
wiodły dorosły okres życia.
Metabolit - związek chemiczny
powstający w  organizmach żywych
w wyniku przemiany materii.
Metabolizm  przemiana materii,
zespół tysięcy powiązanych ze sobą
reakcji chemicznych i  przemian
energetycznych zachodzących w 
komórce, które decydują o jej
aktywności życiowej. Na metabolizm
składają się dwa przeciwstawne
procesy:  anabolizm i  katabolizm.
Metabolizm kwasowy – występuje
w  reakcjach ciemniowych procesu 
fotosyntezy, typowy dla roślin z grupy
 kserofitów.
Metafaza - druga faza  mitozy. 
Chromosomy
układają
się
w
płaszczyźnie równikowej  wrzeciona
podziałowego, pod koniec pękają 
centromery.
Metal - pierwiastek, kowalny, dobry
przewodnik ciepła i elektryczności.
Tlenek metalu tworzy z wodą zasadę.
Sód (Na), potas (K), wapń (Ca) są to
metale bardzo aktywne i dlatego
trudne do utrzymania w stanie
czystym.
Metalimnion - w  jeziorze
stratyfikowanym strefa najostrzejszego
spadku temperatury wraz z głębokością
(
termoklina,
warstwa
skoku
termicznego) spadek zawartości tlenu
( oskyklina) i wzrost gęstości wody
( epilimnion,  hypolimnion).
Metamorfizm - przeobrażenie skały
spowodowane
bardzo
silnym
ciśnieniem lub przez sąsiedztwo
magmy bądź lawy.
Metamorfoza
–
zjawisko
występujące u owadów, jest to
najczęściej zmiana  formy i struktury
w
czasie

rozwoju
postembrionalnego. Wyróżniamy kilka
typów metamorfozy:  bezpośrednia
lub częściowa,  całkowita, 
hipermetamorfoza.
Metamorfoza
bezpośrednia
lub
częściowa  hemimetabola.
Metamorfoza całkowita - 
holometabola.
Metanogeneza - beztlenowy 
rozkład materii organicznej, którego
końcowym produktem jest metan.
Metapopulacja - zespół lokalnych
populacji
jednego
gatunku,
oddzielonych od siebie barierami
ekologicznymi (np.  siedliskami
nieodpowiednimi dla gatunku), ale
mogących się w ograniczonym zakresie
kontaktować.
W
przypadku
ewentualnego zniszczenia jednej z
populacji składowych możliwa jest
powtórna  kolonizacja jej siedliska
przez osobniki z pozostałych populacji.
Pomiędzy  populacjami składowymi
istnieje też wymiana genetyczna.
Metasaprobia - beztlenowa strefa
silnego  zanieczyszczenia wody
rozkładającymi
się
ściekami
komunalnymi.
Meteor (astr.) - ciało stałe o rozmiarze
nie przekraczającym kilku metrów,
poruszające
się
w
przestrzeni
międzyplanetarnej. Po wpadnięciu w
atmosferę ziemską (całości lub części)
rozżarza się wskutek tarcia („gwiazdy
spadające"), (meteorol.)  wszystkie
zjawiska, które powstają w atmosferze.
Meteorologia - nauka o zjawiskach
zachodzących w atmosferze.
Meteoryt - ciało mineralne przybyłe z
przestrzeni
międzyplanetarnej
(pozostałość  meteoru), które po
86
przejściu przez atmosferę osiąga
powierzchnię Ziemi.
Metylotrofia - odmiana odżywiania
 heterotroficznego, w którym
połączenia węgla w pozycji C1 (m.in.
metan, metanol, formaldehyd) służą
jako źródło węgla.
Metys - potomek rodziców, z których
jedno należy do rasy białej, drugie do
czerwonej. W hodowli mieszaniec
dwóch ras.
Mezoderma - zespół komórek
powstających w czasie rozwoju zarodka
zwierzęcia położonych między 
ektodermą i 
endodermą. Z
mezodermy rozwijają się różne tkanki,
np. mięśniowa,  łączna.
Mezofity - rośliny przystosowane do
życia w warunkach umiarkowanego
zaopatrzenia w wodę.
Mezolit - epoka rozwoju kultury
człowieka
zawarta
między

paleolitem i  neolitem.
Mezopelagial - strefa głębokości od
150 do 2000 m w kierunku  stoku
kontynentalnego.
Mezosaproby
organizmy
wskaźnikowe
wód
średnio
zanieczyszczonych
gnijącymi
substancjami organicznymi.
Mezosomy

organellum
komórkowe,
odpowiednik

mitochondrium u  organizmów
prokariotycznych, pełnią rolę w 
oddychaniu komórkowym, występują
tylko u  aeobiontów.
Mezotermia – jest takim układem
termicznym, który spotykany latem lub
jesienią w  jeziorach charakteryzuje
się
bardzo
krótkotrwałym
występowaniem
najwyższych
temperatur w głębokich warstwach
wody w  hypolimnionie.
Mezotrofia taki stan  trofii wód
który można umieścić między 
oligotrofią i  eutrofią. W Polsce
należą do nich  jeziora głębokie typu
sielawowego.
Mezotroficzne jezioro  jezioro o
wodzie z umiarkowaną żyznością, dość
rzadki już w Polsce typ  ekosystemu
zagrożony  eutrofizacją.
Mezotroficzny zbiornik - zbiornik
o
cechach
pośrednich
między
oligotrofią a eutrofią, średnio żyzny.
Mezotroficzny zbiornik - zbiornik
o
cechach
pośrednich
między
oligotrofią a eutrofią  eutroficzny
zbiornik  oligotroficzny zbiornik 
trofia.
Mętność - stan umownej czystości
spowodowany obecnością zawiesiny
nazywanej  sestonem ( bio- lub 
abiosestonem).
Mętność
jest
uwarunkowana obecnością w wodzie
zawiesiny z gliny, iłów oraz związków
żelaza, manganu, glinu, kwasów 
humusowych i 
planktonu (
sestonu biologicznego).
Mgła - zmniejszająca widzialność
zawiesina bardzo małych kropelek
wody w dolnych warstwach atmosfery.
Mgły dzieli się na radiacyjne
(powstające podczas bezwietrznych i
bezchmurnych
nocy),
napływowe
(występują przy napływie ciepłych i
wilgotnych mas powietrza na teren
objęty wpływem chłodu) i frontowe
(występują w czasie lub po ustąpieniu
długotrwałych deszczy w okresie
ciepłym).
Miano Coli - określenie najmniejszej
objętości wody w cm3 , w której za
pomocą
testów
fermentacyjnych
można wykazać obecność bakterii
Escherichia
Coli;
ich
obecność
świadczy o zanieczyszczeniu wody
ściekami bytowymi.
Miazga ( kambium) - warstwa
komórek roślinnych zachowujących
stale zdolność podziału, znajdujemy je
przede wszystkim w łodydze i korzeniu
dwuliściennych. Mnożąc swe komórki
wytwarza  łyko i  drewno, dzięki
czemu
wzrasta
grubość
łodygi
względnie korzenia.
Micella - włókienkowaty utwór
powstały z wielkiej cząsteczki lub ze
87
zgrupowania cząsteczek. Osiąga 0,003
do 0,3  mikrona.
Miedź – to pierwiastek chemiczny
zaliczany do  mikroelementów, który
pełni rolę  aktywatora niektórych 
enzymów oksydoredukcyjnych, w 
komórkach zwierzęcych wpływa na 
metabolizm  żelaza we  krwi, na 
wzrost i rozwój  kości, w 
komórkach roślinnych wchodzi w skład
 plastocyjaniny.
Mielizna
–
jest
spłyceniem
podwodnym, zazwyczaj piaszczystym i
 żwirowatym w rzece jako efekt
osadzania się materiału mineralnego
unoszonego
przez
wodę
przy
zmniejszeniu prędkości przepływu
wody.
Mierzeja - niski cypel lub wąski nasyp
lądu, składający się zazwyczaj z piasku
osadzonego przez  prądy litoralne
odcinający zatokę bądź zalew od
morza. Mierzeja mająca jeden koniec
związany z lądem, a drugi w otwartej
wodzie nazywana jest kosą, a łącząca
wyspę z lądem lub wyspą nazywana jest
 tombolo.
Miesiąc księżycowy - czas między
fazami księżyca równy w przybliżeniu
29,53 dniom. Natomiast okres od pełni
do nowiu Księżyca wynosi 14,75 dnia
(potocznie dwa tygodnie).
Mieszaniec
potomek
ze
skrzyżowania rodziców należących do
dwóch rozmaitych ras ( metys).
Używa się niekiedy tego terminu do
oznaczenia potomka skrzyżowania
między dwoma  gatunkami.
Mięczaki
typ
zwierząt
reprezentowany w Polsce przez ponad
230 gatunków ślimaków i małży.
Międzynarodowy
Tydzień
Czystości Wód - akcja mająca na
celu propagowanie ochrony środowiska
wodnego w formie różnego rodzaju
imprez trwająca od 1 do 7 kwietnia
każdego roku.
Mięsień sercowy – jest, ze względu
na periodyczny układ elementów
kurczliwych strukturalnie podobny do
 mięśni szkieletowych. Czynnościowo
zaś przypomina  mięśnie gładkie,
ponieważ jest kontrolowany przez 
autonomiczny układ nerwowy i składa
się z indywidualnych  komórek.
Mięsożercy
–
organizmy

heterotroficzne
odżywiają
się
pokarmem
mięsnym
świeżo
upolowanym (drapieżnicy, karniwora)
lub martwym ( nekrofagi).
Mięśnie

narządy
kurczliwe
zwierząt i człowieka, utworzone z 
tkanki mięśniowej.
Mięśnie gładkie – są składnikiem
prawie
wszystkich
narządów
trzewnych,
takich
jak
naczynia
krwionośne, przewód pokarmowy,
pęcherz moczowy i  macica. Mięśnie
te są pod kontrolą  autonomicznego
układu nerwowego. Na  preparatach
histologicznych cytoplazma  miocytu
sprawia wrażenie „gładkiej”, co dało
nazwę  mięśniom tego typu.
Mięśnie poprzecznie prążkowane
 mięśnie szkieletowe.
Mięśnie szkieletowe – są związane
głównie z układem szkieletowym i
zapewniają ruchy całego  organizmu,
ponadto poruszają gałkami ocznymi.
Ruch

mięśni
może
być
kontrolowany dowolnie, z wyjątkiem
mięśni
przepony
i
mięśni
międzyżebrowych. Układ kurczliwy
włókien jest zorganizowany w sposób
periodyczny, co na  preparatach
histologicznych
sprawia
wrażenie
poprzecznego prążkowania, z tego
powodu
nazywamy
również

mięśniami poprzecznie prążkowanymi.
Mikrobentos - organizmy roślinne
lub zwierzęce, których rozmiary są
mniejsze od 0,1 mm.
Mikrobiologia - jedna z nauk
biologicznych, zajmująca się badaniem
i wykorzystaniem  drobnoustrojów.
Mikrobiologiczna
pętla
mikrobiologiczny obieg materii; szlak
w pelagicznym obiegu materii, który
przebiega od uwalniania rozpuszczonej
88
materii
organicznej
przez

fitoplankton poprzez pobieranie jej
przez  bakterie i bakteriożerne
pierwotniaki aż do konsumpcji bakterii
i pierwotniaków przez skorupiaki i
wrotki planktonowe.
Mikrociała  peroksysomy.
Mikroelementy – nazywane 
pierwiastkami śladowymi, pierwiastki
chemiczne
występujące
w

organizmach
w
bardzo
małych
ilościach i niezbędne do normalnego
ich  rozwoju, przy czym zarówno ich
nadmiar, jak i niedobór wpływa
ujemnie
na
organizm.
Przede
wszystkim mają działanie katalityczne
–
sterują
przemianami
biochemicznymi wchodząc w skład 
enzymów. Należą tutaj m.in.:  żelazo
Fe,  miedź Cu,  mangan Mn, kobalt
Co,  cynk Zn, jod J,  fluor F, nikiel
Ni,  molibden Mo,  bor B.
Mikrofauna – zespół zwierząt o
wielkości poniżej 0,1 mm.
Mikroklimat  klimat niewielkiego
terenu, np. miasta lub lasu, który różni
się
pod
względem
niektórych
czynników od  klimatu regionu. Na
przykład temperatura w dużym mieście
jest zwykle wyższa od temperatury
występującej na otaczających go
terenach wiejskich, ponieważ ciepło
jest pochłaniane przez budynki, a
następnie
wypromieniowane
do
otoczenia.
Mikrokontynent
podmorski
płaskowyż,
izolowany
fragment
skorupy oceanicznej, spotykany w
Oceanie Indyjskim.
Mikron - tysięczna część milimetra.
Mikroorganizmy - istoty żywe
widoczne jedynie pod mikroskopem,
jak np.  bakterie.
Mikroplankton - plankton sieciowy,
łatwy do odcedzenia za pomocą siatki
planktonowej (Kopenhaskiej, Judaya,
WP2, Nansena itp.).
Mikrosiedlisko - niewielka powierzchnia w obrębie siedliska np.
wilgotna szczelina w skale.
Mikrotubule – są  organellami
komórkowymi
występującymi
w
większości  komórek, mają kształt
długiej, najczęściej prostej rurki,
przeciętna ich długość wynosi kilka
mikrometrów,
a
w
niektórych
komórkach np.  nerwowych ich
długość może dochodzić do 1 m.
Wchodzą w skład  wrzeciona
kariokinetycznego oraz  wici i 
rzęsek,
tworzą
przestrzenną
konstrukcję ( szkielet komórkowy),
mogą służyć jako miejsce przyczepiania
 mikrofilamentów, mogą formować
tory, wzdłuż których następuje ruch
cząstek, ruch wici i rzęsek związany jest
z przesuwaniem się mikrotubul
względem siebie.
Miksohalinobionty
typowi
mieszkańcy wód słonawych o zasoleniu
od 0,5 – 20 %o. Wśród tej grupy
wyróżniamy: polihalinobionty żyjące
przy zasoleniu ponad 18%o przy
przewadze organizmów słonolubnych;
mezohalinobionty – zespół wód
umiarkowanie słonych od 0,5 – 18 %o
(wydzielona wśród nich grupa mezohalinobionty 10 – 18 %o oraz mezohalinobionty
<
10%o),
oligohalinobionty – mieszkańcy wód
wysłodzonych o zasoleniu około 5%o
(-oligohalinobionty
żyjące
przy
zasoleniu 3-5%o, -oligohalinobionty
preferujący wody niemal słodkie).
Miksolimnion
– w
zbiorniku
meromiktycznym
powierzchniowa
warstwa wody podlegająca cyrkulacji
( monimolimnion), występuje w 
jeziorach meromiktycznych.
Miksotrofia
mieszany
typ
odżywiania
się
(np.
niektórych
pierwotniaków), częściowo oparty na

autotrofii, a częściowo na 
heterotrofii.
Miktyczne typy jezior - typy 
jezior
wyróżnione
według
częstotliwości i zasięgu mieszania (
amiktyczne jezioro,  dimiktyczne
jezioro,  holomiktyczne jezioro, 
89
meromiktyczne
jezioro,

monomiktyczne
jezioro,

oligomiktyczne
jezioro,

polimiktyczne jezioro).
Mila morska - odcinek 1852 metrów,
stanowiący 1/21600 obwodu południka
ziemskiego.
Mimetyzm - podobieństwo żywej
istoty do przedstawiciela innego
gatunku wyposażonego w środki
obrony względnie o odrażającym
smaku
lub
woni,
np.
mucha
przypominająca wyglądem osę.
Mimikra – zjawisko o znaczeniu
ochronnym
polegające
na
upodobnianiu
się
zwierząt
do
otoczenia, lub innych zwierząt, które
występują na tym samym obszarze
(ryby płaskie przybierają barwę
podłoża, motyle podobne są do liści
etc.).
Mineralizacja - zespół procesów, w
wyniku których związki organiczne
przekształcają się w glebie w związki
nieorganiczne, czyli tzw. mineralne.
Mineralizacja wody - ogólna
zawartość
w
wodzie
substancji
mineralnych, charakteryzuje się ją
ilością osadu po odparowaniu wody.
Minerał - pierwiastek lub  związek
chemiczny powstały
w
powłoce
ziemskiej bez udziału człowieka.
Miocen - czwarta epoka okresu 
trzeciorzędowego, która rozpoczęła się
przed 25 milionami lat, a trwała 12
milionów lat.
Miocyty - komórki  mięśni
gładkich.
Miozyna –  białko fibrylarne.
Misa jeziorna – jest zagłębieniem
terenu
wypełnionym
wodą.
Elementami morfologicznymi misy
jeziornej są: zagłębienie śródjeziorne,
stok,

ławica
przybrzeżna
(platforma),  brzeg (pobrzeże) oraz
 klif.
Mitochondria

organelle
komórkowe występujące w postaci
pałeczkowatych ciałek otoczonych
dwiema

błonami
cytoplazmatycznymi, wywodzą się od
tlenowych

prokariontów
(prawdopodobnie

bakterii
purpurowych),
które
zostały
wchłonięte w procesie  fagocytozy
przez
pierwotne

komórki
eukariotyczne. Zasadniczą funkcją
mitochondriów jest przeprowadzanie
procesu  oddychania komórkowego.
Mitochondria
mają
własną

informację genetyczną zawartą, w
kolistych cząsteczkach  DNA oraz 
rybosomy, dzięki którym mogą 
syntetyzować niektóre własne 
białka.
Mitoza – podział pośredni  jądra
komórkowego na dwa jądra potomne o
identycznym zespole chromosomów
jak w jądrze wyjściowym. Wyróżniono
w niej 4 fazy podziału, po których
może, ale nie musi, zajść podział 
cytoplazmy ( cytokineza). Są to: 
profaza,  metafaza,  anafaza, 
telofaza.
Mleko - wydzielina  gruczołów
mlecznych (przekształcone  gruczoły
potowe) samic ssaków produkowana
do
żywienia
noworodka.
Jest
pokarmem
pełnowartościowym,
zawiera:  cukry, sole mineralne, 
białka, tłuszcze,  enzymy, witaminy i
 hormony.
Młaka - powierzchniowy, rozlewny
wypływ wody podziemnej  zatorfiony
lub  zabagniony; miejsce podmokłe,
związane z lokalnym  wysiękiem wód
gruntowych, zwykle jest to miejsce
źródliskowe; rozwija się tu specyficzna
roślinność higrofilna.
Mnich – urządzenie hydrotechniczne
(najczęściej drewniane) służąca do
regulowania poziomu i przepływu
wody na terenach ogroblowanych 
stawów; składa się z części pionowej 
stojaka, w którym montowane są
zastawki do regulowania przepływu i z
części
poziomej

leżaka,
przeprowadzającego wodę pod groblą
90
Mocz - produkt wydalania, na ogół
płynny,
formowany
w
nerkach
zwierząt.
Mocznik - związek organiczny o
wzorze (NH2)2CO. Utlenianie białek w
organizmie daje  amoniak, substancję silnie trującą, którą wątroba
ssaków przekształca na  mocznik,
znacznie mniej trujący.
Moczowy kwas - związek o wzorze
C5H4N4O3 prawie nierozpuszczalny. W
tej postaci jest zwykle wydalany 
amoniak przez ptaki, gady i owady (
mocznik).
Mohorovičica powierzchnia granica pomiędzy skorupą ziemską i 
płaszczem.
Mokradło - inaczej moczary, są
środowiskiem uwodnionym z dużą
akumulacją
organiczną
oraz
roślinnością higrofilną. Ze względu na
podłoże
wyróżnia
się
moczary:
ombrogeniczne z podłożem trudno
przepuszczalnym,  topogeniczne
wody
tworzą
często
zbiorniki
podziemne, soligeniczne – na teren
wypływają  wody gruntowe po
stropie
nieprzepuszczalnym,
fluwiogeniczne – zwykle są to tereny w
 dolinach rzecznych.
Molibden – to pierwiastek chemiczny
zaliczany do  mikroelementów, który
w  komórkach roślinnych spełnia
ważną funkcję w  metabolizmie 
azotu, jest bowiem składnikiem 
enzymu– nitrogenazy, jest składnikiem
 reduktazy azotanowej.
Molo - konstrukcja inżynierska
biegnąca od  brzegu w kierunku
otwartych wód zbiornika, ochraniająca
port lub przejście nawigacyjne przed
spłycaniem
poprzez
osadzanie
materiału transportowanego wzdłuż 
brzegu.
Monimolimnion - w  jeziorze
meromiktycznym strefa wód nie
objętych
mieszaniem
(
miksolimnion).
Monitoring – system kontroli stanu
środowiska dokonywany przy pomocy
wskaźników chemicznych, fizycznych i
biologicznych. Monitoring prowadzony
przez
wiele
lat
pozwala
na
prognozowanie zmian środowiskowych
oraz
zapobieganie
możliwym
zagrozeniom.
Monofagi - zwierzęta odżywiające się
przez całe życie, albo jego znaczną
cześć, tym samym pokarmem, np.:
pijawka – krwią (hemofag), gąsienica
mola barciaka - woskiem.
Monokultura - jednogatunkowa
uprawa danego gatunku rośliny (np.
kukurydzy, świerka, sosny), najczęściej
na dużej powierzchni a w rybactwie
jednogatunkowa
hodowla
ryb.
Przeciwieństwem
jest
wielogatunkowość uprawy czy hodowli
– polikultura..
Monomiktyczne jezioro  jezioro,
którego
wody
ulegają
pełnemu
wymieszaniu raz do roku ( miktyczne
typy jezior).
Monosacharydy  cukry proste.
Monotypizacja - forma degeneracji
fitocenozy leśnej, polegająca na
ujednoliceniu
wiekowym
i
gatunkowym jej  drzewostanu.
Monsuny - sezonowe wiatry wiejące z
południowego zachodu podczas lata i z
północnego wschodu podczas zimy na
Oceanie Indyjskim.
Morena
nagromadzenie
różnoziarnistego materiału skalnego
transportowanego i osadzonego przez
 lodowiec.
Morskie siedlisko - charakteryzuje
siedliska wodne, które zawierają duże
ilości rozpuszczonych soli, np. morza i
oceany. Organizmy żyjące w takich
warunkach określane są jako morskie.
Morze – jest dużym fragmentem
hydrosfery,
przylegającym
do
kontynentu,
otoczony
nim,
lub
oddzielony od  oceanu archipelagiem
wysp,
półwyspem
lub
progiem
skalnym.  Akweny takie posiadają
specyficzne
warunki
fizyko
–
chemiczne wody ponieważ morza są
płytsze niż wody  oceaniczne i silniej
91
podlegają wpływowi pobliskiego lądu
np. większe wysłodzenie z powodu
dopływów
wód
rzecznych
czy
deszczowych,
częste

zanieczyszczenia  antropogenne lub
 allochtoniczne.
Morze podziemne - przenośne i
przesadne wyrażenie na oznaczenie
obfitego w wodę, rozległego zbiornika
wód gruntowych.
Morze
przybrzeżne
morze
marginalne, pół zamknięty zbiornik
wodny przyległy do kontynentu, z
którego spływają osady.
Morze
Sargassowe
obszar
konwergencji na Atlantyku Północnym,
leżący na południowym wschodzie od
Bermudów, gdzie woda na dużych
głębokościach jest bardzo czysta, ma
kolor niebieski i zawiera duże ilości
pływających glonów brunatnych gronorostów (Sargassum).
Mózg - terminem tym określa się
wielkie
półkule
mózgowe
(przodomóżdże). W potocznej mowie
często całe mózgowie nazywa się
mózgiem.
Mózgowie - cześć centralnego układu
nerwowego, mieszcząca się w puszce
mózgowej czaszki. Wyróżniamy w nim
 mózg (półkule mózgowe), pień 
mózgu (międzymóżdże, śródmóżdże),
móżdżek i rdzeń przedłużony.
Mózgowo-rdzeniowy
układ
(centralny układ)  mózgowie, rdzeń
kręgowy i białe nerwy łącznie.
Móżdżek - część tylna  mózgowia
powstała z czwartego z pięciu
pęcherzyków tworzących  mózgowie
zarodka kręgowców. Zawiera między
innymi ośrodki koordynacji ruchu.
mRNA  RNA informacyjny.
Mszar - miejsce podmokłe o pokrywie
roślinnej zdominowanej przez torfowce
bądź mchy brunatne, najczęściej
akumulujące złoże torfowe torfu
wysokiego
lub
przejściowego
z
karłowatymi drzewami i krzewinkami
jagodowymi, zwykle występuje tu
rosiczka.
Muł - osad składający się z cząsteczek
mniejszych niż 0,06 mm; zazwyczaj są
w nim również większe cząstki
organiczne. jest to  osad pelagiczny,
zawierający co najmniej 30% szczątków
szkieletów organizmów pelagicznych,
reszta to faza mineralna ( muł
okrzemkowy,
otwornicowy,
radiolariowy, pteropodowy).
Muł limnetyczny - osad  jeziorny
o wielkości ziaren od 0,1 do 0,01 mm.
Mułowisko  mokradło, którego
funkcjonowanie zdeterminowane jest
przez procesy błotne: humifikację
resztek roślinności w warunkach
uwilgotnienia i stałego  kapilarnego
podsiąku wody, w wyniku czego
powstają  muły.
Murawa - roślinność o fizjonomii
określonej przez niskie i luźne trawy
nie
użytkowane
kośnie,
zob.
kserotermiczne murawy, napiaskowe
murawy.
Mureina
–
peptydoglikan,
podstawowy element szkieletu ściany
 komórek bakteryjnych.
Mursz - materiał organiczny powstały
z przetworzenia 
torfu wskutek
obniżenia poziomu wód gruntowych.
Murszenie - proces, któremu podlega
 torf po odwodnieniu złoża
torfowego, polegający na humifikacji,
częściowej mineralizacji i zatracie
swoistej,
gąbczastej
struktury.
Murszenie torfu po odwodnieniu
torfowiska
prowadzi
do
utraty
zdolności retencyjnych i do degeneracji
całego układu.
Mutacja - nagła zmiana cech
dziedzicznych
komórki
wywołana
przekształceniem 
genu albo
deformacją  chromosomu.
Mutant - organizm, u którego
ujawniło się działanie mutacji.
Mutualizm - rodzaj interakcji pomiędzy dwoma gatunkami, który
przynosi korzyść obydwu partnerom,
przy czym są oni całkowicie od siebie
uzależnieni. Jest to forma symbiozy T.
Na przykład współżycie pomiędzy
92
rakiem pustelnikiem, zamieszkującym
opuszczone muszle  mięczaków, a
ukwiałem przytwierdzonym do ich
powierzchni. Rak transportuje swojego
partnera do różnych miejsc, co ułatwia
mu zdobywanie pokarmu, a ukwiał
chroni gospodarza przed atakiem 
drapieżników.
Mycelium  grzybnia.
N
abłonek

tkanka
utworzona z jednej lub wielu warstw
komórek
ścisłe
do
siebie
przylegających. Okrywa powierzchnię
ciała,  narządów, a również wyścieła
ich światło, np. wewnętrzne ściany
przewodu pokarmowego, przewody 
gruczołów (śródbłonek).
Nabrzeże – sztucznie umocniony 
brzeg morza,  jeziora czy rzeki
pozwalający na cumowanie jednostek
pływających,
umożliwiające
prace
przeładunkowe,
może
posiadać
magazyny, magazyny a także lądowy
system komunikacyjny.
Nabyta cecha - cecha występująca u
osobnika
pod
działaniem
specyficznych warunków, w jakich żyje.
Naczynie - rura, w której krąży krew
u zwierzęcia lub sok u rośliny. Sok
mineralny,
„surowy",
krąży
w
naczyniach drewna.
Naczyniowe - rośliny albo tkanki
roślinne zawierające  naczynia (
drewno i  łyko).
NAD - dinukleotyd nikotynamidoadeninowy
jest

koenzymem
przenoszącym elektrony i protony,
występuje
w

komórce
w
ograniczonej
liczbie
cząsteczek.
Przenosząc elektrony do utlenianego
substratu sam  redukuje się na 
NADH+, w przekazywaniu dalszych
elektronów może uczestniczyć dopiero
po oddaniu już przyjętych na jakiś
akceptor. Nazywany jest bezpośrednim
akceptorem elektronów w  komórce.
NADH - zredukowany nukleotyd
nikotynamido-adeninowy, bezpośredni
akceptor elektronów w  komórce.
Nadir - punkt na nieboskłonie
przeciwny  zenitowi i znajdujący się
pionowo pod obserwatorem.
Nadmierna eksploatacja - taki
sposób
korzystania
z
zasobów
naturalnych, który prowadzi do
nieodwracalnych
zmian
w

ekosystemach, zniszczenia siedlisk
gatunków i całkowitego wyginięcia
organizmów żywych.
NADP – fosforan dinukleotydu
nikotynamido-adeninowego, przenosi
wodór z utlenianych substratów na
substraty redukowane w procesach
biosyntezy.
NADPH – zredukowany nukleotyd
nikotynamido-adeninowy, bezpośredni
akceptor elektronów w  komórce.
Nadrzewne - określa organizmy,
które większość życia spędzają w
koronach drzew.
Namorzyny  mangrowe, typ
nerytycznych biocenoz morskich wód
tropikalnych złożony z nielicznych
roślin wynurzonych posiadających
dobrze
wykształcone
korzenie
podporowe sięgające głęboko w 
anaerobową warstwę  mułu, oraz
przytwierdzające się do nich organizmy
morskie lub tworzących liczne norki w
podłożu.
Namulanie – jest nazywane inaczej
kolmatacją
albo
osadzaniem
(naturalnym lub sztucznym) zawiesiny
wodnej ( abiosestonu) co uszczelnia
przepuszczalne grunty i podnosi ich
poziom.
Namulisko - miejsce, w którym
zachodzi  sedymentacja zawiesiny
przyniesionej przez wodę rzeczną lub
spływającą po stokach.
Nanoplankton  fitoplankton we
frakcji wielkości od 2 (3) do 20 (30)
μm ( fitoplankton sieciowy, 
93
pikoplankton), który nie da się zebrać
siatką
planktonową,
jest
odwirowywany
z
wody
lub
odfiltrowywany
przy
użyciu
specjalnych mikrofiltrów.
Nanos przybrzeżny - materiał
osadzający się podczas transportu
przez  prąd litoralny wzdłuż plaży od strefy grzywaczy do szczytu linii 
zmywu wstępującego.
Napiaskowe murawy - niskie,
luźne,
pionierskie
zbiorowiska,
zdominowane
przez
kępowe,
sucholubne trawy, czasem z większym
udziałem niskich, kwitnących bylin
(zawciągu, macierzanki), najczęściej
ekstensywnie wypasane lub nie
użytkowane.
Napowietrzanie wody - jeden z
procesów uzdatniania wody polegający
głównie na usuwaniu z niej dwutlenku
węgla i nasycaniu jej tlenem, jest to
sztuczne wzbogacanie wody w tlen
często nazywane  aeracją.
Narybek - młode ryby jajorodne od
chwili rozpoczęcia czynnego żerowania,
po wchłonięciu zawartości pęcherzyka
żółtkowego, czyli przejściu okresu
larwalnego, do ukończenia 1 roku życia.
Narząd
–
wyodrębniona
morfologicznie część  organizmu
zwierzęcego spełniająca określone
funkcje.
Nasienie  narząd rośliny powstały z
rozwoju  zalążka.
Naskórek - część zewnętrzna skóry
zwierzęcia powstała z  ektodermy
zarodka.
Warstwa
komórek
pokrywających powierzchnię pewnych
 narządów rośliny.
Nasłonecznienie = insolacja - ilość
promieniowania słonecznego, jaką
otrzymuje
jednostka
powierzchni
Ziemi w jednostce czasu.
Nasycenie wody tlenem – jest to
procentowa zawartość tlenu w wodzie
w stosunku do tej, która potrzebna jest
do nasycenia wody destylowanej w tej
samej temperaturze, przy ciśnieniu 760
mm Hg.
Nasycony stan - miara rozproszenia
lub rozpuszczenia jednej substancji w
drugiej
najwyższa
w
danej
temperaturze, np. stan nasycenia
powietrza parą wodną lub nasycony
wodny roztwór cukru.
Natlenienie - jest sztucznym lub
naturalnym wzbogaceniem wody w tlen
do stanu  nasycenia lub przesycenia.
Nauplius – mikroskopowe, wolno
pływające
stadium

larwalne
skorupiaków, polski rzadziej używany
odpowiednik pływik.
Nazewnictwo - nadawanie nazw
taksonom.
Nazewnictwo gatunków – oparte
jest na trzech zasadach określonych w
międzynarodowych
kodeksach
nomenklatury  zoologicznej, 
botanicznej i  mikrobiologicznej tj. 
zasada binominalnego nazewnictwa 
gatunków,  zasada priorytetu, 
zasada hierarchii  taksonów.
Nefelometr - urządzenie do pomiaru
mętności wody na podstawie natężenia
światła
rozproszonego
w

cząsteczkach zawiesin.
Nefoplankton - żywe, metabolicznie
aktywne  glony,  grzyby i 
bakterie spotykane w kropelkach wody
chmur.
Nefrydia - narządy wydalnicze
pełniące rolę nerek u pierścienic i
zwierząt pokrewnych.
Nekrocenoza

zbiorowisko
zgromadzonych na dnie lub  brzegu
 akwenu martwych szczątków
organicznych
(tanatocenoza,
cmentarzysko).
Nekrofag (trupojad) - organizm
żywiący się padliną tworzącą zespół
pod nazwą tanatocenoza, która dalej
ulega rozkładowi przez  destruentów
(w warunkach tlenowych).
Nekroza  objaw chorobowy (
choroba fizjologiczna), miejscowe lub
ogólne obumarcie  komórek i 
tkanek roślin jednego  narządu lub
większej
części
rośliny,
które
brunatnieją i kurczą się. Nekroza
94
powstaje w wyniku działania  toksyn
i 
enzymów
nekrotyzujących,
wydzielanych przez  patogeny,
działania
różnych

związków
chemicznych,
uszkodzeń
mechanicznych oraz z niedoboru
składników pokarmowych. Wśród
nekroz rozróżnia się:  zgorzel kory,
 zgorzel siewek,  raka drzewnego,
 antraknozy,  plamistości, 
zgniliznę roślin.
Nektar - słodki płyn wydzielany przez
wiele kwiatów. Przywabia zwierzęta,
które współdziałają przy  zapylaniu.
Nektobentos - organizmy pływające
lub spędzające życie nad dnem
organizmy  demersalne.
Nekton
–
zespół
organizmów
pelagicznych zdolnych do aktywnego
pływania o opływowych kształtach
ciała, zdolnych do odbywania 
migracji poziomych i pionowych
niezależnie od  prądów morskich i
innych sił hydrodynamicznych. W
wodach słodkich w skład nektonu
wchodzą ryby, płazy, gady i ssaki w
morzach są to ryby, płazy, gady,
głowonogi i ssaki. Większość tych
zwierząt ma oprócz opływowych
kształtów ciała, silnie i dobrze
rozwinięte  narządy ruchu lub 
narządy
hydrostatyczne
(pęcherz
pławny, tkanki tłuszczowe itp.).
Neodarwinizm - teoria wyjaśniająca
darwinowską koncepcję mechanizmu
ewolucji jako skutek mutacji i doboru
naturalnego.
Neofit  gatunek obcy, przywleczony
przez
człowieka,
spontanicznie
rozprzestrzeniający
się
w
zbiorowiskach
o
charakterze
naturalnym.
Neofityzacja - forma degeneracji
fitocenozy
leśnej
polegająca
na
wnikaniu do niej i zadomawianiu się
gatunków obcych geograficznie, np.
robinii akacjowej, czeremchy późnej,
niecierpka drobnokwiatowego.
Neolit
część
czwartorzędu
charakteryzująca się specyficznym
ludzkim
przemysłem.
Narzędzia
sporządzone z obrobionych kamieni,
niektóre zaś, np. siekiery, z kamieni
gładzonych
(wiek
kamienia
gładzonego).
Neotenia  pedogeneza.
Nerw
pasmo
utworzone
z
równoległych  włókien nerwowych
( neurytów), z których każde może
niezależnie przenosić  impuls
nerwowy. Nerw nazywany ruchowym,
jeżeli wszystkie jego włókna stykają się
z mięśniami; czuciowym, jeżeli się
stykają z  narządami zmysłów;
mieszanym, jeżeli część biegnie do
mięsni, a
część
do
narządów
zmysłowych.
Nerwowa komórka  neuron.
Nerwowe włókno - najdłuższa
wypustka ciała komórki nerwowej,
okryta osłonką ze swoistej substancji
tłuszczowej białego koloni. Włókno
kończy
się
rozgałęzieniami
(zakończenia nerwowe).
Nerytyczna strefa  literalna
strefa.
Nerytyczne morza –  morza
szelfowe.
Neuron  komórka nerwowa, której
 cytoplazma przedłuża się w
wypustki, najdłuższa z nich tworzy 
włókno nerwowe. Na zakończeniach
krótkich
wypustek
(dendrytów)
powstaje  impuls nerwowy i kieruje
się ku ciału komórki (neuronu), potem
biegnie dalej przez pojedyncze włókno
 akson, z którego końcem styka .się
bądź włókno mięśniowe, bądź 
gruczoł, bądź inny  neuron,
wywołując reakcję (skurcz mięśnia,
wydzielanie przez  gruczoł,  impuls
nerwowy  neuronu).
Neustal - strefa kontaktowa między
atmosferą a masą wodną jest
specyficznym środowiskiem życia dla
drobnego  neustonu i znacznie
większego  pleustonu.
Neuston
zespół organizmów
roślinnych i zwierzęcych związanych z
95
błonką powierzchniową, głównie w
wodach stojących. W obrębie neustonu
wyróżnia
się:

epineuston
(organizmy żyjące na powierzchni
wody, biegające po niej) i hyponeuston
(zwierzęta podwieszone pod błonką
powierzchniową wody np. ikra ryb,
larwy owadów takich jak wodzienie czy
komary, a nawet wioślarki).
Nibynóżki – pseudopodia, zmienne
w kształcie i kurczliwe wypustki 
komórki
pierwotniaków
oraz
niektórych
komórek
zwierząt
wielokomórkowych. U pierwotniaków
są  narządem ruchu i służą do
pobierania pokarmu.
Nieciągłość
nagła
zmiana
właściwości, np. temperatury lub
zasolenia, uwidacznia się jako uskok
liniowy lub powierzchniowy.
Nieciągłość
Mohorovicica
gwałtowna nieciągłość w składzie
pomiędzy skorupą i płaszczem Ziemi.
Występuje od 8 km poniżej dna oceanu
do 60 km poniżej niektórych grzbietów
górskich na kontynentach.
Nimfa – jedno ze  stadiów
rozwojowych owadów, podobna jest do
owada dojrzałego, ale ciało jej, skrzydła
i narządy genitalne rosną i wykształcają
się w toku kolejnych linień.
Nisza abrazyjna - podcięcie u
podnóża  klifu w miejscu najbardziej
narażonym na niszczące działanie fal
morskich.
Nisza
ekologiczna
obszar
zajmowania i występowania gatunku a
zwłaszcza
dotyczy
to
jego
wielowymiarowej przestrzeni życiowej
określanej
wieloma
czynnikami.
Wyróżnia
się
nisze:
troficzne,
funkcjonalne,
przestrzenną,
fizjologiczno - przystosowawczą; w
sensie
fizjologiczno
przystosowawczym niszę szeroką (np.
eurytermy) i wąską (stenotermy), typy
troficzne
nisz
–
oligotroficzna,
mezotroficzna i eutroficzna. W tych
kategoriach znajduje się  nisza
ekologiczna człowieka, który ingeruje w
środowisku w nisze  roślinożerców
(herbivora),

mięsożerców
(carnivora) i  wszystkożerców
(omnivora).
Nitrofilne gatunki, nitrofity gatunki preferujące siedliska zasobne
w  azot.
Nitrofity - rośliny azotolubne.
Nitrogenaza – enzym katalizujący 
asymilację  azotu atmosferycznego.
Nitryfikacja
chemotroficzne
utlenianie  amoniaku do  azotynów
i  azotanów ( denitryfikacja).
Niżówka - okres niskich stanów wód
powierzchniowych
spowodowanych
znacznym wyczerpaniem się zasobów
wodnych
w
dorzeczu
wskutek
długotrwałej suszy. W takiej sytuacji
rzeki zasilane są głównie przez wody
podziemne.
Niższa woda niska (ang. lower low
water LLW) - niższy z dwóch
poziomów występujących przy wodzie
niskiej w czasie doby; odnosi się do
pływów mieszanych.
Niższa woda wysoka (ang. lower
high water, LHW) - niższy z dwóch
poziomów występujących przy wodzie
wysokiej w czasie doby; odnosi się do
pływów mieszanych.
Nocne zwierzęta - pędzące czynny
tryb życia nocą.
Nowotwór - nienormalny i szkodliwy
rozrost
tkanki
spowodowany
mnożeniem się pewnych komórek
organizmu.
Nukleoid – inaczej  genofor, pełni
rolę  jądra komórkowego u 
organizmów prokariotycznych, to nić
 DNA bez  błony jądrowej i 
jąderka. Służy do kierowania 
czynnościami życiowymi komórki i jest
 dziedziczony.
Nukleoplazma ( karioplazma, 
kariolimfa,  sok jądrowy) – wypełnia
wnętrze  jądra, w niej zawieszone są
 jąderka,  chromatyna i składniki
przejściowe,
stanowi
najbardziej
uwodnioną część jądra.
96
Nukleproteidy - związki utworzone z
połączenia  kwasów nukleinowych i
 białek. Istotne składniki jąder
komórkowych roślin i zwierząt jako
czynniki niezbędne do życia komórek.
Numeryczna
odpowiedź
zależność tempa wzrostu populacji
konsumenta od obfitości (zagęszczenia,
biomasy)  zasobów ( funkcjonalna
odpowiedź).
Nutrienty  biogeny, związki
pokarmowe.
O
bciążenie
rzeki
-
ilość wszelkiego materiału mineralnego
i organicznego przenoszonego przez
rzekę.
Obieg wody - drogi krążenia wody
miedzy organizmami żywymi a ich
środowiskiem.
Objaw chorobowy  choroba
fizjologiczna.
Obojnak - organizm wytwarzający
męskie i żeńskie komórki rozrodcze.
Obręb ochronny - suma wydzieleń w
rezerwacie przyrody, w których ma
zastosowanie ten sam cel i forma
ochrony.
Obsydian - skała o szklistym
wyglądzie
(szkło
wulkaniczne)
utworzona przez szybkie stężenie
pewnych law.
Obszar bezodpływowy - teren, z
którego wody powierzchniowe nie 
odpływają do morza, lecz kończą swój
bieg w bezodpływowym  jeziorze,
bagnie lub giną po drodze; terminem
tym obejmuje się również obszary
bezwodne.
Obszar bezwodny - teren, na
którym brak sieci  cieków stałych i
okresowych, występują jedynie  cieki
chwilowe.
Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu
na wyróżniający się  krajobraz o
zróżnicowanych
ekosystemach,
wartościowe ze względu na możliwość
zaspokajania potrzeb związanych z
turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną
funkcją korytarzy ekologicznych. dla
całego obszaru chronionego krajobrazu
lub jego części, w zależności od potrzeb
wynikających z jego ochrony.
Obszar
specjalnej
ochrony
ptaków - obszar wyznaczony, zgodnie
z przepisami prawa Unii Europejskiej,
do
ochrony
populacji
dziko
występujących ptaków jednego lub
wielu gatunków, w którego granicach
ptaki
mają
korzystne
warunki
bytowania w ciągu całego życia, w
dowolnym jego okresie albo stadium
rozwoju;
Ocean  część wszechoceanu, 
oceanu światowego – wyodrębniona
geograficznie, fizycznie i chemicznie
słona część hydrosfery wraz z
przyległymi
morzami
oddzielona
kilkoma kontynentami pokrywająca
około 71 % powierzchni Ziemi. Na
hemisferze północnej zajmuje się 61%,
na hemisferze południowej aż 81%.
Wszechocean dzieli się na 5 oceanów:
Pacyfik, Atlantyk, Indyjski, polarny
Arktyczny, polarny Antarktyczny.
Oceanarium – gigantyczne akwaria
morskie, mogą to być odgrodzone
części zatok morskich, gdzie okresowo
przetrzymuje się i eksponuje okazy
fauny i flory oceanicznej.
Oceaniczny grzbiet - esowaty
grzbiet górski wyrastający z głębokiego
dna oceanicznego.
Oceanizacja
–
jest
wzrostem
wpływów oceanu w morzu np. zwiększa
się zasolenie lub ilość hydrobiontów
pełnosłonych.
Oceanografia – jest to nauka o
środowisku morskim, jego zjawiskach i
procesach. Wyróżnia się oceanografię
podstawową (fizyczna, biologiczna),
stosowaną (np. rybacka) oraz opisowa.
97
Oceanologia
nauka
o
właściwościach
geograficznych,
fizycznych,
chemicznych
i
biologicznych
mórz
i
oceanów.
Oceanologia
podstawowa
to
–
oceanobiologia,
oceanochemia,
oceanofizyka,
oceanogeologia
czy
oceanometeorologia.
Ocealologia
stosowana to –oceanografia rybacka
oraz oceanotechnika.
Ocena
oddziaływania
na
środowisko (OOS) - jest zespołem
czynności podjętych w celu opracowania
opinii dotyczącej wpływu planowanej
inwestycji na środowisko.
Ochrona

krajobrazowa
zachowanie cech charakterystycznych
danego krajobrazu.
Ochrona aktywna  ochrona
czynna.
Ochrona bierna  bierna ochrona.
Ochrona biologiczna - nowoczesne
metody zwalczania  szkodników
poprzez wprowadzanie ich naturalnych
 drapieżników. Metody te oparte są
na równowadze biologicznej między 
szkodnikiem a jego drapieżcą.
Ochrona częściowa - ochrona
gatunków roślin, zwierząt i grzybów
dopuszczająca możliwość redukcji
liczebności
populacji
oraz
pozyskiwania
osobników
tych
gatunków lub ich części.
Ochrona czynna - stosowana, w
razie potrzeby jako zabiegi ochronne w
celu przywrócenia naturalnego stanu
ekosystemów i składników przyrody
lub zachowania siedlisk przyrodniczych
oraz siedlisk roślin, zwierząt lub
grzybów.
Ochrona ex situ - ochrona gatunków
roślin, zwierząt i grzybów poza
miejscem
ich
naturalnego
występowania oraz ochrona skał,
skamieniałości
i
minerałów
w
miejscach ich przechowywania.
Ochrona gatunkowa ma na celu
zapewnienie przetrwania i właściwego
stanu dziko występujących roślin,
zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk,
gatunków
rzadko
występujących,
endemicznych,
podatnych
na
zagrożenia i zagrożonych wyginięciem
oraz objętych ochroną na podstawie
umów międzynarodowych, a także
zachowanie różnorodności gatunkowej
i genetycznej. W stosunku do gatunków
chronionych stosuje się zakazy lub
ograniczenia w postaci: 1) ochrony
ścisłej; 2) ochrony częściowej.
Ochrona in situ - ochrona gatunków
roślin, zwierząt i grzybów, a także
elementów przyrody nieożywionej, w
miejscach
ich
naturalnego
występowania.
Ochrona przyrody w Polsce polega
na
zachowaniu,
zrównoważonym
użytkowaniu
oraz
odnawianiu
zasobów,
tworów
i
składników
przyrody: 1.dziko występujących roślin,
zwierząt i grzybów; 2.roślin, zwierząt i
grzybów objętych ochroną gatunkową;
3. zwierząt prowadzących wędrowny
tryb
życia;
4.

siedlisk
przyrodniczych;
5.
siedlisk
zagrożonych wyginięciem, rzadkich i
chronionych gatunków roślin, zwierząt
i grzybów; 6. tworów przyrody żywej i
nieożywionej oraz kopalnych szczątków
roślin i zwierząt; 7.  krajobrazu; 8.
zieleni w miastach i wsiach; 9. 
zadrzewień.
Ochrona ścisła - całkowite i trwałe
zaniechanie bezpośredniej ingerencji
człowieka w stan ekosystemów, tworów
i składników przyrody oraz w przebieg
procesów przyrodniczych na obszarach
objętych ochroną, a w przypadku
gatunków - całoroczną ochronę
należących do nich osobników i
stadiów ich rozwoju.
Ochrona
wód
racjonalne
gospodarowanie
zasobami
wód,
zapobieganie lub przeciwdziałanie
naruszeniu w nich równowagi.
Ochrona zasobów naturalnych taki sposób wykorzystywania zasobów
naturalnych, który nie prowadzi do
całkowitego ich wyniszczenia. Wymaga
to przeprowadzenia odpowiednich
badań, umiejętnego postępowania i
98
ochrony  ekosystemów, siedlisk i
gatunków
w
celu
utrzymania
odpowiedniej
równowagi
w
naturalnych siedliskach.
Oczerety – dobrze rozwinięte rośliny
naczyniowe
szuwaru
wysokiego,
drugiej strefy w  jeziorze.
Oczka - powstałe wskutek wytopienia
bryły martwego lodu niewielkie,
przeważnie
okrągławe,
płytkie
zagłębienia
terenowe,
zwykle
wypełnione wodą lub podmokłe.
Oczyszczalnia ścieków - jest
zakładem
lub
pomieszczeniem
(kontener)
gdzie
oczyszczeniu
fizycznemu,
chemicznemu
i

biologicznemu
podlegają
ścieki.
Mechaniczne oczyszczanie polega na
odcedzeniu przez sita, kraty, filtry
piaskowe,
odtłuszczaniu
wody;
chemiczne
oczyszczanie
jest
usuwaniem zanieczyszczeń z wody w
wyniku ekstrakcji,  koagulacji,
destylacji,
wytracania,
utleniania,
odkażania;
natomiast
biologiczne
oczyszczanie
jest
rozłożeniem
substancji organicznych przez 
drobnoustroje (m.in.  bakterie, 
grzyby) znajdujące się w osadzie
czynnym. Wszystkie procesy, takie jak:
oddzielanie osadu przez sedymentację,

filtrowanie,
odpiaszczanie,
biologiczne utlenianie itp., które
prowadzą do usunięcia zanieczyszczeń.
Tak oczyszczona woda może ponownie
być włączona do  cyklu wody bez
ryzyka zatrucia organizmów lub
wykorzystana do spożycia.
Oczyszczalnia wody - wszystkie
procesy, takie jak: magazynowanie, 
filtrowanie i sterylizacja, które służą
stacjom uzdatniania do utrzymania
wody pitnej w odpowiedniej czystości.
Woda przeznaczona do spożycia
pobierana jest z rzek,  jezior i studni
podziemnych.
Dlatego
też

zanieczyszczenia
przemysłowe
i
rolnicze nie powinny przekraczać
dopuszczalnych stężeń.
Odbiornik – jest  ciekiem
naturalnym lub sztucznym do którego
spływają
wody
z
terenów
odwadnianych.
Odczyn pH - chemiczna właściwość
wód, roztworów a także gleb
wynikająca z obecności  jonów
wodorowych.
Oddechowy
barwnik

cząsteczka, polimer lub inny kompleks
przystosowany do wiązania tlenu, w
układzie krążenia, np.  hemoglobina.
Oddychania iloraz - stosunek ilości
CO2 produkowanego do ilości tlenu
zużytego w procesie oddychania.
Oddychanie  czynność żywych
organizmów
polegająca
na
przeprowadzaniu
reakcji
z
wyzwoleniem energii ina zużycie tlenu
w procesie tlenowego  metabolizmu.
W wyniku tych reakcji powstają tzw.
produkty przemiany materii, których
komórki nie mogą już dalej utleniać.
Potocznie 
ruchy oddechowe.
Oddychanie u bezkręgowców wodnych
i ryb dzieli się na trzy etapy:
oddychanie zewnętrzne (pobieranie
tlenu ze środowiska do wnętrza
organizmu), transport tlenu przez krew
do komórek i  wydalanie CO2 ,
oddychanie
wewnętrzne
jest
utlenianiem biologicznym w

komórkach.
Oddychanie
beztlenowe

fermentacja.
Oddychanie komórkowe - główne
źródło energii w  komórkach, jest
wielostopniowym
procesem

utleniania  związków organicznych
do prostych, ubogich w energię
związków
nieorganicznych:

dwutlenku węgla i wody. Stopniowo
uwalniana energia jest zmagazynowana
w formie użytecznej  metabolicznie,
czyli w postaci  ATP, proces ten
odbywa się w  mitochondriach.
Odmiana - zespół osobników tego
samego gatunku podobnych do siebie,
99
różniących się zaś od pozostałych
osobników owego gatunku.
Odnoga - mały strumień płynący od
głównego  potoku; potoki takie są
charakterystyczne dla delt.
Odnowienie
w
leśnictwie:
wyhodowanie nowego pokolenia lasu.
Odpływ - okresowo powtarzające się
obniżenie poziomu wody w morzach i
oceanach, głównie pod wpływem pola
grawitacyjnego księżyca. Odpływem
jest również ubytek wód z obszaru
dorzecza w określonym czasie drogami
powierzchniowymi i podziemnymi.
Odporność - zdolność organizmu do
wytwarzania

przeciwciał
niszczących pewne substancje lub 
mikroorganizmy. Człowiek czy zwierzę
jest dzięki temu uodporniony przeciw
obecności (infekcji) w jego środowisku
wewnętrznym tej właśnie substancji
lub tego  mikroorganizmu i przeciw
zaburzeniom, które mogłyby one
wywołać.
Odruch - określona  czynność
zachodząca u zwierzęcia za każdym
razem, kiedy działa na nie ten sam 
bodziec, ale która nie zachodzi w
przypadku uszkodzenia odnośnego 
nerwu.
Odsalanie
wody
proces
otrzymywania wody pitnej z wody
morskiej.
Odstojnik - sztuczny zbiornik wodny,
w którym utrzymywany jest powolny
przepływ wody, w wyniku którego
następuje osadzanie na jego dnie
cząstek stałych zawieszonych w wodzie.
Odsypisko (odsyp) - nagromadzenie
aluwiów po jednej stronie głównego
nurtu, najczęściej między  plosami,
na przemian po obu stronach  rzeki.
Odtlenianie
wody
–
jest
zmniejszeniem
zawartości
tlenu
rozpuszczonego w wodzie.
Odżywianie - wszystkie czynności
niezbędne
do
utrzymania
życia
osobnika (trawienie, oddychanie).
Ognisko trzęsienia Ziemi - obszar
położony w głębi Ziemi, gdzie powstają
sprężyste fale powodujące trzęsienie.
Okno hydrologiczne  wyspa
utworów przepuszczalnych dla wody
wśród utworów nieprzepuszczalnych,
np. wyspa piasków nie przykrytych 
gytią
w
obrębie
torfowiska
pojeziernego.
Okostna  tkanka okrywająca kość (z
wyjątkiem połączeń stawowych) i
wytwarzająca tkankę kostną.
Okrajek
pas
roślinności
wykształcającej się spontanicznie od
zewnętrznej strony
skraju
lasu,
zadrzewień lub zarośli; obrzeże 
torfowiska, do którego wpływają wody
z bezpośredniego otoczenia, często w
formie rynnowego zagłębienia.
Okrajek nitrofilny - płat roślinności
reprezentujący jedno ze zbiorowisk
okrajkowych,
budowanych
przez
azotolubne gatunki żyznych siedlisk
bądź przez jednoroczne gatunki typowe
dla miejsc zaburzonych.
Okrajkowe gatunki - gatunki roślin
charakterystyczne
(znajdujące
najlepsze
warunki
swego
występowania)
dla
zbiorowisk
okrajkowych.
Okrajkowe
zbiorowiska
zbiorowiska roślinne roślin zielnych
typowe dla strefy skraju lasu, ale
występujące także na siedliskach
wtórnych, np. na przydrożach, w
parkach, w zaniedbanych sadach i
ogrodach, jako składniki kompleksów
roślinności w zniekształconych lasach,
a nawet na siedliskach  ruderalnych.
Okres fali - czas pomiędzy przejściem
dwóch sąsiednich grzbietów fali przez
jeden ustalony punkt.
Okres geologiczny - podstawowe
odcinki czasu, na które podzielono 
ery geologiczne.
Okres pływu - czas pomiędzy dwoma
kolejnymi wysokimi lub niskimi
poziomami morza.
100
Okrywająca tkanka - zespół
komórek
okrywających
ciało
wielokomórkowego organizmu.
Oksydoreduktazy
- klasa 
enzymów o wysokiej specyficzności,
katalizujących
reakcje
oksydoredukcyjne.
Oksyhemoglobina  hemoglobina
utleniona. Litr krwi może w tej postaci
przenieść dwa decylitry tlenu i
przekazać go potrzebującym tkankom.
Oksyklina – jest w zbiornikach
wodnych warstwą „skoku” tlenowego
tzn. zmniejszenia się ilości tlenu o
1mg/litr na 10 m głębokości. Oksyklina
pokrywa się zazwyczaj z  chemokliną,
 termokliną i  piknokliną.
Okwiat - najbardziej zewnętrzna
część kwiatu, zwykle  kielich i 
korona.
Olejki gorczyczne - powodują ostry
smak m.in. cebuli, czosnku, gorczycy,
papryki.
Oligocen - trzecia epoka 
trzeciorzędu. Rozpoczęła się przed 35
milionami, trwała zaś około 10
milionów lat.
Oligohalinowa strefa – strefa silnie
rozcieńczonych wód morskich o
zasoleniu w granicach 0,5 – 5,0 %o
gdzie
dominują
organizmy
słodkowodne  oligohalobionty.
Oligomiktyczne jezioro  jezioro,
którego wody nie co roku ulegają
pełnemu wymieszaniu ( miktyczne
typy jezior).
Oligosaproby
organizmy
występujące w wodach czystych.
Oligotrofia – jest stanem  trofii
wód
wyróżniającym
się
niską
zawartością substancji pokarmowych,
barwą wody niebieską, znaczną
przezroczystością i niską ilością 
biogenów, soli mineralnych, brakiem
substancji  humusowych oraz
niezwykle ubogą produktywnością
biologiczną.
Oligotroficzne jezioro  jezioro o
wodach bardzo ubogich w substancje
pokarmowe,
z
reguły
o
charakterystycznym
wyglądzie
(przejrzysta woda, skąpa roślinność).
Oligotroficzny
zbiornik
rezerwuar o niewielkiej zawartości
pierwiastków  biogennych w wodzie,
niewielkim
tempie
produkcji
pierwotnej i nieznacznej zawartości
materii organicznej w wodzie i osadach
dennych ( eutroficzny zbiornik, 
mezotroficzny zbiornik,  trofia).
Oligotyp – jest niską zawartością
jakiegoś czynnika w środowisku np.
mało  fosforanów czy  azotanów,
mało  mikroelementów.
Ols - żyzny las olszowy lub jesionowy
siedlisk bagiennych.
Ombrogeniczne torfowisko 
torfowisko
nawadniane
wodami
opadowymi.
Ontogeneza - rozwój osobnika
począwszy od jaja, inaczej rozwój
osobniczy.
Oogamety  gameta męska i żeńska
różnią się wielkością i zdolnością
poruszania,  gameta żeńska nie ma
możliwości ruchu i jest większa, 
gameta męska jest mała i porusza się.
Oosfera  gameta żeńska roślin
(zalążek).
Opad całkowity zanieczyszczeń –
jest sumą depozycji mokrej (opadu
mokrego) i depozycji suchej (pył
osadzony na powierzchni ziemi).
Opady
atmosferyczne
są
produktami kondensacji i krystalizacji
pary wodnej zawartej w atmosferze,
które w następstwie opadają na
powierzchnie ziemi. Pionowe opady to:
deszcz, mżawka, krupa śnieżna, śnieg,
ziarna lodowe, grad i słupki lodowe;
poziome opady to: rosa, szron, szadź i
gołoledź.
Oparzelisko jest zazwyczaj grząskim
miejscem lub bagnistym i nie
zamarzającym na okres zimy. Wiąże się
to z obecnością źródła o stałej
temperaturze
wody
wyższej
od
otoczenia, a na zbiornikach otwartych
w strefie przybrzeżnej, gdzie jest dużo
wody typu  humusowego, jest
101
miejscem niebezpiecznym z powodu
cienkiej warstwy lodu.
Operat
wodno-prawny
dokumentacja
sporządzana
dla
inwestycji
istniejących
lub
projektowanych
które
można
prowadzić
po
uzyskaniu
administracyjnego
pozwolenia
na
szczególne korzystanie z wód; określa
sposób,
zakres
oraz
warunki
korzystania z wód.
Opłucna - błona surowicza otaczająca
płuca.
Optymalne
zerowanie
optymalizacja zysku energetycznego
netto w jednostce czasu w procesie
wyboru i pozyskiwania pokarmu.
Orbita
gwiazdy
(również
trajektoria, czyli tor) - droga w
przestrzeni kosmicznej, po której
porusza
się
gwiazda.
Tworzy
najczęściej krzywą zamkniętą w postaci
elipsy.
Ordowik (ordowicki okres) - drugi
okres ery paleozoicznej, rozpoczął się
około 500 milionów lat temu. trwał 75
milionów lat.
Organellum
komórkowe
definiuje się jako aktywny 
metabolicznie  składnik komórki
charakteryzujący
się
specyficzną
budową,
specyficznym
składem
enzymatycznym i wykonującym w niej
określone funkcje.
Organiczne związki - związki
pierwiastka węgla (z wyjątkiem
nielicznych, jak tlenki węgla, węglany,
węgliki, cyjanki itp., tradycyjnie
rozpatrywane
w
chemii
nieorganicznej). Nauka o związkach
organicznych to  chemia organiczna.
Organizm - istota żywa.
Organizm roślinny  organizm
charakteryzujący
się
określonymi
cechami:
jest

autotroficzny,
zbudowany ze specyficznych 
komórek roślinnych.
Organizm zwierzęcy  organizm
charakteryzujący
się
określonymi
cechami: jest  heterotroficzny,
zbudowany ze specyficznych 
komórek zwierzęcych.
Organizmy allochtoniczne – w
przeciwieństwie
do

autochtonicznych pochodzą spoza
granic  ekosystemu. W podobny
sposób określamy martwą materię
organiczną lub  zanieczyszczenia
które znajdą się w  ekosystemie w
wyniku
przetransportowania

ciekami.
Organizmy eukariotyczne - to
organizmy zbudowane z  komórek o
wyższym stopniu organizacji niż 
organizmy prokariotyczne,  jądro
komórkowe jest oddzielone od 
cytoplazmy  błoną jądrową, 
organelle w tych komórkach są
oddzielone od cytoplazmy pojedynczą
lub podwójną  błoną. W obrębie
eukariontów wyróżnia się:  Zoa, 
Plantae,  Fungi,  Protista.
Organizmy osiadłe zwane inaczej

haptobentosem
znajdują

siedlisko na zanurzonym w wodzie
twardym substracie, na całe życie.
Organizmy pelagiczne - ogół
organizmów żywych zasiedlających 
pelagial i zaliczamy do nich 
fitoplankton  zooplankton  nekton
 neuston i  pleuston.
Organizmy
prądolubne
posiadające specjalne przystosowania
do życia w prądzie wody nazywane są
 reofilami.
Organizmy prokariotyczne 
organizmy zbudowane z jednej lub
wielu  komórek, nie posiadających 
jądra komórkowego. Zalicza się do nich
 bakterie właściwe,  cyjanobakterie
i  archebakterie.
Organizmy wodne – nazywane są
 hydrobiontami,  organizmy
słodkowodne są to  limnobionty,
organizmy słonawowodne nazywane są
 miksohalinobiontami a organizmy
morskie  halinobiontami (syn.
halobiontami).
102
Organizmy wodne zimnolubne
nazywane są  kryofilami w
odróżnieniu od organizmów wodnych
ciepłolubnych zwanych  termofilami.
Organotrofia - proces odżywiania
się, w którym jako donory 
elektronów
są
wykorzystywane
substancje organiczne ( litotrofia).
Ornitofauna  avifauna, ogół
ptaków żyjąca na danym obszarze.
Ornitologia - nauka o ptakach.
Ortograda - jest typem krzywej
zawartości tlenu w  jeziorach
oligotroficznych, która ukazuje zmiany
tlenu ze wzrostem głębokości.
Osad - cząstki o genezie organicznej
lub nieorganicznej, osadzające się w
luźnej formie.
Osad
biogeniczny
zawiera
materiał wytworzony przez rośliny lub
zwierzęta, np.  rafy koralowe,
fragmenty muszli oraz skorupki
okrzemek, promienic, otwornic oraz
kokkolitoforów.
Osad czynny - jest zespołem 
mikroorganizmów takich jak 
bakterie, pierwotniaki, wrotki, sinice,
czasami skąposzczety, nicienie i larwy
owadów które unoszą się biernie w
postaci
kłaczków
w
ściekach.
Organizmy te spełniając swoje funkcje
życiowe mineralizują ścieki co stanowi
podstawę biologicznego oczyszczania
ścieków. Osad czynny jest technologią
oczyszczania ścieków, których główną
cechą jest recyrkulacja biomasy. Osad
czynny jest definiowany zarazem jako
sztuczny  ekosystem pozostający pod
nieustannym wpływem zmieniających
się czynników  abiotycznych oraz 
biotycznych.
Osad denny - są to cząsteczki
mineralne ( osad terrygeniczny) i
organiczne ( osad biogeniczny)
zgromadzone na dnie wód lenitycznych
lub lotycznych. W  jeziorach osady te
nazywane są: protopedonem,  gytią,
 sapropelem, tyrfopelem( dy) i
pelogenem.
Osad hydrogeniczny - utworzony
przez
sedymentację
substancji
wytrącających się w wodzie morskiej
lub powstający na dnie morza na
drodze wymiany  jonowej między
osadem istniejącym a wodą morską,
np. konkrecje żelazowo - manganowe,
fosforyty,
glaukonit,
filipsyt,
montmorylonit.
Osad kosmogeniczny - każdy osad
pochodzący z przestrzeni zewnętrznej
kuli ziemskiej.
Osad litogeniczny - składający się z
ziaren mineralnych pochodzących ze
skał
kontynentów
i
wysp,
transportowany do oceanu przez wiatr
lub płynącą wodę.
Osad pelagiczny - iły nieorganiczne
 abysalne i  muły organiczne,
osadzające się niezwykle wolno na dnie
głębokiego oceanu.
Osad terrygeniczny - pochodzi z
materiału zawleczonego do morza z
kontynentu, osadza się szybko na 
szelfie kontynentalnym w postaci
drobnoziarnistego ilu,  mułu, piasku
i żwiru a także głazów i bloków
skalnych. Osady muliste w rzekach
nagromadzone są zwykle w 
zatokach, zastoiskach i  łachach.
Nanosiny lądowe na  stoku
kontynentalnym w morzu znane są pod
nazwą  turbidyt.
Osadnik – sztuczny zbiornik wodny o
powolnym
przepływie
wody,
przeznaczony jest do osadzania na jego
dnie zawiesiny wodnej. Jest to zbiornik
przeznaczony
do
wstępnego
oczyszczania ścieków.
Osadniki
gnilne
są
kilkukomorowymi
zbiornikami
służącymi do gromadzenia ścieków tam
gdzie nie ma kanalizacji. Zbiorniki te
(nazywane
również szambami)
opróżniane są okresowo przez wozy
asenizacyjne, które te ścieki odwożą do
punktów zlewnych ścieków lub do
oczyszczalni.
Osady - zespół materiałów stałych,
pokrywających
określony
teren.
103
Powstają przez działanie powietrza,
wody, lodu lub organizmów żywych.
Osmokonformer
organizm,
którego płyn zmienia się wraz ze
zmianą koncentracji rozpuszczonych 
jonów w środowisku zewnętrznym.
Osmoregulacja - regulacja stężeń
roztworów elektrolitów i związków
organicznych w płynach ustrojowych
oraz
ich
objętości,
a
także
utrzymywanie  równowagi wodnej
organizmu.
Osmoregulator - organizm, który
reguluje koncentrację rozpuszczonych
 jonów w płynach ustrojowych
niezależnie od zmian w środowisku
zewnętrznym.
Osmoza - jest to samorzutne
przenikanie rozpuszczalnika przez
przegrodę

(błonę)
półprzepuszczalną z roztworu o
stężeniu mniejszym (lub z czystego
rozpuszczalnika) do roztworu o
stężeniu większym.
Osocze – składnik  krwi, w którym
zawieszone są  komórki krwi.
Osteoblasty - komórki tkanki
kostnej.
Ostoja - miejsce o warunkach
sprzyjających
egzystencji
roślin,
zwierząt lub grzybów zagrożonych
wyginięciem lub rzadkich gatunków;
Ostroga - niska, sztuczna konstrukcja
hydrotechniczna biegnąca od  brzegu
w morze; wykonuje się ją w celu
stworzenia przeszkody dla transportu
materiału wzdłuż  brzegu; w efekcie
tworzy się  plaża. W rzekach ostrogi
formuje
się
w
kształcie
tam
wysuniętych z jednego  brzegu w
kierunku środka rzeki w celu
przesunięcia jej nurtu. Wyróżnia się
ostrogi
rzeczne:
przeciwprądowe,
prostopadłe, zaprądowe i równoległe
do  brzegu.
Ostrów  wyspa na rzecze lub 
jeziorze.
Ostrzegawcze lub odstraszające
ubarwienie
charakterystyczne
dla
zwierzęcia
niebezpiecznego
(jadowitego,
niejadalnego),
pozwalające innym zwierzętom je
rozpoznawać.
Oszyjek  zbiorowisko krzewów
tworzące się na granicy lasu z formacją
nieleśną, będące obok  okrajka i
ewentualnego  welonu jednym z
elementów strefy skraju lasu.
Otoczka jądrowa – to podwójna 
błona białkowo-lipidowa zwana 
błoną jądrową, zewnętrzna przechodzi
w  siateczkę śródplazmatyczną. W
błonie jądrowej znajdują się  pory.
Otrzewna
błona
surowicza
składająca się z dwóch warstw, jedna
otacza  narządy położone w jamie
brzusznej, druga przylega do ściany
wewnętrznej tej jamy ( jama ciała).
Otulina - strefa ochronna granicząca z
formą ochrony przyrody i wyznaczona
indywidualnie dla formy  ochrony
przyrody w celu zabezpieczenia przed
zagrożeniami
zewnętrznymi
wynikającymi z działalności człowieka;
Outwelling - ujście  biogenów z 
estuarium lub słonych mokradeł
morskich do wód szelfowych.
Owoc
zalążnia
kwiatu
przekształcona po  zapłodnieniu i
zawierająca  nasienie. Niekiedy w
skład owocu wchodzą również inne
wytwory liści lub osi pędów.
Owocolistek  narząd rośliny
tworzący wraz z zalążkami żeński 
narząd rozrodczy kwiatu.  Słupek jest
zrośniętym owocolistkiem i może
powstać z jednego owocolistka (groch),
z wielu odrębnych owocolistków
(zawilec) lub z licznych zrośniętych w
całość (goździk, lilia).
Ozon - gaz o cząsteczce składającej się
z trzech  atomów tlenu (O3). 
Cząsteczka gazu tlenu składa się z
dwóch atomów (O2).
Ozonowanie wody – jest jedną z
chemicznych metod dezynfekcji wody
przy pomocy nasyconego ozonu.
104
P
/B
współczynnik
-
stosunek wielkości produkcji P do
wielkości biomasy B.
Pagofile – jest to zespół organizmów
spędzających część swego życia w
lodzie lub na jego powierzchni.
Pagon  zbiorowisko organizmów
wmarzniętych czasowo w lód. Po
rozmarznięciu wracają one do życia
(przykładem wśród ryb są częściowo
karaś i lin).
Pak lodowy - pole lodu morskiego
innego niż  lód stały, niezależnie od
jego postaci lub rozmieszczenia na
powierzchni wody.
Paleolit
część
czwartorzędu
charakteryzująca
się
różnymi
narzędziami
z
obtłukiwanego
kamienia, sporządzanymi przez istoty
ludzkie.
Paleontologia - nauka biologiczna
zajmująca się badaniem historii życia
na Ziemi.
Palinologia – dział botaniki badający
pyłki i zarodniki oraz sposoby ich
rozprzestrzeniania się.
Paludologia - łac. paludes = bagna,
dział hydrografii dotyczący bagien.
Paludyfikacja  zabagnianie.
Parapodia  narządy ruchu u
wieloszczetów.
Są
to
parzyste,
umięśnione wyrostki umieszczone po
bokach każdego pierścienia ciała.
Park krajobrazowy - obejmuje
obszar chroniony ze względu na
wartości przyrodnicze, historyczne i
kulturowe oraz walory  krajobrazowe
w celu zachowania, popularyzacji tych
wartości
w
warunkach
zrównoważonego rozwoju. Zwykle
obszary
graniczące
z
parkiem
krajobrazowym chronione są otuliną.
Park narodowy - obejmuje obszar
wyróżniający
się
szczególnymi
wartościami
przyrodniczymi,
naukowymi, społecznymi, kulturowymi
i edukacyjnymi, o powierzchni nie
mniejszej niż 1.000 ha, na którym
ochronie podlega cała przyroda oraz
walory  krajobrazowe. Obszary te
tworzy się w celu zachowania
różnorodności biologicznej, zasobów,
tworów
i
składników
przyrody
nieożywionej
i
walorów
krajobrazowych,
przywrócenia
właściwego
stanu
zasobów
i
składników przyrody oraz odtworzenia
zniekształconych
siedlisk
przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk
zwierząt lub siedlisk grzybów.
Partenogeneza  dzieworództwo,
typ  rozmnażania owadów, zdolność
do  rozwoju  jaja bez 
zapłodnienia, występuje u owadów
często. Wyróżniamy kilka typów
partenogenezy:  p. cykliczna,  p.
stała,  p. jednostronna,  p.
sporadyczna.
Partenogeneza cykliczna – jeden z
typów  partenogenezy u owadów,
występuje np. u mszyc, u których
jesienią pojawia się pokolenie płciowe i
składane są zapłodnione jaja, które
zimują. Natomiast w okresie wegetacji
samce nie występują. Jest to zjawisko
przemiany pokoleń. Takie czasowe 
rozmnażanie bez udziału samców jest
bardzo korzystne dla  gatunku, gdyż
odpowiedni  genotyp nie podlega 
rekombinacji), a płodność jest wtedy
dwukrotnie większa.
Partenogeneza jednostronna –
jeden z typów  partenogenezy u
owadów, np. u pszczoły. Trutnie
pochodzą z jaj nie zapłodnionych, a z
zapłodnionych matka.
Partenogeneza sporadyczna –
jeden z typów  partenogenezy u
owadów,
występująca
tylko
w
określonych warunkach.
Partenogeneza stała – jeden z
typów  partenogenezy, samce nie są
105
znane. Ten typ występuje u owadów
rzadko.
Pasaty – regularnie przesuwające się
masy powietrza z subtropikalnych stref
wysokiego ciśnienia ku równikowi, z
północnego wschodu na półkuli
południowej. Wiatry te są podstawą
systemu cyrkulacji powierzchniowych
prądów
oceanicznych
(prądy
pasatowe).
Pasma
wiatrowe
pasma
pływających
zawiesin
ułożone
równolegle do kierunku wiatru jako
wynik cyrkulacji Langmuira.
Pasożyt - organizm żyjący stale lub
okresowo na ciele bądź wewnątrz ciała
osobnika innego gatunku. Karmi się
jego sokami ustrojowymi, tkankami
lub przygotowanym przezeń dla siebie
pożywieniem. Na przykład: kanianka,
zarodziec malaryczny, tasiemiec.
Pasożytnicze choroby - choroba
ludzi lub zwierząt wywołana przez
pasożyty zwierzęce.
Patogeny – czynniki wywołujące 
choroby fizjologiczne u roślin i
zwierząt.
Pączek - część wielokomórkowa żywej
istoty zdobią do powiększania się i
wytworzenia nowego  narządu, a
nawet osobnika, jak u stułbi. Termin
ten nie bywa używany w odniesieniu
do  narządu, jakim jest korzeń.
Pedogeneza (neotenia) – zdolność
 rozmnażania owadów niedojrzałych,
 larwalnych. Wiąże się z 
partenogenezą i  żyworodnością.
Pelagial – strefa otwartej wody w 
jeziorach jest to również  środowisko
otwartego  oceanu, podzielone na 
rejon nerytyczny (0-200 m głębokości)
i rejon  oceaniczny (głębokość ponad
200 m).
Pelagiczna - istota żyjąca na pełnym
morzu. Organizmy pelagiczne tworzą
 plankton lub  nekton.
Pelagiczna strefa - obszar morza
pokrywający strefy  batialną i 
abysalną.
Pelagiczne osady - sedymenty
otwartego morza złożone ze skorup i
resztek fauny morskiej.
Pelagofile – organizmy żyjące w
otwartej strefie wód  jeziornych lub
oceanicznych.
Pelofile
są
organizmami
zasiedlającymi powierzchnie  mułu
 jeziornego tzw. peloid (
epipelonu) lub głębszych jego warstw
( endopelonu).
Pelogen - inaczej biopel, górne
półpłynne osady denne o  koloidalnej
konsystencji. W  jeziorach jest to faza
przejściowa między przydenną warstwą
wody a osadem właściwym. Występuje
zwykle w  jeziorach  eutroficznych i
 dystroficznych.
Peloid
jest
środowiskiem
nie
porośniętym przez  hydrofity, ma
charakter mulisty, zasiedlony przez 
pelon.
Pelon fauna  bentosowa dna
mulistego  zoobentos.
Penis  prącie.
Perigeum - punkt orbity satelity
Ziemi (Księżyca) najbliższy Ziemi.
Perihelium - najbliższy od Słońca
punkt wokółsłonecznej orbity planety
lub komety.
Perkolacja - przemieszczanie się
wody i roztworów w glebie.
Perm - ostatni (szósty) okres ery
paleozoicznej. Rozpoczął się przed 280
milionami lat, a trwał 50 milionów lat.
Peroksysomy (mikrociała) - są to
kuliste  organelle komórkowe
otoczone  pojedynczą  błoną
cytoplazmatyczną i zawierające enzymy
szlaku oddechowego. Pełnią ważną rolę
w procesach oddechowych a energia
wyzwolona w reakcjach  utleniania
zachodzących w peroksysomach, nie
jest magazynowana w cząsteczkach 
ATP, lecz ulega rozproszeniu w postaci
ciepła, u  ssaków uczestniczą w
rozkładzie
bardzo
toksycznego
nadtlenku wodoru, przy czym tlen
może być przenoszony na odpowiednie
106
akceptory, biorą udział w syntezie 
cholesterolu i  kwasów żółciowych.
Peryfiton – jest zbiorowiskiem
drobnych
organizmów
wodnych
poroślowych,
związanych
z
powierzchnią  substratu twardego w
wodzie takich jak rośliny (epifiton) lub
zwierząt (epizoon) lub głazów czy
betonu (epiliton).
Pestkowiec  owoc mięsisty z
pestką zawierającą nasienie otoczone
twardą skorupą powstałą ze zdrewniałej wewnętrznej ściany zalążni.
Pestycydy, biocydy - substancje
chemiczne używane do zwalczania 
szkodników. Wyróżnia się środki
chwastobójcze

herbicydy,
glonobójcze  algicydy, grzybobójcze
–
fungicydy,
owadobójcze

insektycydy etc.
Pępowina - sznur zawierający tętnice
i żyły, który łączy  zarodek, a później
płód ssaka z łożyskiem.
Piana jest specyficznym układem
dyspersyjnym na który składa się duża
ilość
pęcherzyków
powietrza
otoczonych błonką wody (lub cieczy).
Piasek - cząstki mineralne skały
macierzystej o wielkości frakcji od 0,06
do 2 mm. W zależności od pochodzenia
występują piaski kwarcowe z różnymi
domieszkami – skaleni, muskowitu,
glaukonitu, tlenków i wodorotlenków
żelaza a także  minerałów ciężkich.
W warunkach naturalnych zawierają
zawsze domieszkę materii organicznej i
wody co staje się środowiskiem życia
dla fauny  interstycjalnej nazywanej
również  psammonem.
Piaskowiec  skała utworzona z
ziaren
kwarcu
połączonych

minerałem tworzącym spoiwo, czyli
lepiszcze.
Pierśnica - średnica drzewa na
umownej wysokości piersi człowieka 1,30 m od ziemi.
Pierwiastek
(chem.)
ciało
utworzone z identycznych  atomów,
np. wodór, żelazo, węgiel.
Pierwiastek
budulcowy

pierwiastek organogenny.
Pierwiastek
organogenny
–
pierwiastki chemiczne, które budują
wszystkie
związki
organiczne
występujące w komórce, w komórce
zaliczamy do nich  azot,  węgiel, 
tlen,  wodór.
Pierwiastki biogenne - węgiel,
wodór, tlen, azot, fosfor, siarka, które
budują podstawowe związki organiczne
występujące w żywych organizmach.
Pierwiastki
korzystne
to
pierwiastki,
których
obecność
poprawia  wzrost  organizmu lub
zmniejsza jego podatność na choroby,
ale bez których organizm nadal może
funkcjonować, np.  krzem.
Pierwiastki
niezbędne
to
pierwiastki konieczne do prawidłowego
 wzrostu i  rozwoju  organizmu,
będące
strukturalnym
bądź

metabolicznym elementem organizmu,
których funkcji nie może zastąpić
żaden inny pierwiastek, ich niedobór
prowadzi do śmierci organizmu,
zaliczane do  makroelementów i
większości  mikroelementów.
Pierwiastki
śladowe

mikroelementy.
Pierwiastki
śladowe

mikroelementy. Pierwiastki toksyczne to pierwiastki chemiczne, których
obecność wpływa szkodliwie na 
wzrost i rozwój  organizmu, które
mogą
powodować
ograniczenie
dostępności
lub
pobierania

składników mineralnych. Zaliczamy
tutaj pierwiastki, których obecność
nawet w małych ilościach wpływa
niekorzystnie na organizm (np. glin dla
roślin),
ale
również
pierwiastki
klasyfikowane jako  niezbędne, jeśli
występują w dużych ilościach (np. 
sód,  cynk,  miedź,  mangan, 
bor,  molibden).
Pierwotne źródła energii –
energia

promieniowania
słonecznego
i
energia
wiązań
107
chemicznych,
wykorzystywane
w
procesie  fotosyntezy.
Pierwotne źródła materii –
dwutlenek węgla, niezbędny do
przeprowadzenia
procesu

fotosyntezy przez  rośliny.
Piezometr - hydrogeologiczny otwór
obserwacyjny służący do pomiarów
wahań stanów zwierciadła wody
podziemnej.
Piętrzenie - 1) podniesienie poziomu
wody na  cieku lub zbiorniku; 2)
urządzenie do podnoszenia poziomu
wody.
Piknoklina
warstwa
wody
charakteryzująca się gwałtowną zmianą
gęstości w przekroju pionowym. W ten
sposób w  jeziorach oddzielony jest
 epilimnion z lżejszymi wodami od 
hypolimnionu zawierającego cięższe i
chłodniejsze wody zalegające przy dnie.
Pikoplankton  fitoplankton we
frakcji wielkości < 2 (3) μm inna nazwa

planktonu
bakteryjnego
(
fitoplankton
sieciowy,

nanoplankton).
Pile

organelle
komórkowe
występujące jedynie u  organizmów
prokariotycznych,
uczestniczą
w
procesie  koniugacji.
Pionierska roślinność - roślinność
inicjująca
sukcesję,
roślinność
pojawiająca się jako pierwsza na
dziewiczym obszarze (lądowym i
wodnym).
Pionierskie gatunki - gatunki
pojawiające się jako pierwsze na nie
zasiedlonym przez roślinność terenie.
Pionowe
homogeniczne
estuarium  estuarium, gdzie wiatr i
 pływy mieszają wody o stałym
zasoleniu.
Piramida biomasy - diagram w
kształcie piramidy pokazujący biomasę
na każdym poziomie troficznym w
łańcuchu troficznym. Ilość biomasy
stopniowo zmniejsza się przy przejściu
na wyższy poziom troficzny.
Piramida ekologiczna – graficzny
obraz piramidy liczebności, biomasy
lub energii w ekosystemie. Podstawę
piramidy tworzą producenci (
autotrofy),
poziom
konsumentów
(heterotrofów)
reprezentują
konsumenci I rzędu (konsumenci
roślinożerni), konsumentami II rzędu
są
drapieżnicy
odżywiający
się
konsumentami I rzędu. W piramidzie
są jeszcze poziomy troficzne dla
konsumentów III i IV rzędu. Koncepcję
piramidy troficznej stworzył anglik –
Ch.S. Elton.
Pirs – jest budowlą w porcie rybackim
która wchodzi w głąb  basenu
portowego pod kątem prostym do
nabrzeża i służy do cumowania łodzi,
statków, kutrów i jachtów. Oprócz
narzędzi
cumowniczych
posiada
urządzenia
przeładunkowe
oraz
zasilany jest w wodę i energię
elektryczną.
Plama (gładkiej wody) - plama
wygładzonej
powierzchni
morza,
wywołana
obecnością
filmu
organicznego, powodującego obniżenie
napięcia powierzchniowego.
Plamistość  choroba fizjologiczna
 roślin,
Plamki przylegania  desmosomy,
 połączenia „punktowe”.
Plankter
–
angielska
nazwa
przedstawiciela
organizmów
planktonowych.
Plankton - organizmy zawieszone w
wodzie, niezdolne do aktywnego ruchu,
unoszone przez  prądy wody;
obejmuje
większość
glonów
mikroskopowych, a zwierzęta od
pierwotniaków do półstrunowców oraz
formy  larwalne zwierząt wyższych.
Ze względu na wielkość plankton
dzielimy aż na 7 frakcji: femtoplankton
( ultraplankton lub wirioplankton <
0,2 m), pikoplankton (lub 
bakterioplankton w zakresie 0,2 – 2
m), nannoplankton ( inaczej plankton
karłowaty złożony z glonów i
pierwotniaków,
pleśniaków
i
drożdżaków w zakresie od 2 – 20 m),
 (głównie wrotki, większe  glony i
108
pierwotniaki w zakresie od 20 200m), mezoplankton (plankton
sieciowy złożony z widłonogów,
wioślarek i ikry ryb w zakresie
wielkościowym 0,2 – 20 mm), 
makroplankton (większe bezkregowce
wodne np. lasonogi i larwy ryb od 2 –
20 cm), lub megaplankton (największe
organizmy planktonu oceanicznego
takie
jak
meduzy,
sprzągle
o
wymiarach >20cm np. bełtwa o
średnicy meduzy około 2 m z czułkami
długości 30 m, żeglarek portugalski z
pneumatoforem pod którym liczne
poskręcane nici mogą mieć długość
niekiedy 50 m).  Holoplanktonem
nazywane są organizmy spędzające całe
życie
w
toni
wodnej
a

meroplanktonem
organizmy
bezkręgowe znajdujące się w pelagialu
jedynie w pewnych okresach życia np.
larwy zwierząt  bentosowych).
Plankton źródliskowy nazywany jest
krenoplanktonem,
rzeczny

potamoplanktonem, błotnostawowy –
heloplanktonem,
kałuży
–
telmatoplanktonem i  jeziorny limnoplankton.
Planktonofag – jest heterotrofem
odżywiającym się planktonem.
Planktotroficzna larwa  larwa
będąca częścią składową  planktonu i
odżywiająca się planktonem.
Planomenon - wszystkie wolnożyjące
 hydrobionty takie jak  plankton,
 nekton,  neuston,  pleuston.
Plantae  rośliny,  organizm
roślinny.
Plastocyjanina - bierze udział w
transporcie elektronów podczas 
fotosyntezy.
Plastyczność
fenotypowa
zdolność osobnika lub osobników
identycznych
pod
względem
genetycznym
do
plastycznego
reagowania (pod względem m.in.
morfologicznym,  behawioralnym i
fenologicznym)
na
różnice
w
warunkach środowiskowych (w ramach
genetycznie określonej normy reakcji)
( polifenizm).
Plastydy - drobne  organelle
komórkowe
występujące
w

cytoplazmie  komórek większości
roślin, pełniące wiele funkcji 
metabolicznych, np. w procesie 
fotosyntezy, syntezy skrobi zapasowej,
 białek zapasowych. Ze względu na
budowę i pełnioną funkcję rozróżnia
się
4
rodzaje
plastydów:

chloroplasty,  chromoplasty, 
feoplasty,  leukoplasty.
Platforma abrazyjna  brzeg
płaski i niski zalewany falami
morskimi, znajduje się u stóp  klifu.
Plazmidy – dodatkowe fragmenty 
DNA występujące w komórkach 
bakterii, które zawierają matryce
dodatkowych cech i które mogą być
przekazywane z bakterii na bakterię
(np. cecha odporności na antybiotyk).
Plazmolemma  błona komórkowa.
Plazmoliza - jest następstwem utraty
wody przez  komórkę umieszczoną w
 roztworze hipertonicznym w wyniku
przechodzenia wody (na drodze 
osmozy) z komórki do  roztworu.
Komórka początkowo traci  turgor, a
następnie  protoplast kurczy się i
zaczyna odstawać od  ściany
komórkowej.
Im wyższe
będzie
stężenie
roztworu
otaczającego
komórkę, tym większy będzie stopień
obkurczenia protoplastu.
Plaża – pas brzegu, płaski, piaszczysty
lub żwirowaty jako efekt akumulacji fal
które zgromadziły osad, po domorskiej
stronie linii wybrzeża, poprzez strefę
przyboju ( kipieli), transportowany
wzdłuż  brzegu i w obrębie tej strefy.
Plaża reliktowa - osad plażowy,
złożony i pogrążony w wyniku
podniesienia się poziomu morza.
Plecha - nazwa nadawana ciału
rośliny, którego poszczególne części są
mało zróżnicowane, jak również nie
wykształcają tkanek, np. plecha
morszczynu, plecha grzyba.
109
Plechowce - rośliny wykształcające
plechę.
Plejstocen  epoka lodowa zawarta
między  pliocenem a  holocenem.
Plemnia  gametanium męskie u 
roślin.
Plemnik  komórka rozrodcza
męska.
Pleustal – warstwa powierzchniowa
wody o grubości około 10 cm w której
koncentrują się organizmy należące do
 pleustonu.
Pleuston
–
zespół
dużych
organizmów
związanych
z
powierzchnia wody  neustalem, które
utrzymują się w niej dzięki mniejszemu
ciężarowi ciała od ciężaru właściwego
wody (nitkowate  glony, rzęsa,
gronorosty sargassum itp.).
Pleustonofag – organizmy żywiące
się głównie  pleustonem.
Pliocen
- ostatnia epoka

trzeciorzędu, która rozpoczęła się 13
milionów lat temu, a zakończyła przed
około l milionem lat.
Ploso - głębszy odcinek rzeki, w
którym woda płynie wolniej.
Płaszcz (geol.) - część kuli ziemskiej
grubości około 3000 km, położona
pomiędzy  skorupą a  jądrem
(zool.) Fałda powłok zewnętrznych
ciała  mięczaka osłaniająca jamę
płaszczową.  Gruczoły płaszcza
wydzielają
substancję
organiczną
konchiolinę (podobną do rogu) i
mineralne, głównie węglan wapnia, 
fosforany i  krzemiany wapnia i
magnezu. Tworzy się z nich muszla,
która zawsze ma kształt płaszcza.
Płaszczyzna kompensacji – jest
izobatą
oddzielającą
biotyczną
(trofogeniczną)
i
abiotyczną
(trofolityczną) warstwę wody w 
jeziorach.
Płat zbiorowiska - konkretna 
fitocenoza reprezentująca dane 
zbiorowisko roślinne.
Płatek - rodzaj liścia, najczęściej
barwny, umieszczony dokoła 
narządów rozrodczych kwiatu (
pręciki,  słupek).
Płciowe cechy - cechy odróżniające
samca od samicy tego samego gatunku.
Pierwszorzędne cechy płciowe to
obecność  gruczołów i  narządów
rozrodczych danej płci; drugorzędne 
nie mają bezpośredniego znaczenia dla
rozmnażania: broda mężczyzny, rogi
byka, pianie koguta itd.
Pło - kożuch z żywych i częściowo
torfiejących roślin (najczęściej mchów
torfowców i turzyc), rozrastający się od
 brzegów i nasuwający na powierzchnię
niektórych
zarastających
zbiorników wodnych, szczególnie w 
jeziorach leśnych  dystroficznych
Płyta - główna część na powierzchni
Ziemi, ograniczona przez grzbiety
oceanu środkowego
Płyta lodowcowa - pływająca tafla
lodu przytwierdzona do  brzegu;
wysokość w części nadwodnej od 2 do
50 m; narastanie odbywa się w wyniku
corocznej akumulacji śniegu i spływu
lodowca lądowego do morza. Morska
krawędź
nazywana
jest
barierą
lodowcową, często ich długość w
Antarktyce dochodzi do 100 km.
Pływ dobowy - pływ o jednym stanie
wysokim i jednym stanie niskim w
ciągu doby.
Pływ księżycowy - składowa pływu
wywołana działaniem siły przyciągania
Księżyca.
Pływ kwadraturowy - pływ o
minimalnej wysokości występujący,
gdy Księżyc znajduje się w pierwszej i
trzeciej kwadrze.
Pływ mieszany - charakteryzuje się
dwoma wodami wysokimi i dwoma
wodami niskimi w ciągu doby.
Pływ półdobowy (księżycowy) charakteryzuje się dwoma wysokimi i
dwoma niskimi stanami w czasie
jednego
okresu,
przy
małych
nierównościach pomiędzy kolejnymi
stanami wysokimi czy niskimi; okres
pływu wynosi ok. 12 h i 25 min.
110
Pływ równikowy - pojawia się dwa
razy w miesiącu, gdy Księżyc znajduje
się nad równikiem; charakteryzuje się
minimalną nierównością dobową.
Pływ słoneczny - składowa pływu
wywołana przyciąganiem mas wodnych
przez Słońce.
Pływ
syzygijny
pływ
o
maksymalnej wysokości, występujący
co dwa tygodnie, gdy Księżyc jest w
nowiu lub w pełni.
Pływ tropikalny - występuje dwa
razy w miesiącu, gdy położenie
Księżyca
wykazuje
maksymalną
deklinację północną lub południową w
stosunku do równika. Występuje w
strefach tropikalnych, gdzie  pływy
osiągają największe różnice dobowe.
Pływy - okresowe ruchy wody
morskiej ( przypływ i odpływ) będące
rezultatem
grawitacji
pomiędzy
Ziemią, Słońcem i Księżycem. Siła
przyciągania nie jest równomiernie
rozłożona na powierzchni Ziemi.
Pobrzeże – strefa przylegająca do
zbiornika wodnego i  litoralu.
Pobudliwość neuronu - reagowanie
na zmianę potencjału elektrycznego
błony komórkowej. Dzieje się to na
skutek, wywołanej przez inny bodziec,
różnicy stężeń jonów  sodu, 
potasu i chloru po obu stronach błony
neuronu.
Pobudliwość
neuronu
pojawia się pod wpływem bodźca, co
prowadzi do krótkotrwałej, lokalnej
zmiany w przepuszczalności błony
komórkowej dla jonów sodu, potasu i
chloru.
Pobudzenie - działanie wywierane na
żywą istotę lub komórkę w punkcie
wrażliwym.  Reakcja zachodzi zwykle
w innym miejscu osobnika lub komórki.
Pochwa - pierwszy odcinek przewodu
płciowego samicy ułatwiający 
zapłodnienie wewnętrzne.
Poczwarka - jedno ze  stadiów
rozwojowych owadów, jest zwykle
stadium nieruchomym i nie żerującym.
Jedynie
poczwarki
komarów
i
ochotkowatych intensywnie pływają. U
niektórych owadów przy końcu
rozwoju larwalnego wyróżnia się
ponadto stadium  przedpoczwarki.
Podgatunek - naturalna grupa
osobników, której przedstawiciele
różnią się jedną lub wieloma cechami
od osobników innej grupy w obrębie
tego samego gatunku.
Podmoklisko -  mokradło, którego
funkcjonowanie jest zdeterminowane
przez  stagnowanie wody i procesy
glejowe.
Podniesienie - długa, szeroka
elewacja, wznosząca się łagodnie i
równo z dna głębokiego oceanu.
Podniesienie
przedkontynentalne – łagodnie
nachylona
powierzchnia
sedymentacyjna u podstawy  stoku
kontynentalnego.
Podstawowa przemiana materii
(podst.  metabolizm) - najsłabsza
aktywność fizjologiczna pozwalająca
zwierzęciu na utrzymanie się przy
życiu. Miarą jej jest najniższy
współczynnik oddechowy.
Podział komórki (amitoza) –
proces
podziału
organizmu
macierzystego na dwie komórki
potomne,
typ

rozmnażania
bezpłciowego,
w
komórkach

organizmów
prokariotycznych
występuje  podział prosty.
Podział prosty – występuje w 
komórkach

organizmów
prokariotycznych, może następować
bardzo często (co 20 minut).
Podział wód – Wody podziemne
dzielą się na: podskórne (sięgające
korzeni roślin, na terasach rzecznych,
w pobliżu  jezior), gruntowe (pod
powierzchnią gruntu, w osadach
polodowcowych i  aluwialnych,
wypływające jako źródła i tworzące
bagna), wgłębne (występujące w
warstwach wodonośnych) i głębinowe
(położone
pod
powierzchnią,
odizolowane, silnie zmineralizowane,
nie
uczestniczące
w

cyklu
111
hydrologicznym).
Wody
powierzchniowe dzielą się na 
płynące (lotyczne) (źródła, wodospady,
strumienie,  potoki, rzeki),  stojące
(lenityczne)
(kałuże,

błota,
starorzecza, łachy, sadzawki,  baseny,
wyrobiska, zapadliska, stawy oraz 
jeziora), przejściowe ( kanały, rowy,
studnie, zbiorniki zaporowe).
Podziemne - określa organizmy,
które większość życia spędzają pod
ziemią, w norach lub grotach.
Podziemne wody – występują w
skorupie ziemskiej jako wody 
wadyczne lub wody  juwenilne oraz
reliktowe.
Pogranicze
kontynentu
nieregularna
część

brzegu
kontynentu
pokryta
oceanem
i
charakteryzująca
się
większymi
głębokościami
niż

szelf
kontynentalny.
Poikilotermy
organizmy
zmiennocieplne, których temperatura
ciała jest taka sama jak temperatura
otoczenia (np.: płazy, ryby, skorupiaki).
Pojemność środowiska (inaczej
wydolność) - maksymalne osiągalne
zagęszczenie
(lub

biomasa)
populacji w określonych warunkach.
Pojezierze – jednostka fizjograficzno
– geograficzna w regionalnym podziale
obszaru wydzielona na podstawie cech
hydrograficznych, biogeograficznych,
litologicznych,  klimatycznych i 
krajobrazowych.
Polarny  hydrofilowy.
Polder - teren depresyjny otoczony
wałami dla ochrony przed zalaniem
wodą z przyległej rzeki,  jeziora lub
morza.
Poliembrionia typ  rozmnażania
owadów, polega na tym, że jajo w
czasie  rozwoju embrionalnego
rozpada
się
na
poszczególne
blastomery i z każdego blastomeru
wytwarza się samodzielny organizm 
larwalny.
Ten
typ
rozmnażania
występuje u pasożytniczych błonkówek
i straszyków. Dotyczy to zwłaszcza 
gatunków, które niełatwo znajdują
odpowiedniego gospodarza do złożenia
jaj, zdolność rozrodu tego typu
zwiększa  różnorodność  gatunku.
Polifagi - zwierzęta odżywiające się
różnorodnym pokarmem.
Polifenizm
jednoczesne
występowanie w populacji kilku 
fenotypów, między którymi różnice nie
wynikają z różnic genetycznych (
polimorfizm).
Polimiksja – pełne i wielokrotne w
ciągu roku wymieszanie się wód.
Polimiktyczne jezioro  akwen,
którego wody wielokrotnie w ciągu
roku mieszają się w całym przekroju i
w których nigdy nie wykształca się 
stratyfikacja termiczna, są to  jeziora
rozległe i płytkie; w strefie gorącej nawet codziennie ( miktyczne typy
jezior).
Polimorfizm
jednoczesne
występowanie w populacji kilku
różniących
się
genetycznie

fenotypów, między którymi mogą
istnieć m.in. różnice morfologiczne, 
behawioralne
lub
fenologiczne;
częstość występowania nawet najrzadziej reprezentowanej formy jest przy
tym zbyt wysoka, by mogła wynikać
tylko z powtarzających się mutacji (
polifenizm).
Poliploidalność - występowanie w
 jądrach komórek organizmu liczby
 chromosomów większej niż dwukrotna liczba  haploidalna: 3-krotna
(triploid), 4-krotna (tetraploid) itd.
Polisaproby
organizmy
wskaźnikowe
dla
wód
silnie
zanieczyszczonych.
Politrofia – stan przeżyźnienia wód
powierzchniowych, który wynika z
nadmiaru substancji organicznej i
cechuje się wysoką produktywnością
biologiczną.
Polska
Wyłączna
Strefa
Ekonomiczna - obszar na Morzu
Bałtyckim, który przylega do wód
terytorialnych. Na Polskiej Wyłącznej
112
Strefie Ekonomicznej prawo do
łowienia
ryb
czy
wydobywania
surowców mają tylko polskie statki.
Północna granica Polskiej Wyłącznej
Strefy Ekonomicznej na Bałtyku sięga
55°51'N i 18°18'E. Każde nadmorskie
państwo posiada strefy ekonomiczne
na morzu, na których tylko to państwo
ma prawo do łowienia ryb czy
wydobywania surowców z dna morza.
Polutanty
substancje
zanieczyszczające i niszczące 
środowisko.
Połączenia
„punktowe”
(desmosomy,
plamki
przylegania) – jeden z postaci 
połączeń zwierających, są to struktury
owalne
lub
okrągłe,
spinające
sąsiadujące ze sobą  komórki, jak
guziki łączące dwie części materiału. Są
typowymi zwornikami komórek 
kręgowców, występują prawie we
wszystkich  tkankach narażonych na
mechaniczne działania otoczenia.
Połączenia
komunikujące
szczelinowe - jeden z typów 
połączeń międzykomórkowych, są
wyspecjalizowanymi obszarami  błon
komórkowych
sąsiadujących

komórek.
Dzięki
połączeniom
szczelinowym komórki komunikują się
między sobą  metabolicznie i
elektrycznie. Występują w całym
królestwie  zwierząt, począwszy od 
jamochłonów, a na  ssakach kończąc
w komórkach wszystkich  tkanek z
małymi wyjątkami, do których należą
dojrzałe  mięśnie szkieletowe, 
komórki krwi,  komórki kostne oraz
część  układu nerwowego.
Połączenia międzykomórkowe powstają przy udziale  błony
komórkowej i  białkowych struktur
cytoplazmatycznych. Obserwuje się je
głównie
w

komórkach
nabłonkowych i  k. sercowych, ale
również w komórkach  mięśni
gładkich. Wyróżniamy trzy zasadnicze
kategorie:  połączenia zamykające, 
połączenia zwierające,  połączenia
komunikujące szczelinowe.
Połączenia przylegające – jeden z
postaci  połączeń zwierających,
opasują
całkowicie

komórki
nabłonków, tuż pod połączeniem
zamykającym, tworząc spinający pas,
ale mogą również mieć postać
guzikowatą
podobną
do

desmosomów.
Połączenia septalne – jeden z
postaci  połączeń zwierających,
występujące głównie między 
komórkami  zwierząt bezkręgowych.
Przestrzenie międzykomórkowe w
rejonie
połączeń
septalnych
są
przepuszczalne
dla
specyficznych
związków. Trudno jest określić funkcje
połączeń
septalnych.
Najprawdopodobniej
wiążą
one
komórki szczególnie narażone na
działanie sił mechanicznych, jak
rozciąganie.
Połączenia zamykające - jeden z
typów

połączeń
międzykomórkowych, są wytworem 
błon komórkowych, dwóch blisko
siebie leżących  komórek nabłonka,
powstają w procesie zespolenia się
zewnętrznych warstw błony, występują,
prawie
wyłącznie,
pomiędzy
komórkami nabłonków wyścielających
rozmaite ciała  zwierząt kręgowych,
zapobiegają mieszaniu się płynów
zawartych w pęcherzu moczowym lub
przepływających przez jelito i naczynia
włosowate.
Połączenia zwierające – występują
w 3 postaciach:  połączenia
„punktowe”,

połączenia
przylegające,  połączenia septalne.
Pomnikami przyrody nazywamy
pojedyncze twory przyrody żywej i
nieożywionej lub ich skupiska o
szczególnej wartości przyrodniczej,
naukowej, kulturowej, historycznej lub
 krajobrazowej oraz odznaczające się
indywidualnymi
cechami,
wyróżniającymi je wśród innych
tworów, okazałych rozmiarów drzewa,
113
krzewy gatunków rodzimych lub
obcych,
źródła,
wodospady,
wywierzyska,
skałki,
jary,
głazy
narzutowe
oraz
jaskinie.
Najważniejszym kryterium uznawania
tworów przyrody żywej i nieożywionej
za pomniki przyrody, są w głównej
mierze potrzeba ochrony drzew i
krzewów ze względu na ich wielkość,
wiek, pokrój i znaczenie historyczne, a
odnośnie
tworów
przyrody
nieożywionej - ich znaczenie naukowe,
estetyczne i  krajobrazowe.
Pompa sodowo-potasowa – działa
w neuronie, usuwa na zewnątrz jony
sodu i jednocześnie wprowadza do
komórki jony potasu w stosunku 3:2,
powstaje
w ten
sposób
nierównomierne rozmieszczenie jonów
między wnętrzem komórki a jej
otoczeniem, co jest przyczyną różnicy
potencjałów
między
tymi
środowiskami.
Populacja - zbiór osobników jednego
gatunku występujących w określonym
środowisku, które potencjalnie mogą
się krzyżować. Populacja jest również
grupą jednostek charakteryzujących się
cechą
(cechami)
jakościową
lub
ilościową, która jest możliwa do
zdefiniowania.
Populacja naturalna - grupa
osobników zwierząt lub roślin, które
mnożą się między sobą bez interwencji
człowieka i które zamieszkują teren nie
podzielony żadnymi trudnymi do
pokonania przeszkodami dla danych
zwierząt bądź  jeśli chodzi o rośliny
 dla ich  narządów (nasiona, pyłek,

zarodniki)
służących
do
rozprzestrzeniania
się
tych
organizmów.
Pororoka

fala
wezbrania
posuwająca się od ujścia rzeki w górę
jej  biegu, wywołana  przypływem
morskim.
Port - zespół urządzeń i budynków
znajdujących się na brzegu morza lub
rzeki (port morski lub rzeczny),
przystosowanych do obsługi statków i
barek. Port składa się z części lądowej
(nabrzeża, umocnione brzegi), mola,
pirsów
(rodzaj
pomostu
przeładunkowego) i akwenów.
Pory - przerwy w  błonie jądrowej,
które są miejscami zespolenia obu jej
warstw; wewnętrznej i zewnętrznej, w
różnych  komórkach i różnych
stanach fizjologicznych zajmują 8-40%
powierzchni  błony jądrowej, mogą
przez nie przenikać stosunkowo duże
cząsteczki.
Najważniejszą
funkcją
kompleksów
porowych
jest
umożliwianie przemieszczenia się 
RNA informacyjnego ( mRNA) i 
rybosomów z  jądra do 
cytoplazmy.
Porzecze – teren zalewowy rzeki.
Potamnion  zbiorowisko roślin
słodkowodnych, zanurzonych w wodzie
i zakorzenionych na dnie wód stojących
albo wód o niezwykle wolnym prądzie.
Potamologia - gałąź hydrologii
zajmująca się badaniem zasilania rzek
w wodę, wielkości i charakteru
przepływu, temperatury wody i zjawisk
lodowych, wahań poziomu wody,
składu
chemicznego
wody,
organizmami żywymi oraz klasyfikacją
rzek.
Potamon – jest nazwą stosowaną do
podziału
rzek
pod
względem
faunistycznym. Jest to zwykle odcinek
rzeki
gdzie
średnia
miesięczna
temperatura wody może przekraczać
20oC, są tu znaczne spadki tlenu,
przepływ leniwy a  dno zbudowane
jest z  mułu i piasków.
Potamoplankton 
plankton
żyjący w rzekach.
Potas – to pierwiastek chemiczny
zaliczany do  makroelementów, który
w  organizmach roślinnych może
stanowić 1 % suchej masy, w 
organizmach zwierzęcych (dorosłych)
stanowi 0,35% ogólnego  ciężaru
ciała, występuje w postaci  jonu K+,
do organizmu zwierzęcego dostaje się
w postaci KCl i w tej samej postaci go
opuszcza, jest głównym  składnikiem
114
mineralnych wszystkich  komórek,
bierze udział w utrzymaniu  ciśnienia
osmotycznego oraz stężenia jonów
wodorowych, wraz z jonami  Na+
wpływa na zmniejszenie lepkości 
cytoplazmy
i
wzrost

przepuszczalności
błon
plazmatycznych, bierze udział w
transporcie substancji przez błony (
pompa sodowo-potasowa), jest 
kofaktorem dla wielu  enzymów,
bierze udział w procesie  fotosyntezy.
Potok  ciek wynikający zwykle z
reokreonowego źródła, mający wąskie
łożysko, spadki dna 10 a nawet 100 %o,
wartki prąd, czystą, zimną i dobrze
natlenioną wodę oraz powierzchnie
zlewni około 100 km2 i zasilające 
strumienie o powierzchni zlewni 100 –
200 km2.
Powietrzne
charakteryzuje
organizmy, które część życia spędzają
w powietrzu. Korzenie niektórych
drzew wyrastające ponad powierzchnię
gleby nazywane są także korzeniami
powietrznymi.
Powódź - zalanie znacznej połaci
terenu
przez
wezbrane
wody
(wezbrania wiosenne, wezbrania letnie
tzw. lipcówki).
Powódź
opadowa
powódź
wywołana
ulewnymi
deszczami,
szczególnie typowa dla polskich rzek
górskich ( świętojanka lub jakubówka,
tj. przypadająca mniej więcej na daty
26.VI i 25. VII).
Powódź roztopowa - powódź
wywołana
gwałtownym
tajaniem
śniegów.
Powódź sztormowa - powódź w
ujściowym odcinku rzeki, wywołana
gwałtownymi wiatrami od morza,
napędzającymi wody morskie w
kierunku lądu.
Poziom kompensacyjny – warstwa
w której kompensują się  asymilacja i
 dysymilacja w wodzie.
Poziom metabolizmu - ogólny
poziom biochemicznych reakcji w
organizmie, często szacowany jako
poziom spożycia tlenu.
Poziom troficzny  łańcuch
pokarmowy
organizmów
odżywiających
się
tym
samym
rodzajem pokarmu, np. herbivora.
Najniższy poziom tworzą  producenci
(rośliny), następnie roślinożercy i 
drapieżcy.
Pozwolenie
wodnoprawne
–
niezbędny dokument do szczególnego
korzystania z wód wydawany na czas
określony przez organa administracji
rządowej zgodnie z wymaganiami
Prawa Wodnego.
Pólnaturalne ekosystemy - typy 
ekosystemów ukształtowane siłami
natury pod wpływem określonego
rodzaju działań człowieka, np. łąki
kośne, pastwiska.
Półprzepuszczalna błona - błona
roślinna, zwierzęca lub otrzymana
sztucznie, przez którą przechodzą
cząsteczki rozpuszczalnika, a nie
przechodzą
cząsteczki
substancji
rozpuszczonej.
Półprzepuszczalność – właściwość
m.in.  błon komórkowych, przez
które przenika swobodnie tylko woda.
Półwysep - wysunięta w morze lub 
jezioro część lądu.
Prawo wyporu hydrostatycznego
- stanowi, że każdy materiał lub obiekt
zanurzony w płynie będzie dążył do
unoszenia się na jego powierzchni, jeśli
gęstość płynu jest większa niż gęstość
zanurzonego w nim ciała.
Prącie  narząd samczy służący do
kopulacji.
Prąd
–
poziomy
ruch
wód
powierzchniowych i głębinowych.
Prąd dryfowy – prąd morski
wywołany długotrwałym działaniem
wiatru na powierzchnie wody co w
efekcie prowadzi do przemieszczania
się powierzchniowych mas wodnych.
Prąd El Nino - ciepły  prąd,
skierowany na południe, powstający na
wybrzeżu Ekwadoru w styczniu,
115
czasami dochodzi aż do wybrzeża Peru,
powodując znikanie  planktonu i ryb.
Prąd
geostroficzny

prąd
wywołany ruchem wirowym Ziemi,
będący wynikiem stanu bliskiego
równowadze między siłą ciężkości i siłą
Coriolisa.
Prąd litoralny  prąd w strefie
przyboju biegnący równolegle do 
linii brzegowej; tworzy się w rezultacie
załamywania fal podchodzących do 
brzegu pod pewnym kątem.
Prąd oceaniczny - poziomy ruch
wody związany z przemieszczaniem się
olbrzymich
mas
wodnych
w
zamkniętym systemie cyrkulacyjnym.
Siłą napędzającą są ruchy mas
powietrza w formie wiatrów

pasatów
wiejących
w
stałych
kierunkach lub wiatrów okresowych 
monsunów
mających
sezonowo
zmienny kierunek.  Prądy oceaniczne
na półkuli północnej mają kierunek
prawoskrętny, na południowej –
lewoskrętny. Największymi prądami są
na Atlantyku Golfsztrom – 100000000
m3/s poruszający się z prędkością 2
m/s, na Pacyfiku Kuro – siwo
przemieszczający około 50000000
m3/s,
Arktyczny
okołobiegunowy
przemieszczający 100000000 m3/s.
Prąd pasatowy – powstaje w
wyniku
oddziaływania
wiatrów
pasatowych na masy wodne znajdujące
się między zwrotnikami w efekcie
powstają prądy równikowe, które
znajdują się we wszystkich oceanach..
Prąd podpowierzchniowy  prąd
płynący poniżej  piknokliny (warstwy
o dużym gradiencie gęstości), na ogół z
mniejszą prędkością i w kierunku
przeciwnym
do
prądów
powierzchniowych.
Prąd przypływu  prąd pływowy
związany ze wzrostem amplitudy
pływu, skierowany ku  brzegowi.
Prąd rotacyjny  prąd pływowy
obserwowany na otwartym  oceanie;
linie
grzbietów
fal
pływowych
wykonują pełny obrót w jednym
okresie pływu.
Prąd wirowy - powstaje na
peryferiach  prądu głównego;
charakteryzuje się kołowymi torami i
powstaje w miejscu, gdzie prądy
napotykają na przeszkody lub gdzie
dwa prądy się przecinają.
Prąd
zawiesinowy

prąd
grawitacyjny wynikający ze wzrostu
gęstości wywołanej wzrostem mętności
wody; może być spowodowany nagłą
siłą, np. trzęsieniem ziemi. Mętna masa
porusza się w dół stoku podmorskiego
pod działaniem siły ciężkości.
Prąd zwrotny  prąd pływowy
występujący
u

brzegów
kontynentów. Woda prądu płynie w
jednym, a następnie w przeciwnym
kierunku w jednakowym czasie.
Przepływy rozdzielone są martwą
wodą, co ma miejsce, gdy stany wód
znajdują się w pobliżu minimalnych
lub maksymalnych wartości
Prądy Langmuira – wirowe ruchy
wody w  epilimnione lub 
epipelagialu, prostopadłe do fali
powstające przy prędkości wiatru około
2 m/s. W tych miejscach powstają białe
pasma piany na powierzchni wody
gdzie zgromadzony jest  seston i
substancje organiczne.
Prążkowane mięśnie - rodzaj
tkanki
mięśniowej
o
włóknach
poprzecznie prążkowanych; kierowane
są przez układ  mózgowo-rdzeniowy.
Skurcze ich podlegają woli.
Prekambr - okres poprzedzający 
kambr. Obejmuje ery archaiczną i
proterozoiczną.
Pręcik - męski  narząd rozrodczy
wytwarzający pyłek w kwiecie.
Prędkość przepływu - objętość
cieczy przepływającej przez jednostkę
powierzchni w jednostce czasu.
Producenci - organizmy, głównie
rośliny,  glony i niektóre  bakterie,
które w  ekosystemie są zdolne do
produkcji materii organicznej w
procesie fotosyntezy.
116
Producent pierwotny - organizm
zdolny do produkowania materii
organicznej przy
użyciu
energii
świetlnej lub substancji chemicznych.
Produkcja (P) - nowo wytworzona w
jednostce czasu  biomasa (B) 
populacji lub  poziomu troficznego,
łącznie z tą ilością substancji
organicznej, która w trakcie obserwacji
uległa eliminacji (E); P = ΔB + E.
Produkcja biologiczna – jest
przyrostem masy organizmów żywych
w jednostce czasu np. w okresie roku,
doby, minuty itp.
Produkcja pierwotna - całkowita
ilość materii organicznej zawartej w
biomasie wytworzonej przez organizmy
autotroficzne
ze
składników
nieorganicznych
w
procesie

fotosyntezy lub chemosyntezy; 
produkcja pierwotna brutto określa
ilość wytworzonej materii organicznej
łącznie z częścią materii zużytą przez 
producentów w procesie respiracji,
natomiast produkcja pierwotna netto
odpowiada  asymilacji netto, a więc
 produkcji materii organicznej po
odjęciu strat katabolicz nych.
Produkcja wtórna - produkcja
materii
organicznej
przez
roślinożerców
na
jednostkę
powierzchni w określonej jednostce
czasu.
Produktywność – jest zdolnością
wiązania energii w jednostce czasu
przez biocenozę, co wyraża się
przyrostem
masy
organicznej
(g/m2/dzień) lub ilością przetworzonej
i
zmagazynowanej
energii
2
(J/m /dzień).
Wyróżniamy
produktywność
pierwotną
i
produktywność wtórną które zależne są
od warunków klilmatycznych, trofii
oraz struktury troficznej biosystemu.
Profana - czyli przygotowanie 
komórki do podziału, pierwsza faza 
mitozy. W przygotowującej się do
podziału komórce powoli następuje
przebudowa strukturalna materiału
genetycznego
kondensacja

chromatyny, z której wyodrębniają się
chromosomy, zaczyna formować się 
wrzeciono kariokinetyczne. Równolegle
zanikają  pory, a  jąderko
rozpuszcza się w  nukleoplazmie i
przestaje być widoczne.
Profil
glebowy
sekwencja
wyraźnych warstw, które można
zobaczyć na pionowym przekroju
gleby, od skały macierzystej poprzez
zwietrzała skałę i podglebie do
poziomu próchnicznego.
Profil hydrochemiczny rzeki wykres zależności między wskaźnikami
zanieczyszczeń do długości linii rzeki.
Profundal - mroczne, chłodne wody
głębinowe i części dna w głębokich 
jeziorach. Najgłębsza jego cześć
nazywana jest również euprofundalem.
Program dla Odry 2006 –
Program rządowy przyjęty do realizacji
ustawą sejmową dnia 6 lipca 2001 r.
Jego celem jest zrównoważony rozwój
społeczny i gospodarczy obszaru
Nadodrza
z
uwzględnieniem
bezpieczeństwa ludzi i realistycznie
ocenianych możliwości finansowania
przedsięwzięć.
Prolaktyna  hormon wydzielany
przez przysadkę, pobudza  instynkt
macierzyński i wydzielanie  mleka u
samic ssaków.
Promienie X (promienie Roentgena)

promieniowanie
elektromagnetyczne o długości fali od
0,001 Å do około 1000 Å. W
medycynie wykorzystuje się różną
przenikalność
promieni
X
dla
rozmaitych tkanek ciała oraz ich
działanie na płytę fotograficzną dla
uzyskiwania obrazów  narządów
wewnętrznych. Promienie X powodują
również luminescencję pewnych soli.
Promieniotwórczość
(radioaktywność)
spontaniczny
rozpad
niektórych

atomów,
powodujący wysyłanie promieniowania
α β γ oraz przemianę na atomy innego
pierwiastka
o
niższym
ciężarze
atomowym.
117
Promil - jednostka oznaczająca jedną
tysięczną część dowolnej wielkości
(o/oo).
Proteasomy - są  organellami
komórkowymi odkrytymi w latach 80ątych XX wieku, to  kompleksy
białkowe
wykazujące
aktywność
proteolityczną, ich zadanie polega na
 degradacji uszkodzonych lub
zbędnych  białek występujących w 
komórce.
Proteiny  białka o wysokim
ciężarze cząsteczkowym, koloidalne (
koloidy).
Prothaliurn  przedrośle.
Protista  Protoctista, należą tu
organizmy zaliczane do pierwotniaków,
a
także
jednokomórkowe
i wielokomórkowe organizmy roślinne,
mające na dowolnym etapie życiowym
uwicione (lub urzęsione) stadium
rozwojowe.
Protoctista  Protista.
Protokooperacja
rodzaj
symbiotycznej
interakcji,
który
przynosi korzyść obydwu partnerom,
przy czym nie są oni całkowicie od
siebie uzależnieni.
Protoplast  składniki plazmatyczne
 komórki.
Protoplazma  protoplast.
Próba - jest skończoną częścią
populacji statystycznej. Próby badamy w
celu otrzymania informacji o całej
populacji.
Próchnica - mieszanina substancji
powstałych z rozkładu  białek w
kwaśnej glebie.
Próg – grzbiet podmorski częściowo
oddzielający zbiorniki wodne od siebie
lub otwartego oceanu.
Przeciwciała - substancje zawarte w
środowisku wewnętrznym zwierzęcia
mogące zniszczyć obcą, ścisłe określoną
substancję.
Przedpoczwarka - forma  larwy
owadów, która nie  żeruje. Po wylęgu
z  poczwarki owad dorosły często
natychmiast przystępuje do żerowania i
wcześniej czy później  kopuluje, a 
samica rozpoczyna następnie składanie
jaj.
Przedrośle - osobnik  haploidalny
podobny do glonu, występujący w 
przemianie
pokoleń
u
paproci,
skrzypów i roślin pokrewnych.
Przekształcenia hydrologiczne wszelkie
zaburzenia
stosunków
wodnych w masywie skalnym i na
powierzchni terenu spowodowane
działalnością człowieka.
Przełom rzeczny – jest odcinkiem
doliny w którym rzeka przepływa przez
wyniosłość terenu, częste są tam progi
rzeczne i szybszy przepływ ( bystrze).
Przemiana materii ( metabolizm)
całość
reakcji
chemicznych
zachodzących w organizmie. Wielkość
ogólną przemiany materii można
wyrazić ilością ciepła produkowaną na
dobę lub na godzinę.
Przemiana pokoleń - występowanie
u wielu gatunków roślin i zwierząt
kolejnych pokoleń różniących się
sposobem rozmnażania (na przemian
bezpłciowe i płciowe). Przemiana
pokoleń u roślin: pokolenia 
diploidalne (bezpłciowe) wytwarzają
komórki rozrodcze  haploidalne (
zarodniki), z których rozwijają się
osobniki wytwarzające gamety. Te po
zapłodnieniu
dają
zygotę

diploidalną, z niej powstaje 
diploidalny organizm, który w procesie
mejozy
produkuje
komórki

haploidalne. Przemiana pokoleń u
zwierząt:
pokolenie
bezpłciowe
rozmnaża się przez pączkowanie,
pokolenie płciowe produkuje gamety.
Oba pokolenia są  diploidalne,
jedynie gamety  haploidalne.
Przepławki
–
budowle
hydrotechniczne
umożliwiające
wędrówkę w górę rzeki rybom na
których drodze stoją przegrody
piętrzące wodę takie jak tamy,  jazy
itp.
Przepływ - ilość wody przepływającej
w jednostce czasu przez badany
118
przekrój  cieku, wyrażany w m3/s lub
m3/godz.
Przepływ laminarny - przepływ, w
którym woda lub inna ciecz płynie w
równoległych
warstwach
lub
warstewkach. Kierunek przepływu nie
zmienia się w czasie w żadnym
punkcie. Jest to przepływ nieburzliwy.
Przepływ turbulentny (burzliwy) ruch wody składający się z ruchu
cząsteczek wzdłuż linii  prądu oraz
ruchu cząsteczek między sąsiadującymi
warstwami wody wzdłuż skręconych
linii prądu.
Przepona - przegroda mięśniowa
oddzielająca u ssaków jamę piersiową
od brzusznej.
Przepust – służy do przeprowadzenia
wód pod nasypami ziemnymi, drogami,
torami
kolejowymi
itp.,
jest
urządzeniem
hydrotechnicznym
wykonywanym z rur, cegły, drewna lub
betonu, w zależności od ilości
przepuszczanej wody.
Przepuszczalna błona - przegroda
pozwalająca
na
przechodzenie
cząsteczek rozpuszczalnika i substancji
rozpuszczonych.
Przesącz - ciecz, która przenika przez
sączek, czyli filtr.
Przesmyk - jest wąskim pasem lądu
oddzielającym dwa morza.
Przestrzenie międzykomórkowe u zwierzęcia jamy nie ograniczone
wyraźną błoną i zawierające limfę lub
hemolimfę. U rośliny przestrzenie
pomiędzy  komórkami wypełnione są
gazem i parą wodną.
Przetchlinki - otworki w korku
umożliwiające
wymianę
gazową
starszym pędom.
Przetrwalniki – wytwarzane w
warunkach niekorzystnych przez 
komórki
bakterii.
Proces
ten
rozpoczyna się podwojeniem 
nukleoidu, który następnie, wraz z
niewielką ilością  cytoplazmy, zostaje
otoczony grubą ścianą odporną na
wiele czynników fizycznych (np.
wysoką

temperaturę,

promieniowanie ultrafioletowe) i cz.
chemicznych
(np.
środki
dezynfekcyjne). Podczas gdy bakteria
obumiera, przetrwalniki przetrzymują
trudny okres i po ustaniu zagrażających
 bodźców (np. po zakończeniu
sterylizacji) z przetrwalnika rozwija się
normalna komórka bakteryjna.
Przybój - wahadłowy ruch wody od 
brzegu i do brzegu, wywołany
załamywaniem się fali na płytkiej
wodzie przybrzeżnej.
Przybrzeże - płaska zanurzona strefa
o zmiennej szerokości, rozciągająca się
od linii grzywaczy do krawędzi szelfu
kontynentalnego.
Przybrzeżna rafa - rafa koralowa
znajdująca się w pewnej odległości od
 brzegu; jeśli tworzy długi wał,
równoległy do  linii brzegowej nosi
nazwę bariery koralowej.
Przyducha – wyczerpanie tlenu i
nagromadzenie CO2 w określonej,
zwykle przydennej warstwie wody lub
w całym zbiorniku wodnym (latem przy
dnie a zimą pod taflą lodową).
Przykwiatek
swoisty
liść
umieszczony u podstawy szypułki
kwiatowej.
Przylądek - wystająca ku oceanowi,
stromościenna
nieregularność
wybrzeża.
Przyłów – są to ryby odłowione
przypadkowo, nie stanowiące celu
połowów.
Przypływ - podniesienie się poziomu
morza
w
wyniku
wzajemnego
oddziaływania Ziemi i Księżyca.
Przystań - zespół budynków i
urządzeń na brzegu morza, jeziora lub
rzeki, służących do postoju małych
statków oraz do ich załadunku i
wyładunku. Wyróżnia się przystanie:
rybackie, pasażerskie, towarowe i
specjalne. Przystań jest znacznie
mniejsza od portu i posiada znacznie
skromniejsze wyposażenie.
Przystosowanie - zmiana w żywym
organizmie ułatwiająca mu egzystencję
w  środowisku.
119
Psammolitoral
strefa
dna
piaszczystego w  litoralu.
Psammon - organizmy żyjące w
wilgotnych
piaskach

strefy
brzegowej mórz,  jezior i rzek, w
błonce wody otaczającej ziarenka
piasku.
Pseudopodia  nibynóżki.
Pseudopopulacja
–
populacja
pojawiająca się epizodycznie (np.
bezkręgowce i kręgowce wnoszone z
Morza Północnego do Bałtyku), nie
rozmnażająca i w efekcie zanikająca po
pewnym czasie kiedy np. wyrówna się
zasolenie w wodach wlewowych do
Bałtyku.
PSU (Practical Salinity Units) –
praktyczne zasolenie wody morskiej,
nazywane inaczej
zasoleniem
S
wyrażanym w ‰. Można więc
zasolenie wyrazić w PSU i ‰ np.
zasolenie 34‰ mozna zapisac jako 34
PSU.
Pulsacyjny ruch cytoplazmy –
zmienny, odbywa się raz w jednym, raz
w drugim kierunku.
Pumeks - skała lekka powstała z lawy,
która zawierała drobne i liczne
pęcherzyki gazu i bardzo szybko zakrzepła.
Punkt amfidromiczny - punkt
węzłowy lub punkt bez pływu na
morzu, wokół którego obracają się
grzbiety fal pływowych (jeden obrót w
czasie jednego okresu).
Punkt kompensacji - głębokość na
którą dociera 1% światła dochodzącego
do wody i gdzie intensywność
fotosyntezy
równoważona
jest
zużyciem tlenu.
Punkt zamarzania - temperatura, w
której następuje przemiana fazy ciekłej
w stałą; punkt zamarzania wody pod 
ciśnieniem atmosferycznym równym
760 mm Hg wynosi 0°C.
Pylnik - część  pręcika zawierająca
 pyłek.
Pyłek - powstały w  pylniku 
zespół utworów komórkowych, z
których każdy wytwarza po dwie  gamety męskie.
Q10 - współczynnik określający wzrost
tempa
reakcji
chemicznych
lub
biologicznych wraz ze wzrostem
temperatury o 10°C.
R
- r - symbol tempa
wzrostu populacji.
Radiacja adaptatywna - powstanie
w procesie ewolucji z jednego gatunku
wielu różnych gatunków, z których
każdy jest przystosowany do odrębnych
warunków życia.
Radiosaprobia - strefa silnego
skażenia
wody
substancjami
promieniotwórczymi.
Radoczynność wody - zdolność
wody do promieniowania wynikająca z
zawartości w niej pierwiastków
promieniotwórczych.
Rafa - skonsolidowana skała na
głębokości 20 m lub mniejszej.
Rafa koralowa – powstaje z
wapiennych szkieletów koralowców,
wieloszczetów, mszywiołów a nawet
glonów, tworząc na dnie rodzaj
wzniesień biogenicznych w wodach
sub- i tropikalnych na głębokości do 50
m.
Rafa
sztuczna

substrat
(przedmioty drewniane,  metalowe,
betonowe, gumowe, folia) celowo
zanurzony w wodzie pozwalający na
osiadanie (kolonizację) organizmów
wodnych zarówno roślinnych jak i
zwierzęcych które w środowisku
wodnym spełniają rolę biofiltrów 
samooczyszczających jak i FAD dla ryb.
Jedna z metod  rekultywacji wód.
Rafy przybrzeżne  rafy koralowe
występujące niedaleko i równolegle do
 linii brzegowej. Zewnętrzny skraj
rafy jest zanurzony i składa się z
120
wapienia lądowego, skały koralowej
oraz żyjących korali.
Rak (med.) - zespół chorych komórek
istoty żywej, które mnożą się bez
przerwy, podczas gdy inne komórki tej
tkanki mają bardzo ograniczoną
możność mnożenia się. Potoczna
nazwa nowotworów złośliwych.
Rak
drzewny

choroba
fizjologiczna  roślin.
Ramienicowe jezioro  jezioro o
charakterystycznej
roślinności
zdominowanej przez  podwodne łąki
specyficznych glonów, tzw. ramienic.
Najczęściej
są
to

jeziora
mezotroficzne często związana jest z
nimi unikatowa  fauna.
Rapa - woda  limanów, słonych 
jezior
i
sztucznych
zbiorników
wodnych
będąca
nasyconym
roztworem soli.
Rasa - zespół osobników w obrębie
tego samego gatunku wyodrębniający
się pewnymi dziedzicznymi cechami.
Człowiek
wytworzył
liczne
rasy
hodowanych roślin i zwierząt.
Rdzeń przedłużony - tylna część 
mózgowia przechodząca w rdzeń
kręgowy.
Reakcja (biol.) - zmiana w żywej
istocie lub pojedynczej komórce
zachodząca w wyniku pobudzenia
(chem.) Proces chemiczny, w którym
jedne substancje ulegają przemianom
w inne, o odmiennych własnościach.
Reakcjom chemicznym towarzyszą
zawsze
zmiany
energetyczne
w
układzie, pewna ilość energii zostaje
pochłonięta lub wydzielona.
Reakcje ciemniowe (r. redukcji
węgla)
reakcje
chemiczne
występujące w procesie  fotosyntezy,
należą do nich:  cykl Calvina,  cykl
Hatcha-Slacka,

metabolizm
kwasowy.
Reakcje fotochemiczne  reakcje
świetlne.
Reakcje redukcja węgla  reakcje
ciemniowe.
Reakcje
świetlne
(reakcje
fotochemiczne) – reakcje chemiczne
występujące w procesie  fotosyntezy,
należą do nich:  fotosyntetyczna
fosforylacja
niecykliczna,

fotosyntetyczna fosforylacja cykliczna.
Receptor
–
struktura
powierzchniowa występująca w 
błonie komórkowej zbudowana z 
białek, której połączenie z czynnikiem
zewnętrznym np.  hormonem
uruchamia szereg reakcji wewnątrz 
komórki.
Recesja
wycofywanie
się,
ustępowanie lodowca lub morza z
uprzednio zajętych terenów.
Recesywny gen (ustępujący)  gen,
którego działanie może się ujawnić
jedynie w stanie homozygotycznym.
Reducenci - organizmy, które zdobywają substancje odżywcze z rozkładu
martwej materii organicznej do
prostych związków nieorganicznych.
Dzięki temu substancje organiczne
stają
się
ponownie
dostępne
producentom. Głównymi reducentami
w  ekosystemie są  bakterie i 
grzyby.
Redukcja – reakcja chemiczna
zachodząca m.in. w  komórkach,
polegająca na pobraniu elektronu.
Redukcja
chromosomów

mejoza.
Reduktaza azotanowa  enzym
katalizujący redukcję azotanów do
azotynów.
Refugium  ostoja; zwykle występują
w niej relikty a także gatunki które w
niej przeżywają niekorzystne warunki
życia.
Refulacja - sztuczne usypywanie
plaży, wzmacnianie wybrzeża itp. za
pomocą piasku wydobywanego w
innym miejscu.
Regeneracja - proces spontanicznego
cofania się przejawów degradacji.
Regresja - proces zaniku, rozpadu
układu ekologicznego, łączący się ze
zniszczeniem jego struktury.
121
Regulacja potoków i rzek – polega
na wykonaniu prac hydrotechnicznych,
które prowadzą do zmiany spadków
lokalnych i warunków odpływu wody.
Zazwyczaj prowadzi do degradacji 
cieku poprzez ograniczenie rozwoju
fitocenoz, zmniejszenie liczby kryjówek
dla ryb i bezkręgowców. Pozytywnym
elementem regulacji jest redukcja
nadmiernego przepływu i odpływu
wody z  ekosystemu, ograniczenie
spływu rumowiska i odsłaniania dna.
Do ochrony erodowanych brzegów
służą tamy podłużne i ostrogi.
Reintrodukcja
powtórne
wsiedlenie na dany obszar lub do
danego zbiornika gatunku, który
niegdyś w nim występował, ale z
różnych powodów wyginął.
Rejon nerytyczny - część 
pelagialu od  linii brzegowej do
miejsca, gdzie woda osiąga głębokość
200 m.
Rejon
oceaniczny
część
środowiska pelagicznego o głębokości
wody przekraczającej 200 m.
Rejon załamania - rejon, w którym
fale ulegają załamaniu, odmorska część
strefy przyboju.
Rekombinacja  genotyp jest
powielany bez zmian.
Rekrutacja - proces, w czasie którego
część grzbietu fali na małej głębokości
porusza się wolniej, w wyniku czego
promień
fali
ulega
ugięciu,
dostosowując się do profilu dna.
Rekultywacja
sztuczne
odtwarzanie naturalnych cech i
przyrodniczego bogactwa układów
silnie zdegradowanych w wyniku
antropopresji.
Rekultywacja wód - przywracanie
zanieczyszczonym zbiornikom wodnym
(słodkowodnym i morskim) ich
pierwotnych cech, które zniszczyło
nadmierne
zanieczyszczenie
środowiska.
Do
najczęściej
stosowanych
metod
należy
napowietrzanie warstwy przydennej,
usuwanie lub izolowanie od wody
osadów
dennych,
strącanie

fosforanów z wód  jeziora solami
glinu lub żelaza oraz przepłukiwanie 
jezior. Stosowane są też metody
biologicznej rekultywacji oparte na
usuwaniu nadmiaru roślin wyższych i
 biosestonu oraz odpowiednim
prowadzeniem gospodarki rybackiej co
nazywane
jest
również

biomanipulacją.
Reliktowy gatunek  gatunek,
którego obecność na danym terenie
datuje się od czasów, gdy warunki
środowiska były znacząco inne od
dzisiejszych,  gatunek,
który
przetrwał na danym terenie z czasu
minionych epok.
Renaturyzacja, renaturalizacja,
rewitalizacja - przywracanie do
stanu bardziej naturalnego, też:
przywracanie do stanu bogatszego
przyrodniczo.
Reobionty - organizmy żyjące w
silnym  prądzie wód potoków
górskich.
Reofile – organizmy prądolubne
żyjące w szybko płynących odcinkach
rzeki, przeciwieństwem ich są 
stagnofile.
Reokreny
–
źródła
wody
wypływające z podłoża, niekiedy z dużą
siłą i spływającej od razu w dół w
postaci  potoku a czasami strumyka.
Reokseny - organizmy unikające
silnych prądów wodnych.
Reotaksja - samodzielne ruchy
organizmu w kierunku przeciwnym do
kierunku przepływu wody (reotaksja
dodatnia) lub zgodnie z kierunkiem
przepływu (reotaksja ujemna).
Replikacja – proces samopowielania
kwasu  DNA, w wyniku czego
powstają dwie helisy a każda złożona
jest w połowie z nowej i starej
(matrycowej) sieci  DNA. Zachodzi
przed  podziałem komórki, w czasie
 interfazy.
Restytucja
odtworzenie
nieistniejącego gatunku, podgatunku
lub odmiany, np. odtworzenie jesiotra
122
dzięki zachowaniu się jego  genów w
populacji.
Retencja - gromadzenie się wody
opadowej w gruncie, w  zlewniach
rzek i  jezior oraz gromadzenie
zapasu wody w sztucznych zbiornikach
(retencja sztuczna).
Retencyjność dorzecza (zlewni) –
jest
zdolnością
terenu
do
zatrzymywania
wody.
Retencję
zmniejszają
nieprzepuszczalność
podłoża, brak wód  lenitycznych,
skąpa szata roślinna, strome stoki,
duży spadek i regulacja rzek, rowy
odwadniające, źle wykonana 
melioracja, nierównomierne zasilanie
wodami opadowymi, gwałtowne opady
deszczu lub gwałtowny przybór wody w
wyniku roztopów.
Retikulum
endoplazmatyczne
(siateczka
śródplazmatyczna,
siateczka
endoplazmatyczna,
ER) - jest utworzoną w  cytoplazmie
siecią  błon cytoplazmatycznych
uformowanych w
postaci rurek
(rurkowe ER) lub spłaszczonych
woreczków (cysternowe ER). Rozróżnia
się
dwa
typy
retikulum
endoplazmatycznego:  retikulum
szorstkie (ziarniste, granularne), i 
retikulum
gładkie
(agranularne).
Wyspecjalizowaną jego formą jest 
siateczka sarkoplazmatyczna.
Retikulum
endoplazmatyczne
gładkie (agranularne) - typ 
retikulum endoplazmatycznego bez 
rybosomów, jest miejscem syntezy 
lipidów błonowych i składania nowej
 błony cytoplazmatycznej.
Retikulum
endoplazmatyczne
szorstkie (ziarniste, granularne)
–
typ

retikulum
endoplazmatycznego, którego błony
pokryte są licznymi  rybosomami
(stąd jego nazwa), jest miejscem
syntezy  białek błonowych oraz
białek przeznaczonych do  sekrecji
lub wbudowania do  wakuoli.
Rewa - jest to podwodny wał piasku
na
piaszczystych
wybrzeżach,
równoległy do  linii brzegowej.
Rewitalizacja
–
sanacja,
„ożywianie", przekształcanie układów
ubogich w przyrodniczo bogate.
Rezerwat przyrody - zwykle
obejmuje obszary zachowane w stanie
naturalnym lub mało zmienionym,
mogą to być ekosystemy, ostoje i
siedliska
przyrodnicze,
a
także
siedliska roślin, siedliska zwierząt i
siedliska grzybów oraz twory i
składniki
przyrody
nieożywionej,
wyróżniające
się
szczególnymi
wartościami
przyrodniczymi,
naukowymi, kulturowymi lub walorami
 krajobrazowymi. Na obszarach
graniczących z rezerwatem przyrody
może
być
wyznaczona
otulina.
Rezerwat posiada nazwę, ma ściśle
określone położenie lub przebieg
granicy i otulinę (jeżeli została
wyznaczona), wyznacza się cele
ochrony oraz rodzaj, typ i podtyp
rezerwatu
przyrody,
a
także
sprawującego nadzór nad rezerwatem.
Reżim hydrologiczny - właściwości
hydrologiczne dowolnego zbiornika
wodnego
określone
warunkami
fizycznymi i chemicznymi.
Rhiton - odcinek potokowy  cieku.
Ripal  brzegowa strefa dna rzeki,
obejmująca pasmo między najniższym
a najwyższym poziomem wody.
River-continuum koncepcja koncepcja ciągłości rzeki jako 
ekosystemu,
w
myśl
której
hierarchiczny system  cieków w
dorzeczu tworzy pewne continuum 
gradientów abiotycznych i związanej z
nimi
organizacji

biotycznej.
Struktura i funkcjonowanie biocenoz
bentonicznych od źródeł do ujścia
regulowane są przez  gradient
ładunku materii  auto- i  allochtonicznej.
RNA  kwas nukleinowy, powstaje w
procesie  transkrypcji na  DNA,
jest kwasem jednoniciowym. Znane są
123
4 odmiany RNA różniące się funkcją
oraz długością łańcuchów:  mRNA,
 snRNA,  rRNA,  tRNA.
RNA informacyjny (mRNA) –
zwany inaczej matrycowym, kwas
nukleinowy, który zawiera informacje o
kolejności ułożenia  aminokwasów w
tworzonym  białku, przenosi również
informację z  jądra komórkowego do
 rybosomów w czasie  biosyntezy.
RNA jądrowy (snRNA) – mały,
bierze udział przy obróbce kwasu 
RNA.
RNA rybosomowy (rRNA)  kwas
nukleinowy, który jest materiałem
strukturalnym  rybosomów.
RNA transportujący (tRNA) 
kwas nukleinowy, który przenosi
aktywne  aminokwasy do właściwego
miejsca w  rybosomie w czasie 
biosyntezy  białka.
Rodzaj - zespół  gatunków
spokrewnionych ze sobą. Pierwsze z
dwóch słów łacińskich określających 
gatunek jest nazwą rodzaju: cebula
(Allium cepa) i czosnek (Allium
oleraceum) są dwoma gatunkami
rodzaju Allium.
Rok hydrologiczny - roczny  cykl
zjawisk opadu, parowania i odpływu.
Rok świetlny - jednostka długości
stosowana w astronomii, odpowiada
drodze która przebywa światło w
próżni w ciągu roku.
Rosa - kropelki wody osadzające się
wskutek termicznej kondensacji pary
wodnej osadzającej się na powierzchni
gleby, roślinach i przedmiotach.
Roślinność - układ fitocenoz w
danym miejscu, także inwentarz i
prawidłowości rozmieszczenia zbiorowisk roślinnych danego terenu.
Roślinność
pionierska

pionierska roślinność.
Roślinność
potencjalna

potencjalna roślinność.
Roślinność
rzeczywista

rzeczywista roślinność torfotwórcza 
torfotwórcza roślinność.
Roślinność wodna  hydrofity,
rośliny żyjące w środowisku wodnym z
odpowiednią budowa morfologiczną i
anatomiczną – pobierają wodę całą
powierzchnią,
mają
wykształcony
miękisz powietrzny pozwalający na
doprowadzanie powietrza do organów
zanurzonych w wodzie i jednocześnie
ułatwiających
unoszenie
się
w
środowisku wodnym. Słaba tkanka
mechaniczna.
Wyróżnia
się
następujące strefy roślin rozpoczynając
od  linii brzegowej: amfifity, 
helofity, nimfeidy, elodeidy oraz
isoetidy.
Roślinożerca - odżywiający się
pokarmem roślinnym.
Roślinożerność - dosł. odżywanie się
pokarmem
roślinnym.
W

ekosystemach
wodnych
termin
stosowany dla wszystkich form odżywiania się żywymi roślinami i sinicami.
Rośliny  organizm roślinny.
Rośliny pionierskie - gatunki
roślin, występujące we wczesnych
stadiach sukcesji.
Rotacyjny ruch cytoplazmy –
jednokierunkowy, zazwyczaj wokół
jednej  wakuoli.
Rozciągłość – 1. część powierzchni
otwartego oceanu, nad którą wieje
wiatr ze stałą prędkością i o stałym
kierunku, działanie wiatru wytwarza 
falowanie powierzchni oceanu; 2.
wymiar części powierzchni oceanu
objętej działaniem wiatru, liczony w
kierunku działania wiatru.
Rozdzielnopłciowy - organizm,
którego komórki rozrodcze męskie i
żeńskie są produkowane przez odrębne
osobniki.
Rozkład  dekompozycja.
Rozkład materii organicznej proces rozkładu martwych organizmów
lub odchodów produkowanych przez
organizm na cząsteczki.
Rozkołys - długie fale regularnie
rozchodzące się z rejonów generacji
falowania.
124
Rozlewisko - zbiornik wody powstały
w miejscu nisko położonym, zwykle
przy rzece lub  jeziorze, na skutek
wiosennej powodzi, długotrwałych
opadów.
Rozmieszczenia
obszar
(rozprzestrzenienia obszar) wycinek powierzchni Ziemi, na którym
znajdują się w stanie dzikim osobniki
danej grupy.
Rozmnażanie - (zwane również
rozrodem) - jest procesem wytwarzania
potomstwa
przez
organizmy
rodzicielskie w celu zapewnienia
ciągłości  gatunku. W tym procesie
przekazywana jest  informacja
genetyczna z pokolenia na pokolenie.
Stanowi jeden z dwóch podstawowych
– obok przemiany materii - atrybutów
życia. Istnieją dwa typy rozmnażania:
 r. bezpłciowe i r. płciowe.
Rozmnażanie bezpłciowe – typ
rozmnażania bez wytwarzania 
komórek rozrodczych (gamet), a
osobniki potomne posiadają identyczne
cechy jak osobnik macierzysty. W 
rozmnażaniu
wegetatywnym
potomstwo
tworzone
jest
z
wegetatywnych części rozmnażającego
się osobnika (np. pączkowanie u
drożdży, rozłogi u truskawek), w
typowym rozmnażaniu bezpłciowym
komórki potomne wytwarzane są z
komórek macierzystych np.  amitoza,
 zarodniki.
Rozmnażanie płciowe - polega na
łączeniu się komórek rozrodczych tzw.
 gamet. Umożliwia mieszanie się
materiału
genetycznego,
dając
możliwość wybrania cech najlepiej
przystosowujących
osobnika
do
warunków życia w określonym 
środowisku.
Rozmnażanie wegetatywne 
rozmnażanie bezpłciowe.
Rozród  rozmnażanie.
Roztocze (bot.) – rośliny 
cudzożywne
odżywiające
się
substancjami
organicznymi,
pochodzącymi z martwych szczątków
roślin lub zwierząt (zool.) Grupa
drobnych pajęczaków, należą do niej
np. kleszcz, świerzbowiec.
Roztwory fizjologiczne  roztwór
izotoniczny.
Roztwór hiperosmotyczny – to
taki roztwór, którego  ciśnienie
osmotyczne jest wyższe niż ciśnienie
osmotyczne  komórki. Komórka
umieszczona w takim roztworze
podlega zjawisku  deplazmolizy.
Roztwór hipertoniczny - to taki
roztwór, którego  stężenie jest wyższe
od stężenia płynów w  komórce.
Komórka pobiera wodę z roztworu,
następuje zjawisko  deplazmolizy.
Roztwór hipoosmotyczny – to taki
roztwór,
którego

ciśnienie
osmotyczne jest mniejsze niż ciśnienie
osmotyczne  komórki. Komórka
umieszczona w takim roztworze
podlega zjawisku  plazmolizy.
Roztwór hipotoniczny - to taki
roztwór, którego  stężenie jest niższe
od stężenia płynów w  komórce.
Komórka umieszczona w takim
roztworze
zaczyna
tracić
wodę,
następuje zjawisko  plazmolizy.
Roztwór izoosmotyczny – to taki
roztwór,
którego

ciśnienie
osmotyczne jest równe ciśnieniu
osmotycznemu  komórki.
Roztwór izotoniczny - to taki
roztwór, którego  stężenie jest równe
stężeniu płynów w  komórce. Dla 
komórek roślinnych jest to np. 10%
roztwór  sacharozy, dla komórek 
zwierząt stałocieplnych – 0,9 %
roztwór NaCl, dla komórek  zwierząt
zmiennocieplnych - 0,6 % roztwór
NaCl, są to tzw.  roztwory
fizjologiczne. Komórka umieszczona w
takim roztworze nie pobiera ani nie
oddaje wody.
Rów oceaniczny - długa, wąska i
głęboka  depresja dna oceanu o
względnie stromych bokach. Są to
tektoniczne zapadliska – największa
ilośc rowów znajduje się na Pacyfiku.
125
Równia
rafowa
platforma
fragmentów korali i piasku po 
lagunowej stronie rafy względnie
odsłonięta w czasie odpływu.
Równowaga dynamiczna (płynna)
- stan płynnej równowagi pomiędzy
tempem wyczerpywania i uzupełniania
 zasobów oraz między tempem
reprodukcji a tempem eliminacji
organizmów w  kulturach 
chemostatowych
i
warunkach
naturalnych. Przypadkiem równowagi
dynamicznej
jest
równowaga
ekologiczna w której układ ekologiczny
nie wykazuje nadmiernych

fluktuacji.
Różnorodność
biologiczna
zróżnicowanie żywych organizmów
występujących w ekosystemach, w
obrębie gatunku i między gatunkami,
oraz zróżnicowanie ekosystemów.
Różnorodność gatunkowa - miara
równomierności rozdziału osobników
w biocenozie pomiędzy różne gatunki.
Maksymalne zróżnicowanie odpowiada
sytuacji, w której wszystkie gatunki są
reprezentowane przez tę samą liczbę
osobników, minimalne - sytuacji, w
której wszystkie osobniki należą do
jednego gatunku.
rRNA  RNA rybosomowy.
Ruch laminarny – cząsteczki wody
poruszają się względem siebie w
niezmienionej
pozycji
(zwykle
równolegle do dna).
Ruch turbulentny - jest bezładnym
ruchem cząsteczek wody; drogi ruchu
cząsteczek są krzywoliniowe, często
wirowe i sięgają od kilku centymetrów
do kilku tysięcy metrow.
Ruch wody – w rzekach: swobodne
(laminarne)
przemieszczanie
się
cząsteczek wody po równoległych
torach z tą sama prędkością, burzliwe
(turbulencyjne) z różną prędkością po
torach kolistych, elipsoidalnych, z
wirami wykonującymi postępowe,
obrotowe, śrubowe i wsteczne ruchy
wody; w  jeziorach  falowanie i 
sejsze,   prądy gęstościowe,
przepływowe
i
Langmuira
oraz
turbulencyjne przy dnie; w morzach i
oceanach – fale wiatrowe, baryczne,
pływowe,  sejsmiczne,  pływy
(dobowe, pół dobowe i mieszane),
prądy
(
dryfowe,
wiatrowe,
grawitacyjno- gradientowe, pływowe
powierzchniowe,
głębinowe,
przydenne, pionowe ( konwergencja,
 dywergencja).
Ruderalna roślinność - roślinność
typowa dla takich siedlisk.
Ruderalne gatunki - gatunki
znajdujące optimum występowania na
takich siedliskach.
Ruderalny - związany z siedliskami
stworzonymi bądź bardzo silnie
zmienionymi przez człowieka.
Ruja - fizjologiczny stan samicy
poprzedzający okres, w którym może
być zapłodniona.
Rumowisko rzeczne - materiał
wleczony po dnie rzeki w postaci
odłamków, skał,  żwiru i piasku.
Rybołówstwo - proces poławiania
oraz wykorzystywania przez człowieka
jako źródło pokarmu ryb i innych
organizmów wodnych. Rybołówstwo
oparte
jest
na
naturalnych
mechanizmach regulacji wielkości
populacji i ma na celu uzyskanie
maksymalnych połowów. Światowe
połowy ryb wynoszą blisko 90 mln ton
a ponad 91% z nich to ryby morskie.
Rybosomy - są niewielkimi 
organellami
komórkowymi
o
wymiarach
średnio
20x30
nm,
zbudowanymi z  rRNA i  białek,
występują wolno w cytoplazmie lub
są związane z  błonami szorstkiej 
siateczki śródplazmatycznej, występują
również w  mitochondriach i 
chloroplastach.
Są
najliczniej
występującymi
organellami
komórkowymi, np. retikulocyt królika
zawiera ok. 100 tys. rybosomów,
komórka jajowa myszy ok. 100 mln,
natomiast w komórkach jajowych
płazów znajduje się 1012 rybosomów.
Jedyną funkcją rybosomów jest ich
126
udział w syntezie  białek, w trakcie
której
tworzą
zespoły
zwane
polirybosomami.
Ryboza - cukier, w którego skład
wchodzi 5 atomów węgla, C5H,2O5.
Ryft - wąski i bardzo długi rów
tektoniczny, zapadliskowy, powstały w
wyniku rozciągania i rozrywania
skorupy ziemskiej.
Rytmy okołodobowe - cyklicznie
następujące
po
sobie
zmiany
aktywności metabolicznej - wyrażone
na
przykład
szybszym
tempem
wzrostu, które zachodzą w ciągu 24
godzin. Rytmy takie występują u
wszystkich żywych organizmów i
zachowane zostają nawet wtedy, gdy
organizmy
odizolowane
są
od
normalnego środowiska.
Rytmy roczne - cykliczne zmiany aktywności metabolicznej, wyrażone na
przykład

kiełkowaniem,
kwitnieniem lub owocowaniem roślin,
które zachodzą w ciągu roku. Rytmy te
występują,
nawet
gdy
rośliny
odizolowane
są od normalnego
środowiska zewnętrznego.
Ryzoidy  chwytniki.
Ryzyko - prawdopodobieństwo, że
określone substancje, czynniki lub
warunki środowiska naturalnego mogą
być
szkodliwe
dla
zdrowia
w
określonych okolicznościach.
Rzeczywista
roślinność
roślinność realnie istniejąca w danym
momencie, rozumiana najczęściej jako
aktualnie istniejące w danym miejscu
 zbiorowisko roślinne
Rzeka - naturalny  ciek stały lub
okresowy, usytuowany w korycie i
dolinie powstałej na wskutek erozji, o
powierzchni dorzecza > 200 km2, typ
wód  lotyczny. W przekroju
poprzecznym
koryta
wyróżniamy
następujące elementy:  ploso
(głębokie części koryta), odsypy (fałdy
boczne między plosami po wypukłej
stronie koryta), fałdy wstęgowe (formy
zwykle ułożone skośnie do osi rzeki),
przemiały (płytkie odcinki koryta
związane z ruchomymi  ławicami
przegradzającymi koryto skośnie do
kierunku prądu), ławice (obfite
nagromadzenie
rumowiska
w
środkowej części koryta rzeki).
Rzeka meandrująca - rzeka bardzo
kręta,
z
zakolami,
głęboka,
charakteryzująca
się
stabilnymi
stosunkami hydrologicznymi.
Rzeka
roztokowa
(anastomozująca)
rzeka
wielonurtowa, płynąca w obrębie
łożyska kilkoma płytkimi korytami, na
przemian
łączącymi
się
i
rozdzielającymi.
Rzeka zdziczała - rzeka dzieląca się
a liczne ramiona, które znów łącząc się
z sobą tworzą zawiłą siatkę, często
zmieniają swe koryta wskutek silnej
akumulacji i zbyt małego spadku.
Rzędowość rzeki – hierarchiczny
sposób przedstawienia sieci rzecznej
dorzecza. Rzeka I rzędowa uchodzi
bezpośrednio do morza lub oceanu,
dopływy bezpośrednie do rzek I
rzędowych przyporządkowane są jako
rzeki II rzędowe itd.
Rzęski  organelle komórkowe,
występujące w niektórych typach 
komórek, są strukturami drobnymi, w
większości przypadków występują w
dużej
liczbie,
pokrywając
całą
powierzchnię komórek. Ruchy rzęsek
są niesymetryczne i przypominają
uderzenia bata. Ruch rzęski można
opisać w dwóch fazach: uderzeniowej
szybkiej – rzęska jest przechylona,
następnie prostuje się i przechyla w
przeciwnym kierunku i powrotnej,
wolnej – następuje silne wygięcie się
rzęski u jej podstawy, następnie
wygięcie przemieszcza się ku środkowi
rzęski, która powoli prostuje się i
powraca do pozycji wyjściowej.
Występują
na
powierzchni

nabłonków orzęsionych oraz na
powierzchni
wielu
organizmów
jednokomórkowych, spełniają rolę
lokomocyjną
oraz
służą
do
przemieszczania płynnych i stałych
127
składników środowiska zewnętrznego
po powierzchni komórek.
S
adz – jest urządzeniem do
chowu albo magazynowania ryb, mają
różne kształty i wielkość. Stosuje się
sadze przenośne i stałe.
Sadzawka – jest płytkim, małym
zbiornikiem wody naturalnym lub
sztucznym,
niespuszczalnym
i
nieprzepływowym.
Samooczyszczanie
naturalna
zdolność środowiska do neutralizacji i
kompensacji skutków wywoływanych
przez wprowadzenie do niego 
zanieczyszczenia.
Samooczyszczanie wód wiąże się z
procesami
polegającymi
na
sedymentacji, rozkładu tych cząsteczek
przez  mikroorganizmy a końcowym
wynikiem są związki nieorganiczne (
biogeny) i inne  sole mineralne. Jest
to
proces
w
trakcie
którego
najważniejsze znaczenie mają zjawiska
fizyczne ( sedymentacja  sestonu,
wymieszanie
i
rozcieńczenie
zanieczyszczeń),
chemiczne
(neutralizacja
kwasów
i
zasad,
utlenianie)
i
biologiczne
(
mineralizacji substancji organicznych).
Samozapłodnienie - zapłodnienie
komórek
płciowych
innymi

komórkami płciowymi produkowanymi
przez tego samego osobnika.
Samożywność
wytwarzanie
substancji organicznych dla potrzeb
swego ciała ze składników nieorganicznych. Rośliny zielone są przykładem
istot samożywnych, gdyż z soli
mineralnych, wody i dwutlenku węgla
wytwarzają kosztem energii słonecznej
 cukry,  białka i tłuszcze.
Saprobia
–
nadmierne
zanieczyszczenie
wód
materia
organiczną  allochtoniczną zwykle
pochodzącą ze ścieków.
Saprobionty
–
heterotrofy
wykorzystujące obumarłe szczątki
organiczne do odżywiania się w
środowisku lądowym i wodnym. Są to
głównie drobne  bakterie i  grzyby
(saprofity), drobne bezkręgowce 
saprofagi, które odżywiają się bogatym
w substancje osady organiczne i
zawiązki żelaza zwane  sapropelem.
Saprobizacja - proces nadmiernego
użyźniania zbiornika wodnego lub jego
części wywołany dopływem substancji
organicznej.
Saprofity  bakterie i  grzyby,
roztocze odżywiające się martwymi
szczątkami organicznymi rozkładając ja
do prostych związków organicznych.
Saprofoby  hydrobionty niezdolne
do
życia
w
środowisku
zanieczyszczonym
organicznie,
są
charakterystyczne dla strefy wody
czystej  katarobowej.
Saprokseny – gatunki hydrobiontów
unikające wód zanieczyszczonych.
Sapropel - osad z gnijących resztek
organicznych na dnie niektórych
zbiorników z wodą stagnującą i bez
tlenu lub źle natlenioną. Brak tlenu nad
osadem uniemożliwia występowanie
makroorganizmów.
Saprotrofia – jest stanem troficznym
wód,
powstający
pod
wpływem
ścieków.  Produktywność jest bardzo
niska a  dominantami są  bakterie,
pierwotniaki i  grzyby.
Saturacji
strefa
strefa
nawodniona,
warstwa
skał
nad
warstwą nieprzepuszczalną, w której
wszystkie wolne przestrzenie są
wypełnione wodą, jej górna granica
stanowi zwierciadło wód podziemnych
Sawanny - rozległe równinne
obszary
w
Afryce,
trawiaste,
bezdrzewne lub prawie pozbawione
drzew.
Sedentacja - gromadzenie się
szczątków organicznych pochodzenia
128

autochtonicznego
(
sedymentacja).
Sedymentacja – jest opadaniem
zawiesiny ( tryptonu) w wodzie pod
wpływem sił ciężkości i osadzanie się
jej na dnie, co prowadzi do
powstawania osadów dennych.
Segetalne
gatunki
- gatunki
znajdujące optymalne warunki na
polach uprawnych
Segetalny - związany z polami
uprawnymi; roślinność segetalna roślinność towarzysząca uprawom.
Segregacja
(rozszczepianie)
powstawanie u  heterozygoty wielu
rodzajów  gamet różniących się 
genami.
Sejsmiczne fale - sprężyste fale
ciśnień i rozprężeń przenoszące się
przez materię Ziemi. Fale podłużne
najszybciej przebiegają odległość od 
hipocentrum do  sejsmografów,
które notują je jako pierwsze.
Sejsmiczny - dotyczący trzęsienia lub
wibracji ziemi, także obu tych zjawisk
wywołanych sztucznie.
Sejsmograf - aparat rejestrujący
drgania gruntu. Otrzymany w nim
wykres (sejsmogram) pozwala wykrywać przyczyny wstrząsów, w
szczególności trzęsienia ziemi.
Sejsz  fala stojąca na powierzchni 
akwenu
zamkniętego
lub
półzamkniętego o okresie zawartym w
przedziale od kilku minut do kilku
godzin, zależnie od wymiarów akwenu;
ruch falowy trwa również po ustaniu
siły sprawczej.
Sekrecja – jest przyżyciowym
wydzielaniem substancji organicznych
przez
organizmy
w
celach
allopatycznych
i
biokomunikacji
(wydzielane
sa
feromony
lub
kairomony).
Selekcja - a) w ewolucji biologicznej proces doboru naturalnego, w wyniku
którego
w
określonej
sytuacji
środowiskowej faworyzowane są i
przeżywają osobniki ( genotypy)
najlepiej przystosowane; b) w fizjologii
odżywiania się - wybór między różnymi
rodzajami pokarmu,
przy
czym
aktywny
wybór
polega
na
poszukiwaniu określonego rodzaju
pokarmu, a pasywny - na anatomicznie
„narzuconej"
możliwości
zatrzymywania cząstek pokarmu o
określonej wielkości (np.  filtracja)
Selekcja naturalna (dobór) przeżywanie osobników z gatunku lub
rasy lepiej przystosowanych do danego
środowiska,
ginięcie
zaś
przystosowanych gorzej.  Selekcja
(dobór) sztuczna stosowana jest przez
człowieka w hodowli dla uzyskania
roślin lub zwierząt o cechach dlań
pożądanych.
Senilne stadium - stadium rozwoju
osobniczego rośliny od momentu
pojawienia się wyraźnych objawów
starzenia.
Sera - następstwo zbiorowisk w sukcesji, przez które przechodzi roślinność
danego obszaru. Organizmy kolejnych
zbiorowisk zmieniają warunki 
środowiska tak, że możliwe jest wkraczanie nowych gatunków, a w
konsekwencji
wykształcenie
zbiorowiska  klimaksowego.
Seralne stadia - kolejne stadia w
procesie  sukcesji.
Sessilne organizmy - organizmy
osiadłe, na stałe przytwierdzone do
podłoża
Seston – całość specyficznej materii
składającej się z cząstek stałych
zawieszonej w wodzie. Część ożywiona
sestonu nazywana jest  biosestonem
(np. zooplankton) a część nieożywiona

abiosestonem
(synonimem
abiosestonu jest trypton).
Sial - główna cześć skorupy ziemskiej
utworzona przeważnie ze związków
krzemu i glinu (Si, Al). Sial jest lżejszy
od  simy (Si, Ma).
Siarka – to pierwiastek chemiczny
zaliczany do  makroelementów, który
odgrywa ważną rolę w budowie 
białek, jest składnikiem takich 
aminokwasów jak  cystyna, 
129
cysteina i metionina, które po
włączeniu do białek odgrywają ważną
rolę w tworzeniu ich struktury
przestrzennej oraz  aktywności
enzymatycznej, jest składnikiem 
olejków gorczycznych, bierze udział w
reakcjach oksydoredukcyjnych.
Siarkowodór
–
jest
gazem
bezbarwnym o zapachu zgniłych jaj,
silnie toksyczny dla organizmów
żywych, poza bakteriami siarkowymi.
Siateczka endoplazmatyczna 
retikulum endoplazmatyczne.
Siateczka sarkoplazmatyczna –
wyspecjalizowana forma  retikulum
endoplazmatycznego, występująca w 
mięśniach poprzecznie prążkowanych,
zaangażowana w procesie skurczów.
Siateczka śródplazmatyczna 
retikulum endoplazmatyczne.
Siatka
planktonowa
–
jest
narzędziem do badań jakościowych i
ilościowych  planktonu. Pierwsze
były skonstruowane przez Mullera
(1845), Apsteina (1896), którzy
stworzyli je z trójkątnie wyciętego
materiału z gazy młyńskiej, na 
metalowej
obręczy,
a
u
dołu
zakończone są naczyniem zbiorczym.
Gaza o różnej gęstości pozwala na
wyławianie
różnych
frakcji
wielkościowych planktonu.
Sieć - zespół włókien, nerwów, naczyń
itd.
rozgałęzionych,
splecionych,
łączących się ze sobą w rozmaitych
punktach zetknięcia.
Sieć hydrograficzna - układ rzek,
strumieni,  kanałów,  jezior w
danym rejonie (stałych i okresowych).
Sieć rzeczna posiada następujące typy:
dendryczna (o drzewiastym kształcie),
promienista (rzeki rozbiegają się we
wszystkich kierunkach z jednego
wzniesienia), prostokątny ( złożony z
prostopadłych do siebie podłużnych i
poprzecznych odcinków  cieku),
pierzasty (dopływy uchodzą do rzeki
skośnie z obu stron), równoległy (kilka
rzek spływa jednocześnie do jednego
odbiornika) i widlasty.
Sieć obszarów Natura 2000 Natura 2000 to spójna Europejska Sieć
Ekologiczna,
której
celem
jest
zachowanie
rodzajów
siedlisk
przyrodniczych
oraz
gatunków
ważnych dla Wspólnoty. Rodzaje
siedlisk przyrodniczych oraz gatunki
będące przedmiotami ochrony są
wymienione
w
odpowiednich
załącznikach do obu Dyrektyw. Każde
państwo
samo
przygotowuje
propozycję sieci na swoim terytorium.
Sieć ta obejmuje: 1) obszary specjalnej
ochrony ptaków; 2) specjalne obszary
ochrony siedlisk. Wyznaczony obszar
Natura 2000 może obejmować część
lub całość obszarów i obiektów
objętych formami ochrony przyrody
jakie obowiązują w Polsce.
Sieć pokarmowa - jest to układ 
łańcuchów pokarmowych wielokrotnie
rozgałęzionych i splatających się, czyli
system
wzajemnych
zależności
pokarmowych
pomiędzy

populacjami (syn. sieć troficzna).
Sieć troficzna - grupa powiązanych
ze sobą łańcuchów troficznych f
przedstawiająca wszystkie zależności
pokarmowe
pomiędzy
wszystkimi
gatunkami w  ekosystemie.
Siedlisko (habitat, biotop) - zespół
warunków, w których  gatunek lub 
biocenoza występuje w przyrodzie. Na
przykład siedliskiem życia epifitów są
gałęzie drzew, kserofitów pustynie, a
hydrofitów woda.
Siedlisko przyrodnicze – jest to
obszar lądowy lub wodny, naturalny,
półnaturalny lub antropogeniczny,
wyodrębniony w oparciu o cechy
geograficzne, abiotyczne i biotyczne; w
polskim prawie niefortunna nazwa 
biotopu, typu środowiska życiowego
roślin i zwierząt.
Siła Coriolisa - siła pozorna
wynikająca z obrotu Ziemi; powoduje
odchylenie toru cząstek na półkuli
północnej - w prawo, na półkuli
południowej - w lewo.
130
Siła dośrodkowa - siła skierowana
ku środkowi obrotu, która sprawia, że
ciało poruszające się wokół tego środka
dąży ku niemu.
Siła odśrodkowa - siła pozorna
powodująca ruch ciała w kierunku od
środka toru zakrzywionego; wynika ze
zrównoważenia siły dośrodkowej, która
działa w kierunku przeciwnym do siły
bezwładności ciała.
Siła van der Waalsa - słaba siła
przyciągania między  cząsteczkami
będąca
wynikiem
oddziaływania
ładunków niesymetrycznie w nich
rozmieszczonych.
Sima - część kuli ziemskiej utworzona
ze związków krzemu i magnezu,
znajdująca się. pod siałem aż do głębokości około 1200 m.
Simatyczny - dotyczący części
skorupy
ziemskiej
podścielającej
oceany oraz sialiczne kontynenty,
bogatej w magnez oraz żelazo i dlatego
gęstszej
niż
sialiczna
skorupa
kontynentalna.
Sinice

cyjanobakterie,

organizmy prokariotyczne, należą do 
organizmów prokariotycznych, mają 
ścianę komórkową zbudowaną z
kompleksu mukopeptydowego, często
wytwarzają otoczki śluzowe, nigdy nie
wytwarzają  wici i nie są zdolne do
aktywnego
pływania
w
wodzie.
Posiadają zdolność wiązania  azotu
atmosferycznego, są  autotrofami.
Skala temperatury Celsjusza (oC)
- stustopniowa skala termometryczna,
w której zero odpowiada temperaturze
topnienia lodu, a 100o - temperaturze
wrzenia wody.
Skala temperatury Fahrenheita
(oF) - skala, w której punkt zamarzania
wody odpowiada 32o, a punkt jej
wrzenia 212o C.
Skala temperatury Kelvina (oK) skala o podziałce równej podziałce skali
Celsjusza,
której
początek
jest
przesunięty w stronę temperatury
ujemnej (0oK = -273,16oC). Zero stopni
w skali Kelvina jest najniższą możliwą
temperaturą (tzw. zero bezwzględne).
Skalimetria – odczytywanie wieku
ryb na podstawie obrazu warstwy
powierzchniowej łuski z cyklicznie
zarysowanymi
koncentrycznymi
pierścieniami rocznymi.
Skała krystaliczna - skala ogniowa
lub metamorficzna, zbudowana z
cząstek
krystalicznych
o
uporządkowanych
strukturach
cząsteczkowych.
Skała metamorficzna - skała, która
uległa rekrystalizacji w stanie stałym w
wyniku zmiany temperatury, ciśnienia i
środowiska chemicznego.
Skała
ogniowa
=
skała
magmowa - powstała w wyniku
konsolidacji materiału stopionego lub
częściowo stopionego (magmy).
Skała osadowa - skała powstała
przez konsolidację luźnego osadu lub
przez chemiczne wytrącanie, na
przykład piaskowiec i wapień.
Skamieniałość
(skamielina)
szczątki organizmów z minionych epok
geologicznych bądź ślady ich czynności
zachowane w skałach  paleontologia.
Skarpa - linijny, ostry stok na dnie
oceanu, oddzielający powierzchnie
łagodnie zapadające lub płaskie.
Skażenie - zanieczyszczenie wody
substancjami, które nie występują w
niej w stanie naturalnym; silnie
podwyższona

koncentracja
substancji
zwykle
w
niej
występujących.
Skażenie  zanieczyszczenia wody
substancjami, które nie występują w
niej w stanie naturalnym.
Skażenie promieniotwórcze zanieczyszczenie

środowiska
substancjami
promieniotwórczymi,
które pochodzą z przypadkowych 
wycieków z elektrowni atomowych lub
ze
składowisk
odpadów
promieniotwórczych. Substancje te
powodują uszkodzenia chromosomów i
wywołują mutacje.
131
Składniki mineralne – pierwiastki
chemiczne, których dostępną formą dla
organizmów są zwykle  jony. Dzieli
się je zwykle w zależności od ilości
niezbędnych dla organizmu na 
makroelementy i  mikroelementy.
Składniki
nieplazmatyczne
komórki – martwe składniki 
komórki, należą tu 2 organelle
komórkowe:  ściana komórkowa i 
wakuole (wodniczki).
Składniki plazmatyczne komórki
- żywe składniki  komórki, zwane 
protoplastem. Tworzą je  cytoplazma
z zawieszonymi w niej organelllami, 
połączenia
międzykomórkowe,

elementy cytoszkieletu,  rzęski i 
wici.
Składowa harmoniczna pływu jedna ze składowych harmonicznych
pływu w danym punkcie; okresy tych
składowych wynikają z kombinacji
prędkości kątowych Ziemi, Słońca,
Księżyca oraz wzajemnych prędkości
kątowych innych planet.
Skłon
oceaniczny
–
stok
kontynentalny.
Skok termiczny  stratyfikacja
termiczna z wyraźnym zróżnicowanie
temperatury
wraz
ze
wzrostem
głębokości wody. W  jeziorach
umiarkowanych występuje w okresie
letnim ( anotermia) i zimowym (
katotermia) dzieląc wody na 
epilimnion,  metalimnion i 
hypolimnion.
Skorupa - jednostka strukturalna
Ziemi składająca się z  bazaltowej
skorupy oceanicznej i granitowej
skorupy
kontynentalnej.
Ogólna
grubość jednostek skorupy może wahać
się od 5 km pod oceanem do 50 km pod
kontynentem.
Skorupa oceaniczna - masa skał 
bazaltowych o grubości około 5 km,
która może rozciągać się poniżej
kontynentów.
Skorupa
ziemska
warstwy
zewnętrzne kuli ziemskiej, zawierające
głównie skały i ograniczone w głębi
powierzchnią

Mohorovićica
(maksymalna głębokość 60—70 km).
Skraplanie - przemiana wody z fazy
gazowej w fazę ciekłą, połączoną z
wydzielaniem ciepła skraplania - dla
wody 2,45 kJ/g w temperaturze 20oC.
Skroniowy dół - wgłębienie w
czaszce nie przenikające do wnętrza
puszki mózgowej wypełnione przez
mięsień skroniowy.
Skupiskowość
- stan rozkładu
zespołowego (epidemicznego).
Słodkowodne siedlisko - określenie
siedlisk wodnych, gdzie stężenie soli
jest niskie, np. rzek i  jezior.
Organizmy żyjące w takich siedliskach
nazywa się słodkowodnymi.
Słone bagna (mokradła) - rejon
zamieszkiwany
przez
organizmy
słonolubne, bytujące w bogatym
podłożu na poziomie morza.
Słoneczny system - Słońce oraz
planety i komety, które krążą dokoła
niego.
Słonolubne
organizmy

halobionty - organizmy roślinne i
zwierzęce, żyjące wyłącznie w wodach
lub na glebach silnie zasolonych
(powyżej 50‰); ze wzrostem zasolenia
liczba gatunków maleje: przy zasoleniu
200‰ żyje jeszcze np. skorupiak
Artemia salina, ale przy zasoleniu
280‰ - wyłącznie niektóre gatunki
wiciowców.
Słonorośla  halofity- rośliny 
lądowe rosnące na  glebach o dużej
zawartości NaCl głównie nad morzem,
słonymi  jeziorami oraz w suchym
klimacie.
Słupek  owocolistek.
Smog - zanieczyszczona  mgła;
mieszanina mgły i dymów.
snRNA  RNA jądrowy.
Socjosfera – środowisko człowieka w
sensie kulturowym (relacje etniczne,
polityczne, militarne, ekonomiczne,
religijne, rasowe, warstwy społeczne,
miejsce zamieszkania, urbanistyka i
architektura, tradycja etc.).
132
Sok jądrowy  karioplazma, 
nukleoplazma,  kariolimfa.
Sok roślinny - ciecz krążąca w 
naczyniach i w rurkach sitowych (
łyko). Sok zawarty w pierwszych jest
wodnym roztworem soli mineralnych
pobieranych z gleby. W tych drugich
znajduje się sok zawierający substancje
organiczne wytworzone w liściach (
asymilacja węgla).
Sok wakuolarny – wypełnia
wnętrze  wakuoli, jest to wodny
roztwór  soli mineralnych i
składników organicznych np. 
węglowodanów,  aminokwasów, 
barwników,  alkaloidów, substancji
białkowych.
Solanka - woda zawierająca powyżej
15 g/l rozpuszczonej soli kamiennej,
jak również inne sole, w tym związki
jodu i bromu ( solanki jodowo bromowej ).
Soliflukcja - powolne obsuwanie się
po  stoku (zamarzniętym podłożu)
gruntu nasiąkniętego wodą aż do stanu
ciastowatego.
Soligeniczne
torfowisko
torfowisko nawadniane wypływającymi
wodami podziemnymi
Solnisko
układ
ekologiczny
funkcjonujący na siedlisku bogatym w
chlorek wapnia w stężeniu ograniczającym funkcjonowanie układów innego
typu; słone  bagno.
Sondaż akustyczny - metoda
pomiaru głębokości  basenów
wodnych bądź lokalizacji obiektów
podwodnych oparta na wykorzystaniu
zjawiska echa, występującego w wyniku
odbicia fali ultradźwiękowej od ciał
stałych; polega na pomiarze czasu
przebiegu fali od nadajnika do obiektu
i z powrotem; prędkość dźwięku w
wodzie wynosi około 1500 m• s-1.
Sozologia – działalność związana z
ochroną  środowiska poczynając od
działań
edukacyjnych
poprzez
narzędzia prawne a kończąc na
urządzeniach
i
konstrukcjach
chroniących
przyrodę;
nauka
o
ochronie środowiska, zajmująca się
także środowiskiem wodnym i jego
ochroną przed zanieczyszczeniem i
degradacją. Autorem pojęcia jest prof.
Walery Goetel.
Sód – to pierwiastek chemiczny
zaliczany do  mikroelementów, który
bierze udział w transporcie substancji
przez  błony komórkowe ( pompa
sodowo-potasowa), w  komórkach
zwierzęcych decyduje o  ciśnieniu
osmotycznym  osocza i płynu
pozakomórkowego.
Sól - związek powstający między
innymi w wyniku reakcji pomiędzy
kwasem i zasadą:  jony wodoru z
kwasu zostają zastąpione przez  jony
 metalu z zasady. Np. kwas solny
(HCl) i wodorotlenek sodowy (NaOH)
tworzą chlorek sodu (NaCl), czyli sól
kuchenną, zwaną potocznie solą.
Sól fizjologiczna – wodny roztwór
zawierający pierwiastki chemiczne w
postaci  jonów. W zależności od
szybkości pobierania  kationów lub

anionów
z
określonej
soli
wyróżniamy  sole fizjologiczne
obojętne,  s.f. kwaśne i  s.f.
zasadowe.
Sól fizjologiczna kwaśna – sól, z
której  kationy pobierane są
wielokrotnie szybciej niż  aniony (np.
(NH4)2SO4, CaCl2), po pewnym czasie
zwiększa się stężenie anionów, które
reagując z jonami wodorowymi tworząc
kwasy.
Sól fizjologiczna obojętna – sól, z
której pobieranie  kationów i 
anionów
zachodzi
ze
zbliżoną
szybkością (np. NH4NO3), pozostały
roztwór ma odczyn obojętny.
Sól fizjologiczna zasadowa – sól,
z której  aniony pobierane są
wielokrotnie szybciej niż  kationy
(np. Ca(NO3)2), po pewnym czasie
zwiększa się stężenie kationów, które
reagując z jonami wodorotlenowymi
tworzą zasady.
133
Spadek
rzeki
stosunek
zmniejszania
się
wysokości
bezwzględnej do przyrostu długości
rzeki, wyraża się go najczęściej w 
promille ( metrach na kilometr).
Spasanie - konsumpcja całych roślin.
W ekologii wód słodkich pojęcie to
oznacza
również
eliminację

fitoplanktonu przez roślinożerny 
zooplankton lub  peryfitonu przez
organizmy denne i naroślinne.
Specjalizacja - przystosowanie do
pewnej szczególnej czynności, na ogół
nie może się zmienić na przystosowanie do czynności innej.
Specjalny
obszar
ochrony
siedlisk - obszar wyznaczony, zgodnie
z przepisami prawa Unii Europejskiej,
w celu trwałej ochrony siedlisk
przyrodniczych
lub
populacji
zagrożonych wyginięciem gatunków
roślin lub zwierząt lub w celu
odtworzenia właściwego stanu ochrony
siedlisk przyrodniczych lub właściwego
stanu ochrony tych gatunków.
Spektrum ekologiczne – jest
zakresem wymagań życiowych danego
gatunku, przy czym najważniejszymi
elementami
są
temperatura,

natlenienie i
zasolenie wody a dla 
bentosu – charakter dna.
Speleofauna - fauna jaskiń i wód
podziemnych.
Spermatozoid  plemnik.
Spirala
Ekmana
model
wyjaśniający
wynik
teoretycznej
analizy działania stałego wiatru,
wiejącego
nad
oceanem
o
nieograniczonej głębokości i szerokości
oraz o jednolitej lepkości. Skutkiem
tego
działania
jest
odchylenie
przepływu powierzchniowego o 45° w
prawo od kierunku wiatru na półkuli
północnej. Wraz ze wzrastającą
głębokością wody kierunek  prądu
zmienia się stopniowo, odchylając się w
prawo aż do głębokości 100 m, gdzie
płynie w kierunku przeciwnym do
kierunku wiatru. Wypadkowy przepływ
masowy skierowany jest pod kątem 90°
do kierunku wiatru, a prędkość tego
przepływu zmniejsza się wraz z
głębokością.
Spływ - część opadu atmosferycznego
odprowadzana z danego obszaru przez
 cieki. Wyrażany jest w ilościach
litrów wody odpływającej w ciągu 1
sekundy z 1 km2 dorzecza. W Polsce
średni spływ wynosi 5,5 l/s/km2 –
maksymalny przy powodziach wynosi
ponad 2000 l/s/km2.
Społeczna  ostoja przyrody - obszar
będący własnością lub dzierżawiony
przez organizację społeczną w celu
ochrony jego walorów przyrodniczych,
nie koniecznie objęty formalną ochroną
prawną.
Spora  zarodnik.
Sporangium  zarodnia.
Ssaki
–
gromada
najwyżej
zorganizowanych, stałocieplnych 
kręgowców.
Stabilność wody - właściwość wody
charakteryzująca
się
brakiem
rozpuszczania i nie wytrącaniem
węglanu wapniowego.
Stadia rozwojowe osobnika zasadnicze, wspólne dla wszystkich
gatunków etapy rozwoju osobniczego,
np.: dzieciństwo, młodość, starość.
Pojęcie używane przede wszystkim w
ekologii roślin, gdzie poszczególne
stadia są stosunkowo precyzyjnie
zdefiniowane:
siewka,
stadium
juwenilne, stadium  wirginilne,
stadium
immaturalne,
stadium
generatywne, stadium senilne. Udział
w populacji osobników w różnych
stadiach rozwojowych, tzw. struktura
stadiów rozwojowych może być
podstawą prognozy dalszych losów
populacji
i
oceny
stopnia
jej
zagrożenia.
Stado – zbiór osobników należących
do tego samego gatunku, jest mniej lub
bardziej wyodrębniony w terenie lub
akwenie.
Stagnofile – organizmy żyjące w
wodach stojących, mogą też przebywać
134
w wodach wolno płynących (
lenitycznych).
Stagnowanie wody - pozostawanie
wody w bezruchu nad lub pod
powierzchnią lustra, wyróżnia się
stagnację
(zwłaszcza
wód

jeziornych) letnią i zimową.
Stałocieplność – homojotermia.
Stan morza - określenie stanu
powierzchni oceanu, uwzględniające
średnią
wysokość
1/3
h
fal
najwyższych, obserwowanych w danym
ciągu falowym. Stan morza określony
jest za pomocą specjalnego kodu
liczbowego.
Stan niski - stan niższy od
normalnego, nie dochodzący do
umownie przyjętej granicy.
Stan normalny - stan ustalony na
podstawie wieloletnich obserwacji.
Stan średni - średnia arytmetyczna
ze
stanów
obserwowanych
w
określonym okresie.
Stan wody jest wielkością względna
informującą o stopniu napełnienia
koryta wodą, jest poziomem w
odniesieniu do określonego na 
wodowskazie. Do charakterystycznych
stanów wody w rzece należą: WWW
(wysoka wielka woda) czyli najwyższy
ze wszystkich stanów notowany na
wodowskazie a przeciwieństwem jego
jest NNW (najniższa niska woda),
stany roczne są następujące: WW
(wysoka woda) czyli najwyższy stan
roczny, średnia woda (SW) i niska
woda (NW) – najniższy stan roczny. Na
tej podstawie mówimy o stanach:
zwyczajnych, alarmowych, brzegowych,
zatorowych i stanie wody żeglownej.
Stan wysoki - stan wyższy od
normalnego, przekraczający umownie
przyjętą granicę.
Standing crop  biomasa populacji
w danym czasie.
Stanowiskami
dokumentacyjnymi są to ważne
pod
względem
naukowym
i
dydaktycznym, miejsca występowania
formacji geologicznych, nagromadzeń
skamieniałości
lub
tworów
mineralnych, jaskinie lub schroniska
podskalne wraz z namuliskami oraz
fragmenty
eksploatowanych
lub
nieczynnych
wyrobisk
powierzchniowych i podziemnych.
Starorzecze - fragment dawnego
koryta rzecznego odcięty od głównego
nurtu. Lokalne nazwy starorzeczy
tworzone są od nazwy rzeki, np. w
dolinie Warty - warciska, w dolinie
Odry - odrzyska, itp.
Statek - jest nazwą dowolnego typu
jednostki pływającej odnoszonej do
mniejszych obiektów np.: holownik,
pchacz,
pilotówka,
bunkierka,
ratowniczy, rybacki lub żaglowy
(jacht).
Statek limnologiczny - statek
naukowo-badawczy do prowadzenia
badań życia biologicznego i kontroli
stanu
zanieczyszczenia
wód

śródlądowych.
Staw - niewielki, śródlądowy zbiornik
wód powierzchniowych, przeważnie
sztuczny przeznaczony do chowu i
hodowli ryb. Wyróżnia się stawy
sypane
(karpiowe)
i
kopane
(najczęściej pstrągowe). W zbiorniku
tym brak strefowości  środowiska na
podobieństwo  jezior,  dno jest
prześwietlone i płytkie, dopływ wody
regulowany. Wyróżnia się stawy
stosowane
do
różnych
etapów
hodowanych karpi np.: ogrzewalniki,
tarliska, stawy narybkowe, kroczkowe,
towarowe, tarlakowe, magazyny o
specyficznych
parametrach
wielkościowych i głębokościowych (np.
względu
na
zimochowy).
Ze
gospodarkę wodną stawy dzielimy na
zbiorniki: niespuszczalne, spuszczaalne
i osuszalne. Uwzględniając ruch wody
wyróżniamy zbiorniki przepływowe,
nieprzepływowe i opadowe. Ze względu
na przeznaczenie stawy mogą nosić
charakter młyński (tworzone na
rzekach), podwórzowe (małe, płytkie
135
zbiorniki w naturalnych zagłębieniach
terenu), wiejskie naturalne zasilane
wodami
opadowymi,
parkowe
(naturalne bądź sztuczne) zasilane
wodami źródlanymi lub z małych 
cieków.
Stenobionty - organizmy bardzo
wrażliwe na wahania czynników 
środowiskowych,
wymagające
stosunkowo jednorodnych warunków
do życia.
Stenohalinowy - mający zdolność do
tolerancji zmian zasolenia w wąskim
zakresie.
Stenotermiczny - o wąskim zakresie
tolerancji w stosunku do zmienności
temperatury ( eurytermiczny).
Stenotopowy - o wąskiej amplitudzie
ekologicznej, o wąskim zakresie
tolerancji na określone czynniki 
środowiska ( stenobaty - o wąskim
zakresie tolerancji na ciśnienie itd.)
Stenotopy – organizmy o wąskiej
amplitudzie ekologicznej, o wąskim
zakresie tolerancji na określone
czynniki środowiska (stenobaty - o
wąskim zakresie tolerancji na ciśnienie
itd.)
Stepy
rozległe,
bezdrzewne,
trawiaste równiny ubogie w opady w
Europie Wschodniej i w Azji. Na północy step trawiasty przechodzi w
tundrę, na południu w step suchy.
Stocznia - zakład przemysłowy, w
którym
buduje
się,
remontuje,
przebudowuje lub likwiduje statki
wodne i inne konstrukcje pływające.
Stok - głęboko zanurzone  dno,
rozszerzające się w kierunku krawędzi
szelfu kontynentalnego i skierowane w
dół wzniesienia.
Stok
kontynentalny
linia
demarkacyjna,
będąca
łagodnym
przejściem do bardziej stromego 
gradientu głębokości; jest to dość
stromo nachylona powierzchnia, leżąca
w
kierunku
morza
od
szelfu
kontynentalnego.
Stopień
twardości
wody
jednostka twardości wody określająca
w niej zawartość soli wapnia.
Stosunki hydrologiczne – nazwa
wzajemnych
zależności
pomiędzy
hydrosferą i cechami danego obszaru
geograficznego.
Stożek
represji
obszar
podniesienia
zwierciadła
wód
podziemnych w wyniku działań
antropopresyjnych.
Stratocenozy
–
zbiorowiska
organizmów określonej warstwy wody,
czy w osadach dennych.
Stratosfera - część atmosfery leżąca
pomiędzy 10 a 90 km wysokości,
powyżej której temperatura przestaje
już opadać regularnie ze wzrastaniem
wysokości ( troposfera).
Stratyfikacja gęstościowa – jest
pionowym
zróżnicowaniem
mas
wodnych w zbiorniku pod względem
gęstości jako efekt różnic temperatury i
zasolenia wody.
Stratyfikacja termiczna jeziora występowanie
warstwy
wody
o
zróżnicowanych
temperaturach
w
zależności od głębokości i pory roku.
Stratyfikacja
tlenowa
–
zróżnicowane pionowe wody pod
względem
rozpuszczonego
tlenu
uzależnione od termiki, zasolenia i
ciśnienia hydrostatycznego wody.
Stratyfikacja wód – pionowe
zróżnicowanie wód pod względem
chemicznym,
gęstościowym,
termicznym, tlenowym i zasoleniowym.
Stratyfikacja zasoleniowa jest
pionowym zróżnicowaniem wód pod
względem
koncentracji
soli
mineralnych. Górna i mniej zasobna w
sól warstwa wody nazywana jest
epitalassą, skok zasoleniowy nazywany
jest metatalassą a najgłębsze warstwy
słonej wody – hypotalassą.
Strefa

eufotyczna
powierzchniowa warstwa oceanu, która
otrzymuje dostateczną ilość światła dla
zaistnienia fotosyntezy; dolna granica
tej strefy, określająca głębokość
kompensacyjną, ulega zmianom; jej
136
wartości maksymalnie wynoszą około
150 m w bardzo czystych wodach
otwartego oceanu.
Strefa ciszy - strefa słabo zmiennych
wiatrów
na
10-15o
szerokości
geograficznej północnej i południowej,
powstała
wskutek
pionowego
przepływu powietrza o niskiej gęstości
wewnątrz tej strefy równikowej.
Strefa dysfotyczna - strefa światła
rozproszonego odpowiadająca mniej
więcej  mezopelagialowi, w której
brak dostatecznej ilości światła do
przeprowadzenia
fotosyntezy;
nazywana strefą półmroku.
Strefa fotyczna - strefa głębokości
rozciągająca się od powierzchni wody
do głębokości, na której możliwa jest 
fotosynteza.
Strefa hadalna
szczególnie
głębokie, stenotopowe otchłanie 
oceanu.
Strefa katarobowa - strefa źródeł
wyjątkowo
czystej
wody,
brak
związków organicznych.
Strefa kipieli = strefa przyboju strefa zawarta pomiędzy  linią
brzegową a linią załamania, w której
przeważająca część energii ulega
rozproszeniu.
Strefa limnetyczna - strefa toni
wodnej do głębokości przenikania
światła
Strefa mezosaprobowa - strefa
wód
średnio
zanieczyszczonych
głównie substancjami organicznymi.
Strefa międzypływowa  strefa
litoralna,  brzeg dolny; część dna 
oceanu
przykrywana
podczas
najwyższych
normalnych

przypływów i odsłaniana podczas
najniższych normalnych odpływów.
Strefa nerytyczna - przybrzeżne
prześwietlone wody mórz, toń wodna
ponad szelfem, niezwykle bogata 
fauna i  flora.
Strefa oligosaprobowa - strefa
praktycznie
czystej
wody,
o
zakończonym
procesie
samooczyszczania wody.
Strefa polisaprobowa - strefa wody
silnie zanieczyszczonej rozkładającą się
materią organiczną.
Strefa przybrzeżna - część wybrzeża
morskiego,
ograniczona
przez
najwyższy (w czasie przypływu) i
najniższy (w czasie odpływu) zasięg
wód morskich.
Strefa rozłamu - rozległa strefa o
nadzwyczaj nieregularnej topografii
dna  oceanu, cechująca się
obecnością dużych gór podmorskich,
stromościennych lub asymetrycznych
grzbietów,
niecek
lub
długich,
stromych  stoków; zazwyczaj strefa
 uskoku transformacyjnego.
Strefa wymywania - głęboka strefa,
gdzie osady są transportowane przez
fale w pobliże  strefy brzegowej.
Strefa zmywu - strefa od  linii
brzegowej do linii grzywaczy.
Strefowość
występowanie
pojedynczych gatunków lub grup
gatunków rozpoznawalnych, które
mogą określać zakres wody lub
wysokość jej zasięgu w strefie
międzypływowej.
Strefy ochrony ustanawia się w celu
ochrony  ostoi i stanowisk roślin lub
grzybów objętych ochroną gatunkową
lub ostoi, miejsc rozrodu i regularnego
przebywania zwierząt objętych ochroną
gatunkową.
Strefy
wód
jeziornych
–
przybrzeżna  litoral z sublitoralem,
śródjezierze

pelagial,
strefa
głębokiego dna  profundal.
Strefy wód rzeki – w przekroju
poprzecznym – strefa przybrzeżna i
denna, w przekroju podłużnym:
przedrybna (2300 – 3000 m od źródła)
i rybna (podzielona na  krainy
rybne).
Stromość fali - stosunek wysokości
fali do jej długości.
Struna grzbietowa - walec o stałej
sprężystej konsystencji położony nad
przewodem pokarmowym, służący
jako element szkieletowy zarodkom
137
strunowców, a niekiedy również
dorosłym.
Strzałka fali - punkt profilu fali
stojącej,
charakteryzujący
się
maksymalnym pionowym ruchem
cząstek; w punkcie tym występują na
przemian grzbiet i dolina fali.
Strzępki - nitkowate części składowe
-t- grzybni.
Stygon
–
zespół
ekologiczny
organizmów zamieszkujących wody
podziemne (stygalne).
Stymulator  bodziec.
Sublitoral - część  środowiska
bentonicznego rozciągającego się od
linii odpływu do głębokości 200 m.
Submergencja – zachowanie się
fauny
oceanicznej
w
akwenach
słonawych, która zajmuje w nich
miejsca głębsze aniżeli w swoim
środowisku
oceanicznym.
Takie
zachowanie wynika ze stratyfikacji
zasoleniowej (np. dorsz w Bałtyku
składa ikrę przy dnie, gdzie występuje
najwyższe w tym akwenie zasolenie. W
oceanie dorsz składa ikrę w pelagialu,
gdzie zasolenie jest wysokie).
Subripal (skłon rzeczny) – stromy
odcinek dna rzeki, występujący
miejscami między  strefą brzegową
(
ripalem)
a
środkową
(
medialem).
Substancja chemiczna - potoczna
nazwa ciał jednorodnych o ściśle
określonym wzorze chemicznym.
Substancje wzrostowe – auksyny.
Substrat - podłoże naturalne lub
sztuczne, na którym żyje organizm.
Substrat oddechowy - związek
organiczny utleniany w procesach 
oddychania komórkowego.
Sukcesja
uporządkowany,
kierunkowy proces zmian w strukturze
gatunkowej biocenozy, który trwać
może kilkaset, a nawet kilka tysięcy lat
(np. lądowacenie  jezior) lub być
regularną i powtarzalną sekwencją
zmian w biocenozie na tle cyklicznych
zmian w środowisku (np. roczna
sukcesja planktonu). Odróżnia się
sukcesję allogeniczną, której przebieg
jest wymuszany i sterowany przez
czynniki zewnętrzne (np. zmiany 
klimatu) i sukcesję autogeniczną, w
której następstwo (pojawianie się
jednych, a wycofywanie innych)
gatunków w biocenozie zależy od
aktywności
pozostałych
(np.
wyczerpywania zasobów). Sukcesja
zaczyna się od momentu kolonizacji 
środowiska i przebiega przez kolejne
stadia  seralne aż do osiągnięcia
stadium końcowego zwanego 
klimaksem (wg. teorii V.Shelforda).
Sukcesja pierwotna - proces
inicjacji i rozwoju biocenozy na
siedliskach uprzednio nie zasiedlonych
przez organizmy żywe, np. na skale, na
betonie, na luźnym piasku.
Sukcesja wtórna - proces inicjacji i
rozwoju
nowej
biocenozy
na
siedliskach, które były już wcześniej
zasiedlone przez organizmy, ale
wcześniej istniejące biocenozy zostały
zniszczone, np. sukcesja po zrębie
zupełnym w lesie, sukcesja na dnie
stawu
Supralitoral - strefa  zmywu
występującego
powyżej
śladu
wysokiego pływu.
Surowce energetyczne - paliwa
kopalne: węgiel kamienny i brunatny,
torf, ropa naftowa, gaz ziemny, drewno
w procesie spalania zamieniane na
energię
mechaniczną
pary
lub
elektryczność.
Surowicza błona  otrzewna.
Surowiczy płyn - ciecz zawarta
pomiędzy
dwiema
warstwami
otrzewnej.
Swoistość – cecha  enzymów
polegająca na tym, iż każdy enzym
katalizuje tylko określoną reakcję lub
określony typ reakcji.
Symbioza - rodzaj wzajemnej
zależności
pomiędzy
dwoma
organizmami, który przynosi korzyść
obydwu partnerom, np. mikoryza grzybów z korzeniami drzew.  Grzyby
korzystają z produktów fotosyntezy
138
swojego partnera, a ułatwiają drzewom
pobieranie wody i pierwiastków
mineralnych, ponieważ  strzępki
(znacznie zwiększają powierzchnię
chłonną korzeni.
Symetria - dwuboczna (bilateralna):
symetria ciała utworzonego z dwu
podobnych połów, z których każda jest
odbiciem
lustrzanym
drugiej.
Promienista (radialna) symetria ciała,
którego wygląd nie zmienia się po
obrocie wokół osi o część obrotu
określoną przez rodzaj symetrii.
Synantropizacja - ogół zmian
zachodzących w przyrodzie pod
wpływem działalności człowieka, a
prowadzących z reguły do zanikania
swoistości lokalnej przyrody.
Synapsa (zespolenie) - wszystkie
punkty
zetknięcia
pomiędzy

neuronem
przyjmującym
a
zakończeniami innego neuronu.
Syntakson - jednostka systemu
klasyfikacji zbiorowisk roślinnych, np.
zespół, związek,  klasa
Synteza acetylo-CoA - drugi etap
procesu  oddychania komórkowego,

dekarboksyacja
kwasu
pirogronowego
prowadząca
do
powstania dwuwęglowego szkieletu
kwasu octowego, który przyłączany jest
do  koenzymuA, powstaje aktywny
octan, czyli  acetylokoenzym A, który
wchodzi
w

cykl
kwasów
trójkarboksylowych. Zysk netto to 2
cząsteczki  NADH.
Syrton – jest fauną lądową, 
litoralną lub denną porwaną przez 
prąd rzeki i unoszona w dół jej 
biegu.
System lemna - zastosowanie rzęsy
wodnej w technologii oczyszczania
wody.
System łuków wysp - linijny układ
wysp, wśród których wiele jest
wulkanicznych; zazwyczaj są one
zakrzywione tak, że strona wklęsła jest
zwrócona ku morzu oddzielającemu
wyspy od kontynentu; strona wypukła
jest
zwrócona
ku
oceanowi
i
ograniczona przez  rów oceaniczny.
System saprobiontów - metoda
oceny
stopnia
organicznego

zanieczyszczenia wód.
Systematyka - dziedzina biologii
zajmująca
się
klasyfikacją

organizmów na podstawie ich cech
anatomicznych,
biochemicznych,
embriologicznych,
behawioralnych
i innych, a także analiza stosunków
pomiędzy wyodrębnionymi w ten
sposób

jednostkami
systematycznymi.
Szambo – dół gnilny na ścieki
komunalne.
Szandor  diafragma betonowa lub
deska,
której
osadzanie
w
prowadnicach  jazu lub wyjmowanie
z nich zapewnia możliwość regulacji
poziomu wody
Szczawa - naturalna woda mineralna,
zawierająca znaczną ilość bezwodnika
węglowego
(
CO2 ),
ponadto
rozpuszczone związki żelaza (szczawa
żelazista), wapnia, magnezu, sodu, litu
itd. (szczawy alkaliczne).
Szczątkowy - narząd już bardzo mało
przydatny lub w ogóle zbędny, 
homologiczny
do

narządu
potrzebnego i bardziej wykształconego
u innych istot żywych, np. jelito ślepe
człowieka.
Szelf kontynentalny (platforma
kontynentalna) - łagodnie nachylona
powierzchnia
sedymentacyjna,
ciągnąca się od linii niskiej wody do
głębokości
znacznego
wzrostu
nachylenia
wokół

brzegu
kontynentu lub wyspy na około 200 m.
Szelfy obejmują
około 1/16 części
powierzchni oceanów. Szelf zajmuje
8% całego obszaru dna oceanicznego.
Szelfowe morze – morze

nerytyczne, znajduje się nad szelfem,
zwykle usytuowane jest na obrzeżu
kontynentalnym. Morza szelfowe mogą
być płytkie (np. Bałtyk) lub głębokie
przechodzące z szelfu do stoku
kontynentalnego.
139
Szerokość niszy - przestrzeń, gdzie
możliwa jest  eksploatacja bogactw
poza
zasięgiem
bogactw
alternatywnych.
Szkodnik - każdy  gatunek rośliny
lub
zwierzęcia,
który
może
doprowadzić do obniżenia lub zniszczenia plonów. Nowoczesne rolnictwo f
oparte jest na wielkich uprawach
zdominowanych przez jeden  gatunek
(monokultury).
W
takich
warunkach szkodniki, wyjęte spod
kontroli czynników ograniczających,
naturalnie
występujących
w

ekosystemach, mogą się szybko
rozmnażać i niszczyć plony.
Szlak Embdena – Meyerhofa –
Parnasa  glikoliza.
Szlam – jest grząskim osadem
powstającym na dnie wód nazywany
inaczej  dy.
Szoty – okresowe, bezodpływowe
zbiorniki wodne obszarów pustynnych
o skrajnie ubogim życiu, zawierające
znaczne ilości soli mineralnych.
Szparka - szczelina w skórce liścia
lub młodej łodygi, pozwalająca na
wymianę tlenu, pary wodnej i dwutlenku
węgla
między
rośliną
i
środowiskiem zewnętrznym. Otwiera
się na świetle ( aparat szparkowy).
Szuwary  zbiorowisko roślinności
bagiennej  helofitów, zakorzeniającej
się a dnie płytkich wód śródlądowych a
także
wysłodzonych
morskich.
Wyróżnia się szuwary niskie, szuwar
turzycowy i szuwar wysoki.
Szyjka (bot.) - cześć  słupka łącząca
 znamię z  zalążnią.
Szyszka  kłos utworzony z dużych
łusek, niosących  narządy rozrodcze
rośliny nagonasiennej (szyszka sosny,
modrzewia, świerka itd.).
Ś
ciana komórkowa - jest
typowo roślinnym  organellum
komórki. Powstaje po procesie 
kariokinezy w wyniku  cytokinezy.
Wyróżniamy dwa rodzaje ściany
komórkowej:  ściana pierwotna i 
ściana wtórna. Ściana komórkowa
oddziela

błony
komórkowe
sąsiadujących komórek, warunkuje
odporność na  patogeny i 
roślinożerców, w ciągu życia komórki
ściana komórkowa może ulegać
modyfikacjom typu  inkrustacje i 
adkrustacje.
Ściana komórkowa pierwotna występuje u prawie wszystkich 
komórek roślinnych. Jest utworzona z
 celulozy, jest odkładana w
komórkach
zwiększających
swoje
rozmiary o dużej wytrzymałości na
rozciąganie,
zapewnia
sztywność
łodygom, liściom i korzeniom dzięki
równoważeniu

ciśnienia
turgorowego wywieranego przez 
protoplast.
Ściana komórkowa wtórna 
zlignifikowana zwiększa wytrzymałość
na ściskanie, pozwalając uzyskiwać
zdrewniałym strukturom wysokość
ponad 100 m.
Ścieki - zanieczyszczone chemicznie
lub fizyczne (w tym termiczne) wody,
powstające
wskutek
działalności
komunalnej,
gospodarczej,
przemysłowej i rolniczej człowieka,
odprowadzane do wód lub ziemi.
Ścisła ochrona – 1) w odniesieniu do
terenu
parków
narodowych
i
rezerwatów przyrody - forma ochrony
polegająca na absolutnym zakazie
jakiejkolwiek ingerencji w przyrodę
(tak biocenozę, jak i  biotop) i na
zabezpieczeniu jej przed wpływami
140
zewnętrznymi, z założenia przez czas
nieokreślony. 2) w odniesieniu do
wybranych gatunków roślin - forma
ochrony gatunkowej polegająca na
zakazie
niszczenia,
handlu
i
przemieszczania ich osobników.
Śluzowacenie – jeden z efektów 
adkrustacji.
Śluzówka - błona wyściełająca
przestrzenie we wnętrzu ciała i
wydzielająca bezbarwną, ciągliwą ciecz
zwaną śluzem.
Śpiączka letnia ( estywacja) - występuje na okres suszy u pewnych
zwierząt, żyjących w klimacie ciepłym
lub gorącym, kończy się z nadejściem
pory deszczowej.
Śpiączka zimowa ( hibernacja) stan, zwany też snem zimowym,
występujący u pewnych zwierząt z
nadejściem zimowych chłodów, trwa
do powrotu wiosennego ciepła.
Średni poziom morza - poziom
morza wyznaczony przez uśrednienie
wszystkich stanów wody w ciągu 19 lat;
wartość średnią określa się zwykle na
podstawie cogodzinnych obserwacji
poziomów morza wzdłuż otwartego
wybrzeża.
Średnia woda niska (mean low
water MLW) - poziom wody równy
średniemu poziomowi wyznaczonemu
ze wszystkich poziomów niskich
występujący w ciągu 19 lat w morzu.
Średnia woda wysoka (maen high
water MHW) - poziom wody równy
średniemu poziomowi wyznaczonemu
ze wszystkich poziomów wysokich
występujących w ciągu 19 lat dla
morza.
Średnia wysokość pływu - różnica
pomiędzy średnią wodą wysoką morza
(MHW) i jego średnią wodą niską
(MLW).
Środek ciężkości - punkt, dla
którego możemy przyjąć, że jest w nim
skoncentrowana cała masa ciała.
Środowisko - zespół wszystkich
czynników otaczających żywą istotę lub
komórkę: powietrze, woda,  gleba,
inne żywe istoty, a także światło itd.
Środowisko człowieka,  nisza
ekologiczna człowieka - są to warunki
zewnętrzne
zarówno
w
sensie
fizycznym, chemicznym i biotycznym a
także społecznym i kulturowym (
socjosfera) w których funkcjonuje
człowiek od zarania istnienia na Ziemi
i w wyniku swojej aktywności zmienia
je ( ekumena). Środowisko to tworzą
zasoby (odnawialne i nieodnawialne),
 technosfera (układy urbanistyczne i
przemysł czy transport, urządzenia i
myśl techniczno, technologiczna) oraz
suma wytworów lub działalności
eksploatacyjnej
człowieka
wkomponowana w przyrodę (
antropocenoza).
Środowisko głębokiego dna środowisko obejmujące wszystkie 
środowiska bentoniczne poniżej 
litoralu ( sublitoral,  batial, 
abysal oraz  hadal).
Środowisko
przyrodnicze

krajobraz wraz z tworami przyrody
nieożywionej oraz naturalnymi i
antropogennie
przekształconymi
siedliskami
przyrodniczymi
z
występującymi na nich roślinami,
zwierzętami i grzybami.
Środowisko
wewnętrzne
środowisko (np.  limfa, krew), w
którym żyją komórki wewnątrz ciała
istoty wielokomórkowej.
Środowisko wodospadu nazywane
również  torencjałem - jest
specyficznym
siedliskiem
pozwalającym
na
bytowanie

mikroorganizmom i organizmom 
higrofilnym.
Środowiskowy stres - definiowany
jako zmiany w środowisku, które
powodują, że organizm nie może się
zaaklimatyzować (dostosować).
Śródjezierze – centralna część
jeziora znajdująca się poza strefa
litoralną, w jej skład wchodzi toń
wodna i wody strefy głębinowej 
profundal.
Śródocean – ocean właściwy, część
wszechoceanu
wyodrębniona
i
141
otoczona kontynentami czy wyspami,
ale bez przyległych mórz.
Śryż - drobne kryształki lodu
pływające po powierzchni wody.
Świetlista dąbrowa - typ 
ekosystemu leśnego o  drzewostanie
dębowym, runie bardzo bogatym
gatunkowo,
z
dużym
udziałem
gatunków
ciepłolubnych,
kształtującego się w ciepłych miejscach
na żyznych i średnio żyznych
siedliskach.
T
achymiksja
-
intensywna miksja wód jeziornych w
czasie letniego mieszania epilimnionu
jeziora; epilimnion głęboki, średnio
zaznaczona termoklina i stosunkowo
wysoką termiką  hypolimnionu.
Tajfun - silny sztorm tropikalny
występujący na zachodnim Pacyfiku.
Tajga - lasy szpilkowe lub mieszane
często
bagniste,
położone
na
południowych pobrzeżach  tundry
arktycznej.
Taksja - automatyczna  reakcja
żywej istoty polegająca na zmianie
miejsca w kierunku zależnym od 
bodźca. Jeżeli jest nim światło, będzie
to
fototaksja,
jeżeli
określona
substancja chemiczna - to chemotaksja.
Takson
jednostka
systemu
klasyfikacji organizmów (np. 
podgatunek,  gatunek, rodzina, 
klasa)
Taksonomia (klasyfikacja) - zajmuje
się regułami klasyfikacji i nazewnictwa
systematycznego. Jest to zespół reguł
tworzenia, opisu i nazewnictwa 
jednostek
systematycznych
oraz
hierarchicznej ich klasyfikacji 
systematyka organizmów.
Taksony – jednostki systematyczne,
kategorie taksonomiczne, to zespoły 
organizmów
wyodrębnione
na
podstawie
cech
anatomicznych,
biochemicznych,
embrionalnych,
genetycznych,
behawioralnych,
uszeregowane hierarchicznie dając
podział systematyczny organizmów.
Talasoterapia - leczenie klimatyczne
w miejscowościach nadmorskich.
Talassogeniczne torfowisko 
torfowisko zasilane wodami morskimi.
Tanatocenoza
–
cmentarzysko,
martwe
szczątki
organizmów
(nekrocenoza).
Taras
erozyjny
łagodnie
zapadająca powierzchnia wytworzona
przez erozję fal i rozciągająca się od
podstawy  klifu erozyjnego poza
rejon przybrzeża.
Tarlisko – obszar  akwenu, w
obrębie którego w danym okresie
odbywa
się
rozród
określonego
gatunku ryby, czyli tarło.
Tarło – rozród ryb jajorodnych
polegający na składaniu ikry i
natychmiastowym
zapładnianiu
spermą samca (mleczko). Ryby
pelagofilne składają ikrę w toni
wodnej, na piaszczystym dnie ikrę
składają psammofile, na skalistym
litofile a na substracie roślinnym –
fitofile. Ryby ostrakofilne składają ikrę
do jamy płaszczowej małży.
Technika tlenowa  produkcja
podstawowa
szacowana
poprzez
pomiar poziomu wzrostu tlenu.
Tektonika - badanie powstania i
historii
deformacji
strukturalnej
skorupy ziemskiej.
Telmatoplankton – to plankton
kałuż
i
drobnych,
okresowych
zbiorników wodnych powstałych po
silnych
opadach
atmosferycznych
(wiciowce, pierwotniaki, wrotki a
nawet wioślarki).
Telofaza - czwarta faza  mitozy,
zanika  wrzeciono kariokinetyczne, a

chromosomy
ulegają

dekondensacji. Pozostałości starego 
jądra,
zgrupowane
w
okolicach
biegunów wrzeciona, wiążą się z
142
powierzchnią
dekondensującej

chromatyny i dochodzi do odtworzenia
 otoczki jądrowej i jąderka. W czasie
odtwarzania
wbudowywane
są
ponownie  pory jądrowe.
Teoria pływów statyczna hipoteza dotycząca pływów, która
zakłada, że  oceany pokrywają
równomiernie całą kulę ziemską;
ponadto
przyjmuje,
że
ocean
odpowiada natychmiast na działanie
siły grawitacji, wywołanej przez Słońce
i Księżyc.
Terasa rzeczna – schodkowate
krawędzie doliny rzecznej pokazujące
jak koryto rzeczne erodowało w dolinie
rzeki. Wyróżnia się terasy zalewowe
wypełniane wodą podczas powodzi.
Tereny zieleni - obszar wraz z
infrastrukturą techniczną i budynkami
funkcjonalnie z nimi związanymi,
pokryte roślinnością, znajdujące się w
granicach wsi o zwartej zabudowie lub
miast, pełniący funkcje estetyczne,
rekreacyjne, zdrowotne lub osłonowe, a
w szczególności parki, zieleńce,
promenady,
bulwary,
ogrody
botaniczne, zoologiczne, jordanowskie i
zabytkowe oraz cmentarze, a także
zieleń towarzyszącą ulicom, placom,
zabytkowym fortyfikacjom, budynkom,
składowiskom,
lotniskom
oraz
obiektom kolejowym i przemysłowym.
Termohalinowa cyrkulacja - ruch
wody
morskiej,
który
jest
kontrolowany przez różnicę gęstości.
Termoklina
warstwa
skoku
termicznego ( metalimnion). Strefa,
w której następuje najostrzejsza
zmiana temperatury wraz z głębokością
( gradient pionowy 1oC/ 10m ) w 
jeziorze
stratyfikowanym
(
chemoklina,  oskyklina).
Termy – źródła wody o temperaturze
wyraźnie
wyższej
od
średniej
temperatury rocznej danego obszaru.
Terrestrializacja  lądowienie.
Terygeniczne osady – są grubymi
osadami
szelfu
oceanicznego
złożonymiz cząstek mineralnych- iłu,
mułu, piasku, żwiru, kamieni lub
bloków skalnych, które pochodzą z
kontynentów lub wysp.
Terytorium - całość obszaru, na
który samiec nie dopuszcza innych
samców tego samego  gatunku w
okresie rozmnażania.
Tętnica
(arteria)
naczynie
prowadzące krew od serca do 
włosowatych naczyń lub do 
przestrzeni międzykomórkowych.
Tkanka - jest zespołem  komórek o
podobnej strukturze i funkcji. W 
organizmach zwierzęcych wydzielono
cztery podstawowe typy tkanek:  t.
nabłonkową,  t. łączną,  t.
mięśniową,  t. nerwową. Tkanki
roślinne można podzielić na cztery
zasadnicze typy:  t. merystematyczną
(twórczą),  t. okrywającą, zasadniczą
(miękiszową i podporową),  t.
przewodzącą.
Tkanka łączna - u  organizmów
zwierzęcych zapewnia strukturalną i
metaboliczną bazę dla wszystkich 
narządów  organizmu. W organizmie
zwierzęcym tkanka łączna występuje w
4 podstawowych formach:  t.
włóknistej luźnej,  t. włóknistej
zwartej o utkaniu nieregularnym,  t.
włóknistej
zwartej
o
utkaniu
nieregularnym,  krew i limfa.
Tkanka mięśniowa – zbudowana z
wyspecjalizowanych

komórek
kurczliwych
tworzących
wysoko
wyspecjalizowane  tkanki – 
mięśnie, poruszające całe narządy i
organizmy. Procesy skurczowe są
związane
z
obecnością
dwóch
homologicznych, konserwatywnych 
białek fibrylarnych –  miozyny i 
aktyny.
Rozróżniamy
3
tkanek
mięśniowych:
1.

mięśnie
szkieletowe, 2.  mięśnie gładkie, 3. 
mięsień sercowy.
Tkanka nabłonkowa – zbudowana
jest z  komórek nabłonkowych
różniących
się
pochodzeniem
(ektodermalnym,
entodermalnym,
143
mezodermalnym), strukturą i funkcją.
Klasyfikuje
się
według
trzech
podstawowych kryteriów: 1. liczby
warstw

komórek
(nabłonek
jednowarstwowy,
wielowarstwowy,
pseudowielowarstwowy), 2. kształtu
komórek (nabłonek płaski, kubiczny,
cylindryczny),
3.
specjalizacji
powierzchni  komórek nabłonka
(nabłonek orzęsiony, nieorzęsiony,
zrogowociały).
Tkanka nerwowa - składa się z sieci
wyspecjalizowanych

komórek
nerwowych i wspomagających je 
komórek glejowych.
Tkanka włóknista luźna – rodzaj
 tkanki łącznej służącej m.in. do
gromadzenia tłuszczu.
Tkanka włóknista zwarta o
utkaniu nieregularnym - rodzaj 
tkanki łącznej stanowiącej podścielisko
dla skóry.
Tkanka włóknista zwarta o
utkaniu regularnym - rodzaj 
tkanki łącznej tworzącej  chrząstkę
lub  kość.
Tlen – wraz z azotem,  węglem, 
wodorem tworzy swoisty „szkielet”
materii organicznej budując wszystkie
związki organiczne, dlatego nazywany
jest
często

pierwiastkiem
budulcowym lub organogennym.
Tlen rozpuszczony - ilość tlenu (mg l1), który jest rozpuszczony w wodzie.
Tłuszcze  lipidy.
Toksyny
– substancje trujące
pochodzące z  roślin,  zwierząt, 
grzybów lub  bakterii; powodują
rozkład  komórek lub  tkanek,
wywołują zaburzenia czynnościowe.
Tombolo - bariera piaskowa lub
żwirowa łącząca wyspę z inną wyspą
lub lądem.
Topogeniczne
torfowisko
torfowisko
nawadniane
wodami
spływającymi po powierzchni terenu
lub bezpośrednio pod nią.
Topografia
ukształtowanie
powierzchni; w oceanologii dotyczy
dna oceanu lub powierzchni masy
wody o pewnych formach.
Topografia
dynamiczna
konfiguracja powierzchni powstała
wskutek
różnicy
geopotencjałów
między
daną
powierzchnią
a
powierzchnią
odniesienia.
Mapa
konturowa takiej powierzchni jest
używana do oceny istoty prądów
geostroficznych.
Torencjał
specyficzne

środowisko ekologiczne wodospadu.
Torf - skała palna utworzona przez
węglenie mchów, traw i innych
drobnych roślin.
Torfienie - proces powstawania torfu
z obumarłej roślinności torfotwórczej.
Torfotwórcza
roślinność
roślinność z której powstaje torf.
Torfowisko - jest specyficznym
biosystemem
ukształtowanym
w
warunkach
nadmiernego
uwilgotnienia, składającego się głównie
z
roślinności
bagiennej
i
nagromadzonych
szczątków
organicznych szczątków roślinnych.
Wyróżnia się torfowiska niskie czyli
reofilne
powstające
w
wyniku
zarastania przez roślinność obniżeń
terenowych w zasięgu oddziaływania
wód płynących – bogate w sole
mineralne i próchnicę.  Torfowiska
wysokie ombrofilne lub mszarne
rozwijają
się
w
zagłębieniach
terenowych
oparte
na
wodach
opadowych, mają charakter kwaśny i
specyficzny skład flory przeszłej i
współczesnej.
Torfowisko niskie  torfowisko
zasilane
żyznymi
wodami
przepływowymi,
porośnięte
przez
roślinność szuwarową, najczęściej
występujące w  dolinach  cieków
wodnych.
Torfowisko
przejściowe
torfowisko
zasilane
wodami
rozmaitego pochodzenia, najczęściej z
dominacją wód opadowych, porośnięte
najczęściej
turzycami,
mchami
144
brunatnymi lub torfowcami. Występuje
w różnych sytuacjach terenowych.
Torfowisko wysokie - torfowisko
zasilane
wodami
opadowymi,
porośnięte
mchami
torfowcami,
krzewinkami
wrzosowatymi,
ewentualnie
sosną,
najczęściej
wypełniające
bezodpływowe
zagłębienia w  krajobrazie borów
sosnowych, często w kontakcie z 
jeziorkami  dystroficznymi.
Transdukcja
–
przeniesienie
fragmentu  DNA z jednej  bakterii
do drugiej.
Transferazy – klasa  enzymów,
która przenosi z jednego związku na
drugi określoną grupę chemiczną.
Transformacja
–
proces
występujący w  komórkach 
bakterii, w wyniku którego bakteria
nabiera nowych cech na skutek
pobrania ze środowiska dodatkowej
matrycy genowej ( DNA), czyli 
plazmidu. Bakterie mogą przekazywać
sobie plazmidy bezpośrednio.
Transformizm - ogólna nazwa teorii,
które
zakładają,
że
gatunki
współczesne
powstały przez przekształcanie dawnych gatunków, dziś
już wymarłych.
Transkrypcja – proces przepisania
informacji o składzie  aminokwasów
z  DNA na  mRNA, zachodzi w 
jądrze komórkowym.
Transpiracja – proces wydalania
wody przez  roślinę głównie w
postaci pary wodnej, z organów 
części nadziemnej.
Trawienie
przekształcanie
pokarmów w substancje mogące
przenikać dzięki 
osmozie do
wnętrza żywych komórek. Polega ono
na rozłożeniu przez 
hydrolizę
wielkich cząsteczek na mniejsze.
Trawienny układ - zespól 
narządów umożliwiających trawienie.
Trawlery - wyraźnie większe statki
morskie
od
kutrów
rybackich,
wyposażone
w
urządzenia
do
przetwarzania,
zamrażania
i
przechowywania
ryb,
są
one
przeznaczone do połowów na dużych i
dalekich akwenach. Ich podstawowym
narzędziem połowu są włoki (trały –
stąd nazwa statku) pelagiczne i denne.
Trias
pierwszy
okres
ery
mezozoicznej. Trwał około 50 milionów
lat.
tRNA  RNA transportujący.
Trofia ( żyzność) - zasobność wód
 jeziornych w pierwiastki 
biogenne, która decyduje o wielkości 
produkcji pierwotnej i zawartości
materii organicznej w wodzie i osadach
dennych ( eutroficzny zbiornik, 
mezotroficzny
zbiornik,

oligotroficzny
zbiornik,

eutrofizacja).
Troficzny
dotyczący
trofiki;
odżywczy.
Tropizmy - reakcje wzrostowe
organizmów .osiadłych na działanie
bodźca: geotropizm  na siłę ciążenia,
fototropizm na światło itd. U zwierząt
obdarzonych ruchem, występują 
taksje.
Tropopauza - granica pomiędzy 
troposferą i  stratosfera między 6—
17 km wysokości.
Troposfera
dolna
warstwa
atmosfery, w której temperatura
regularnie opada w miarę wzrostu
wysokości ( stratosfera).
Trwałe końcowe zbiorowisko
naturalne  zbiorowisko roślinne (w
warunkach Polski najczęściej leśne)
mogące trwale egzystować w danych
warunkach
siedliskowych
i

klimatycznych przy braku presji
człowieka i naturalnych zaburzeń, w
zasadzie identyczne z potencjalnym
zbiorowiskiem roślinnym.
Trzeciorzęd
inaczej
okres
trzeciorzędowy, który rozpoczął się
około
70 milionów
lat
temu,
podzielony na 5 epok: paleocen, 
eocen,  oligocen,  miocen i 
pliocen.
Trzeciorzędowa produkcja 
produkcja materii organicznej na
145
określoną jednostkę powierzchni w
określonym czasie przez organizmy
konsumujące herbivora, wyrażona w g
/cm2/rok.
Trzęsienie
ziemi
wstrząsy
podziemne
skorupy
ziemskiej
odczuwane na jej powierzchni.
Tsunami  fala długa dochodząca
nawet do 900 km, pojedyncza
wywołana gwałtownym wstrząsem:
trzęsieniem ziemi, wybuchem wulkanu
podmorskiego,
gwałtownym
podmorskim osuwiskiem.
Tundra - równinne tereny arktyczne,
których  gleba jest zmarznięta prawie
przez cały rok, pokryta mchami,
porostami
i
innymi
drobnymi
roślinami.
Turbidyt - osad lub skała utworzona z
osadu powstałego z  prądu
zawiesinowego;
cechuje
je
warstwowanie frakcjonalne w poziomie
i w pionie.
Turbulencje – są zawirowaniami w
środowisku wodnym powstającym za
przemieszczającym się przedmiotem o
mało opływowych kształtach.
Turgor – stan nasycenia  komórek i
 tkanek roślinnych wodą, zależy od
ciśnienia wywieranego przez 
protoplast na  ścianę komórkową.
Twardość wody - zawartość w
wodzie
soli
wapniowych
i
magnezowych. Jednostką twardości
jest zawartość 1 mvala  jonów Ca i
Mg w dm3 wody. Woda bardzo miękka
posiada twardość
1,78 mval/dm3,
miękka 1,78 – 3,57 mvala/dm3, średnio
twarda 3,57 – 7,13 mval/dm3, twarda
7,13 – 10,7 mval/dm3 i bardzo twarda >
10,7 mval/dm3.
Twórcza tkanka  miazga.

Tychoplankton
–
jest
planktonem przypadkowym.
Tylakoidy –  organelle komórkowe
występujące u  sinic zawierające 
barwniki ( chlorofil,  karotenoidy,
 fikobiliny,  fikocyjanina i 
fikoerytryna) niezbędne w procesie 
fotosyntezy oraz błoniaste struktury w
postaci
spłaszczonych
woreczków
występujące w  stromie 
chloroplastów u roślin.

Tyrfobionty
hydrobionty
zasiedlający zbiorniki  dystroficzne.
Tyrfofile – zespół organizmów
znajdujących optymalne warunki do
rozwoju w zbiornikach skrajnie 
dystroficznych – właściwie w 
torfowisku silnie uwodnionym.
Tyroksyna 
hormon. Jest to
substancja bogata w jod, wydzielana
przez tarczycę. U płazów powoduje 
metamorfozę.
U
boga dąbrowa - typ
 ekosystemu leśnego z dębowym 
drzewostanem i runem pozbawionym
typowych
gatunków
lasowych,
kształtujący się na ubogich i średnio
żyznych
siedliskach,
w
Polsce
spotykany na zachodzie kraju.
Ujęcie wody jest miejscem czerpania
wody powierzchniowej,  gruntowej
lub wgłębnej za pomocą pomp ssących
albo grawitacyjnie oraz jej uzdatnianie
w specjalnym obiekcie.
Układ
krwionośny
–
układ
naczyniowy u  kręgowców, w którym
odbywa się krążenie  krwi.
Układ nerwowy – zespół struktur w
 organizmie zwierzęcym służący do
odbierania  bodźców ze środowiska i
reagujący na nie, składa się z 
komórek nerwowych i  komórek
glejowych.
Ultraplankton  plankton o
maksymalnych
wymiarach
5μm,
trudny do wydzielenia z wody.
Ultrasaprobia - strefa silnego 
zanieczyszczenia
wód
146
skoncentrowanymi
ściekami
organicznymi.
Umiarkowana strefa - strefa 
klimatyczna
położona
pomiędzy
strefami arktyczną (antarktyczną) i 
zwrotnikową.
Unaturalnienie  reanturalizacja,
przywrócenie stanu uważanego za
naturalny.
Upwelling - wznoszenie wody bogatej
w  biogeny z określonej głębokości do
powierzchni, powodowany zwykle
przez
dywergencyjne

prądy
równikowe lub prądy przybrzeżne,
które odprowadzają wodę od  brzegu.
Uskok - pęknięcie mniej lub więcej
równe, przecinające teren na dwie
całości, z których jedna jest obniżona
względem drugiej, ta ostatnia zaś"
wzniesiona w stosunku do pierwszej,
wzdłuż
której
nastąpiło
przemieszczenie skorupy ziemskiej.
Uskok blokowy - blok skorupy
ograniczony co najmniej z dwóch stron
przez uskoki, zazwyczaj wydłużony;
jeśli jest przesunięty w dół, tworzy rów;
jeśli jest wypiętrzony, tworzy zrąb.
Uskok transformacyjny - uskok
typowy
dla
grzbietów
śródoceanicznych, które są przesunięte
wzdłuż niego.
Utlenianie – reakcja chemiczna
zachodzą m.in. w  komórkach
polegająca na utracie elektronu.
Uzdatnianie wody - usuwanie z
wody naturalnej zanieczyszczeń w celu
otrzymania wody zdatnej do picia.
Użytek
przyrodniczy
powierzchnia ekologiczna,  użytek
ekologiczny; miejsce mające szczególne
znaczenie
dla
zapewnienia
harmonijnego
funkcjonowania

krajobrazu lub dla zachowania pełni
różnorodności biologicznej terenu.
Użytki ekologiczne – w polskim
prawodawstwie są to zasługujące na
ochronę pozostałości ekosystemów
mających znaczenie dla zachowania
różnorodności biologicznej - naturalne
zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne
oczka wodne, kępy drzew i krzewów,
bagna, torfowiska, wydmy, płaty
nieużytkowanej
roślinności,
starorzecza, wychodnie skalne, skarpy,
kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz
stanowiska rzadkich lub chronionych
gatunków roślin, zwierząt i grzybów,
ich ostoje oraz miejsca rozmnażania
lub miejsca sezonowego przebywania.
W
adyczne wody
- wody podziemne pochodzące głównie
z opadów atmosferycznych.
Wagilność – zdolność poruszania się
po dnie organizmów  bentosowych,
przeciwieństwem jest przytwierdzenie
na stałe do dna organizmów 
bentosowych
jest
sesylność
(herpobentos).
Wakuole (wodniczki)  organelle
komórkowe,
pęcherzykowate,
ograniczone  błoną cytoplazmatyczną
zwaną  tonoplastem przestrzenie w

cytoplazmie,
mają
różne
pochodzenie i znaczenie, u roślin w
młodych komórkach są drobne, w
dojrzałych — występuje najczęściej
wakuola
centralna,
w
komórce
zwierzęcej występuje zazwyczaj kilka
drobnych
wodniczek,
wnętrze
wypełnione
jest

sokiem
wakuolarnym. U  pierwotniaków
ważną rolę odgrywają  wodniczki
odżywcze i  wodniczki tętniące. Do
funkcje
wakuoli
należy:
magazynowanie
różnego
rodzaju
przemiany
materii
i
substancji
zapasowych, nadaje komórce 
jędrość, procesem związanym z
wakuolą jest  egzocytoza.
Wakuole gazowe  organelle
występujące
u

organizmów
prokariotycznych w komórkach 
147
cyjanobakterii, którym przypisuje się
dwie funkcje: pierwsza to zwiększenie
pławności, co pozwala im na pionowe
 migracje w wodzie, druga,
prawdopodobnie polega na osłonie
komórek
przed
nadmiernym
promieniowaniem
dzięki
odbiciu,
załamaniu i rozpraszaniu światła.
Walory krajobrazowe – są to
wszystkie
wartości
ekologiczne,
estetyczne lub kulturowe obszaru oraz
związane z nim rzeźbę terenu, twory i
składniki przyrody, ukształtowane
przez siły przyrody lub działalność
człowieka.
Wał brzegowy – jest rodzajem
wzmocnienia grobli lub podłużnym
usypiskiem utworzonym przez fale
morskie.
Wapień - inaczej węglan wapnia.
Skały wapienne składające się zeń co
najmniej w połowie. Daje się żłobić
nożem, zaś kropla kwasu solnego
powoduje
żywe
wydzielanie
się
dwutlenku węgla (burzenie się).
Wapń – to pierwiastek chemiczny
zaliczany do  makroelementów, który
reguluje przepuszczalność  błon
komórkowych i ich selektywność, w 
komórkach zwierzęcych wchodzi w
skład  kości i bierze udział w
procesach krzepnięcia  krwi, wpływa
na pobudliwość komórek.
Warstwa azoiczna – pozbawiona
organizmów żywych warstwa wody,
nazywana pustynią biologiczną.
Warstwa nieprzepuszczalna - to
warstwa skał nieprzepuszczalnych,
stanowiących
barierę
na
drodze
migrującej wody podziemnej.
Warstwa rozpraszająca - warstwa
utworzona
najczęściej
przez
planktonowe organizmy morskie w
otwartym oceanie, która odbija sygnały
echosondy; przez praktyków nazywana
jest „drugim dnem”, głębokość jej
położenia waha się od 100 m w nocy do
przeszło 800 m podczas dnia; wiąże się
z
dobowymi
migracjami

zooplanktonu.
Warstwa trofogeniczna - jest
warstwa wody o miąższości dwukrotnie
większej niż zasięg widzenia krążka
Secchi`ego, która pokrywa się w
zasadzie z epilimnionem.
Warstwa trofolityczna - położona
jest poniżej warstwy trofogenicznej i
przedzielona od niej płaszczyzną
kompensacji.
Warstwa wodonośna - jest częścią
skały luźnej, przepuszczalnej lub
szczeliny skalnej, całkowicie wypełniona
wodą podziemną. Może się w niej
odbywać przepływ wody podziemnej.
Warstwowanie frakcjonalne warstwowanie, w którym każda
warstwa wykazuje zmniejszanie się
wielkości ziarna od dołu do góry.
Warunki korzystania z wód
regionu wodnego - obligatoryjne
opracowanie opisujące i planujące gospodarkę wodą w obszarze działania
Regionalnego Zarządu Gospodarki
Wodnej.
Warunkowy odruch - odruch, czyli
reakcja, zachodzący nie na  bodziec,
który go zwykle wywołuje u wszystkich
zwierząt danego gatunku, ale na inny
 bodziec, jeśli takowy tamtemu
wielokrotnie towarzyszył.
Warwy - warstwy gliny (iłu) na
przemian jasne i ciemne odłożone w 
jeziorze lub morzu przez wody z
topniejących lodowców. Grubość ich i
barwa zmienia się zależnie od tego, czy
były odkładane w zimie czy w lecie.
Osady warwowe nazywane są inaczej
laminowanymi.
Watty – bagna nadmorskie, słone
które są zalewane podczas przypływów,
środowisko życia dla licznych małży
robaków i słonorośli które są
przystosowane do gwałtownych zmian
środowiska, wysychanie w czasie
odpływu, narażenie na wyżeranie przez
specyficzna  awifaunę.
Welon  zbiorowisko pnączy (np.
chmielu, kielisznika), wspinających się
na krzewy i drzewa, występujący na
skraju lasu lub zarośli.
148
Welon  zbiorowisko pnączy na
ścianie
lasu,
zadrzewienia
lub
ziołorośli.
Weny  żyły.
Wetland – podmokły, grząski obszar
zasiedlony przez organizmy lądowe i
wodne.
Wewnątrzwydzielniczy gruczoł
 gruczoł, który wydziela  hormon
bezpośrednio do krwi.
Wezbranie
sztormowe
podniesienie się poziomu morza ponad
stan normalny w wyniku działania
naprężeń
wiatrowych
i
spadku
ciśnienia atmosferycznego w czasie
sztormu. Wezbranie sztormowe może
być katastrofalne, jeżeli wystąpi w
czasie  przypływu.
Węgiel – wraz z azotem,  tlenem, 
wodorem tworzy swoisty „szkielet”
materii organicznej budując wszystkie
związki organiczne, dlatego nazywany
jest
często

pierwiastkiem
budulcowym lub organogennym.
Węgiel kamienny - skała czarna,
palna, utworzona w 75—95% z węgla
roślin kopalnych.
Węgiel organiczny - jest węglem
znajdującym się w próbce gleby lub
osadu,
nie jest to jednak węgiel
występujący w węglanach. Wyrażany
jest jako procent zawartości C w masie
próbki.
Węglowodany  cukry.
Węzeł - 1/ punkt na profilu fali
stojącej, w którym nie występuje ruch
pionowy lub gdzie jest on minimalny.
Jeżeli taki stan ruchu występuje wzdłuż
pewnej linii na falującej powierzchni,
linię tę nazywamy linią węzłową 2/
jednostka prędkości stosowana w
żegludze morskiej, równa jednej mili
morskiej na godzinę ( 1 węzeł = 1852
m•h-1 = 51 cm•s-1).
Wiatry zachodnie - masy powietrza
przesuwające się z subtropikalnych
stref wysokiego ciśnienia w kierunku
wyższych
szerokości.
Mają
one
kierunek południowo-zachodni na
półkuli północnej i północno-zachodni
na półkuli południowej.
Wici - można znaleźć je w niektórych
typach  komórek roślinnych i 
zwierzęcych, a zwłaszcza w komórkach
 Protista oraz męskich  komórkach
rozrodczych. Występują zazwyczaj
pojedynczo, rzadziej po dwie lub
więcej. Poruszają się symetrycznie,
wykonując ruchy faliste lub śrubowate.
Przesuwają płyny środowiska wzdłuż
własnej osi w kierunku swoich końców,
popychając tym samym komórki w
stronę przeciwną. Występują na
powierzchni  nabłonków orzęsionych
oraz na powierzchni wielu organizmów
jednokomórkowych, spełniają rolę
lokomocyjną
oraz
służą
do
przemieszczania płynnych i stałych
składników środowiska zewnętrznego
po powierzchni komórek.
Wir, zawirowanie - ruch o kolistej,
spiralnej formie; jest to kolisty ruch
wody ( cyrkulacja) w każdym z
większych  basenów oceanicznych w
subtropikalnych obszarach wysokiego
ciśnienia.
Wirginilne stadium - stadium
rozwoju osobniczego rośliny od
momentu
ujawnienia
się
podstawowych procesów, które będą
decydować o morfologii dojrzałego
osobnika, do momentu przybrania
przez
roślinę
pokroju
przypominającego pokrój dojrzałego
osobnika.
Wirusy – twory biologiczne nie
mające budowy komórkowej, nie mają
własnych układów  enzymatycznych,
przy przekazywaniu  informacji
genetycznej muszą zatem z układów
biologicznych zawartych w żywych 
komórkach  organizmu gospodarza.
Wirusy pasożytują w komórkach 
bakteryjnych,  roślinnych i 
zwierzęcych.
Wirusy
bakteryjne
(
bakteriofagi) - wirusy pasożytujące na
bakteriach. Znane są liczne ich
odmiany
napastujące
określone
149
gatunki
bakterii.
W
przyrodzie
występują wszędzie tam, gdzie są 
bakterie, u człowieka obficie w
przewodzie pokarmowym.
Wiszar – pływające wyspy, które
zajmują znaczą część lustra wody jezior
dystroficznych.
Wiszące torfowisko źródliskowe
- torfowisko położone na zboczu,
tworzące się wokół miejsca wypływu
kilku źródeł, ewentualnie zasilane
przesączającymi
się
wodami
gruntowymi.
Witamina - substancja pokarmowa
niezbędna, choć w bardzo nikłej ilości,
do życia określonego organizmu
zwierzęcego.
Np.
witamina
D
konieczna w procesie mineralizacji
kości.
Witaminy - substancje chemiczne,
wymagane w określonych ilościach,
działających
jako
kofaktory

enzymów
w

katalizowaniu
biochemicznych reakcji.
Włok – (trał) narzędzie połowu ryb;
sieć w kształcie worka, ciągnięta w 
pelagialu lub nad dnem na toczyskach z
deskami rozporowymi przez jeden 
kuter lub statek zwany trawlerem.
Włok może być ciągnięty przez dwa
kutry, z których każdy ciągnie jedno
skrzydło włoka - ten sposób połowu
nazywany jest połowem „w tukę”.
Włosowate naczynia - naczynia
krwionośne
mikroskopijnych
rozmiarów o ściance utworzonej z pojedynczej
warstwy
komórek
śródbłonkowych.
Włosowatość - zjawisko podnoszenia
się niektórych cieczy w bardzo cienkich
rurkach lub w nader wąskich
szczelinach, np. w bibule.
Włókna - wydłużone utwory w ciele
istot żywych; wzmacniające pojedyncze
komórki lub ich wiązki a roślin;
kurczliwe komórki mięśniowe lub elementy
międzykomórkowe
tkanki
łącznej u zwierząt
bądź u tych
ostatnich
wypustki
plazmatyczne
komórek nerwowych tworzące 
nerwowe włókna.
Woda gruntowa - woda znajdująca
się w strefie nawietrzonej gleby
(warstwa
wodonosna),
nad
nieprzepuszczalnym
podłożem.
Uzależnione są od zasilających je
opadów atmosferycznych.
Woda krasowa - woda krążąca w
przestworach  krasowych: jaskiniach,
kominach i korytarzach  krasowych;
wody krasowe krążące poniżej poziomu
 wody gruntowej określa się jako
freatycznne, powyżej - jako wadozowe.
Woda międzywarstwowa – woda
spotykana w skałach porowatych,
najczęściej
w
osadach
piasku,
piaskowcach i niektórych skałach
wapiennych. Są to wody zawarte w
warstwie przepuszczalnej która jest
ograniczona od dołu i od góry przez
warstwy nieprzepuszczalne.
Woda morska - woda zawarta w 
oceanie
światowym;
średnie

zasolenie 35 %o , średnia temperatura
wód powierzchniowych 17,4 oC.
Woda niska (low water, LW) najniższy poziom wody występujący
podczas odpływu.
Woda
radioaktywna,
w.
radoczynna - woda mineralna
zawierająca
rozpuszczone
związki
pierwiastków radioaktywnych.
Woda szczelinowa - występuje na
terenach skalistych, dostaje się przez
szpary i szczeliny do grot i komór
skalnych, tworząc tam podziemne 
potoki i  jeziora. W wyniku działania
wód szczelinowych powstają duże groty
z bogactwem form stalaktytów i
stalagmitów. Mogą w nich żyć nawet
zwierzęta wyższe np. odmieniec
jaskiniowy i niektóre gatunki ryb.
Woda wodozowa - łac. vado = idę,
woda znajdująca się w obiegu małym,
spadająca na ziemię w postaci opadów
atmosferycznych, wsiąkająca w grunt,
spływająca po powierzchni terenu jako
rzeki i powracająca do morza.
150
Woda wysoka (high water, HW) najwyższy poziom wody osiągany przez
falę pływową.
Woda zaskórna - woda  gruntowa,
znajdująca się blisko powierzchni
gruntu,
zatrzymana
przez
nieprzepuszczalne podłoże.
Wodna masa - pojęcie stosowane w
hydrologii
na
określenie
wód
oceanicznych (morskich) o znacznej
objętości, o właściwościach fizycznych,
chemicznych
i
biologicznych
ukształtowanych w określonym czasie
oraz
obszarze
kuli
ziemskiej,
zachowujących te właściwości nawet po
przemieszczeniu się poza obszar ich
formowania i ulegających znacznej
transformacji w wyniku mieszania się z
wodami o innych właściwościach;
parametrami charakteryzującymi masę
wodną są: temperatura, zasolenie,
zawartość tlenu, właściwości optyczne,
wskaźniki biologiczne.
Wodne siedlisko - określa siedliska
lub organizmy, które żyją głównie w
wodzie.
Wodniczka  wakuola.
Wodochronne lasy - lasy, których
wiodącą funkcją jest ochrona zasobów
wodnych.
Wodonośna warstwa - obszar
podglebia lub skał zawierający wodę na
pewnej określonej głębokości. Warstwa
ta jest zwykle ograniczona w głębi
przez pokłady nieprzepuszczalne.
Wodorosty - dawna nazwa wszelkich
roślin wodnych (higrofitów).
Wodospad – torencjał, woda spływa
po stoku z dużym spadkiem, pionowo
w dół. Najwyższy na ziemi wodospad
znajduje się w Wenezueli – Santo
Angelo – 980 m.
Wodowskaz - łata przymocowana na
 brzegu rzeki dla odczytywania stanu
wody.
Wodór – wraz z  azotem,  tlenem,
 węglem tworzy swoisty „szkielet”
materii organicznej budując wszystkie
związki organiczne, dlatego nazywany
jest
często

pierwiastkiem
budulcowym lub organogennym.
Wody balastowe – pochodzą ze
zbiorników balastowych - pozwalają na
zanurzanie i wynurzanie okrętu
podwodnego. Podczas zanurzania,
otwierane są klapy i odwietrzniki, co
skutkuje nabraniem do zbiorników
wody i uzyskaniem pływalności
ujemnej okrętu. Podczas szasowania
zbiorników
balastowych
przy
wynurzaniu,
klapy
zbiorników
pozostają otwarte, natomiast zamykane
sa odwietrzniki. Pozwala to na
wtłoczenie do zbiornika powietrza i
stworzenie poduszki powietrznej w celu
wypchnięcia z niego wody.
Wody lenityczne - wody stojące:
bagna,  stawy,  jeziora.
Wody lotyczne - wody płynące:
źródła, potoki, rzeki, strumienie, 
kanały i rowy.
Wody podziemne - to wody,
zalegające pod powierzchnią Ziemi na
różnych głębokościach i powstałe na
skutek
różnych
procesów
geologicznych.
Wody siarczane - wody mineralne
zawierające rozpuszczone siarczany
oraz  siarkowodór.
Wole - rozszerzona część przewodu
pokarmowego przed żołądkiem, w
której zatrzymuje się pożywienie u
wielu
ptaków
i
pewnych
bezkręgowców, jak owady. Poprzedza
ono rozszerzenie żołądkowe, czyli
żołądek właściwy  trawiący.
Woskowacenie – jeden z efektów
adkrustacji.
Wrzeciono
kariokinetyczne
(podziałowe)
–
struktura
plazmatyczna
powstająca
w

komórce podczas jej  podziału w
procesie  mitozy i  mejozy. U 
zwierząt i niektórych  roślin
wrzeciono podziałowe powstaje przy
udziale  centrioli, które dzieląc się
tworzą 2 bieguny wrzeciona.
Wrzeciono
podziałowe

wrzeciono kariokinetyczne.
151
Wskaźnik
biotyczny
–
jest
wartością liczbową charakteryzującą
zespoły
hydrobiontów
środowisk
lotycznych, lenitycznych, estuaryjnych i
słonowodnych.
Wskaźniki
zanieczyszczeń
określają
właściwości
fizyczne,
chemiczne
i
biologiczne
wód.
najczęściej są to: zawartość zawiesiny,
 BZT5,  ChZT, tlen rozpuszczony w
wodzie, temperatura i zawartość
szeregu
związków
mineralnych.
Spełnienie norm jakości pozwala na
zaklasyfikowanie wód do polskich klas
czystości wód.
Współczynnik
współzawodnictwa - parametr,
który ilościowo wyraża negatywny efekt
wpływu jednego organizmu na drugi.
Współzawodnictwo  interakcja
pomiędzy lub wśród dwóch lub więcej
organizmów polegająca na czerpaniu
korzyści z organizmu żywiciela,
przynosząca
szkodę
organizmom
żywicielskim.
Współzawodnictwo gatunkowe współzawodnictwo w obrębie tego
samego gatunku o niszę ekologiczną,
pokarm, itp.
Współzawodnictwo inferencyjne
- współzawodnictwo, w którym jeden
organizm
aktywnie
przeszkadza
drugiemu w zdobywaniu pokarmu.
Wszystkożerne
zwierzęta
odżywiające się pokarmem roślinnym i
zwierzęcym.
Wtórna ściana komórkowa - jest
wykształcana przez niektóre  tkanki
wzmacniające
lub
przewodzące.
Zlokalizowana jest między  ścianą
komórkową pierwotną a  błoną
komórkową.  Ściany komórkowe
wtórne
zawierają
celulozowe
mikrofibryle i są wypełnione 
ligninami,. Uwidacznia się to zwłaszcza
w drewnie.
Wtórne tkanki - tkanki powstające w
pędzie
i
korzeniu
w
wyniku
różnicowania się tkanek pierwotnych
oraz podziałów komórek  miazgi.
Wulkaniczne
skały
(skały
wybuchowe) - skały utworzone z
zastygłej  magmy.
Wybrzeże - pas lądu, który rozciąga
się od linii wody w kierunku lądu aż do
granicy wpływu morza, co można
stwierdzić w rzeźbie terenu.
Wyciek
bardzo
słaby,
nie
skoncentrowany,
przeważnie
powierzchniowy,
rzadziej
linijny
wypływ wody z odsłoniętej warstwy
wodonośnej lub zwietrzeliny skalnej.
Wydajność
ekologiczna
–
wydajność  łańcucha pokarmowego,
oznacza procent dostępnej energii
przechwytywanej na każdym 
poziomie troficznym.
Wydalanie (ekskrecja) - proces
usuwania z  organizmu zwierzęcego
zbędnych i szkodliwych produktów
przemiany
materii
oraz
nie
strawionych części pokarmu.
Wydma - piaszczyste wzniesienie o
różnym kształcie, usypane przez wiatr.
Wydzieliny - płynne substancje
wytwarzane przez komórki gruczołowe
( gruczoł).
Wykap, wysięk - bardzo mało
wydajny
wypływ
bez
jednego
wyraźnego otworu, którym wydostaje
się woda podziemna.
Wykładniczy
wzrost
(eksponencjalny) - wzrost populacji
przebiegający zgodnie z krzywą
wykładniczą ( logistyczny wzrost).
Wylewna skała - skała utworzona
przez zakrzepnięcie  lawy.
Wylinka - zrzucona podczas linienia
zewnętrzna warstwa oskórka (zwykle u
stawonogów).
Zewnętrzna,
zrogowaciała
warstwa
naskórka
zrzucana płatami przez płazy i  gady.
Wymiana gazów - proces fizyczny
zachodzący pomiędzy środowiskiem
zewnętrznym
a
narządami
oddechowymi i  komórkami ciała
(bezpośrednio lub przy udziale
krążenia). Polega na pobieraniu tlenu,
w kierunku odwrotnym zaś - na
wydalaniu
dwutlenku
węgla
152
powstałego w  komórkach przy
oddychaniu.
Wymierający gatunek - kategoria
 Czerwonej Listy,  gatunek którego
zasoby są tak małe, a liczebność
zmniejsza się tak szybko, że o ile nie
przestaną
działać
czynniki
mu
zagrażające, wyginie na danym terenie
w najbliższej przyszłości.
Wysięk - słabe powierzchniowe
wysączanie się wody, przeważnie ze
zwietrzeliny podścielonej utworami
nieprzepuszczalnymi;
powoduje
zawilgocenie terenu i nie ma
widocznego odpływu na zewnątrz.
Wysokość fali - pionowa odległość
pomiędzy grzbietem i sąsiednią doliną
fali.
Wysokość pływu - różnice kolejnych
rzędnych wysokiego i niskiego poziomu
wody (LW i HW).
Wyspa - część lądu otoczona ze
wszystkich stron wodą.
Wyspa barierowa - długa wąska
wyspa zbudowana przez fale, odcięta
od lądu przez  lagunę.
Wywierzysko
wypływ
wód
podziemnych na powierzchnię w
terenach  krasowych.
Wyższa woda niska (higher low
water, HLW) - wyższy z dwóch
poziomów niskich fali pływowej,
występujących w ciągu doby; odnosi się
do pływów mieszanych.
Wyższa woda wysoka (higher high
water, HHW) - wyższy z dwóch
poziomów fali pływowej występujących
w ciągu doby; odnosi się do pływów
mieszanych.
Wzór Vollenweidera – określa
szacunkową wielkość dopuszczalnego,
rocznego ładunku fosforu jaki spływa
ze zlewni do odbiornika. Istotnym
elementem wzoru są: głębokość
zbiornika, obciążenie hydrauliczne
zbiornika i czas retencji wody.
Wzrost - powiększanie się wymiarów i
masy ciała  organizmów w ciągu ich
życia związanych z powiększaniu się 
komórek i ich liczby.
Z
abagnianie
(
paludyfikacja) - rozwój  mokradła
przez osiedlanie się roślin na siedlisku
pierwotnie
niemokradłowym
i
akumulację wody.
Zadrzewienie - drzewa i krzewy w
granicach pasa drogowego, pojedyncze
drzewa lub krzewy albo ich skupiska
nie będące lasem w rozumieniu art. 3
ustawy z dnia 28 września 1991 r. o
lasach (Dz. U. z 2000 r. Nr 56, poz.
679, z późn. zm.), wraz z terenem, na
którym występują, i pozostałymi
składnikami szaty roślinnej tego
terenu, spełniające cele ochronne,
produkcyjne lub społeczno-kulturowe.
Zagęszczenie – jest liczbą osobników
przypadających
na
jednostkę
przestrzeni
- powierzchni lub
objętości, w miejscu jakie jest
zasiedlone przez populację.
Zagrożenie - takie właściwości
substancji, czynnika lub warunków
środowiska naturalnego, które mogą być
szkodliwe
w
określonych
okolicznościach.
Zagrożony gatunek - kategoria 
Czerwonej Listy,  gatunek którego
tendencje dynamiczne sugerują ryzyko
wyginięcia na danym terenie.
Zakwit wody - masowy rozwój 
fitoplanktonu, związany z optymalnymi
warunkami  środowiska, a zwłaszcza
optymalną ilością  biogenów w
wodzie. W efekcie zakwitu woda
zmienia barwę i staje się mniej
przejrzysta. Obserwuje się ją w
rzekach, stawach,  jeziorach i
morzach. W wyjątkowych wypadkach
dochodzi do złagodzenia falowania z
powodu dużej ilości  fitoplanktonu –
jest to wynik rozwoju jednego gatunku,
zazwyczaj sinic. Obumarłe  glony
153
mogą powodować m.in. lokalne
przyduchy a nawet wydzielanie się
egzotoksyn.
Zalążek - (u roślin) zwarty  narząd
produkujący jedną komórkę rozrodczą
żeńską (oosfera). Porównuje się go z 
zarodnią, w której może kiełkować 
zarodnik, dając początek tkance 
haploidalnej, będącej odpowiednikiem
 przedrośla wytwarzającego komórki
jajowe.
Zalążnia - część słupka, w której
znajdują się  zalążki. Nazywamy ją
dolną, gdy leży poniżej poziomu
okwiatu, lub górną, gdy leży od niego
wyżej.
Zalew - płytki, przymorski zbiornik
wodny, powstały w wyniku odcięcia
ujścia rzecznego od słonawego morza
 mierzeją lub tamą ( estuarium).
Zanieczyszczania - wprowadzanie
do naturalnego  środowiska każdej
substancji
lub
czynnika,
które
wywołują niekorzystne zmiany w fizycznych, chemicznych lub biologicznych
właściwościach powietrza, gleby, wody
i organizmów żywych.
Zanieczyszczenie lądów - zanieczyszczenie środowisk lądowych
wywołane np. składowaniem odpadów
przemysłowych i pokopalnianych oraz
pestycydami.
Zanieczyszczenie
morza
wprowadzenie przez człowieka do 
środowiska morskiego substancji i
energii szkodliwych dla żywych
zasobów
i
właściwości
fizykochemicznych morza. Głównym źródłem
zanieczyszczeń
morza
są
ścieki
przemysłowe,
komunalne
i
wielkoobszarowe
rolnicze
przedostające się rzekami a także 
żegluga morska.  Zanieczyszczenia te
mają tragiczny wpływ na życie ptaków i
 planktonu morskiego, a przez to
wpływają również na łańcuch troficzny
i całą sieć troficzną w morzach i
oceanach.
Zanieczyszczenie powietrza zanieczyszczenie atmosfery wywołane
spalaniem paliw kopalnych, takich jak
węgiel, ropa naftowa i  torf.
Powoduje
to
wprowadzenie
do
atmosfery dużych ilości dwutlenku i
tlenku węgla, dwutlenku siarki i tlenków  azotu, które odpowiedzialne są
za efekt cieplarniany i kwaśne opady.
Zanieczyszczenie wód - zespół
niekorzystnych zmian cech fizycznych,
chemicznych i biologicznych wód w
wyniku nadmiernej emisji czynnika
zanieczyszczającego,
przekraczająca
naturalną możliwość samooczyszczenia
przez zbiornik wodny.
Zapadlina - zapadnięta część skorupy
ziemskiej otoczona  uskokami.
Zapłodnienie - połączenie się dwóch
 komórek rozrodczych  męskiej i 
żeńskiej w jedną  komórkę, dającą
początek nowemu  organizmowi.
Zapłodnienie
wewnętrzne
zachodzi w ciele osobnika będącego
nosicielem
komórek
zwanych
żeńskimi.
Zapłodnienie
zewnętrzne
(
glony, ryby itp.) odbywa się w
środowisku zewnętrznym,
Zapłodnieniem indywidualnym
nazywamy: zapłodnienie wewnętrzne
jednej lub wielu gamet żeńskich
produkowanych
przez
danego
osobnika.
Zapora - inaczej tama, przegroda
dolinowa,
jest
budowla
hydrotechniczną
tworzy
zbiornik
retencyjny do celów energetycznych,
irygacyjnych, żeglugowych, ochronę
przeciwpowodziową, zaoenia w wodę
do celów rybackich.
Zapotrzebowanie tlenu - zjawisko
występujące
w
zanieczyszczonym
ściekami organicznymi przemysłowymi
środowisku
wodnym.
Ścieki
te
stymulują nadmierny rozwój bakterii
tlenowych. Zużywają one ogromne
ilości tlenu do utleniania materii
organicznej,
co
doprowadza
do
obniżenia
zawartości
tlenu
lub
całkowitego jego zaniku w wodzie. W
154
konsekwencji ogranicza to rozwój
roślin i zwierząt w tym siedlisku.
Zapylenie - przeniesienie pyłku na 
znamię kwiatu rośliny okrytonasiennej
lub na  zalążek rośliny nagonasiennej. Jeżeli pyłek pochodzi z tego
samego kwiatu co znamię, będzie to
samozapylenie, w przeciwnym razie zapylenie krzyżowe.
Zarodek - nowy organizm rozwijający
się z jaja, ale pozostający jeszcze w
ciele matki albo w obrębie błon
okrywających jajo.
Zarodnia  narząd zawierający 
zarodnik.
Zarodniki  komórki służące do
procesu  rozmnażania bezpłciowego
u niektórych  roślin i  grzybów.
Zarośla - zwarte skupienia krzewów.
Zarośla nadbrzeżne – stanowią
naturalną barierę dla zanieczyszczeń
wielkoobszarowych.
Zarybianie działanie polegające na
stałym lub okresowym wprowadzaniu
narybku (czasami larw) do  jezior,
rzek, zbiorników zaporowych lub 
stawów.
Zasada
binominalnego
nazewnictwa
gatunków
–
wprowadzona w 1753 roku przez
Linneusza, określa iż nazwa naukowa
rośliny lub zwierzęcia pisana jest po
łacinie i składa się z nazwy rodzajowej
pisanej dużą literą i nazwy gatunkowej
pisanej małą literą np. Cyprinus
carpio.
Zasada hierarchii taksonów –
mówi nam, że w grupie  organizmów
można wyodrębnić takie, które mają
podobne cechy i będą one tworzyć
poszczególne

jednostki
taksonomiczne.
Zasada priorytetu – zwana inaczej
zasadą nienaruszalności nazwy użytej
przez autora pierwszego opisu gatunku,
nazwisko
autora
w
spisach
systematycznych umieszczane jest po
nazwie rośliny lub zwierzęcia.
Zasady - związki chemiczne o
mydlanym smaku, odszczepiające w
roztworze wodnym  jony wodorotlenowe (OH). Z kwasem dają sól i
wodę.
Zasoby - konsumowalne rekwizyty 
środowiska
(m.in.

energia,
pierwiastki  biogenne, pokarm
roślinny i zwierzęcy, przestrzeń), wykorzystywane przez osobnika w procesach
podtrzymywania biomasy, wzrostu i
reprodukcji ( limitacja).
Zasoby naturalne - to ogół zasobów
pochodzących z przyrody, z których
może korzystać człowiek. Zasoby te
dzielą się na materię żywą, materię
nieożywioną, oraz energię.
Zasoby nieodnawialne - są to
przede wszystkim zasoby energetyczne
(paliwa kopalne) i minerały.
Zasoby odnawialne - są to np.:
wody, atmosfera, drewno, zasoby ryb;
ich
odnawialność
wynika
z
zamkniętych obiegów materii: tlenu,
wody i azotu.
Zasoby wodne - wody rzek,
zbiorników wodnych oraz różnego
rodzaju warstw wodonośnych w
skorupie ziemskiej.
Zasolenie
ilość
gramów
rozpuszczonej soli w 1000 g  wody
morskiej wyrażane w  promilach
[%o], lub PSU (practical salinity units)
(1 ‰ = 1 PSU).. Podstawę słoności
wody stanowią  jony chlorku sodu
(27%), soli magnezu, wapnia, potasu i
siarczany. Zasolenie można również
określać jako stosunek przewodności
próbki wody do znanej przewodności
określonego roztworu chlorku potasu
(KCl).
Zastawka - proste urządzenie
piętrzące wodę na  cieku (rodzaj 
jazu).
Zastępcza czynność  czynność
bez związku z istniejącą sytuacją,
wywołana u zwierzęcia podległego
pobudzeniu, które to  pobudzenie
wywołuje
w
zasadzie
reakcje
odmienne.
155
Zatoka - część morza lub  jeziora
wcinająca się w ląd, który otacza ją z
trzech stron.
Zawiązek  komórka, która mnożąc
się może wytworzyć  narząd, istotę
wielokomórkową lub populację 
mikroorganizmów.  Zarodek w 
nasieniu.
Zbiorowiska
zastępcze
zbiorowiska roślinne powstające w
danych warunkach siedliskowych i 
klimatycznych
pod
wpływem
czynników naturalnych (np. lokalnych
zaburzeń; naturalne z. z.) bądź działalności człowieka (np. różnych form
użytkowania; antropogeniczne z. z.).
Zbiorowisko - grupa wielu populacji
różnych gatunków zwierząt lub roślin
żyjąca w obrębie  ekosystemu.
Zbiorowiska mogą być otwarte (nisze
ekologiczne niestabilne lub „puste",
umożliwiające
osiedlanie
nowym
gatunkom) lub zamknięte (nisze
ekologiczne
ustabilizowane
lub
„pełne").
Zbiorowisko
roślinne
abstrakcyjny
typ

fitocenozy
cechujący się powtarzalną, specyficzną
i
charakterystyczną
kombinacją
gatunków.
Zdjęcie fitosocjologiczne - spis
wszystkich
gatunków
roślin
na
spełniającej
określone
warunki
powierzchni
próbnej,
wraz
z
oszacowaniem liczebności gatunków.
Zdrewniały
nasycony

drzewnikiem (ligniną), twardą i
sztywną substancją, której  drewno
zawdzięcza swe właściwości.
Zenit - punkt na nieboskłonie
dokładnie przeciwny nadirowi i
znajdujący się pionowo bezpośrednio
nad obserwatorem.
Zespoły, asocjacje (biogeogr.) współistnienie, zwykle w tym samym
siedlisku, wielu określonych gatunków
zwierząt lub roślin. Zespół organizmów
zwierzęcych
(
zoobentos)
i
roślinnych
(
fitobentos)
zamieszkujących  dno zbiorników
wodnych. Z uwagi na zróżnicowanie
wielkościowe istnieje podział na: 1. 
Mikrobentos (0,05 - 0,1 mm), 2. 
Meiobentos (0,5 - 1 mm), 3. 
Makrobentos (1-5 mm), 4. Megabentos
(5 - 10 i więcej centymetrów). W
obrębie  bentosu wyróżnia się
następujące grupy ekologiczne: 1.
Rhizobentos, zakorzenione w dnie
rośliny
nasienne

makrofity,
2.Haptobentos, osiadłe  glony i
zwierzęta, 3.  Echopelobentos,
zakotwiczone w mule morskim osiadłe
bezkręgowce (np. małż Pinna), 4.
Herpobentos, ruchliwe zwierzęta (
bentos właściwy).
Zespół
przyrodniczo
krajobrazowy – w polskim prawie
ochrony przyrody jest to fragment 
krajobrazu naturalnego i kulturowego
zasługujący na ochronę ze względu na
ich walory widokowe lub estetyczne.
Zespół
roślinny
zbiorowisko
roślinne
mające
swoje
gatunki
charakterystyczne, tj. takie, które w
nim osiągają optimum swojego
występowania
z
gatunkami

dominującymi.
Zewnętrzny szkielet - muszla lub
pancerz okrywający zwierzę.
Zębina - odmiana tkanki kostnej
tworząca
główny
masyw
zęba,
szczególnie zbita i mineralizowana (w
70%). Korona zęba zwykle jest pokryta
emalią, czyli szkliwem.
Zgnilizna
roślin

choroba
fizjologiczna  roślin, wywoływana
przez  bakterie i  grzyby
prowadząca do rozkładu  komórek i
 tkanek.
Zgorzel
kory

choroba
fizjologiczna  roślin.
Zgorzel
siewek

choroba
fizjologiczna  roślin.
Zielnik - zbiór zasuszonych roślin.
Ziemnowodne - określa organizmy,
które część życia spędzają w wodzie, a
część na lądzie.
156
Ziołorośla - skupienia wysokich
roślin zielnych nie będących trawami,
np. często barwnie kwitnących bylin,
najczęściej spotykane w roli okrajków
lub  ekotonalnych na  brzegu 
jezior i rzek.
Zlewisko - jest obszarem z którego
wody powierzchniowe spływają do
jednego morza lub oceanu. Około 20%
powierzchni Ziemi stanowi obszar
bezodpływowy.
Zlewnia - ( dorzecze) teren, z
którego wody spływają do określonego
zbiornika wodnego (rzeka,  jezioro,

bagno, morze). Wyróżniamy
zlewnie powierzchniową i podziemną.
Zlodowacenie - okres lodowcowy,
podczas którego lodowce zajmowały
znacznie większą część powierzchni
Ziemi niż poprzednio.
Zlodzenie - ogół zjawisk związanych z
tworzeniem się lodu na rzekach, 
jeziorach i morzu.
Złoże, złoże mineralne – naturalne
nagromadzenie kopalin w obrębie
skorupy ziemskiej, powstałe w wyniku
różnorodnych procesów geologicznych.
Istotnym jest fakt, iż złoże występuje w
takiej ilości i w takich warunkach
ekonomicznych i geologicznych, że jego
eksploatacja jest opłacalna (tym się
różni złoże od zasobu).
Złożone oko - oko utworzone z wielu
małych pojedynczych oczek, każde z
nich jest ustawione w innym kierunku i
daje obraz zredukowany do plamki.
Oko złożone daje obraz niewyraźny,
utworzony z tylu plamek, ile ma
odrębnych oczek.
Zmienność
organizmów
–
występowanie  dziedzicznych lub
niedziedzicznych różnic między 
narządami czy  komórkami jednego
osobnika lub osobnikami jednej 
populacji albo populacjami.
Zmierzchowe
zwierzęta
zwierzęta, które pędzą czynne życie
jedynie o zmierzchu i o świcie, śpią zaś
podczas pozostałej części doby.
Zmyw - nabieganie i wycofywanie się
fali na skarpę tuż po załamaniu się fali.
Znamię - część  słupka, na którym

pyłek może kiełkować, aby
zapłodnić  komórkę jajową.
Zoa  zwierzęta.
Zoobentos

fauna
denna,
bezkręgowce w zasięgu  bentalu i 
litoralu. W zależności od charakteru
dna wyróżniamy zbiorowiska 
bentosowe:  liton,  psammon 
pelon. Nad dnem gromadzi się dużo
zwierząt ruchliwych lub posiadających
mniejsze możliwości lokmotoryczne są
to: hiperbentos,  nektobentos, sessil i
vagil.
Zoocenoza - wielogatunkowy zespół
zwierząt zasiedlający określone 
środowisko wodne lub lądowe (np.
zoocenoza planktonowa,  bentosowa
itp.).
Zoofagi
są
zwierzętami
odżywiającymi się wyłącznie ciałem
innych żywych zwierząt.
Zoologia – nauka o  zwierzętach,
ich
budowie,
zachowaniu,

dziedziczeniu.
Zooplankton - organizmy zwierzęce
będące częścią składową  planktonu
od bakterii do makroorganizmów (np.
meduz o średnicy dzwonu 0,8-1,2 m).
Zraz - oddzielona część istoty żywej,
przeniesiona później bądź na inne
miejsce tego samego osobnika, bądź na
inny organizm (podkładka), zrasta się z
sąsiednimi tkankami i staje częścią
podkładki.
Związek (zespołów) - kategoria
systemu zbiorowisk roślinnych wyższa
od zespołu, grupująca zwykle zespoły
bardzo podobne pod względem
struktury
i
uwarunkowań
ekologicznych, np. związek AlnoPadion - lasy łęgowe uwarunkowane
powtarzającymi się zalewami, związek
Dicano-Pinion - bory sosnowe, związek
Vaccinio-Piceion - bory świerkowe.
Związek chemiczny (substancja
złożona)  ciało jednorodne, którego
cząsteczki powstają w wyniku reakcji
157
pomiędzy dwoma lub więcej 
pierwiastkami. Związki chemiczne
wykazują inne własności niż pierwiastki, z których powstały.
Zwierciadło
wody
jest
powierzchnia wody określona linią jej
przecięcia z  brzegami lub ścianami
zbiornika. W rzekach  lustro wody
dostosowuje się do spadku dna, w 
jeziorach jest zawsze poziome a w
wodach gruntowych jest to granica
pierwszej pod powierzchnią ziemi,
bezciśnieniową strefa wody.
Zwierzęta  organizm zwierzęcy.
Zwierzęta kręgowe  kręgowce.
Zwierzęta
stałocieplne
–
organizmy
posiadające
zdolność
utrzymywania
temperatury
wewnętrznej ciała na względnie stałym
poziomie, niezależnym od temperatury
otoczenia.
Zwierzęta
zmiennocieplne
–
organizmy,
których
temperatura
wewnętrzna
ciała
zależy
od
temperatury otoczenia.
Zwiewnia – rejon erozji wiatrowej z
którego pył organiczny lub mineralny
dostaje się do wody jezior lub morza.
Zwój - nabrzmienie w układzie
nerwowym- zawierające głównie ciała
komórek nerwowych.
Zwrotnikowa strefa - zespół
obszarów
o
klimacie
gorącym,
sąsiadujących
ze
zwrotnikami.
Wyróżnić należy strefę równikową,
sąsiadującą z równikiem, oddzielającą
dwie strefy zwrotnikowe.
Zygota - termin używany w biologii
dla określenia zapłodnionej komórki
jajowej.
Zysk energetyczny  organizmy,
których temperatura wewnętrzna ciała
ulega
zmianie
przy
zmianie
temperatury otoczenia.
Ź
ródlisko - zespół źródeł
lub  wysięków wraz z ich specyficzną
florą i fauną.
Źródliskowy obszar - zlokalizowany
lub powierzchniowy wypływ wody
podziemnej,
który
przynajmniej
okresowo ma  odpływ, wraz z
sąsiadującymi z nim  mokradłami
(zwykle

torfowiskami
źródliskowymi) i początkowym odcinkiem strumienia  odpływowego
(umownie do 1OO m).
Źródło  krenon, samoczynny,
naturalny i skoncentrowany wypływ
wody podziemnej (odróżniać od 
młak,  wycieków i  wysięków). 
artezyjskie - źródło, którym wypływają
wody artezyjskie.
Źródło mineralne - źródło wody
mineralnej, tj. wody zawierającej
rozpuszczone sole mineralne w ilości
przynajmniej 1 g/l.
Źródło przelewowe - źródło, którym
wypływające wody przekraczają zaporę
w postaci wznoszącego się stropu skał
nieprzepuszczalnych ( limnokren).
Źródło spływowe - źródło, którym
wypływające
wody
spływają
po
pochyłości
stropu
skał
nieprzepuszczalnych.
Ż
egluga bliskiego zasięgu -
forma żeglugi ograniczona do rejonu
wód przybrzeżnych. W Polsce rejon ten
dotyczy wód do 20 mil morskich od
brzegu, ale wg. definicji Komisji
158
Europejskiej oznacza przemieszczanie
ładunków i pasażerów drogą morską
pomiędzy portami morskimi leżącymi
w granicach geograficznych Europy lub
między tymi portami a portami
znajdującymi
się
w
krajach
pozaeuropejskich posiadających brzeg
morski nad morzami graniczącymi z
Europą.
Żegluga jest jedną z form transportu
na  akwenach wodnych; wyróżniamy
żeglugę  morską,  śródlądową ze
szczególnym
uwzględnieniem
zalewowej,  jeziorowej i rzecznej.
Żegluga kabotażowa (kabotaż) –
żegluga pomiędzy portami tego samego
państwa. Jeśli odbywa się w obrębie
jednego
morza
nazywana
jest
kabotażem małym. Jeśli porty te
znajdują się na różnych morzach to
mówimy o kabotażu wielkim. Często
kabotażem nazywa się ogólnie żeglugą
przybrzeżną.
Żegluga morska - morski transport
ładunków
i
osób
w
celach
ekonomicznych.
Realizowany
jest
między portami morskimi za pomocą
wyspecjalizowanych statków
Żegluga nieregularna (in. 
trampowa) - obejmuje przewozy
wykonane statkami transportowymi
żeglugi nieregularnej, tj. statkami
kursującymi bez ogłoszonego rozkładu
podróży i kierowanymi zgodnie z
aktualnymi potrzebami przewozowymi.
Żegluga przybrzeżna - forma
żeglugi ograniczona do rejonu wód
przybrzeżych. W Polsce rejon ten
dotyczy wód do 20 mil morskich od
brzegu.
Żegluga
regularna
szereg
połączeń
promowych
tak
zorganizowanych,
aby
obsłużyć
połączenia między dwoma lub większą
liczbą tych samych portów zgodnie z
opublikowanym rozkładem rejsów; lub
w taki sposób, że połączenia te są na
tyle regularne lub częste, że stanowią
dający się wyróżnić systematyczny
szereg połączeń.
Żegluga śródlądowa – transport
wodny odbywający się po zbiornikach
śródlądowych
i
ciekach,
przeciwieństwo żeglugi morskiej.
Żegluga trampowa lub tramping
- rodzaj żeglugi bez stałego rozkładu
rejsów;
przewóz
najczęściej
całookrętowych ładunków wynikający z
aktualnego zapotrzebowania rynku
przewozowego.
Żegluga wahadłowa - forma
żeglugi odbywająca się wyłącznie
między dwoma konkretnymi portami
lub przystaniami. W zależności od
akwenu, który ma do pokonania statek
może zaliczać się do żeglugi morskiej,
przybrzeżnej lub śródlądowej. W skład
floty
obsługującej
taką
formę
transportu najczęściej wchodzą promy
różnej wielkości w furtami dziobowymi
i rufowymi umożliwiającymi wjazd i
wyjazd pojazdów z obu stron statku.
Żelazo – to pierwiastek chemiczny
zaliczany do  mikroelementów, który
występuje
w

cytochromach,
związkach odgrywających podstawową
rolę w transporcie elektronów podczas
 oddychania komórkowego, w 
komórkach zwierzęcych bierze udział w
przenoszeniu tlenu przez  krwinki
czerwone, w  komórkach roślinnych
wchodzi w skład  enzymów
powodujących rozkład nadtlenków np.
katalazy i peroksydazy, bierze udział w
procesie  fotosyntezy.
Żółtko - mieszanina substancji
odżywczych znajdująca się w różnych
ilościach w jajach zwierząt. Zostaje
zużytkowana na rozwój  zarodka.
Żwacz - jedna z części złożonego
żołądka przeżuwaczy, w której są
zmagazynowane rośliny przed poddaniem ich przeżuwaniu. Tu zachodzi
rozkład  błonnika.
Żwir – jest luźną skałą okruchową o
średnicy  minerału od 2 mm do kilku
centymetrów.
Żyły - naczynia krwionośne, którymi
krew powraca do serca.
159
Żyworodny - wydający na świat
młode „żywe", to znaczy nie okryte
osłoną jaja.
Żyzność wód – jest zasobnością
wody i osadów dennych w  biogeny i
materię organiczną.
Piśmiennictwo
1. Agapow L., 2000: Podstawy biologii. Wyd. Naukowe US, Szczecin
2. Atlas, część pierwsza – encyklopedia multimedialna 2002. PWN. Seria natura.
PWN, Warszawa
3. Augustowski B.: Południowy Bałtyk. Z N Ossolińskich, Wrocław 1987, s. 411,
4. Barnier M.: Atlas wielkich zagrożeń. Ekologia, środowisko, przyroda. Wyd. NT,
Warszawa 1995 s. 122,
5. Biologia. Encyklopedia multimedialna 2003. PWN. PWN, Warszawa
6. Campbell B.: Ekologia człowieka. PWN, Warszawa 1995, s. 234,
7. Chełmicki W.: Woda. Zasoby, degradacja, ochrona. Wyd. nauk. PWN.
Warszawa. 2002, s.306
8. Chojnacki J.C. 1998: Podstawy ekologii wód. Akad. Roln. Szczecin, s.177
9. Chojnacki J.C. 2000: Podręczny leksykon ekologii wód. Akad. Roln. Szczecin
s.67
10. Ciesielska M., Przybylak Z.: Leksykon ekologiczny. Agencja Wyd. „EkoMedium” Szczecin, s.173.
11. Demel K.: Morza i oceany - ekologia i biogeografia. PWN, Warszawa 1975, s
348,
12. Demel K.: Życie morza. Wyd. Morskie, Gdańsk 1974, s.431,
13. Dojlido J.R.: Ekologia i ochrona środowiska. Polit. Radomska. Radom. Skrypt.
19, 1997. s.370
160
14. Dudkiewicz-Świerzyńska M., Olechnowicz-Gworek K., 1999: Zdasz maturę z
biologii. Komórka, tkanka ... organizm. Wyd. Piątek Trzynastego, Łódź
15. Duxbury A.C., Duxbury A.: An introduction to the world’s oceans. AddisonWesley Publ. Co., 1984, s.549,
16. Dziewański J. (red. naukowy): Encyklopedyczny słownik sozologiczny
(ochrony środowiska). Wyd. CPPGSMiE PAN, Kraków, s. 431.
17. Filipiak J., Trzebiatowski R., Sadowski J.: Rybactwo. Przewodnik do ćwiczeń. I.
Gospodarka na wodach otwartych. Wyd. AR. Szczecin 1995, s. 209,
18. Fincham A.A.: Basic marine biology. Brit. Mus. Cambridge Univ. Press. London 1985, s.157,
19. Gajewski K., Mendaluk Z.T.: Leksykon, ekologia, ochrona środowiska. Pol.
Klub Ekol. Zielona Góra, 1995, s. 216.
20. Gore Al: Ziemia na krawędzi. Człowiek a ekologia. wyd. Ethos, Warszawa 1966,
s.282
21. Grębecki A., 1986: Ogólne zasady biologii. WSiP, Warszawa
22. Häfner M.: Ochrona środowiska. Księga eko-testów do pracy w szkole i w
domu. PKE, Kraków 1993, s. 349,
23. Hutchinson G.E.: A treatise in limnology. J. Wiley i Sons, Geogr. Phys.Chem.,
New York, 1957 s. 1015,
24. Jastrzębska E., 1983: Biologia w pytaniach i odpowiedziach dla licealistów i
kandydatów na wyższe uczelnie. Część 1, część 2, część 3. Agencja Wydawnicza
Comes, Łódź
25. Kajak Z.: Eutrofizacja jezior. PWN, Warszawa 1979, s. 231,
26. Kajak Z.: Hydrobiologia-limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych. Wyd.
nauk. PWN 1998, s.355
27. Kilarski W., 2003: Strukturalne podstawy biologii komórki. PWN, Warszawa
28. Klimiuk E., Łebkowska M.: Biotechnologia w ochronie środowiska. Wyd. nauk.
PWN. Wyd. nauk. PWN, 2003, s. 266
29. Konstantinov A.S.: Obstshaya gidrobiologia. Wyshaya skola, Moskva 1979, s.
480,
30. Kosińska M. (red.), 2002: Biologia. Spojrzenie na życie i biosferę.
Encyklopedia PWN. PWN, Warszawa
31. Kunicki-Goldfinger J.H., 1980: Podstawy biologii od bakterii do człowieka.
PWN, Warszawa
32. Lampert W., Sommer U.: Ekologia wód śródlądowych. PWN, Warszawa 1996,
s. 389
33. Larousse: Ziemia, rośliny, zwierzęta. Ofic. wyd. BGW, Warszawa 1990, s.371
34. Levinton J.S.: Marine ecology. Prentice - hall inc., Englewood Cliffs, New Jersey 1982, s. 526,
35. Lityński A.: Hydrobiologia ogólna. PWN , Warszawa 1952 s. 544,
36. Lucas M.A.G.: Atlas ekologii. Wiedza i życie, Warszawa 1991 s. 87,
37. Łomniewski K., Mańkowski Wł., Zaleski J.: Morze Bałtyckie. PWN, Warszawa
1975, s. 505,
38. Łomniewski K., Mańkowski Wł., Zaleski J.: Morze Bałtyckie. PWN, Warszawa
1975, s. 508,
39. Müller H.J.: Ökologie. VEB Gustav Fischer Verlag, Jena 1984, s. 395,
40. Maitland P.S.:. The Hamlyn Guide to Freshwater fishes of Britain and Europe.
Hamlyn, London, 1977 s. 256,
41. Mazur E.: Słownik ekologii i ochrony środowiska. Uniw. Szczecin. 1995, s. 251.
42. Mazur E.: Środowisko przyrodnicze a ekonomiczno – prawne aspekty jego
ochrony. Uniw. Szczecin, 1994, s. 191.
2
43. Mierzwiński A.: 1000 słów o ekologii i ochronie środowiska. Bellona,
Warszawa 1991, s.293,
44. Mikulski J. St.: Biologia wód śródlądowych. PWN, Warszawa 1982, s. 491,
45. Mikulski J., 1974: Biologia wód śródlądowych. PWN, Warszawa
46. Nauki przyrodnicze – encyklopedia multimedialna 2002. PWN. Seria natura.
PWN, Warszawa
47. Nybakken J.W.: Marine biology. An ecological approach. Happer i Row, New
York 1988, s. 513,
48. Odum E.P.: Podstawy ekologii. PWRiL, Warszawa 1982, s. 662,
49. Ott J.: Meereskunde. UTB Ulmer., Stuttgart 1988, s.386,
50. Pliński M.: Biologia organizmów morskich. Wyd.UG, Gdańsk 1994, s. 204,
51. Pliński M.: Hydrobiologia ogólna. U. G., Gdańsk 1992, s.189,.
52. Podbielkowski Z., Tomaszewicz H.: Zarys hydrobotaniki. PWN, Warszawa
1979, s. 531,
53. Prusinkiewicz Z.: Leksykon ekologiczno - gleboznawczy. PWN, Warszawa
1994, s. 288,
54. Prusinkiewicz Z.: Leksykon ekologiczno-gleboznawczy. Wyd. Nauk. PWN.
Warszawa, 1994, s. 299.
55. Pullin A.S.: Biologiczne podstawy ochrony przyrody. Wyd. Nauk. PWN,
Warszawa 2005, s.393
56. Rolik H., Rembiszewski J.M.: Ryby i krągouste (Pisces et Cyclostomata), PWN
Warszawa, 1987, s. 314,
57. Różańska Z.: Zasoby, zanieczyszczenia i ochrona wód morskich ze szczególnym
uwzględnieniem Bałtyku. PWN, Warszawa 1987, s. 187,
58. Stańczykowska A.: Ekologia naszych wód. WSiP, Warszawa 1990, s. 224,
59. Starmach K., Wróbel S., Pasternak K.: Hydrobiologia. PWN, Warszawa 1976,
s.621,
60. Starmach K.: Wody śródlądowe, zarys hydrobiologii (skrypt). U.J. Kraków
1973,
61. Stępczak K. Ochrona i kształtowanie środowiska. WSiP, Warszawa 1994, s.197,
62. Styczyński B.: Hydrobiologia dla technikum gospodarki wodnej. PWSZ,
Bielsko-Biała 1971, s.220,
63. Szczerbowski J.: Encyklopedia rybacko – wędkarska. Wyd. Inst. Ryb. Srodl.,
Olsztyn 1998 s.476
64. Szczerbowski J.: Rybactwo śródlądowe. Inst. Ryb. Śródl. Olsztyn 1993, s. 568,
65. Środowisko – encyklopedia multimedialna 2002. PWN. Seria natura. PWN,
Warszawa
66. Tait. R. V.: Elements of marine ecology. An introductory course. Butterworths,
London 1972, s. 314,
67. Thorson G.: Życie w morzu. Wyd . Morskie, Gdańsk 1976, s. 432,
68. Thurman H.V.: Zarys oceanologii. Wyd. Morskie, Gdańsk 1982, s.553,
69. Turoboyski L.: Hydrobiologia techniczna. PWN, Warszawa 1979, s. 444,
70. Villee P.B., 1976: Biologia. PWRiL, Warszawa
71. Vollenveider R.A.: Scientific fundamentals of the eutrophication of lakes and
flowing waters with particular references to nitrogen and phosphorus as factors in eutrophication. Rep. OECD, Paris, 1968, s.159,
72. Weiner J.: Życie i ewolucja biosfery. Podręcznik ekologii ogólnej. Wyd. Nauk.
PWN Warszawa, wyd.2, 2005, s. 610.
73. Wetzel R. G.,: Limnology. W.B. Sunders and Co. Philadelphia 1975 s.763,
74. Wirdheim A., Chojnacki J.C.: Co się dzieje z morzem bałtyckim. Naturskyddsföreningen, CCB, Stockholm 1992, s.86,
3
75. Żadin W.I.: Metody badań hydrobiologicznych. PWN, Warszawa 1966, s. 244,
76. Żmudziński L.: Świat zwierzęcy Bałtyku. WSiP, Warszawa 1990, s.196.
77. Żmudziński L., Kornijów R., Bolałek J., Górniak A., Olańczuk – Neyman K.,
Pęczalska A., Korzenioewski K. 2002: Słownik hydrobiologiczny. Terminy,
pojęcia, interpretacje. WN PWN Warszawa s.287
78. Życie – encyklopedia multimedialna 2002. PWN. Seria natura. PWN,
Warszawa
4