Tytuł pracy: Struktura genetyczna populacji norki amerykańskiej

Tytuł pracy: Struktura genetyczna populacji norki amerykańskiej (Mustela vison) w Polsce.
Praca doktorska wykonana w Zakładzie Ekologii, Wydział Biologii, Uniwersytet Warszawski
Autor: mgr Aleksandra Michalska-Parda
Promotor rozprawy: prof. dr hab. Michał Kozakiewicz
Recenzenci:
prof. dr hab. Włodzimierz Jędrzejewski
dr hab. Mirosław Ratkiewicz
Norka amerykańska (Mustela vison) jest gatunkiem występującym pierwotnie jedynie na terenie
Ameryki Północnej. Gatunek ten do Europy został sprowadzony w latach 20-tych XX wieku w
celach hodowlanych. Od tego momentu na wolności zaczęły pojawiać się pierwsze osobniki zbiegłe
z hodowli. W Polsce obecność trwałej dzikiej populacji tego gatunku w północno-wschodniej
części kraju stwierdzono w latach 80-tych (Ruprecht i in. 1983). Do chwili obecnej norka objęła
swym zasięgiem ponad połowę obszaru Polski. Ponadto w naszym kraju dynamicznie rozwija się
przemysł futrzarski, co może stanowić trwałe źródło zasilania dzikiej populacji przez uciekinierów
z ferm hodowlanych. Według danych opublikowanych przez Fur Commission USA, w roku 2006
polski przemysł futrzarski dostarczał prawie 5% światowej produkcji norczych skór
(www.furcommission.com).
W literaturze naukowej coraz częściej poruszany jest problem negatywnego wpływu norki
amerykańskiej na populacje wielu rodzimych gatunków zwierząt w Europie. Spadek liczebności
takich gatunków jak: karczownik ziemnowodny (Arvicola terrestris), norka europejska (Mustela
lutreola), różne gatunki kaczek (Anas sp), łyska (Fulica atra) i in. zdaje się być związany właśnie z
ekspansją norki amerykańskiej (Żurowski i Kammler 1987, Ozoliņš i Pilāts 1995, Russak 1999,
Sidorovich i Macdonald 2001, Brzeziński i Marzec 2003, Birnbaum 2006, Bonesi i Palazon 2007).
Mimo, że trwała populacja norki jest obecna na terenie naszego kraju już od około trzydziestu lat,
brak jest publikacji dotyczących przebiegu ekspansji, zmian liczebności czy zasięgu występowania
tego gatunku na skalę ogólnopolską. Nie podejmowano również prób oszacowania stopnia zasilania
dziko żyjącej populacji przez osobniki zbiegłe z hodowli.
Celem badań była próba określenia różnorodności genetycznej norek dziko żyjących i
fermowych, zidentyfikowania struktury genetycznej polskiej populacji tego gatunku oraz
oszacowania intensywności zasilania dziko żyjącej populacji przez zwierzęta zbiegłe z hodowli.
Do badań użyto próbek pobranych od 196 osobników pochodzących z ośmiu regionów
Polski - z terenu Parku Narodowego Ujście Warty, znad rzeki Gwdy, Słupii, Wela, Wisły, Narwi,
Biebrzy i z terenu Wielkich Jezior Mazurskich (Rys. 1) oraz 220 pochodzących z 10 ferm
hodowlanych. Analiza zmienności dwunastu loci mikrosatelitarnych pozwoliła wykazać, że
populacja norki amerykańskiej w Polsce nie jest jednorodna, lecz składa się z czterech
genetycznych subpopulacji. Pierwsza z nich obejmuje zwierzęta odłowione na Mazurach i nad
rzeką Biebrzą, odrębną subpopulację tworzą norki znad Narwi, trzecią stanowią osobniki schwytane
nad Wisłą, czwarta zaś obejmuje norki z zachodu Polski i z okolic Iławy (z pobrzeża rzeki Wel,
Gwdy, Słupii i z terenu Parku Narodowego Ujście Warty). Wartości współczynnika utrwalenia
(FST) między nimi są jednak niskie, co może świadczyć o braku barier w przepływie genów lub być
konsekwencją ich
niedawnego wyodrębnienia się ze wspólnego źródła. Na uwagę zasługuje
również fakt, że żadna z subpopulacji nie znajduje się w stanie równowagi Hardy’ego-Weinberga.
Ponadto, w oparciu o szacowaną liczbę migrantów pierwszego pokolenia z poszczególnych
regionów kraju podjęto próbę odtworzenia przebiegu ekspansji norki na terenie Polski. Wykazano,
że prawdopodobnie obecnie mają miejsce dwie fale migracyjne, z których jedna przebiega z
zachodu na wschód, a druga ze wschodu na zachód kraju. Intensywność obu procesów zdaje się być
porównywalna (Ryc. 1).
→ - kierunek migracji pojedynczego osobnika
Ryc. 1 Kierunki rozprzestrzeniania się populacji norki amerykańskiej w Polsce pomiędzy rejonami
badań, określone na podstawie liczby migrantów pierwszego pokolenia.
Wykazano również, że wśród zwierząt fermowych występuje wyższy polimorfizm badanych
loci niż u zwierząt z populacji dziko żyjących. Może to być tłumaczone faktem, że dziko żyjąca
populacja norki amerykańskiej powstała w sposób sztuczny, a grupę założycielską w stosunku do
niej stanowiły niezbyt liczne osobniki hodowlane. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że
zastosowane loci mikrosatelitarne okazały się być właściwym markerem pozwalającym na
monitorowanie stopnia zasilania dziko żyjącej populacji przez osobniki zbiegłe z ferm. Na tej
podstawie stwierdzono, że w dziko żyjącej polskiej populacji tego gatunku zwierzęta zbiegłe z ferm
oraz ich bezpośrednie potomstwo stanowią mniej niż 20%. Ponadto wykazano, że funkcjonowanie
niektórych lokalnych populacji norki w Polsce nie jest zależne od obecności ferm hodowlanych na
danym terenie.
Wnioski
1. Dziko żyjąca populacja norki amerykańskiej w Polsce nie znajduje się w stanie
równowagi Hardy’ego-Weinberga i wykazuje podział na cztery subpopulacje. Na tej
podstawie można sądzić, że proces kolonizacji naszego kraju przez ten gatunek nie
zakończył się, choć można już zauważyć tendencję do wyodrębniania się lokalnych
subpopulacji.
2. Kolonizacja Polski przez norkę amerykańską następuje z dwóch kierunków (ze
wschodu na zachód i z zachodu na wschód) z odrębnych genetycznie źródeł.
3. Zastosowane loci mikrosatelitarne stanowią właściwy marker pozwalający na
monitorowanie stopnia zasilania dziko żyjącej populacji przez osobniki zbiegłe z ferm.
4. Można przypuszczać, że bez względu na stopień zasilania dziko żyjącej populacji przez
osobniki zbiegłe z hodowli, występowanie norki amerykańskiej w polskiej teriofaunie zyskało
już stały charakter.
Literatura
Birnbaum C. 2006. NOBANIS – invasive alien species fact sheet – Mustela vison. Online
Database of the North European and Baltic Network on Invasive Alien Species.
www.nobanis.org.
Bonesi L., Palazon S. 2007. The American mink in Europe: Status, impact, and control.
Biological Conservation 134: 470-483.
Brzeziński M., Marzec M. 2003. The origin, dispersal and distribution of the American mink
Mustela vison in Poland. Acta Theriologica 48: 505-514.
Ozoliņš J., Pilāts V. 1995. Distribution and status of small and medium-sized carnivores in
Latvia. Annales Zoologici Fennici 32: 21-29.
Ruprecht A. L., Buchalczyk T., Wójcik J. M. 1983. Występowanie norek (Mammalia:
Mustelidae) w Polsce. Przegląd Zoologiczny 1: 87-99.
Russak G. 1999. Norka amerykańska widziana inaczej. Łowiec Polski 5: 14-15.
Sidorovich V., Macdonald D. W. 2001. Density dynamics and changes in habitat use by the
European mink and other native mustelids in connection with the American mink
expansion in Belarus. Netherlands Journal of Zoology 51: 107-126.
Żurowski W., Kammler J. 1987. Norka amerykańska (Mustela vison Schreber, 1777) w
stanowiskach bobrów. Przegląd Zoologiczny 4: 513-521.