agnieszka gapska

AGNIESZKA GAPSKA
PEDAGOGIKA PRACY I PORADNICTWO ZAWODOWE
ROK I GRUPA 1
PODSTAWOWE POJĘCIA DOTYCZĄCE KSZTAŁTOWANIA SIĘ LUDZKICH
ZACHOWAŃ.
(PRACA NAPISANA NA PODSTAWIE ANALIZY TEORII OSOBOWOŚCI ZYGMUNTA FREUDA I
CARLA ROGERSA.)
Na przestrzeni dziejów zmieniało się spojrzenie psychologów na przyczyny
rozmaitych ludzkich zachowań. Celem niniejszej mojej pracy jest przedstawienie dwóch,
moim zdaniem, najciekawszych psychologicznych koncepcji ów problem rozwijających.
1
Skupię się zatem na klasycznej teorii Zygmunta Freuda opartej na psychoanalizie oraz na
teorii Carla Rogersa, który reprezentował psychologię humanistyczną.
Zygmunt Freud urodził się w 1856 roku na Morawach. Studiował w Wiedniu
medycynę, specjalizując się w neurologii i psychiatrii. W latach dziewięćdziesiątych XIX
wieku rozwinął technikę leczenia histerii za pomocą swobodnej gry skojarzeń i osiągnął na
tym polu znaczący sukcesy, a w każdym razie udawało mu się doprowadzać do remisji
symptomów. W tym też czasie dokonał odkrycia podświadomości. Wielkość Freuda polega
na tym, że bardzo dokładnie przemyślał ten fenomen, zanim zaczął wyjaśniać mechanizmy
funkcjonowania ludzkiej psychiki zgodnie ze swoim rozumieniem. Ten uczony był w swoich
czasach niezwykle kontrowersyjny, jego twierdzenia – których przedstawienie jest moim
zamiarem – były szokujące dla ludzi z epoki wiktoriańskiej.
Zdaniem Freuda strukturę osobowości tworzą trzy główne systemy : id, ego, superego.
Współdziałają one ze sobą tak ściśle, że rozdzielenie ich oddziaływań i określenie
względnego wpływu każdego nich na zachowanie ludzkie jest niezwykle trudne. Zachowanie
ludzkie jest prawie zawsze wytworem interakcji tych trzech systemów.
ID jest biologicznym komponentem osobowości. To system pierwotny, który jest
jakby macicą, w której dochodzi do ukształtowania ego i superego. Id zawiera w sobie całe
dziedziczne i wrodzone wyposażenie psychiczne, popędy, stanowi zbiornik energii, w którą
zaopatruje pozostałe dwa systemy. Owa energia czerpana jest przez id z procesów
fizjologicznych, fizjologicznych którą ten system pozostaje w ścisłym związku. Id nazywane
jest „prawdziwą rzeczywistością psychiczną” ze względu na to, że reprezentuje świat
subiektywnych doznań, nie posiada wiedzy o rzeczywistości obiektywnej. Zdarza się, ze mają
miejsce przyrosty energii, które odczuwane są jako przykre stany napięcia. Gdy poziom
napięcia w organizmie wzrasta, id działa w taki sposób, aby natychmiast to napięcie
rozładować i przywrócić w organizmie przyjemny, to jest niski i stały, poziom energii. W
takim wypadku mówimy, że id kieruje się zasadą przyjemności, która rozstrzyga czy dane
doświadczenie jest przyjemne czy przykre.
Aby id mogło zrealizować swój cel ma do dyspozycji :
- czynności odruchowe – wrodzone i automatyczne reakcje, takie jak kichanie, które
zwykle redukują napięcie natychmiast;
- proces pierwotny – usiłuje rozładować napięcie przez wytworzenie obrazu przedmiotu,
który usunąłby to napięcie; takie halucynacyjne doznania noszą nazwę spełnienia pragnień;
najlepszym przykładem procesu pierwotnego u ludzi zdrowych psychicznie jest marzenie
senne, które zawsze stanowi spełnienie lub próbę spełnienia jakiegoś pragnienia.
EGO, czyli psychiczny komponent osobowości, tworzy się, ponieważ zaspokojenie
potrzeb organizmu wymaga stosownych działań w obiektywnym, rzeczywistym świecie.
Dana osoba musi się nauczyć odróżniać wyobrażenie od rzeczywistego spostrzeżenia
przedmiotu, który istnieje realnie w świecie zewnętrznym. Po dokonaniu tego decydującego
rozróżnienia konieczne jest następnie przekształcenie wyobrażenia w spostrzeżenie ( dana
osoba porównuje wyobrażenie np. pokarmu z widokiem lub zapachem pożywienia
odbieranym przez zmysły). Ego zatem odróżnia to, co w umyśle od tego co w świecie
zewnętrznym.
Ego podporządkowane jest zasadzie rzeczywistości i działa za pośrednictwem procesu
wtórnego.
-zasada rzeczywistości – ma na celu zapobiec rozładowaniu napięcia, dopóki nie zostanie
znaleziony odpowiedni obiekt umożliwiający zaspokojenie potrzeby; czasowo zawiesza
zasadę przyjemności; sprowadza się do pytania, czy dane doświadczenie jest prawdziwe, czy
fałszywe – czy istnieje w świecie zewnętrznym, czy nie;
2
- proces wtórny – polega na myśleniu realistycznym; ego formułuje plan zaspokojenia
potrzeby, a następnie przy pomocy jakiegoś działania sprawdza czy przyniesie on pożądany
skutek; takie działanie nazywamy sprawdzeniem rzeczywistości.
Ego sprawuje kontrolę nad wszystkimi funkcjami poznawczymi i intelektualnymi, jest władzą
wykonawczą osobowości – decyduje o przystąpieniu do działania, o tym, na jakie elementy
otoczenia należy reagować, które popędy zostaną zaspokojone i w jaki sposób. Zasadnicza
rola ego to godzenie popędowych wymagań organizmu z warunkami środowiskowymi,
dostosowywanie jednych do drugich, utrzymanie życia jednostki i zapewnienie reprodukcji
gatunku.
SUPEREGO jest systemem, który rozwija się jako ostatni. Jest to społeczny
komponent osobowości, wewnętrzna reprezentacja tradycyjnych wartości i ideałów
społeczeństwa, przekazywanych dziecku w interpretacji rodziców i wpajanych muza pomocą
systemu nagród i kar. Ta swoista „instancja moralna” osobowości reprezentuje ideały, nie
rzeczywistość, dąży do doskonałości a nie do przyjemności. Superego stara się rozstrzygnąć,
czy coś jest słuszne, czy niesłuszne, aby mogło działać zgodnie z normami moralnymi
uwierzytelnionymi przez przedstawicieli społeczeństwa. Wszystko to, co rodzice aprobują i
za co nagradzają dziecko, jest zwykle włączone do ja idealnego. Mechanizm, za którego
pośrednictwem następuje to włączenie nosi nazwę introjekcji.
Funkcje superego to : hamowanie impulsów id ( zwłaszcza seksualnych lub agresywnych),
przekonywanie ego by zastępowało cele realistyczne celami moralnymi, dążenie do
doskonałości.
Superego posiada cechy wspólne z id ( jest nieracjonalne) oraz z ego (usiłuje sprawować
kontrolę nad popędami).
Kilkakrotnie już wspomniane zostało takie zjawisko jak POPĘD. Uznaję więc za
słuszne owo zjawisko nieco przybliżyć.
Popęd to wrodzona reprezentacja psychiczna wewnętrznego, somatycznego źródła
pobudzenia. Ta psychiczna reprezentacja zwana jest także pragnieniem, a pobudzenie
organiczne, z którego to pragnienie wynika, nosi nazwę potrzeby.
Popędy uważa się za napędowe czynniki osobowości. Aktywizują one określone zachowanie i
wyznaczają jego kierunek. Popęd sprawuje wybiórczą kontrolę nad zachowaniem,
zwiększając wrażliwość danej osoby na określony rodzaj bodźców. Wszystkie popędy razem
wzięte stanowią ogólną sumę energii psychicznej, będącej do dyspozycji osobowości.
Popęd ma cztery charakterystyczne cechy :
- źródło - pewien stan organizmu, czyli potrzeba;
- cel – usunięcie pobudzenia organizmu;
- przedmiot – obiekt popędu; cała aktywność, która zachodzi między pojawieniem się
pragnienia i jego spełnieniem; odnosi się nie tylko do tej rzeczy, czy stanu. Które zaspokoją
potrzebę, lecz obejmuje także całe zachowanie zmierzające do uzyskania tej niezbędnej
rzeczy czy stanu,
- siła – to intensywność popędu, o której decyduje natężenie potrzeby.
Zdaniem Freuda aktywność człowieka jest wynikiem działania wewnętrznych
czynników pobudzających i zanika, gdy tylko odpowiednie działanie zlikwiduje lub
zmniejszy pobudzenie. Celem popędu jest zachowanie równowagi organizmu przez usuwanie
zaburzających ją pobudzeń.
Popęd jest procesem, który powtarza się tyle razy, ile razy występuje cykl zdarzeń
rozpoczynający się pobudzeniem, a kończący się uspokojeniem.
Źródła i cel danego popędu pozostają niezmienne przez całe życie, jeśli źródło nie zostanie
zmienione lub wyeliminowane wskutek fizycznego dojrzewania. Obiekt popędu, czyli środki,
za których pomocą dana osoba stara się zaspokoić potrzebę zmienia się w ciągu życia tej
3
osoby. Energia psychiczna może zostać przemieszczona. Obiekty mogą być zastępowane
innymi, czego nie można powiedzieć ani o źródle, ani o celu popędu.
Gdy energia popędu jest bardziej lub mniej trwale ulokowana w obiekcie zastępczym (takim,
który nie jest pierwotny i wrodzony), wynikające stąd zachowanie określa się jako pochodną
popędu.
Przemieszczenie energii z jednego obiektu na inny jest najważniejszą cechą
DYNAMIKI OSOBOWOŚCI. Polega ona na wzajemnej grze sił napędowych, kateksji
(wybór obiektu popędu) , oraz sił hamujących, antykateksji. Wszelkie konflikty w obrębie
osobowości można sprowadzić do konfrontacji tych dwóch rodzajów sił. Każde długotrwałe
napięcie jest spowodowane przeciwdziałaniem sile napędowej przez siłę hamującą.
Omawiając teorie Freuda warto także wspomnieć o takim zjawisku jak lęk.
Ego, przytłoczone zbyt silną stymulacją, nad którą nie potrafi zapanować, zostaje napełnione
lękiem. Wyróżniamy :
- lęk realistyczny – obawa przed rzeczywistymi niebezpieczeństwami grożącymi w
świecie zewnętrznym,
- lęk neurotyczny – obawa, że popędy wymkną się spod kontroli i spowodują, że dana
osoba zrobi coś, za co zostanie ukarana; nie jest to obawa przed samymi popędami, ale przed
karą; ma swą podstawę w rzeczywistości,
- lęk moralny – (poczucie winy) – obawa przed własnym sumieniem.
Pod naciskiem zbyt silnego lęku ego niekiedy musi stosować niezwykłe środki w celu
zmniejszenia tego nacisku – mechanizmy obronne. Ich główne formy to wyparcie, projekcja,
formacja reaktywna, fiksacja i regresja. Wszystkie one mają dwie wspólne cechy : negują
rzeczywistość, fałszują ją lub zniekształcają; działają bez udziału świadomości.
Wyparcie to przeniesienie danego materiału psychicznego do nieświadomości, na skutek
czego staje się on niedostępny dla świadomej refleksji. Na przykład niepokojące wspomnienie
może być niedopuszczone do świadomości lub ktoś może nie widzieć czegoś, ponieważ
spostrzeżenie tej rzeczy zostało wyparte. Wyparcie raz ukształtowane jest trudne do
usunięcia. Dana osoba musi upewnić się, że niebezpieczeństwo przestało istnieć, lecz nie
może uzyskać tej pewności dopóki nie zostanie usunięte wyparcie. Widać więc, że jest to
błędne koło.
Projekcja to przeniesienie własnych odczuć czy emocji na drugą osobę. Za pomocą tego
mechanizm u lęk neurotyczny lub lęk moralny zostaje przekształcony w obiektywny strach.
Formacja reaktywna polega na zastąpieniu w świadomości wzbudzającego lęk impulsu czy
uczucia przez jego przeciwieństwo. Na przykład nienawiść zostaje zastąpiona przez miłość.
Pierwotny impuls utrzymuje się nadal, lecz przysłania go czy maskuje taki, który nie
powoduje lęku.
Fiksacja to zatrzymanie się na pewnym etapie rozwojowym spowodowane tym, że dana
osoba odczuwa lęk przed uczynieniem następnego kroku. Przykładem może być nadmiernie
zależne dziecko, któremu lęk nie pozwala nauczyć się niezależności.
Regresja to cofnięcie się do wcześniejszego stadium rozwoju pod wpływem traumatycznych
doświadczeń. Ten mechanizm jest ściśle związany z mechanizmem fiksacji. Dana osoba
bowiem najczęściej cofa się do tego etapu, na którym poprzednio była zafiksowana.
Bardzo dobrze zauważalny jest fakt, że oparta na psychoanalizie teoria osobowości
Zygmunta Freuda traktuje człowieka jako zlepek różnych procesów, które można badać
niezależnie od siebie, oddzielnie. Inne spojrzenie na człowieka przedstawiają humaniści i
reprezentujący ich Carl Rogers. Ich zdaniem człowieka nie da się rozpatrywać „w
kawałkach”, należy ująć go jako jedną całość. Przepatrzmy się psychologii humanistycznej
nieco bliżej.
Ogólne wyznaczniki podejścia humanistycznego to :
4
- holizm – to ujęcie człowieka jako całości, rozpatrywanie wszystkich jego elementów
jako działających razem, w ścisłej ze sobą zależności bez możliwości jakiegokolwiek
wyodrębnienia któregoś z nich; człowiek pierwotny jest całością i wszystko w nim działa
razem;
- indywidualizm – człowiek zaczyna się liczyć jako niepowtarzalna jednostka; jest
postrzegany jako jedyny w swoim rodzaju;
- zdolność człowieka do samorealizacji ( w ujęciu Rogersa – do samoaktualizacji,
samourzeczywistnienia) – ta zdolność spełnia się w ciągu życia jednostki; rozwój człowieka
nie jest procesem zdeterminowanym przez zewnętrzne czynniki, ale procesem świadomym;
człowiek może stać się tym, czym chce się stać, ma świadomość samego siebie
(samoświadomość).
Wspomniany już Carl Rogers urodził się 8 stycznia 1902 roku w Oak Park. Pierwsze
praktyczne doświadczenia z dziedziny psychologii klinicznej zdobywał w Instytucie
Poradnictwa dla Dzieci, w którym panowała silna orientacja freudowska. Po uzyskaniu
doktoratu z psychologii zaczął pracować w Ośrodku Poradnictwa w Rochester, a później
został jego dyrektorem.
Teoria Rogersa, podobnie jak teoria Freuda, wyrasta z doświadczeń zdobywanych w pracy
terapeutycznej. Wprawdzie Rogers nie kładł nacisku na konstrukty teoretyczne i uwagę swą
kierował raczej na procesy zmiany i rozwoju osobowości, ale jednak w jego teorii da się
wyróżnić dwa takie konstrukty o podstawowym znaczeniu, stanowiące podwaliny całej
teorii. Są to pojęcia : organizm i ja.
Organizm w psychologicznym znaczeniu jest umiejscowieniem wszelkiego
doświadczenia. Całość doświadczenia tworzy pole fenomenologiczne, które stanowi
indywidualny układ odniesienia. Zachowanie jednostki uzależnione jest od owego pola jej
tylko znanego (rzeczywistości subiektywnej), a nie od warunków bodźcowych
(rzeczywistości zewnętrznej).
Pole fenomenologiczne nie jest tożsame z polem świadomości. W danym momencie składa
się ono z doświadczeń świadomych (przedstawionych w formie symbolicznej) oraz z
doświadczeń nieświadomych (nie mających postaci symbolicznej). Organizm może również
różnicować doświadczenia nieuświadomione i reagować na nie (subcepcja).
Jeżeli symbolizacja doświadczenia jest nieprawidłowa zachowanie jednostki jest
nieadekwatne. Ma ona jednak tendencję do porównywania swego symbolizowanego
doświadczenia z rzeczywistym światem zewnętrznym i owo testowanie rzeczywistości
umożliwia jej zdobycie wiedzy o świecie, na której może polegać w swych zachowaniach,
dzięki której może zachowywać się realistycznie. Ta część doświadczeń, która pozostaje
niesprawdzona lub została sprawdzona w sposób niewłaściwy, może być przyczyną
nierealistycznych zachowań, a nawet zachowań szkodliwych dla własnego ja danej jednostki.
Odczucia i myśli jednostki nie są dla niej samą rzeczywistością, lecz jedynie tymczasową
hipotezą mówiącą o rzeczywistości, która może być prawdziwa lub nieprawdziwa – musi
więc zostać poddana weryfikacji poprzez porównanie z innymi źródłami informacji
W wielu wypadkach jednak jednostka traktuje swe doświadczenia jako wiarygodną
reprezentację rzeczywistości, a nie jako wymagającą sprawdzenia hipotezę o rzeczywistości.
Takie postępowanie prowadzi do wytworzenia wielu fałszywych przekonań o sobie samym i
o zewnętrznej rzeczywistości.
Pojęcie ja to część pola fenomenologicznego stopniowo wyodrębniająca się z całości.
Ja czy obraz ja oznacza – cytując słowa samego twórcy teorii - „zorganizowaną, spójną postać
pojęciową, składającą się ze spostrzeganych własności „ja”, czyli samego siebie, oraz ze
spostrzeganych relacji między „ja” a innymi, „ja” a różnymi aspektami życia, a także z
wartości przypisanej tym spostrzeżeniom. Postać ta dostępna jest świadomości, aczkolwiek
5
niekoniecznie jest w niej obecna. Obraz ja jest płynny i zmienny, jest procesem, lecz w
każdym momencie stanowi specyficzną całość”.
Oprócz ja realnego, czyli takiego jakie ono jest, istnieje także ja idealne, wyrażające to jaka
chciałaby być dana osoba.
Jeśli przedstawione symbolicznie doświadczenia danej osoby, tworzące jej ja, są
zgodne z doświadczeniami organizmu, to jest to osoba przystosowana, dojrzała i
funkcjonująca w sposób pełny; akceptuje one wszelkie doświadczenia organizmu bez
poczucia zagrożenia i lęku, posiada także zdolność myślenia realistycznego.
Do poczucia zagrożenia i niepokoju prowadzi niezgodność między ja a organizmem. Owa
niezgodność oprócz tego prowadzi do zachowań obronnych, zawężonego i sztywnego
sposobu myślenia.
Zdaniem Rogersa podstawową tendencją organizmu jest dążenie do jego
urzeczywistnienia, podtrzymania i udoskonalenia. Owa tendencja ma selektywny charakter;
ukierunkowuje ona uwagę jednostki na te aspekty środowiska, które konstruktywnie mogą
stymulować jej rozwój w kierunku realizacji swych możliwości i osiągnięcia pełni. Jedynym
celem życia jednostki jest samourzeczywistnienie, czyli stanie się pełną osobą. Osoba może
urzeczywistnić się tylko wtedy, jeśli zdolna jest odróżniać zachowania mające charakter
rozwojowy od zachowań regresywnych. Nie istnieje żaden głos wewnętrzne wskazujący, jaka
droga jest drogą rozwoju, ani też żadna siła właściwa organizmowi, która popychałaby
jednostkę ku rozwojowi.
Cytując Rogersa powiemy, że „zachowanie jest przede wszystkim ukierunkowaniem
na cel dążeniem organizmu do zaspokojenia odczuwanych potrzeb w spostrzeganym polu”.
Wprawdzie istnieje wiele różnych potrzeb, ale każda z nich służy podstawowej tendencji
organizmu do samozachowania i doskonalenia się. Potrzeby mogą wzbudzać odpowiadające
im zachowania, nawet jeśli nie są odczuwane świadomie. Rogers proponuje następującą
hierarchię potrzeb :
1) Potrzeby podstawowe :
- związane ze sferą fizyczną,
- potrzeba bezpieczeństwa,
- potrzeba uznania ze strony innych,
- potrzeba szacunku dla siebie.
2) Metapotrzeby :
- piękno,
- dobro,
- poznanie,
sprawiedliwość.
Niezaspokojenie podstawowych potrzeb u dziecka powoduje motywację braku i jego dążenia
będą związane głównie z ich zaspokojeniem. Potrzeby podstawowe muszą być zaspokojone w
pierwszej kolejności; stanowi to warunek konieczny wystąpienia matapotrzeb.
Rogers wyróżnia dwie potrzeby, na które warto zwrócić uwagę : potrzebę uznania ze
strony innych i potrzebę szacunku dla samego siebie. Obie są potrzebami wyuczonymi.
Pierwsza powstaje w dzieciństwie jako konsekwencja obdarzania dziecka miłością i opieką,
druga rozwija się jako rezultat szacunku i uznania ze strony innych. Mogą one skłaniać
jednostkę do osiągania celów sprzecznych z tendencją do samourzeczywistnienia,
zniekształcając doświadczenia organizmu.
Organizm i ja są przedmiotem silnych wpływów środowiska, szczególnie
społecznego.
Zdaniem Rogersa gdyby oceny innych osób miały wyłącznie pozytywny charakter
(bezwarunkowa akceptacja), to między organizmem a ja nie powstałyby rozbieżności czy
niezgodności. Doświadczenia nie aprobowane, oceniane negatywnie są zazwyczaj przez
6
jednostkę wyłączane z obrazu, nawet jeśli są one wartościowe dla organizmu. Jednostka stara
się być taka, jaką chcą ją widzieć inni, zamiast być taką, jaką jest. Jednostka nie kieruje się tu
tym, czy dane doświadczenie doskonali jego organizm, a jedynie tymi kryteriami, które
przyjęła od innych osób. Jeśli coraz więcej „prawdziwych” wartości będzie zastępowanych
przez wartości przejęte czy zapożyczone od innych, ja będzie przypominało skłóconą rodzinę
a taka osoba będzie odczuwać napięcie, skrępowanie, niezadowolenie, nie będzie naprawdę
wiedziała jaka jest i czego chce.
W trakcie dzieciństwa obraz ja staje się coraz bardziej zafałszowany na skutek
oceniania ja przez innych ludzi. Rezultatem tego stanu jest odczuwane doświadczeń
organizmu jako zagrażających i budzących lęk. Owe doświadczenia nie zostają
odzwierciedlone w postaci symbolicznej lub też ich symboliczne odzwierciedlenie jest
zniekształcone(wyparcie lub zaprzeczenie). Ludzie wypierają na przykład swe agresywne
uczucia jako niezgodne z ich obrazem samych siebie.
Rozdźwięk między ja a organizmem powoduje nie tylko przyjęcie postaw obronnych i
skłania do zniekształcenia swych doświadczeń, lecz wpływa także na relacje z innymi ludźmi.
Osoby nastawione obronnie skłonne są odczuwać wrogie uczucia wobec osób, których
zachowanie, ich zdaniem, wyraża ich własne, wyparte uczucia.
Zaakceptowanie i zasymilowanie doświadczeń, których symboliczna forma była
dotychczas zniekształcona, może dać ważne korzyści społeczne, ponieważ taka osoba
zaczyna lepiej rozumieć innych ludzi i w większym stopniu ich akceptuje.
Przystosowanie się w sposób zdrowy i zintegrowany polega na tym, że jednostka musi
stale oceniać swe doświadczenia, aby wiedzieć, czy nie wymagają one zmiany jej struktury
wartości. Sztywny, ustalony system wartości uniemożliwia efektywne reakcje na nowe
doświadczenia. Jednostka musi być elastyczna, aby przystosowywać się odpowiednio do
zmiennych warunków życia.
Jeśli osoba funkcjonuje w sposób pełny, to jest tożsama z organizmem. Osoba jest
doświadczającym organizmem. Jeśli ja jest w pełni zgodne z organizmem, to osoba jest
również tożsama z ja. Wszystko to można sprowadzić do następującego stwierdzenia :
organizm jest żywy,, rozwijającym się, holistycznym systemem i stanowi podstawową
rzeczywistość psychologiczną. Jakiekolwiek odchylenie od tej zasady zagraża integralności
osoby.
Na koniec warto jeszcze wspomnieć, że Rogers wymienia kilka cech, które jego
zdaniem charakteryzują osoby twórcze, samorealizujące się. Są to :
- realistyczne nastawienie do rzeczywistości; nastawienie na jakiś cel, nie na siebie,
- akceptacja siebie i innych,
- spontaniczność, naturalność,
- posiadanie pewnego dystansu do świata,
- autonomiczność (takie osoby nie ulegają wpływom, naciskom, ale same podejmują
decyzje, dokonują wyborów),
- twórcze i niekonwencjonalne myślenie (brak schematycznego postępowania),
- filozoficzne i niezłośliwe poczucie humoru,
- charakterystyczne są dla nich doznania szczytowe, czyli szczególne doświadczanie
pewnych wartości.
LITERATURA :
1. Charles Van Doren, Historia dziejów .Od zarania dziejów do dziś, Warszawa 1997.
2. Calvin S. Hall, Gardner Lindzey, Teorie osobowości, Warszawa 1990.
7
3. Tony Malim, Ann Birch, Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do
dorosłości, Warszawa 2002.
x60
8