Rodzaje wahan koniunktury gospodarczej

advertisement
Rodzaje wahań koniunktury gospodarczej. Typy cykli koniunktury ze względu na
okres trwania cyklu.Koniunktura gospodarcza - to wszelkie zmiany aktywności
gospodarczej przejawiające się w zmianach podstawowych wskaźników
ekonomicznych.Wskaźniki te to wskaźniki agregatowe określające kondycję
gospodarki. Są to np.: PKB, PNB, inwestycje, konsumpcja, wskaźniki bezrobocia i
inflacji.Koniunktura odzwierciedla cykliczny przebieg procesu gospodarowania i
odnosi się zarówno do: stanu i dynamiki zjawisk i procesów gospodarczych.Naukę o
koniunkturze gospodarczej dzieli się na dwie podstawowe części:teorię cyklu
koniunkturalnego, która wyjaśnia przyczyny i mechanizm zmianbadania wahań
koniunkturalnych, które najczęściej dotyczą krótkiego i średniego okresu.Wahania
gospodarcze:trend - reprezentuje on w sposób systematyczny i regularny
długookresowe zmiany występujące w poziomie danego zjawiska powodowane np.:
zmianami podaży czynnika pracy, kapitału, wprowadzenia postępu technicznego i
naukowego. Można też powiedzieć, ze trend jest to wygładzona ścieżka obrazująca
rozwój produkcji potencjalnej w długim okresie po wyeliminowaniu krótkookresowych
wahań.wahania koniunkturalne - są powtarzającymi się ze względną regularnością i
średniookresowymi zmianami aktywności gospodarczej. Wyrażają się w ekspansji
lub kurczeniu tej aktywności wokół linii trendu. wahania sezonowe - obejmują zmiany
w działalności gospodarczej dokonujące się na przestrzeni roku kalendarzowego. Są
one wynikiem działania np.: czynników przyrodniczych, zwyczajówwahania
przypadkowe - są zmianami w działalności gospodarczej powodowanymi bliżej
nieokreślonymi przyczynami, mającymi charakter losowy. Z punktu widzenia
rozważań o cyklu koniunkturalnym ważne są wahania tj.trendwahania
koniunkturalneWahania koniunkturalne charakteryzują się następującymi
cechami:obejmują swym zasięgiem całą gospodarkęmają charakter krótko - a przede
wszystkim średniookresowypowtarzają się ze względną regularnością - wahania te
są wynikiem samo wzmacniających się mechanizmów wewnętrznych, występujących
w gospodarce.Cechy te odróżniają wahania koniunkturalne od wahań sezonowych i
przypadkowychBadania nad cyklicznym rozwojem gospodarki doprowadziły do
wyróżnienia kilku rodzajów cykli koniunkturalnych, które różnią się od siebie przede
wszystkim okresem trwania. Wskazać tu trzeba przede wszystkim na cykle długie,
które uzyskały nazwę cykli, Kondratiewa, od nazwiska teoretyka i założyciela oraz
dyrektora Instytutu Badań Koniunktury w Moskwie. Obejmują one zmiany wielkości
ekonomicznych w okresach wynoszących kilkadziesiąt lat. Inne badania nad
długookresowymi tendencjami w rozwoju gospodarczym doprowadziły do powstania
do powstania teorii i cykli super długich, której twórcą jest holenderski ekonomista C.
Van Ewijk, prowadzący badania nad gospodarką brytyjską. Na podstawie analizy
stóp wzrostu produkcji przemysłowej w latach 1760 - 1980 van Ewijk nakreślił trzy
bardzo długie tendencje rozwojowe, wokół których oscylowały cykle krótsze. Tak,
więc na okres 1760 - 1915/20 przypadać ma superdługi cykl 155 - 160 letni, który
składał się z pierwszego 70 - letniego wzrostu produkcji w 1760 - 1830, i drugiego 85
- 90 - letniego spadku aktywności w 1830 - 1915/20. Po okresie 1915/20 rozpoczął
się trzeci, wzrostowy okres superdługiego cyklu. Na lata 70. van Ewijk przewidywał
załamanie wzrostu.Teoria ekonomii jak i historia gospodarcza skoncentrowała się
raczej na analizie i opisie innego typu wahań cyklicznych, które uzyskały nazwę cykli
Juglara ( badał cykle, których długość wynosiła 8 - 11 lat ten typ cyklu dominował w
gospodarce kapitalistycznej od pierwszej połowy XIX wieku aż do okresu
międzywojennego wyłącznie. Jego cykle miały za podstawę wahania w poziomie
inwestycji) i cykli Kitchinga ( te cykle są krótkie około 3,5 roku. Wiązały się głównie ze
zmianami zapasów przedsiębiorstw.) Pierwsze załamania koniunkturalne
występowały już w XVIII i na początku XIX wieku. Takim było załamanie w angielskim
przemyśle bawełnianym w roku 1788. W roku 1793 występuje drugi kryzys w
przemyśle angielskim, który ogarnął oprócz przemysły bawełnianego także inne
gałęzie przemysłu angielskiego. Rok 1797 przynosi nowy kryzys gospodarce
angielskiej. Najgłębszym w tym okresie jest kryzys w roku 1810 po 5 latach
gospodarkę angielską nawiedza nowy kryzys nadprodukcji. Pierwszym kryzysem
ogólnej nadprodukcji był kryzys w roku 1825, który jak poprzednio dotknął przede
wszystkim gospodarkę angielską, przeniósł się jednakże do innych krajów - USA,
Francji, odbił się także na sytuacji w gospodarce niemieckiej. Spośród załamań
koniunktury przełomu XIX i XX wieku wskazać trzeba na kryzys z roku 1873 oraz
1900 - 1903. Odegrały one istotną rolę w procesie koncentracji kapitałów w krajach
Europy Zachodniej, przyspieszając ten proces, przyczyniając się do szybkiego
rozwoju monopolizacji gospodarki. Szczególne miejsce w historii kryzysów zajmuje
kryzys w latach 1929 - 1933. Podkreślić trzeba tu znaczenie tego kryzysu nie tylko ze
względu na konsekwencje w dziedzinie polityki gospodarczej i kształtowania się myśli
ekonomicznej oraz rewizję wielu kanonów, które do tego czasu wyznaczała
ekonomia. Dla scharakteryzowania ostrości kryzysu przytoczymy kilkanaście cyfr:
globalny spadek produkcji przemysłowej w najbliższym punkcie wyniósł w
porównaniu z rokiem przedkryzysownym w Niemczech - 46%, w Polsce - 36%, USA 42%, we Francji - 24%.
Fazy cyklu koniunkturalnego, ich
charakterystyka.Cykl koniunkturalny - to wahania wzrostu dochodu narodowego. Cykl
koniunkturalny zaczyna się od załamania wzrostu gospodarczego i trwa przez fazę
depresji, ożywienia i wysokiej koniunktury aż do nowego załamania
gospodarczego.W fazie kryzysu obserwujemy silnie spadkowe tendencje w
działalności gospodarczej. Na przestrzeni stosunkowo krótkiego okresu spada
produkcja przemysłowa, ma miejsce szybki wzrost bezrobocia, w związku z
nadprodukcją pojawiają się spadkowe tendencje cen towarów, zwiększa się ilość
bankructw, przede wszystkim słabszych i mniejszych przedsiębiorstw; spadkowe
tendencje występują na rynku akcji; kurczą się obroty towarowe zarówno na rynku
środków produkcji jak i spożycia.W fazie depresji życie gospodarcze stabilizuje się na
niskim kryzysowym poziomie. Spadkowe tendencje zostają zahamowane, nie ma
jednakże wzrostu działalności gospodarczej.Wzrost ten zaczyna się stopniowo w
fazie ożywieni, który charakteryzuje się powolnym przywracaniem aktywności
gospodarczej. Tak, więc zaczyna się powolny wzrost produkcji przemysłowej,
zatrudnienia, a zarazem spadek bezrobocia; ożywia się działalność inwestycyjna,
obroty handlowe. Najwyższe tętno osiąga działalność gospodarcza w fazie rozkwitu.
Charakterystyczną cechą tej fazy jest to, że podstawowe wskaźniki życia
gospodarczego, a przede wszystkim rozmiary produkcji przemysłowej osiągają tutaj
poziom wyższy niż w poprzednim cyklu koniunkturalnym.W poszczególnych krajach
czy poszczególnych okresach rozwoju może występować i występuje szereg
specyficznych cech przebiegu cyklu. Tak, więc przede wszystkim może występować
różna głębia załamania produkcji przemysłowej w fazie kryzysu, wydłużeniu i
skróceniu w czasie ulec mogą poszczególne fazy cyklu, a w związku z tym różny
może być okres trwania poszczególnych cykli. Kryzys może wystąpić jednocześnie w
kilku krajach, może nim być także ogarnięta gospodarka jednego tylko kraju.
Charakterystyką i historią przebiegu cykli koniunkturalnych, a przede wszystkim
specyfiką kryzysów w poszczególnych okresach rozwoju, ich przebiegiem w
poszczególnych krajach zajmuje się historia gospodarcza, która bada te problemy w
oparciu o metodologiczne przesłanki teorii ekonomii. Zadanie natomiast tej teorii
polega na wykryciu ogólnych prawidłowości, których rezultatem jest cykliczny rozwój
gospodarczy. W teorii ekonomii nie ukształtowała się jedna, zawarta teoria cyklu
koniunkturalnego i kryzysów. Mamy do czynienia z sytuacją, w której prawie każda
ze szkół ekonomicznych dysponuje własnym wytłumaczeniem tego zjawiska. Są,
więc zarówno teorie skrajne, które negują możliwość występowania powszechnego
kryzysu albo wysuwają koncepcje permanentnego istnienia kryzysu. Szereg innych
tłumaczy wahanie koniunktury działaniem różnorodnych czynników i mechanizmów
ekonomicznych. Oto najważniejsze z nich.W kwestii kryzysów klasyczna ekonomia
angielska stała na pozycjach tzw. prawa rynków Saya (1767 - 1832), które w istocie
rzeczy nie dopuszczało możliwości wybuchu ogólnego kryzysu nadprodukcji. Prawo
to jest dzisiaj w teorii ekonomii zjawiskiem historycznym, wyznawano je dość
długo.Say i Ricardo twierdzili, że ogólny kryzys nadprodukcji, jako kryzys w całej
gospodarce narodowej, jest niemożliwy. Zakładano jedynie możliwość występowania
kryzysów cząstkowych, w poszczególnych gałęziach czy działach gospodarki.
Podstawą tego zjawisko jest przyjęcie założenia, że proces wymiany jest procesem
bezpośrednim, a więc że dokonuje się wymiany towaru na towar. Każda podaż jest
popytem, każda sprzedaż jest jednocześnie aktem kupna, niemożliwa jest, więc
nadprodukcja. W ujęciu Ricarda prawo to brzmi następująco: "nikt nie produkuje bez
zamiaru konsumowania lub sprzedania i nikt nie sprzedaje bez zamiaru nabycia
jakiegoś innego towaru, który może być natychmiast zużytkowany przez nabywcę
albo też przyczynić się do przyszłej produkcji. Gdy więc, ktoś produkuje, musi stać
się albo konsumentem własnych wyrobów, albo nabywcą i konsumentem dóbr
wytworzonych przez kogoś innego. Trudno przypuszczać, aby taki producent przez
dłuższy czas nie wiedział, jakie towary może produkować z największą korzyścią dla
osiągnięcia zamierzonego celu, a mianowicie uzyskania innych dóbr. Dlatego też jest
nieprawdopodobne, żeby ktoś stale produkował towar, na który nie ma
popytu."1Jeszcze wyraźniej teza i niemożliwości ogólnej nadprodukcji zawarta jest w
pracach Jamesa Milla (1773 - 1836). Mill twierdził:... "u każdej jednostki popyt i
podaż muszą się równać sobie... popyt i podaż w globalnej sumie muszą się też
sobie równać... Produkcja nie może być zbyt szybka w porównaniu z popytem. Nie
stwarza ona nigdy podaży, nie stwarzając jednocześnie popyt w tej samej
skali.."2Powyższe stanowisko, nie uznając możliwości ogólnej nadprodukcji,
związane było z faktem, że kapitalizm w okresie, w którym powstawała ekonomia
klasyczna, nie wykształcił jeszcze mechanizmów ekonomicznych rozwoju
cyklicznego. Na występowanie zjawisk kryzysowych poważny wpływ posiadały w
końcu wieku XVIII i początkach XIX czynniki doraźne i pozaekonomiczne. Takimi były
w Anglii kryzysy w latach 1788, 1793, 1810, 1815, 1819. Zjawiska kryzysowe
powstawały w tym okresie w silnym związku z takimi czynnikami jak wojny,
gwałtowne zmiany w bilansach płatniczych, odpływ zboża za granicę, gwałtowne
zmiany cen zbóż itp. Tak, więc w tym okresie działanie mechanizmu ekonomicznego
kapitalizmu prowadzącego do powstania kryzysów nie ujawniło się jeszcze w całej
pełni. Pierwszy ogólny kryzys nadprodukcji, który dał początek cyklicznemu
rozwojowi gospodarki kapitalistycznej, wybuchał dopiero w roku 1825, po śmierci
Dawida Ricardo.Druga przyczyna stanowiska Ricarda i współczesnych mu w sprawie
kryzysów ma charakter stabilny i wiąże się z całym systemem teoretycznym, jaki
ekonomiści ci reprezentowali. Ahistoryzm ich rozważań, nie rozumienie procesów
reprodukcji w skali społecznej prowadziło do błędnej koncepcji w sprawie
kryzysów.Błędność koncepcji Saya, Milla i Ricarda o niemożliwości ogólnej
nadprodukcji widoczna jest nawet, jeśli przyjąć warunki prostej produkcji towarowej,
w której wymiana odbywa się za pośrednictwem pieniądza. W warunkach przejścia
od wymiany bezpośredniej do wymiany za pośrednictwem pieniądza ( a więc formuły
Towar - Towar do formuły Towar - Pieniądz - Towar) istnieje możliwość przerwania
łańcucha cyrkulacji. Proces cyrkulacji może ulec rozerwaniu zarówno w czasie jak i
przestrzeni. Na gruncie prostej produkcji towarowej i cyrkulacji towarów za
pośrednictwem pieniądza brak jest jeszcze warunków do powstania mechanizmu
cyklu koniunkturalnego, przekształcania się możliwości kryzysu w rzeczywistość.
Przy niewielkich rozmiarach produkcji towarowej, brak szerokich powiązań między
producentami, powstające w poszczególnych ogniwach zjawiska załamania
aktywności gospodarczej nie noszą charakteru powszechnego. Cykliczny rozwój i
kryzys stają się realną rzeczywistością wraz z przemianą manufaktury w produkcję
maszynową, rozwojem wymiany na szeroką skalę, rynku i właściwych tym zjawiskom
sprzeczności ekonomicznych.
Przyrodnicze i psychologiczne koncepcje cyklu
koniunkturalnego.Najbardziej oderwane od rzeczywistości są koncepcje, które
doszukują się przyczyn wahań koniunktury w działaniu czynników poza
ekonomicznych, a więc przyrodniczych i psychologicznych. Przykładem tego rodzaju
koncepcji są rozważania W. Stanleja Jevonsa i Herberta S. Jevonsa wyjaśniających
kryzys zjawiskami plam słonecznych, powtarzającymi się rzekomo w okresach
dziesięcioletnich. Doszukiwano się związku między tymi plamami a spadkiem
urodzajności ziemi i produkcji rolnej, co ma być powodem zaburzeń w całej
gospodarce narodowej. Inne koncepcje przyrodnicze wskazują na wpływ czynników
atmosferycznych powodując podobne rezultaty w gospodarce.Koncepcje
psychologiczne będące bliższe rzeczywistości gospodarczej, zjawisko cyklicznego
rozwoju wyjaśniają w sposób powierzchowny - dopatrują się przyczyn takiego
rozwoju ostatecznie w działaniu czynników poza ekonomicznych. Teorie
psychologiczne wiążą zmiany koniunktury z błędami w przewidywaniach
przedsiębiorców. Istota teorii niedokonsumpcji (podkonsumpcji) cyklu
koniunkturalnego.Swoistą koncesję wyjaśnienia zjawiska kryzysu reprezentują teorie
niedokonsumpcji. Kryzys, jakim jest w ich ujęciu rezultatem sprzeczności między
produkcją a spożyciem. Nadprodukcja powstaje, dlatego, ponieważ siła nabywcza
najszerszych warstw społecznych jest niska. Jest to, więc diametralnie przeciwna do
założeń prawa rynków Saya, zakładającego pełną zgodność podaży i popytu, a więc
wykluczającego możliwości ogólnej nadprodukcji.Najwcześniejszym ze znanych
autorów teorii niedokonsumpcji był J.C.L. Sismonde de Sismondi, jego zdaniem
kryzysy są następstwem niskich płac, w rezultacie praca nie jest w stanie zakupić
wytworzonych przez siebie produktów. W historii ekonomii znana jest teoria
niedokonsumpcji, której twórcą był ekonomista J.A Hobson. Niedostateczność
konsumpcji wynika u Hobsona nie z niedostatecznego poziomu dochodów
pieniężnych, lecz ze zbyt wielkich oszczędności. Z kolei przyczyną nadmiernych
oszczędności jest nierówny podział bogactwa, występujący we wszystkich
przemysłowo rozwiniętych krajach. W krajach tych ma miejsce koncentracja bogactw
w rękach niewielu ludzi. Podczas gdy warstwy biedne wydają większość swych
dochodów - bogaci zwiększają w coraz większym stopniu swych oszczędności.
Występuje paradoksalna sytuacja, w której posiadający niewiele zwiększyliby swą
konsumpcję, nie mają jednak na to środków, a drudzy natomiast posiadający środki i
wysoką zdolność konsumpcyjną - nadmiernie oszczędzają. W warunkach dużych
rozmiarów oszczędzania przez warstwy bogate rozwija się działalność inwestycyjna,
powstają nowe przedsiębiorstwa, finansowane z tych nadmiernych oszczędności. Ma
to być charakterystyczne dla fazy ożywienia. Gdy uruchomiona w ten sposób
działalność inwestycyjna powoduje przyrost dóbr spożycia - wystąpi kryzys. Kryzys
wywołany ma być, iż siła nabywcza społeczeństwa może okazać się nie
wystarczająca dla wchłonięcia rosnącego strumienia dóbr rynkowych.
Tak, więc
według Hobsona przyczyną kryzysów jest ostatecznie nierówność dochodów w
społeczeństwie. Z tą tezą wiążą się reformatorskie propozycje Hobsona zmierzające
do usunięcia kryzysów i bezrobocia poprzez odpowiednie opodatkowanie wielkich
dochodów i zwiększenia na tej drodze dochodów niskich za pomocą akcji socjalnej.
Teorie niedokonsumpcji miały liczne grono swych zwolenników na gruncie
amerykańskim. W przeciwieństwie jednak do Hobsona, którego koncepcje wyrosły
przede wszystkim w oparciu o obserwacje życia gospodarczego w Anglii, koncepcje
amerykańskie akcentują inną stroną zagadnienia. O ile Hobson kładzie nacisk na
zbyt niski poziom dochodów - autorzy amerykańscy np. Dauglas podkreślają, że
niedokonsumpcja wynika z nienadążania wzrostu siły nabywczej mas ludowych za
wzrostem produkcji dóbr spożycia.
___________________________________________________________________
__________
Download