Adaptacja zawodowa wychowawcy stażysty w Zakładzie
advertisement
PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA IM. WITELONA W LEGNICY STUDIA PODYPLOMOWE ZARZĄDZANIE W OŚWIACIE V EDYCJA ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU. MGR JACEK TYC Praca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. Legnica, 2004. ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. SPIS TREŚCI. 1. WSTĘP. GENEZA „PROGRAMU STAŻYSTA”..........................................................str. 3. 2. TEORETYCZNE PRZESŁANKI POLITYKI KADROWEJ W ASPEKCIE ZARZĄDZANIA PLACÓWKĄ. ..........................................................str. 6. 3. ADAPTACJA ZAWODOWA – DEFINICJA PROBLEMU. ......................................str. 10. 4. ZARYS MONOGRAFICZNY ZAKŁADU POPRAWCZEGO W JERZMANICACH ZDROJU. ...................................................................................str.12. 4.1. Zakład Poprawczy, jako środowisko wychowawcze i edukacyjne. ................str.12. 4.2. Baza materialna placówki. .............................................................................str. 16. 4.3. Kadra placówki. .............................................................................................str. 18. 4.4. Charakterystyka wychowanków zakładu. .....................................................str. 19. 4.5. Organizacja i zarządzanie placówką. ............................................................str. 22. 5. WEWNĄTRZZAKŁADOWY PROGRAM STAŻYSTA. .........................................str. 26. 5.1. Opis problemu. ..............................................................................................str. 26. 5.2. Cel programu. ...............................................................................................str. 28. 5.3. Realizatorzy programu. ................................................................................str. 29. 5.4. Analiza szczegółowa zagrożeń dla stażysty. ................................................str. 31. 5.5. Harmonogram realizacji programu. ..............................................................str. 32. 6. WNIOSKI. ..................................................................................................................str. 34. 7. ANEKS. ILUSTRACJA FOTOGRAFICZNA ZAKŁADU POPRAWCZEGO W JERZMANICACH ZDROJU. ...............................................................................str. 35. 8. BIBLIOGRAFIA. .......................................................................................................str. 36. 2 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. 1. WSTĘP. GENEZA „PROGRAMU STAŻYSTA”. Niniejsza praca jest próbą znalezienia autorskiego rozwiązania dla jednego z zagadnień funkcjonowania Zakładu Poprawczego w Jerzmanicach Zdroju. Autor tej pracy, jako wychowawca zatrudniony w placówce, jest nie tylko obserwatorem, ale też czynnym uczestnikiem procesów dydaktyczno-wychowawczych z zakresu resocjalizacji nieletnich, jak i procesów przebiegających w warstwie organizacyjnej i funkcjonalnej zakładu. Zagadnienie, które jest przedmiotem tej pracy, to problem adaptacji zawodowej wychowawców - stażystów w tutejszym zakładzie. Jak powszechnie wiadomo, znowelizowana ustawa emerytalna wyznaczyła rok 2006, jako cezurę czasową kończącą okres przejściowy w zasadach nabywania uprawnień emerytalnych. Pracownicy, którzy do tego roku nabędą uprawnienia emerytalne, zmuszeni zostaną do podjęcia decyzji o swojej przyszłości zawodowej. Mogą odejść na wypracowane wcześniejsze emerytury, lub kontynuować zatrudnienie do 65 roku życia (dla mężczyzn) i do 60 roku życia (dla kobiet). Biorąc pod uwagę charakter pracy pedagogicznej z nieletnimi przestępcami oraz specyfikę placówki, jaką jest zakład poprawczy – oznacza to, że rok 2006 będzie okresem burzliwych, niekiedy wręcz rewolucyjnych, zmian kadrowych w zakładzie. Rozpoznanie perspektywiczne w tym zakresie ujawnia bowiem oczywisty fakt, że niemal żaden, z wieloletnich pracowników pedagogicznych zakładu, nie wyobraża sobie swojej aktywności zawodowej w zakładzie poprawczym w tak zaawansowanym wieku. Nie jest to miejsce na analizę specyfiki pracy w naszej placówce, dość jednak wspomnieć, że zjawisko wypalenia zawodowego, zarówno w sferze psychosomatycznej, jak i emocjonalnej, jest w tej grupie zawodowej – wręcz drastyczne. W tej sytuacji nie było przesadą określenie powyższego problemu mianem „syndromu roku 2006”, który stał się jednym z priorytetów polityki kadrowej zakładu na najbliższy okres. 3 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. W dyskusję nad tym problemem zaangażowała się nie tylko kadra kierownicza zakładu (niejako ze statutowego obowiązku), ale też skupiona wokół Komisji Zakładowej Związku Zawodowego – ta część kadry pedagogicznej, która pozostanie w placówce po roku 2006. Z oczywistych przyczyn pracownicy ci, do których należy również autor niniejszej pracy, żywotnie zainteresowani są wypracowaniem i zrealizowaniem takiej polityki kadrowej w tym zakresie, by przemiany kadrowe w zakładzie, wywołane syndromem 2006 r., miały charakter kontrolowanej ewolucji a nie rewolucji kadrowej, której skutki odbić się mogą nie tylko na jakości realizacji zadań statutowych placówki, ale także na bezpieczeństwie pracy pozostających pracowników pedagogicznych zakładu. Jedynym sensownym postulatem polityki kadrowej w takiej sytuacji wydaje się być takie kreowanie polityki zatrudnienia, aby w czasie pozostającym do roku 2006 przygotować nowych pracowników do przejęcia zadań od ustępującej kadry pedagogicznej. Postulat ten znalazł swój praktyczny wymiar w strategicznych założeniach polityki kadrowej zakładu oraz w celach operacyjnych jej realizacji. Analiza doświadczeń w tym zakresie oraz obserwacja sytuacji w grupie zawodowej stażystów ujawniła poważne problemy zagrażające pozytywnym efektom polityki kadrowej zakładu w związku z syndromem 2006 roku. Bardzo poważne problemy z adaptacją zawodową nowych pracowników zmusiły kadrę zakładu do poszukiwania przyczyn tego stanu rzeczy oraz wypracowania programu zaradczego, gdyż bariery adaptacyjne okazały się nie do pokonania dla ponad połowy nowozatrudnionych stażystów na przestrzeni ostatnich trzech lat i zakończyły się negatywną oceną przebiegu stażu, co skutkuje niezwykle dużą rotacją zatrudnienia w tej grupie zawodowej. W odpowiedzi na ten problem, autor niniejszej pracy, proponuje autorski program zaradczy – „Wewnątrzzakładowy program STAŻYSTA”, którego istotą jest kompleksowe podejście do problemu. Program ten kładzie nacisk na główne komponenty problemu adaptacji zawodowej wychowawców – stażystów: Wstępna weryfikacja kandydatów do pracy w internacie zakładu poprawczego wg określonych kryteriów (kwalifikacje merytoryczne, cechy osobowości, zdolności przystosowawcze i doświadczenie zawodowe); Kompleksowy (nieprzerwany i zespołowy) monitoring przebiegu stażu; 4 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. Tworzenie warunków systemowych sprzyjających adaptacji mikrospołecznej stażystów; Tworzenie jednolitego frontu wychowawczego eksponującego stażystów. Dla pełnego oglądu sytuacji oraz merytorycznego uzasadnienia tez zawartych w prezentowanym programie, celowym wydaje się być wyjście od zdefiniowania zagadnień zarządzania kadrami i polityki kadrowej oraz przedstawienie w zarysie monograficznym prezentacji Zakładu Poprawczego w Jerzmanicach Zdroju, jako środowiska funkcjonalnego organizmu mikrospołecznego. Autor niniejszej pracy ma nadzieję wykazać, że realizacja funkcji zarządzania kadrami w tak specyficznej placówce, jaką jest zakład poprawczy, stanowi jedno z poważniejszych wyzwań, wobec których stoi kadra kierownicza zakładu. 5 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. 2. TEORETYCZNE PRZESŁANKI POLITYKI KADROWEJ W ASPEKCIE ZARZĄDZANIA PLACÓWKĄ. W celu uporządkowania teoretycznych przesłanek realizacji „Wewnątrzzakładowego Programu Stażysta” w Zakładzie Poprawczym w Jerzmanicach Zdroju, autor uznaje za celowe zaprezentowania definicji takich przejawów funkcjonowania placówki, jak: - zarządzanie organizacją; - polityka kadrowa; - adaptacja zawodowa. Wyjaśnienie powyższych zagadnień pozwoli na rozpatrywanie tego programu, jako elementu świadomego i celowego kreowania rzeczywistości placówki, która jest niczym innym, jak swoistym systemem społecznym. W takim rozumieniu – zakład poprawczy „jest zbiorem składników, między którymi zachodzą bezpośrednio lub pośrednio wzajemne stosunki” 1. Organizacja będąca takim systemem charakteryzuje się wieloma cechami, spośród których warto wymienić trzy najistotniejsze: - jest systemem otwartym, tzn. wymienia energię i informacje z otoczeniem; - jest tworem sztucznie stworzonym w celu zrealizowania określonej misji; - ma własną strukturę hierarchiczną. Misja organizacji, która w przypadku omawianej placówki określona jest, jako cel statutowy, to resocjalizacja nieletnich. Prawidłowa realizacja tego celu placówki wymaga jednoczesnego zachodzenia w jej obrębie różnych procesów w zakresie funkcji wychowawczej, opiekuńczej i dydaktycznej zakładu. Realizacja tych funkcji natomiast odbywa się w określonej organizacji materialno-przestrzennej i ludzkiej. E. Masłyk-Musiał; Społeczeństwo i organizacja; socjologia organizacji i zarządzania; Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2001, s. 40. 6 1 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. Aby ten skomplikowany system zależności i interakcji mógł funkcjonować prawidłowo i przynosić oczekiwane rezultaty, potrzebne jest działanie koordynujące – czyli zarządzanie. Zarządzaniem nazwiemy zatem „działalność kierowniczą polegającą na ustalaniu celów i powodowaniu ich realizacji w organizacjach podległych zarządzającemu[...]”2. Kierowanie i rola nadzorcza pojawiają się w niemal każdej definicji zarządzania. R. Kowalczyk proponuje określać zarządzanie, jako połączenie twórczej inicjatywy i roli nadzorczej. Przy czym „inicjatywa ta musi stale zmierzać w kierunku poszukiwania coraz lepszej organizacji pracy i mobilizacji pracowników”3. Zarówno w definicji proponowanej przez J. Zieleniewskiego i L. Krzyżanowskiego, jak i R. Kowalczyka – wyodrębnić można dwie zasadnicze cechy zarządzania: - tworzenie, określanie i stawianie celów organizacji; - nadzór nad prawidłowym ich realizowaniem. Ponieważ niniejsza praca skupia się na czynniku ludzkim w funkcjonowaniu organizacji, w definicji zarządzania najbardziej interesuje nas ten drugi aspekt, związany bezpośrednio z zasobami kadrowymi zakładu. W cytowanej już pracy Ewy Masłyk-Musiał znajdujemy stwierdzenie, że „zarządzanie organizacją możliwe jest dzięki istnieniu mechanizmu regulacyjnego opartego na sprzężeniu zwrotnym. Polega on najogólniej na tym, że system otrzymuje od otoczenia informacje na temat efektów własnego działania w świecie zewnętrznym i jego oczekiwań wobec organizacji a z wewnątrz system otrzymuje informacje na temat zmian, jakie zachodzą w nim samym; te informacje są podstawą działań korekcyjnych, pozwalających przeformułowywać cele i sposoby ich realizacji”4. W aspekcie ludzkim zatem bardziej praktyczne będzie stosowanie określenia „kierowanie”, które „występuje zawsze w jakiejś grupie ludzkiej i przejawia się w oddziaływaniu na siebie członków grupy, zmierzającym świadomie i celowo do wywarcia wpływu na ich zachowanie”5. L. Krzyżanowski; Podstawy nauki zarządzania; PWN, Warszawa 1985, s. 224. R. Kowalczyk; Podstawy psychologii, socjologii i organizacji pracy; Państwowe Wydawnictwo Szkolnictwa Zawodowego; Bytom 1973, s. 97. 4 E. Masłyk-Musiał; Społeczeństwo i otganizacja; op. cit., s. 41. 5 R. Kowalczyk; Podstawy psychologii, socjologii i organizacji pracy; op. cit., s. 97-98. 7 2 3 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. U cytowanego autora spotykamy następujące funkcje kierownicze: „- przewidywanie(rozumiane przede wszystkim, jako planowanie); - organizowanie; - rozkazywanie; - koordynowanie; - kontrolowanie.”6 Realizacja funkcji zarządzania placówką, a szczególnie – funkcji kierowania działaniami zespołu ludzkiego, wymaga uporządkowanych, celowych i konkretnych decyzji w odniesieniu do członków załogi. Ten aspekt pracy kierowniczej zawiera się w definicji „polityki kadrowej”, którą rozumiemy, jako „dowolnej wielkości zbiór konkretnych decyzji personalnych podjętych w związku z potrzebą wykonywania określonych zadań”7 Powyższą definicję polityki kadrowej należałoby uzupełnić szerszym ujęciem terminu „decyzje personalne”. W proponowanej przez M. Dobrzyńskiego definicji polityki kadrowej pojęcie to rozumie się, jako „ogół skoordynowanych długofalowych działań, nastawionych na ukształtowanie załogi sprawnie realizującej ogólnospołeczne i własne cele zakładu pracy oraz rozwój indywidualny i zespołowy pracowników”8. Cytowany powyżej autor uważa ustalenie zasad i kierunków polityki kadrowej oraz jej realizowanie za niezbędny warunek zapewnienia ciągłości metod zarządzania w zakładzie pracy; sprzyja zbliżeniu interesów pracownika i zakładu, a tym samym zbudowaniu lojalnej, ustabilizowanej załogi.9 J. Łęgowski wyznacza dwa zasadnicze cele polityki kadrowej: - dobór na stanowiska pracy takich ludzi, których predyspozycje i wyniki dotychczasowej pracy gwarantują realizację ustalonego programu (tj. celów placówki); - wychowanie i doskonalenie zawodowe kadr w procesie pracy na wszystkich stopniach zarządzania.10 Tamże, s. 98. J. Łęgowski (red.); Polityka kadrowa w zakładzie pracy; Książka i Wiedza, Warszawa 1978, s. 32. 8 M. Dobrzyński; Kierowanie kadrami; Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1978, s. 21-22. 9 Tamże, s.22. 10 J. Łęgowski; Polityka kadrowa w zakładzie pracy; op. cit., s. 33. 8 6 7 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. Powyższe postulaty zostały niejako zoperacjonalizowane w materii „Programu Stażysta”. Jeśli bowiem założyć, że jednym z celów polityki kadrowej jest troska o rozwój i doskonalenie zawodowe pracowników, co jest całkowicie uprawnionym stwierdzeniem w świetle prezentowanych powyżej definicji, to proponowany przez autora niniejszej pracy „Program Stażysta” jest systemowym ujęciem problemu adaptacji zawodowej nowych pracowników na stanowisku wychowawcy w Jerzmanicach Zdroju. 9 w internacie Zakładu Poprawczego ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. 3. ADAPTACJA ZAWODOWA – DEFINICJA PROBLEMU. Pojęcie „adaptacji zawodowej” zdefiniujemy, jako „proces zakładający nie tylko adaptację pozytywnych elementów środowiska przez jednostkę, ale również oddziaływanie jednostki w kierunku zmiany elementów negatywnych, tkwiących w danym środowisku, na lepsze w sensie społecznym”11. Autor powyższej definicji kładzie wyraźny nacisk na to, by problemu adaptacji zawodowej nie sprowadzać do pojęcia „przystosowania”. Jest to bowiem, jego zdaniem, zbyt daleko idące uproszczenie, które sprowadzałoby problem stażysty do biernego dostosowania się do zastanej sytuacji zawodowej – bez jakiejkolwiek aktywności własnej. Stażysta dostosowany zawodowo, to taki wychowawca, który zaakceptował wszelkie przejawy funkcjonowania internatu (w tym także przejawy patologiczne) oraz przejął formy i metody oddziaływań innych pracowników, które przecież nie zawsze są pozytywne, albo w najlepszym razie – nieadekwatne do predyspozycji i cech osobowości stażysty. Z doświadczenia i obserwacji autora pracy wynika wniosek, że ci wychowawcy – stażyści, którzy nastawieni byli wyłącznie na dostosowanie do warunków pracy w zakładzie poprawczym – ponieśli druzgocącą porażkę i musieli zrezygnować z dalszej pracy zawodowej w tej placówce. Celem „Programu Stażysta” jest więc promowanie nowego pracownika, jako jednostki aktywnej i twórczej, bo tylko taki wychowawca ma szansę na adaptację zawodową w hermetycznym i niekiedy ksenofobicznym środowisku zakładu poprawczego. Adaptację zawodową stażysty rozumieć będziemy więc, jako proces oparty na sprzężeniu zwrotnym. Środowisko prezentuje wobec nowego pracownika określone obawy, oczekiwania, postawy i mechanizmy (akcja), w odpowiedzi na które stażysta prezentuje własną aktywność (reakcja) zmierzającą nie do powielania postaw innych pracowników, ale do wytworzenia własnego warsztatu form i metod oddziaływania na środowisko. R. Kończyk; Adaptacja społeczno-zawodowa młodych nauczycieli; Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1977, s. 14. 10 11 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. Stażysta opierać się więc powinien na własnych zasobach umiejętności pedagogicznych, doświadczeniu, predyspozycjach i cechach osobowości w budowaniu wizerunku nowego wychowawcy, a nie lustrzanego odbicia (alter ego) innych pracowników. Można więc śmiało powiedzieć, że tylu, ilu jest stażystów, tyle powinno być dróg adaptacji zawodowej tak, jak różnorodni są to ludzie. Niezależnie jednak od różnic osobniczych tego procesu, ma on pewne wspólne etapy, które R. Konczyk za M. Jasińską określa w poniższy sposób: - rozpoznanie nowej sytuacji i jej zdefiniowanie; - reorientacja psychologiczna polegająca na uczeniu się przez jednostkę nowych zachowań, wartości, norm i kryteriów ocen, ich stosowaniu, ale nie uznawaniu ich za własne; - tolerancja – uznawanie równowartości odmiennych wzorów postępowania, ale niestosowanie się do nich; - akomodacja – wytworzenie wspólnych wartości, norm i wzorów przez partnerów, co oznacza pewne ustępstwa, ale jedynie w zakresie wartości i norm powstałych w danej sytuacji; - asymilacja – zupełne przystosowanie, identyfikacja z przyswojonymi wartościami i wzorami, co oznacza odrzucenie wartości uznawanych uprzednio.12 Zrealizowanie tych etapów w sposób indywidualnie przygotowany z pomocą opiekuna stażu, jest podstawą oczekiwania sukcesu i prawidłowego startu nowego wychowawcy do pracy dydaktyczno-wychowawczej w internacie. Zaprezentowany w dalszej części niniejszej pracy autorski „Program Stażysta” służy powyższemu celowi, a jego rzetelna realizacja przez cały zespół pedagogów pozwolić może na przerwanie negatywnej tendencji wokół adaptacji zawodowej stażystów oraz zmniejszyć nasilenie rotacji zatrudnienia w tej grupie zawodowej pracowników Zakładu Poprawczego w Jerzmanicach Zdroju. 12 Tamże, s. 15-16. 11 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. 4. ZARYS MONOGRAFICZNY ZAKŁADU POPRAWCZEGO W JERZMANICACH ZDROJU. 4.1. Zakład Poprawczy, jako środowisko wychowawcze i edukacyjne. Przedmiotem zainteresowania niniejszej etapu pracy jest Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju, jako placówka resocjalizacyjna dla nieletnich będąca środowiskiem pracy wychowawców – stażystów. Analizie poddana zostanie nie tylko infrastruktura placówki (jej baza materialna i organizacja), ale też zbiór oddziaływań i interakcji międzyludzkich, które składają się na realizację funkcji zakładu. Połączenie tych dwóch elementów tworzy określone środowisko wychowawcze. Potoczne rozumienie „środowiska”, jako najbliższego otoczenia ludzi, zjawisk i rzeczy znajduje swoją typologię w zależności od kryteriów je określających. Środowisko może więc mieć zakres biologiczny, geograficzny, kulturowy, społeczny, itd. Pierwsza definicja, to „ujmowanie środowiska jako pewnego systemu stosunków zachodzących między istotą żywą a przedmiotami jej otoczenia”. Definicja druga, będąca niejako rozwinięciem pierwszej głosi, że „środowisko jest obiektywnym systemem przedmiotów i warunków składających się na otoczenie jako sumę warunków tworzonych przez życie zbiorowe dla kształtowania się życia jednostek”.13 Dla celów rozważań pedagogicznych interesuje nas jednak zdefiniowanie środowiska wychowawczego. Tak więc „środowisko wychowawcze, to z grubsza ogół sytuacji wychowawczych, które działają jako źródło bodźców i powodują określone przeżycia psychiczne” lub „jest to złożony układ powtarzających się lub względnie stałych sytuacji, do J. Szczepański; Środowisko wychowawcze; [w:] W.Pomykało (red.),Encyklopedia Pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993, s. 818. 12 13 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. których człowiek rozwijający się przystosowuje się czynnie w wychowawczym okresie swego życia”.14 J. Szczepański stwierdza też, że „środowisko wychowawcze jest [...] częścią środowiska społecznego i kulturowego [...], która wywiera wpływ na wytwarzanie się trwałych postaw, poglądów, wiedzy, sposobów postępowania wychowanka”.15 Środowisko wychowawcze oddziaływuje na człowieka dwojako: jako sytuacja i jako inspiracja. Oddziaływanie sytuacyjne polega na tym, że wpływa na zaspokajanie potrzeb człowieka i w skutek tego przyczynia się do jego uczenia. Oddziaływanie inspiracyjne zaś, to najogólniej – wpływ osób i grup wpajających określone wzory aktywności człowieka.16 Środowisko wychowawcze może być naturalne (jest to rodzina, grupa rówieśnicza, mieszkańcy okolicy zamieszkania, itp.) oraz intencjonalne, tzn. celowo stworzone dla realizacji określonego wpływu na jednostkę.17 W takim ujęciu środowiskiem intencjonalnym może być szkoła, która tworzy środowisko edukacyjne rozumiane, jako zespół rzeczy (pracownie, środki dydaktyczne, podręczniki, itp.), zorganizowanych form oddziaływania (jednostka lekcyjna) oraz zespół osób oddziałujących (ciało pedagogiczne). Środowisko edukacyjne , w szerszym ujęciu, to takie środowisko, które w danym momencie prowadzi akcję edukacyjną, stąd też każde środowisko naturalne może spełniać w określonych okolicznościach rolę środowiska edukacyjnego (a w tym: organizacje młodzieżowe, domy i ośrodki kultury, środki masowego przekazu, itd.). Warto zauważyć, że zakład poprawczy jest właśnie przykładem zamkniętego środowiska wychowawczego o instytucjonalnym charakterze. Stosując przytoczone wyżej kryteria można śmiało powiedzieć, że placówka ta jest pewnym zbiorem środowisk o charakterze edukacyjnym, kulturowym, wychowawczym, które to środowiska przenikają się, niejako uzupełniają tworząc razem klimat do oddziaływań resocjalizacyjnych. Istotne jest także i to, że zaledwie niewielka część tych placówek ma status zakładów zamkniętych, funkcjonujących w warunkach izolacji od środowiska lokalnej społeczności. M. Godlewski (red.), St.Krawcewicz (red.), T.Wujek (red.); Pedagogika, podręcznik akademicki, PWN, Warszawa 1975, s. 48. 15 J. Szczepański; op.cit., s. 819. 16 Cz. Czapów ; Wychowanie resocjalizujące, elementy metodyki i diagnostyki, PWN, Warszawa 1980, s. 248. 17 M.Godlewski (red.), St.Krawcewicz (red.), T.Wujek (red.); op.cit., s. 49. 13 14 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. Znakomita większość tych placówek funkcjonuje we wzajemnie korzystnej współpracy ze społecznością lokalną, a niektóre wręcz statutowo zobligowane są do tworzenia środowiska wychowawczego na bazie relacji społecznych w regionie. Minister Sprawiedliwości wprowadził rozporządzeniem kategoryzację zakładów poprawczych pod względem ich otwartości na środowisko lokalne; tak więc funkcjonują w kraju następujące rodzaje zakładów poprawczych: Zakłady poprawcze zamknięte (izolacyjne),w których proces resocjalizacji zorganizowany jest statutowo wyłącznie na bazie wewnętrznej zakładu a jeśli wychowankowie korzystają z jakichkolwiek form kontaktów z przedstawicielami lokalnej społeczności, to tylko na terenie zakładu i pod ścisłą kontrolą pracowników. Do tego typu zakładów zalicza się: - zakłady poprawcze o wzmożonym nadzorze wychowawczym (dla nieletnich szczególnie głęboko zdemoralizowanych, odmawiających jakiejkolwiek gotowości do uczestnictwa w ich procesie resocjalizacji oraz deklarujących chęć powrotu do recydywy a na terenie zakładu dopuszczających się aktów przemocy lub przestępstw, jak np. nawoływanie i przeprowadzenie buntu wychowanków) – np. Zakład Poprawczy w Grodzisku Wielkopolskim czy Zakład Poprawczy w Trzemesznie; - zakłady poprawcze dla notorycznych uciekinierów (dla nieletnich, którzy wielokrotnie dokonywali ucieczek z innych placówek zamkniętych, półotwartych i otwartych, nie podejmujących oferty wychowawczej zakładu oraz swoją postawą stwarzających zagrożenie dla procesu resocjalizacji współwychowanków zakładu) – np. Zakład Poprawczy w Nowem nad Wisłą; - zakłady poprawcze narkomanów oraz izolacyjno-terapeutyczne nosicieli wirusa HIV), (dla jak nieletnich np. Zakład alkoholików, Poprawczy w Białymstoku; Zakłady poprawcze półotwarte, w których proces resocjalizacji może być wspomagany przez formy kontaktów ze środowiskiem, lecz pod kontrolą pracowników (nie samodzielnie). Tego rodzaju placówki resocjalizacyjne stanowią większość i zaliczamy do tej grupy: 14 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. - półotwarte zakłady poprawcze dla chłopców, jak np. Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju czy Zakład Poprawczy w Głogowie; - półotwarte zakłady poprawcze dla dziewcząt, jak np. Zakład Poprawczy w Falenicy; - półotwarte zakłady poprawcze o charakterze opiekuńczym (dla nieletnich upośledzonych umysłowo lub młodszych wiekowo), jak np. Zakład Poprawczy w Sadowicach czy Zakład Poprawczy w Raciborzu; Zakłady poprawcze otwarte, czyli Młodzieżowe Ośrodki Adaptacji Społecznej (MOAS) dla nieletnich o niskim stopniu demoralizacji, deklarujących gotowość do współpracy w procesie ich resocjalizacji, których konflikt z prawem nie jest utrwalonym uwarunkowaniem społecznym lecz incydentalnym instrumentem realizacji potrzeb materialnych czy emocjonalnych. W tego typu placówkach istnieje najszerszy model współpracy zakładu ze środowiskiem lokalnym, z indywidualnymi formami nauki i pracy poza zakładem bez nadzoru pracowników włącznie; - np. MOAS w Koszalinie. Środowisko wychowawcze wymienionych wyżej zakładów zorganizowane jest w oparciu o indywidualny dla każdej placówki mikrosystem wychowania resocjalizującego i przybiera on różnorodne rozwiązania systemowe. W wyniku wielu lat konfrontacji postulatów teoretycznych z praktyką wychowania resocjalizującego system organizacji procesu wychowania w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich ulega stałej ewolucji i modernizacji pod wpływem zmieniającej się sytuacji społeczno-politycznej oraz ekonomicznej kraju. Stanisław Jedlewski klasyfikuje systemy wychowawcze zakładów poprawczych uwzględniając strukturę środków wychowawczych i wyodrębnia następujące systemy: - system dyscyplinarno – izolacyjny; - system progresywny; - system socjopedagogiczny; - system indywidualny; - system homogeniczny; - system eklektyczny.18 St. Jedlewski; Zakłady Poprawcze; [w:] W.Pomykało (red.), Encyklopedia Pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993, s. 960-967. 15 18 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. Zarówno teoretycy, jak i praktycy wychowania resocjalizującego w dalszym ciągu poszukują nowych, optymalnych form oddziaływań resocjalizacyjnych w zakładach poprawczych jak i kreowania nowoczesnego środowiska wychowania resocjalizującego o zasięgu wykraczającym poza mury zakładu. Ich celem jest systemowe skoordynowanie oddziaływań opiekuńczo – wychowawczych leżących w kompetencjach różnych osób i instytucji, statutowo zajmujących się procesem resocjalizacji. 4.2. Baza materialna placówki. Zakład Poprawczy położony jest w województwie dolnośląskim, powiat złotoryjski, w miejscowości Jerzmanice Zdrój nad rzeką Kaczawą, u podnóża Gór Kaczawskich. Placówkę utworzono w 1959 roku jako zakład dla chłopców w wieku 13-21 lat, umieszczanych tu na podstawie orzeczeń Sądów Rodzinnych i Nieletnich. Zakład położony jest z dala od większych aglomeracji miejskich, w typowo wiejskim otoczeniu. Jest to sytuacja korzystna biorąc pod uwagę izolację zakładu od lokalnego środowiska przestępczego i młodzieży zdemoralizowanej19. Baza lokalowa zakładu składa się z zabudowań pochodzących z połowy XIX w. (budynek internatu, biuro zakładu, część zabudowań gospodarczych) oraz obiektów wybudowanych współcześnie (zabudowania szkoły, warsztatów, sala gimnastyczna, szpitalik i pomieszczenia grupy VI). Pierwotnie zabudowania obecnego zakładu poprawczego pełniły funkcję fabryki włókienniczej, którą na przełomie XIX i XX w. wykupił rząd pruski w celu usytuowania w jej obiektach placówki sanatoryjnej o nazwie Bad Hermsdorf. Po II wojnie światowej obiekty przez kilka lat służyły celom wojskowym, by pod koniec lat 50-tych ubiegłego wieku przejść w posiadanie Ministerstwa Sprawiedliwości, które jest organem założycielskim Zakładu Poprawczego w Jerzmanicach Zdroju. Zakłady ulokowane w centrach miast (jak np. ZP Głogów) nieustannie borykają się z trudnym do kontrolowania kontaktowaniem się wychowanków z miejscowym elementem przestępczym i zdemoralizowanym. 16 19 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. Teren zakładu otoczony jest 2-3 m. wysokości murem zwieńczonym zasiekami z drutu kolczastego. Newralgiczne punkty zakładu (zagrożone ucieczką lub innym wydarzeniem nadzwyczajnym) monitorowane są przez system kamer telewizyjnych, których obraz zbiorczy kontrolują strażnicy zakładu. W budynku internatu znajdują się pomieszczenia pięciu grup wychowawczych, stołówka oraz pokoje służb specjalnych (gabinet kierownika internatu, pedagoga, psychologa, psychiatry i psychoterapeuty oraz kaplica, pracownia socjoterapii, psychoterapii i terapii zajęciowej a także serwerownia komputerowa). Do chwili wybuchu buntu wychowanków w marcu 2001 r., kiedy to budynek internatu uległ rozległej dewastacji, warunki socjalno – bytowe wychowanków oceniano, jako bardzo dobre. Standard wyposażenia w meble, sprzęt gospodarstwa domowego, sprzęt radiowo – telewizyjny ( z magnetowidami i telewizją satelitarną włącznie) znacznie przekraczał stan w tym zakresie w innych placówkach opiekuńczo – wychowawczych, typu: domy dziecka czy bursy szkolne. Parterowy obiekt szkoły mieści pracownie przedmiotowe, pracownię komputerową, bibliotekę szkoły, pokój nauczycielski oraz gabinet dyrektora szkół. W strategii rozwoju zakładu znajdują się plany technicznej modernizacji zabudowania szkoły w kierunku podniesienia standardu bezpieczeństwa pobytu wychowanków w szkole. Chodzi tu o zadaszenie dziedzińca szkoły w taki sposób, by wyeliminować możliwość samouwolnienia się wychowanków (ucieczek ze szkoły). Zabudowania warsztatów szkolnych mieszczą biuro warsztatowe oraz działy: stolarski, ślusarski, ogólnobudowlany. Podobnie, jak we wszystkich placówkach tego typu, wyposażenie narzędziowe i park maszyn jest drastycznie wyeksploatowany i zdecydowanie odstaje od współczesnych wymogów szkolenia zawodowego. Ma to zasadniczy wpływ na jakość oferty szkoleniowej warsztatów i tylko dzięki inwencji twórczej kadry i jej osobistemu zaangażowaniu (np. używanie w produkcji warsztatowej prywatnych narzędzi pracowników) możliwe jest jakiekolwiek szkolenie zawodowe wychowanków. Zupełnie nowym nabytkiem warsztatów jest urządzenie traka do przecierania drewna. Dzięki temu warsztaty mogą produkować tarcicę na własny użytek oraz jako produkt do sprzedaży. Na terenie zakładu znajduje się także budynek szpitalika z gabinetami lekarza ogólnego i stomatologa. Zakład dysponuje także przestronną, zmodernizowaną salą 17 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. gimnastyczną z pełną infrastrukturą, pomieszczeniem pralni oraz nowoczesną, sterowaną komputerowo kotłownią. Do dyżurki zakładu przylegają pomieszczenia izby przejściowej składającej się z trzech cel i bloku sanitarno-magazynowego20. 4.3. Kadra placówki. Kadrę zakładu stanowi 63 pracowników, w tym: - 32 pracowników pedagogicznych (nauczyciele szkół, instruktorzy zawodu, wychowawcy internatu, pedagog, psycholog i terapeuta, dyrektor i kierownicy działów); - 5 pracowników administracji; - 26 pracowników obsługi (personel medyczny, strażnicy, kucharki, pracownica pralni, konserwator, kierowca). Wśród pracowników pedagogicznych średnia wieku wynosi 40,5 lat i 2/3 z nich nabyło już, bądź w najbliższym czasie nabędzie, uprawnienia emerytalne. Można więc śmiało powiedzieć, że kadra pedagogiczna badanej placówki, to fachowcy z dużym stażem i doświadczeniem. Najstarszy pracownik pedagogiczny ma 59 lat (wychowawca w internacie), najmłodszy – 22 lata (strażnik). Najdłuższy staż pracy wynosi 39 lat, najkrótszy – 1 rok. Średnio więc, pracownicy pedagogiczni legitymują się stażem 20 lat pracy zawodowej, z czego 16 lat w zakładzie poprawczym. Ponad 60% pracowników pedagogicznych placówki posiada wykształcenie wyższe magisterskie z przygotowaniem pedagogicznym w zakresie resocjalizacji; pozostali pracownicy, to absolwenci wyższych szkół zawodowych oraz studium nauczycielskiego (SN). Na 32 pracowników pedagogicznych: 5 osób ma status nauczyciela-stażysty, 4 osoby status nauczyciela kontraktowego, 19 osób legitymuje się stopniem awansu zawodowego nauczyciela mianowanego oraz 4 osoby mają tytuł nauczyciela dyplomowanego. 18 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. Z analizy powyższych danych statystycznych wynika nie tylko wniosek o wysokim poziomie doświadczenia kadry pedagogicznej. Niepokojący jest fakt, że liczba osób uprawnionych do emerytury jest tak wysoka, że przekracza pewien próg bezpieczeństwa kontrolowanej fluktuacji kadry. Zgodnie ze znowelizowaną ustawą emerytalną w roku 2006 osoby te zmuszone będą odejść na emeryturę, co już dziś stanowi przedmiot polityki kadrowej zakładu („Program Stażysta”), by wymiana kadry następowała, jako proces rozłożony w czasie, a nie jako jednorazowa (wręcz rewolucyjna) wymiana pokolenia pracowników, gdyż nie może się to odbyć bez gwałtownego spadku poziomu bezpieczeństwa zakładu i jakości realizacji jego obowiązków statutowych. 4.4. Charakterystyka wychowanków zakładu. W chwili obecnej w „Księdze ewidencji wychowanków” zarejestrowanych jest 90 nieletnich, z czego: - 61 wychowanków umieszczonych jest w grupach wychowawczych; - 4 wychowanków przebywa w izbie przejściowej (nowi); - 5 wychowanków znajduje się na przepustkach; - 8 pozostaje na samowolnych niepowrotach z przepustek (są poszukiwani przez policję); - 12 wychowanków umieszczonych jest poza zakładem w trybie art. 90upn21. Rozpiętość wieku wychowanków to 16-20 lat, z czego: - 15,3% wychowanków ukończyło 16 lat; - 27% wychowanków ukończyło 17 lat; W aneksie do niniejszej pracy znajduje się ilustracja fotograficzna infrastruktury zakładu. Art. 90 upn („Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich”) określa warunki pobytu wychowanka poza zakładem w środowisku rodzinnym w celu kontynuowania nauki lub podjęcia pracy w warunkach wolnościowych tytułem próby i pod kuratelą zakładu, która trwać może do trzech lat. W tym czasie wychowankowie ci pozostają nadal na ewidencji zakładu. 19 20 21 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. - 40,3% wychowanków ukończyło 18 lat; - 15,4% wychowanków ukończyło 19 lat; - 2% wychowanków ukończyło 20 lat. Z powyższego wynika, że w zdecydowanej większości są to chłopcy czasokresu pobytu w wieku adolescencji, co dodatkowo komplikuje sytuację wychowawczą. Wśród wychowanków istnieje duża rozpiętość w badanej placówce, co oznacza, że występuje tu duże zróżnicowanie stopnia zaawansowania indywidualnego procesu resocjalizacji wychowanków oraz powszechnie występują problemy adaptacyjne i tak: - 46% wychowanków przebywa w tym zakładzie od kilku miesięcy do jednego roku; - 38,5% wychowanków przebywa w tym zakładzie 1 rok i więcej; - 13,5% wychowanków przebywa w tym zakładzie 2 lata i więcej; - 2% wychowanków przebywa w tym zakładzie 3 lata i więcej. Analiza akt osobopoznawczych pozwala zaobserwować, że zdecydowana większość (79%) wychowanków pochodzi z dużych aglomeracji miejskich, miast i miasteczek; pozostali (21%) są mieszkańcami wsi. Nieletni pochodzący ze środowisk miejskich w dużej części mieszczą się w, obserwowanej przez socjologów i psychologów na przestrzeni ostatnich lat, w definicji tzw. ”blokersów” – młodzieży „samowychowującej się” w subkulturowych gangach pośród betonowej pustyni anonimowych blokowisk, pozbawieni tożsamości, obcy wśród obcych. Niemal 1/3 rodziców i opiekunów tych nieletnich, to bezrobotni lub pensjonariusze Opieki Społecznej, których rodziny żyją poniżej minimum socjalnego a w wielu przypadkach – na granicy ubóstwa. Z wywiadu pedagogicznego wynika22, że ponad 60% rodziców i opiekunów nieletnich legitymuje się jedynie wykształceniem zawodowym; około 50% z nich miało w swej przeszłości konflikt z prawem. Mając na uwadze podane wyżej dane statystyczne łatwiej jest zrozumieć etiologię wykolejenia nieletnich, w której błędy wychowawcze rodziny, jej niewydolność Pedagog zakładu przeprowadza wywiad z każdym nowoprzybyłym wychowankiem a uzyskane tą drogą informacje umieszcza w „Arkuszu rozmowy wstępnej z nieletnim”. 20 22 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. wychowawcza a często patologia stanowiły podatny grunt pod wadliwą socjalizację nieletnich a przynajmniej – nie mogło takie środowisko przeciwdziałać narastającemu procesowi demoralizacji od absencji w szkole, uchylana się od realizacji obowiązku szkolnego, po doświadczenia z narkomanią i alkoholizmem, aż do konfliktu z prawem włącznie. Wśród przestępstw, których dopuścili się wychowankowie badanego zakładu można znaleźć przegląd dużej części Kodeksu Karnego. Nie sposób więc w tej pracy wymienić wszystkie te czyny karalne, podane poniżej występują najczęściej, co nie znaczy, że inne przestępstwa o wysokim stopniu zagrożenia społecznego nie stanowią problemu (jak np. paserstwo, posiadanie, rozprowadzanie i handel narkotykami, czy prostytucja). Na 100% populacji wychowanków przebywających obecnie w badanym zakładzie: - 36% dopuściło się pospolitych kradzieży; - 50% włamań (do posesji, sklepów, samochodów); - 14% dopuściło się fałszerstwa (czeków, świadectw, zeznań); - 29% odpowiadało za rozboje i pobicia; - 7% dopuściło się gwałtu; - 14% morderstw i zabójstw23. Wobec wszystkich tych nieletnich Sądy Rodzinne i Nieletnich orzekły nadzór kuratora, a wobec jego nieskuteczności – umieszczenie w zamkniętych placówkach opiekuńczo-wychowawczych typu: - pogotowie opiekuńcze (36%); - zakład wychowawczy (7%); - schronisko dla nieletnich (43%); - zakład poprawczy w zawieszeniu (89%); - inny, niż badany, zakład poprawczy (2(%). W związku z pogłębianiem się tendencji do demoralizacji oraz brakiem istotnych efektów wychowawczych Sądy Rodzinne i Nieletnich wydały postanowienia o umieszczeniu tych nieletnich w zakładzie poprawczym w celu podjęcia intensywnego procesu resocjalizacji w warunkach izolacji od patologicznego lub niewydolnego środowiska zamieszkania. Jak widać suma łączna procent jest wyższa, niż 100. Wynika to z tego, że wielu nieletnich dopuściło się czynów karalnych klasyfikowanych z kilku paragrafów KK jednocześnie. 21 23 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. Po przybyciu do zakładu nieletni poddawany jest internistycznym badaniom lekarskim, wywiadowi pedagogicznemu („Rozmowa wstępna z nieletnim”), rozmowie o perspektywach pobytu i zwolnienia z dyrektorem placówki oraz diagnozie psychologicznej. Z oceny psychologa zakładu oraz z opinii Rodzinnych Ośrodków DiagnostycznoKorekcyjnych wynikają następujące wnioski odnośnie najczęściej spotykanych u wychowanków zaburzeń w rozwoju osobowości: - psychopatyczne zmiany osobowości; - choroby psychiczne (np. stany depresyjne, natręctwa myślowe typu myśli samobójczych, manie prześladowcze, epilepsje, nerwice, itp.); - zaburzenia rozwoju emocjonalnego (np. zubożenie uczuciowości wyższej, brak empatii, egocentryzm, infantylizm, itp.); - zaburzenia socjalizacji ( np. brak internalizacji i interioryzacji norm społecznomoralnych, patologiczny system wartości, alkoholizm, narkomania, odurzanie się środkami chemicznymi, silne mechanizmy obronne w postaci agresji, autoagresji, unikania – kłamstwo, konfabulacja, itp.). Rozpoznanie tych i innych zaburzeń rozwoju osobowości nieletnich stanowi podstawę konstrukcji Indywidualnego Programu Resocjalizacji. 4.5. Organizacja i zarządzanie placówką. Organem założycielskim zakładu poprawczego jest Minister Sprawiedliwości, co określa „Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich”24. Minister Sprawiedliwości, za pośrednictwem aktów niższego rzędu (rozporządzenie, zarządzenie), określa zasady funkcjonowania placówek mu podległych, dostarcza środków materialnych i umocowania prawnego dla prawidłowej realizacji zadań statutowych, którą monitoruje za pośrednictwem Okręgowych Zespołów Nadzoru Pedagogicznego przy Sądach Wojewódzkich. 22 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. Zgodnie z organizacją zakładów poprawczych w Polsce, wynikającą z Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości „W sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich” z dn. 17 października 2001 r.25 placówka jerzmanicka ma status zakładu półotwartego przeznaczonego dla nieletnich, których popełnione czyny karalne i niekorzystne zmiany zachowania nie dają podstaw do umieszczenia ich w zakładach resocjalizacyjnych o charakterze otwartym (Rozdział II, § 5.1.). W chwili obecnej ustawowe limity pojemności zakładu, są już przekroczone i nadal napływają nowe skierowania do zakładu. Podobna sytuacja odnotowana jest w innych zakładach, gdyż w całym kraju drastycznie brakuje miejsc dla nowych nieletnich, wobec których Sądy Rodzinne orzekają umieszczenie w placówce resocjalizacyjnej. Stwarza to nie tylko poważne problemy organizacyjno – bytowe, ale też pod wielkim znakiem zapytania stawia realność procesu indywidualnych oddziaływań wychowawczych w sytuacji, gdy zdecydowana większość aktywności kadry pedagogicznej skierowana jest na zapewnienie warunków bezpieczeństwa poszczególnym wychowankom oraz przeciwdziałanie sytuacjom nadzwyczajnym w postaci ucieczek, agresji, itp.Z tych samych przyczyn trudno wyobrazić sobie efektywnie realizowany program nauczania w przeludnionej klasie szkolnej.. Skomasowanie prawie wszystkich grup wychowawczych w jednym budynku oraz ich przepełnienie fatalnie wpływa na stan bezpieczeństwa zakładu. Ułatwia to bowiem wychowankom głęboko zdemoralizowanym upowszechnianie wśród nieletnich defetyzmu, postawy oporu wobec rygorów zakładu reprezentowanych przez postawę pracowników oraz nieformalnych struktur tzw. „drugiego życia”. Jak jest to groźne zjawisko, przekonali się pracownicy zakładu w nocy z 18 na 19 marca 2001 r., kiedy to w internacie wybuchł bunt wychowanków. Zatwierdzony przez Ministerstwo Sprawiedliwości Arkusz Organizacyjny Zakładu przewiduje funkcjonowanie w placówce w roku szkolnym 2003/2004 trzech klas gimnazjum oraz dwóch klas zasadniczej szkoły zawodowej. Szkolenie zawodowe w sześciu grupach warsztatowych odbywa się w kierunkach: stolarka budowlana, ślusarstwo, malarstwo i murarstwo. Należy tu dodać, że skład osobowy grup wychowawczych nie wynika ani z przydziału do klasy szkolnej, ani grupy warsztatowej. 24 25 Dz.U. Nr 35, poz. 228, z 1982 r. Dz.U. Nr 124., poz. 1359. 23 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. Szkoła dysponuje 7 pracowniami (ogólnokształcącymi, zawodowymi i pracownią komputerową). Pracownie wyposażone są wg standardów szkół otwartych w środki dydaktyczne (plansze, podręczniki, mapy, itd.), środki audiowizualne (telewizor, wideo, rzutnik do przeźroczy, projektor filmowy); w pracowni komputerowej funkcjonuje 9 stanowisk pracy (4 komputery PC i 5 MacIntosh’y). Z młodzieżą pracuje 7 nauczycieli wspieranych przez strażnika. Jedna z nauczycielek pełni też funkcję opiekuna biblioteki szkolnej (księgozbiór pokaźnych rozmiarów lecz o niewielkim procencie nowości) oraz redaguje z grupą wychowanków comiesięczną gazetkę o życiu zakładu – „Jowisz”. Poważnym problemem organizacyjnym szkoły jest to, że do zakładu trafiają wychowankowie, którzy powinni realizować obowiązek szkolny w oddziale, którego w aktualnym roku szkolnym nie przewiduje arkusz organizacyjny. Komplikuje to organizację pracy szkoły zmuszając okresowo do tworzenia tzw. klas łączonych, nie mówiąc już o problemach dydaktyczno-wychowawczych, które w tej sytuacji nieuchronnie muszą powstawać i narastać. Praca dydaktyczno-wychowawcza zakładu opiera się o, opracowane przez odnośne komisje Rady Zakładu, założenia organizacyjne i resocjalizacyjne. Tak więc codzienne życie placówki, zakres obowiązków i uprawnień wychowanków oraz zasady pobytu nieletniego w placówce określa „Regulamin wychowanka” opracowany na podstawie, wspominanego wcześniej, Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości „O zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich”. Dokument ten zawiera ogólne informacje o celach pobytu wychowanka w zakładzie, przedstawia wymagania wobec wychowanka (nakazy i zakazy), wyszczególnia kary i nagrody oraz przedstawia ogólne zasady funkcjonowania wychowanka w placówce. Ważnym składnikiem tego Regulaminu jest wyraźna informacja o prawach nieletnich oraz przysługującej im możliwości odwoływania się od decyzji pracowników w ich sprawach do instancji wyższych od dyrektora zakładu, przez kolejne szczeble sądownicze do Rzecznika Praw Dziecka włącznie. Szkoła i warsztaty realizują swoje zadania dydaktyczne w oparciu o programy nauczania i rozkłady materiału zatwierdzone przez Radę Pedagogiczną Szkoły oraz Plan Pracy Dydaktyczno-Wychowawczej Szkoły i Warsztatów na rok szkolny 2003/2004. Plan pracy wychowawczej na dany rok szkolny reguluje życie internatu i określa zadania wychowawcze jego pracowników. 24 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. Osobą odpowiedzialną bezpośrednio za prawidłowe funkcjonowanie placówki i realizację jej celów statutowych jest Dyrektor Zakładu. Zarządzanie zakładem nie jest jednak oparte stricte o tzw. „system dyrektorski” polegający nie tylko na jednoosobowej odpowiedzialności dyrektora przed organem założycielskim ale też na daleko idącym zakresie kompetencji decyzyjnych. Styl zarządzania zakładem ma raczej więcej wspólnego z tzw. „zarządzaniem kolegialnym”, którego instrumentami są: - Rada Zakładu; - Zespół kierowniczy. Strategię wychowania resocjalizującego, wewnętrzne zasady funkcjonowania placówki oraz indywidualne oddziaływania wychowawczo-korekcyjne kształtuje Rada Zakładu. Dyrektor, jako jej przewodniczący, w podejmowaniu decyzji kieruje się kolegialną opinią członków kadry pedagogicznej wyrażoną przez głosowanie. Poszczególne komisje Rady podejmują również decyzje, w sprawach żywotnych dla ich obszarów działania (działy zakładu), które dyrektor realizuje z pomocą Zespołu Kierowniczego. W skład tego organu wykonawczego zakładu, obok dyrektora, wchodzą kierownicy poszczególnych działów placówki (szkoły, warsztatów, internatu i administracji), a jeśli materia problemu tego wymaga – także przedstawiciele służb specjalnych (psycholog, pedagog) oraz liderzy organizacji związkowej pracowników. Zadaniem Zespołu Kierowniczego jest wspieranie dyrektora zakładu w realizacji polityki dydaktyczno-wychowawczej, organizacyjnej i kadrowej Rady Zakładu w zgodzie z obowiązującymi przepisami prawa oraz oczekiwaniami organu założycielskiego wyrażonymi w zaleceniach Okręgowego Zespołu Nadzoru Pedagogicznego we Wrocławiu. 25 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. 5. WEWNĄTRZZAKŁADOWY PROGRAM STAŻYSTA. W tej części pracy autor prezentuje program wspierania adaptacji zawodowej wychowawców – stażystów w Zakładzie Poprawczym w Jerzmanicach Zdroju. Program ten Rada Zakładu zaopiniowała pozytywnie i zatwierdziła do realizacji w naszej placówce. Składa się on z części opisowej, w sposób zwięzły prezentującej istotę zagadnienia, analizy szczegółowej zagrożeń dla stażysty oraz harmonogramu realizacji programu, który określa zadania stażysty, opiekuna stażu i zespołu programowego w rozbiciu na kolejne fazy realizacyjne. 5.1. Opis problemu. Kadra zakładu, jak każde środowisko pracownicze, podlega ewolucji i przemianom, które są przedmiotem obserwacji. Wnioski doraźne oraz perspektywiczne, pochodzące z tej obserwacji, stanowią podstawę do podjęcia i realizacji działań w zakresie gospodarki zasobami ludzkimi wyrażonych polityką kadrową zakładu. Elementem tej polityki jest troska o utrzymanie ciągłości ilościowej i jakościowej obsady wykwalifikowanej kadry niezbędnej do prawidłowej realizacji funkcji statutowych placówki. Wysoki odsetek kadry naszego zakładu znajduje się w wieku emerytalnym lub osiągnie próg emerytalny w najbliższym czasie. Jest oczywiste, że odejście tych pracowników w sposób zmasowany (problem roku 2006) stanowi poważne zagrożenie w funkcjonowaniu zakładu. Z punktu widzenia interesu placówki jest więc korzystne stopniowe przeprowadzenie tego procesu w taki sposób, by „wymiana” kadry odbywała się w sposób 26 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. płynny i rozłożony w czasie w taki sposób, by umożliwić nowym pracownikom pełną adaptację zawodową w środowisku zakładu. Z tych samych przyczyn trudno wyobrazić sobie staż kilku nowych pracowników jednocześnie. Na przestrzeni ostatnich lat polityka kadrowa w tym zakresie ograniczała się w zasadzie do przyjmowania na staż nowych pracowników, za których adaptację zawodową odpowiadał opiekun stażu i on stanowił, z formalnego punktu widzenia, jedyne odniesienie dla problemów adaptacyjnych stażysty. Jeśli stażysta spotykał się z różnymi formami pomocy ze strony kadry (doradztwo, wsparcie organizacyjne, metodyczne, emocjonalne), to były to nieformalne i doraźne działania wynikające z dobrej woli i życzliwości pracowników. Do chwili obecnej całkowitym niepowodzeniem i negatywnym przebiegiem stażu zakończyła się adaptacja zawodowa trzeciego z kolei kandydata na wychowawcę a czwarty z kolei stażysta boryka się z bardzo poważnymi problemami, które mogą przekreślić jego szanse na prawidłowe zrealizowanie stażu zawodowego. Nie sposób zlekceważyć tego faktu, jako utrwalonego zjawiska a nie doraźnego zaburzenia w prawidłowo przebiegającym procesie. Tylko częściowo uprawniony jest wniosek, że dotychczasowi stażyści nie legitymowali się posiadaniem cech osobowościowych oraz zestawu narzędzi warsztatowych i wiedzy teoretycznej z zakresu resocjalizacji, których brak przesądził o porażce ich stażu zawodowego. Rzetelna analiza przebiegu tych staży oraz zestawienie indywidualnych błędów stażystów pozwala na wyodrębnienie powtarzających się problemów, które wystąpiły w adaptacji zawodowej każdego z nich. Problemy te, w każdym przypadku, można pogrupować w następujące bloki: niedostateczne rozpoznanie predyspozycji zawodowych kandydata na stażystę brak profesjonalnego (psychologicznego) rozpoznania cech osobowości pod kątem przydatności zawodowej, brak rozpoznania referencji zawodowych z poprzednich miejsc zatrudnienia, czyli udokumentowanych praktyką umiejętności, osiągnięć i indywidualnych cech przydatnych zawodowo, co jest przedmiotem tzw. wstępnej weryfikacji kandydatów do pracy. zespół zagrożeń ze strony wychowanków – występujące w każdym przypadku negatywne działania wychowanków zmierzające do utrudnienia albo wręcz uniemożliwienia stażyście przejęcia kontroli wychowawczej i podporządkowania wychowanków autorytetowi instytucjonalnemu. 27 nad grupą ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. zespół zagrożeń ze strony kadry – „hermetyczność środowiska” przejawiająca się negatywnym stosunkiem części kadry do nowego pracownika, który jest „zaborcą” godzin ponadwymiarowych a przy tym sprawcą różnorodnych problemów zaburzających spokój i rutynę pracy. Występują tu zachowania negatywne od zaniechania pomocy (bierna zaangażowania osobistego) po obserwacja problemów, brak motywacji do celowe dyskredytowanie stażysty w oczach wychowanków (np.: demonstracje ostracyzmu, krytyki i braku szacunku). bariery emocjonalne środowiska pracy – funkcjonowanie w sytuacji permanentnego stresu (lęk w relacjach z młodocianymi, zdemoralizowanymi przestępcami, strach przed kompromitacją, okazaniem słabości, konfrontacją, poczucie bezradności i braku szans na powodzenie zawodowe, gwałtowny spadek samooceny) oraz popełnianie błędów na tym tle pogłębiających już istniejące problemy adaptacyjne. Wyodrębnienie powyższych bloków problemowych, występujących w każdym przypadku adaptacji zawodowej, stanowi podstawę do generalnego wniosku o potrzebie stworzenia zintegrowanego systemu działań zaradczych w tym zakresie, tym bardziej, że czwarty z kolei kandydat do pracy „zderzył się” ze wszystkimi opisanymi powyżej problemami a w chwili obecnej rozpoczyna staż nowy (piąty już) kandydat do pracy zastając niezmienione status quo. 5.2. Cel programu. Strategicznym celem niniejszego programu jest systemowe wspieranie adaptacji zawodowej stażystów rozpoczynających pracę w naszym zakładzie w charakterze wychowawców w internacie. Po dokonaniu niezbędnych zmian i uzupełnień odnoszących się do specyfiki pracy w innych działach zakładu – istnieje możliwość zastosowania rozwiązań tego programu do adaptacji zawodowej ewentualnych kandydatów na nauczyciela szkoły zakładowej oraz instruktora zawodu. 28 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. Cele operacyjne tego programu wynikają z przeciwdziałania poszczególnym zagrożeniom występującym w środowisku stażysty a w szczególności: kompleksowy (nieprzerwany i zespołowy) monitoring przebiegu stażu (polegający na stałej obserwacji sytuacji stażysty podczas dyżurów wychowawczych oraz innych form aktywności poza pracą z grupą i natychmiastowym reagowaniu na problemy); tworzenie warunków sprzyjających adaptacji społecznej stażysty (pomoc w usuwaniu barier komunikacyjnych z kadrą i wychowankami, świadome i ostentacyjne „cedowanie autorytetu własnego” na stażystę, demonstrowanie poparcia i lojalności dla stażysty przed frontem wychowanków, natychmiastowe i stanowcze reagowanie na negatywne zachowania wychowanków wobec stażysty, asekuracja w sytuacji konfrontacyjnej stażysty z wychowankami. budowanie pozytywnego wizerunku stażysty wśród wychowanków, umożliwienie superwizji problemów emocjonalnych, itp); tworzenie jednolitego frontu wychowawczego z udziałem stażysty (reaktywacja prowadzenia regularnych zajęć dydaktyczno-wychowawczych przystosowujących grupy wychowawcze do praktyki w metodycznej internacie stażysty, organizowanie zajęć otwartych, hospitacje koleżeńskie stażysty, poradnictwo metodyczne oraz wsparcie w zakresie organizacji pracy, wspieranie organizacyjne i metodyczne inicjatyw wychowawczych stażysty); 5.3. Realizatorzy programu. Zadania wyszczególnione obok celów operacyjnych realizuje zespół wychowawczy (programowy), który powołuje dyrektor zakładu na wniosek kierownika internatu. Zespół programowy składa się z następujących podmiotów: wychowawcy internatu – na zasadzie dobrowolności deklarujący gotowość uczestnictwa w aktywnym realizowaniu celów programu; 29 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. pedagog i psycholog – obligatoryjnie, jako superwizorzy dla stażysty a w razie konieczności dla członków zespołu; opiekun stażu – jako koordynator działań stażysty; kierownik internatu – jako koordynator działań zespołu programowego. W celu realizacji kolejnych etapów adaptacji zawodowej, określonych szczegółowym harmonogramem oraz reagowania na bieżące problemy stażysty określa się konieczność spotkań konsultacyjnych koordynatorów ze stażystą raz w tygodniu. W celu dokonania ewaluacji programu oraz wprowadzania ewentualnych modyfikacji określa się konieczność spotkań całego zespołu programowego ze stażystą raz w miesiącu chyba, że powstanie sytuacja wymagająca zwołania zespołu częściej. Na posiedzeniach zespołu programowego powinien być obecny dyrektor zakładu, jeśli prawidłowa realizacja programu wymagać będzie działań leżących w jego kompetencji oraz dla bieżącego wglądu dyrektora w aktualną sytuację stażysty. Ponieważ realizacja programu wymaga niewątpliwie zwiększonej aktywności zawodowej członków zespołu programowego, którzy muszą wziąć na siebie zadania wykraczające poza statutowy zakres obowiązków pracownika pedagogicznego, konsekwencją tego będzie zwiększenie obciążenia pracą bez dodatkowych gratyfikacji materialnych. Jest więc konieczne opracowanie systemu gratyfikacji za pracę w tym zespole adekwatnie do zakresu obowiązków i aktywności indywidualnej. Zadanie to wykracza jednak poza kompetencje autora programu i stanowić powinno przedmiot osobnych negocjacji z dyrektorem zakładu. Program przygotowany został przez zespół inicjatywny: mgr Jacek Tyc – autor opracowania; mgr Henryk Florczak – konsultant; mgr Jacek Parański – konsultant. 30 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. 5.4. Analiza szczegółowa zagrożeń dla stażysty. zagrożenia ze strony wychowanków zagrożenia ze strony kadry zagrożenia środowiskowe zagrożenia osobiste - stażysta jako obiekt prowokacji i kpin dla „rozrywki”(przerwanie monotonii); - stażysta jako obiekt agresji przemieszczonej (zastąpienie obiektów niedostępnych); - realizacja potrzeby dominacji kosztem stażysty; - „gnębienie” stażysty jako okazja do wybicia się lub „zasłużenia się” w grupie nieformalnej; - wymuszanie na stażyście dostępu do nielegalnych środków (alkohol, śr. odurzające, narzędzia niebezpieczne, itp); - wymuszanie na stażyście : korzyści rzeczowych (np. papierosów, pieniędzy), dostępu do tel. kom., niekontrolowanych rozmów telef., dostępu do e-mail; - wykorzystanie braku doświadczenia stażysty do planowania aktów agresji, wydarzeń nadzwyczajnych, itp.; - stażysta jako najsłabsze ogniwo w syt. zorganizowanego oporu wobec kadry; - wzmożone zagrożenie ucieczkowe (brak znajomości i utrwalonych procedur bezpieczeństwa); - stażysta jako źródło niejawnych informacji; - wykorzystanie braku dośw. stażysty do „napuszczania go” na wybranych wychowanków; - pozbawiona osobistych odniesień ogólna niechęć do „zaborcy” godz. ponadwymiar.; - brak zaufania do stażysty (nie dopuszczanie do istotnych informacji); - wytrącenie z bezpiecznej rutyny przez aktywność stażysty (stawia „doświadczoną” kadrę w złym świetle); - konieczność organizowania zajęć dla stażysty; - niechęć do stażysty dezorganizującego funkcjonowanie grupy (brak doświadczenia, błędy); - w zw. z pow. ostentacyjne ignorowanie stażysty (powielane przez grupę jako nieform. norma); - w zw. z pow. niejawne okazywanie niechęci, wrogości, braku szacunku (powielane przez grupę jako nieform. norma); - sporadyczny kontakt opiekuna stażu z podopiecznym; - brak zainteresowania większości kadry pomocą stażyście (brak motywacji finansowej, krótki okres do emerytury); - okazja do obarczania stażysty odpowiedzialnością za błędy (nawet własne); - znikomy kontakt stażysty z grupą wychow. (tzw. „goły etat”); - ubogi warsztat narzędzi pedagogicznych; - słaba orientacja w realiach życia mikrospołeczności zakładowej; - tendencja do naśladowania biernych wzorców pracy zawodowej zamiast poszukiwania indywidualnej drogi rozwoju (np. przesiadywanie w pok. nocnym dające poczucie bezpieczeństwa); - brak spektakularnych przejawów poparcia koleżeńskiego i lojalności w walce o dominację stażysty nad wychowankami; - adaptacyjne problemy z komunikacją interpersonalną(nieznajomość specyficznego języka i norm subkulturowych, niepisanych zasad, skrótów myślowych, itp.); - brak predyspozycji osobowościowych (np. odporność psychiczna na stres, zdolności przywódcze, empatia, itd); - trudności w nawiązywaniu interakcji społecznych; - niska samoocena w zakresie gotowości do fizycznej konfrontacji; - bariera psychiczna przed konfrontacją (lęk przed skutkami, lęk przed porażką, kompromitacją, ośmieszeniem, ujawnieniem nieprzydatności zawodowej); - gotowość do agresji (poziom osobisty); - trudności adaptacyjne (organizacyjne, emocjonalne, inne); - frustracje zawodowe (niska kreatywność, braki warsztatowe); - brak wsparcia superwizyjnego lub jego pozorne wykorzystanie (ukrywanie niepowodzeń, lęków, obaw, w tym: uciekanie się do kłamstwa); - oczekiwanie automatycznego prawa do „autorytetu instytucjonalnego”; - niebezpieczne skrócenie dystansu w relacjach z wychowankami (pseudo „kumpelstwo”); 31 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. 5.5. Harmonogram realizacji programu. OKRES STAŻU I – wstępna adaptacja (14 dni od chwili zatrudnienia). II – indywidualizacja (następne 4 tygodnie) ZADANIA STAŻYSTY ZADANIA OPIEKUNA STAŻU - uczestniczy w zajęciach grupy, jako obserwator pracy wychowawcy (dyżury „dublowane”); - poznaje podstawowe obowiązki wychowawcy; - poznaje podstawowe zasady funkcjonowania grupy i internatu; - zapoznaje się z topografią zakładu (zagrożenia); - zapoznaje się z dokumentacją wychowawczą grupy; - zapoznaje się z aktami osobopoznawczymi wychowanków; - nawiązuje kontrolowane relacje z wychowankami; - zapoznaje się z obowiązkami wychowawcy inspekcyjnego; - uczestniczy w posiedzeniach zespołu wychowawczego, radach pedagogicznych, itp; - integracja z wyznaczoną grupą wychowawczą (autoprezentacja, określenie oczekiwań, zasad współpracy, itp.); - rozpoznanie potrzeb grupy w kontekście predyspozycji własnych (oferta pedagogiczna); - szczegółowe zapoznanie się z sytuacją osobistą każdego wychowanka (akta osobopozn. + rozmowa kierowana); - zawieranie kontraktów pozytywnych (wsparcie, pomoc indywidualna, itp.); - egzekwowanie przestrzegania regulaminów i porządku dnia; - uczestnictwo w - wprowadza stażystę do grup (sygnalizując poparcie dla niego – „cedowanie autorytetu”); - analizuje i wyjaśnia poszczególne elementy zakresu obowiązków wychowawcy; - ustala zakres współpracy ze stażystą, prognozuje przebieg stażu; - ułatwia dostęp do dokumentacji grup, akt wychowanków, aktów prawnych (ustaw i rozporządzeń, regulaminów); - monitoruje relacje stażysty z wychowankami; - konsultuje wszelkie decyzje zawodowe stażysty; - opiniowanie przydzielenia stażysty do docelowej grupy wychowawczej (najlepiej do grupy opiekuna); - obecność przy pierwszym dyżurze w docelowej grupie; - pomoc w określeniu warsztatu predyspozycji własnych pożytecznych w pracy z grupą; - określenie typu relacji z grupą (manipulator, autokrata, dyplomata, sojusznik przeciw stagnacji, itp); - pomoc w treningu asertywności (odmowa, nakaz, zakaz); - konsultowanie decyzji stażysty, jako wychowawcy 32 ZADANIA ZESPOŁU PROGRAMOWEGO - dyskretna obserwacja relacji z wychowankami; - dyskretny wywiad wśród wychowanków o sytuacji stażysty; - jawne deklarowanie lojalności wobec nowego kolegi („cedowanie autorytetu”); - zdecydowane demonstrowanie jedności kadry – „co zrobiłeś jemu, zrobiłeś mnie...”; - dyskretne monitorowanie zachowań i postaw stażysty w celu uniknięcia utrwalania postaw niepożądanych; - instruktaż i objaśnienia podczas posiedzeń zespołu wychowawczego i innych gremiów pedagogicznych; - zdecydowana i natychmiastowa reakcja na prowokacje ze strony wychowanków; - j.w.; - organizowanie hospitacji koleżeńskich u i dla stażysty; - budowanie klimatu pozytywnej oceny stażysty w grupie i w internacie( np. manipulacja „reklamą”); - demonstrowanie partnerstwa w pracy; - prezentowanie i analiza własnego warsztatu ulubionych metod wychowawczych (metodologii pracy resocjalizacyjnej); - pomoc w poznaniu i stosowaniu zagadnień dotyczących IPR; ZAGROŻENIA - niebezpieczne skrócenie dystansu pomiędzy stażystą a wychowankami; - zawieranie kontraktów negatywnych („spokój za papierosy”); - brak nawyku kontroli liczby wychowanków, zamykania krat, pilnowania kluczy, zbyt duża ufność wychowankom – jako potencjalne źródło zagrożeń; - wzrost zagrożenia ucieczkowego i wystąpienia wydarzeń nadzwyczajnych; - naśladowanie przez stażystę biernego modelu pracy („przetrwać w pokoju nocnym”); - oczekiwanie tzw. „autorytetu instytucjonalnego”; - próby powielania relacji doświadczonych wychowawców z wychowankami; - skracanie dystansu w myśl źle pojętej solidarności i integracji grupowej; - kontrakty negatywne (jw); - stosowanie środków dopingujących przez stażystę (alkohol, leki, nadużywanie nikotyny); - uleganie wychowankom w sytuacji braku kontroli ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. III – usamodzielnianie (4 - 6 miesięcy) IV – kreowanie autorytetu własnego (brak cezury czasowej) zajęciach otwartych i hospitacjach koleżeńskich; - pisanie i zatwierdzanie konspektów zajęć wychowawczych w grupie; inspekcyjnego; - pisanie i zatwierdzanie konspektów zajęć wychowawczych w grupie; - kontrolowane przejęcie części obowiązków opiekuńczowychowawczych w grupie; - objęcie patronatu nad poszczególnymi wychowankami; - wypracowanie pozycji leadera w grupie wychowawczej (przynajmniej w zakresie podstawowej kontroli) w fazie realizacji zadań zleconych (wykonywanie zadań, ustaleń, zaleceń); - hospitacje koleżeńskie zajęć wychowawczych i ich omawianie; - samodzielne prowadzenie zajęć dydaktycznowychowawczych; - uczestnictwo w zajęciach otwartych; - pisanie i zatwierdzanie konspektów zajęć wychowawczych w grupie; - podejmowanie konstruktywnych ingerencji w rzeczywistość grupy (własna inicjatywa i realizacja); - przejęcie kontroli nad grupą (wygrana konfrontacja lub negocjacje); - j.w.; - wspieranie w budowaniu konstruktywnych relacji z grupą; - przydzielenie zadań w grupie – omówienie i kontrola; - przydzielenie patronatu (instruktaż i pomoc merytoryczna); - organizowanie hospitacji zajęć własnych i koleżeńskich; - ukierunkowanie poszukiwań w zakresie rozwoju warsztatu pedagogicznego stażysty; - kontrola i mertoryczna pomoc stażyście w rozwoju jakościowym planowania pracy wychowawczej; - obserwacja i pomoc w samodzielnym i aktywnym uczestnictwie stażysty w pracach zespołu wychowawczego i innych gremiów pedagog.; - konsutowanie inicjatyw własnych stażysty; - organizowanie zajęć otwartych; - udzielanie bieżącej pomocy w międzygrupowej w załatwianiu problemów funkcjonowania grupy stazysty (np. pożyczanie, udostępnianie narzędzi, środków, itp.); - wspieranie i kontrola rozwoju warsztatu metodycznego stażysty; - konsultacja rozwiązywania problemów zgłaszanych przez stażystę; - wspieranie budowania autorytetu wychowawczego stażysty; - asekuracja ewentualnej konfrontacji z wychowankami; - organizowanie zajęć otwartych i hospitacje koleżeńskie; - wspieranie własnych inicjatyw pedagogicznych stażysty przez aktywne uczestnictwo w ich realizacji; - asekuracja ewentualnej konfrontacji z wychowankami; 33 (niekonsekwencje postaw); - ukrywanie niepowodzeń, lęków ; - pozorne korzystanie z superwizji; - ukrywanie przeżyć, emocji i problemów przed opiekunem stażu; - ukrywanie niepowodzeń; - zagrożenie wydarzeniami nadzwyczajnymi (ucieczki, samookaleczenia, pobicia,itp.); - nasilanie się postaw nieasertywnych (wycofanie) w obawie przed konfrontacją; - ujawnienie braku predyspozycji przywódczych (do kiuerowania zespołem, kreowania jego rzeczywistości i przyszłości); - konfrontacja z wychowankami; ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. 6. WNIOSKI. Prawidłowa, to jest rzetelna a nie „papierowa” realizacja proponowanych rozwiązań systemowych wspierania adaptacji zawodowej wychowawców stażystów będzie, zdaniem autora pracy, szansą na konstruktywne rozwiązanie „syndromu roku 2006”, gdyż pozwoli przerwać niekorzystną tendencję w obszarze polityki kadrowej zakładu i stworzyć warunki do ewolucyjnego procesu wymiany kadry pedagogicznej placówki. Program ten ma i tę zaletę, że jego pełna realizacja stanowić będzie silny bodziec motywacyjny dla „starej” kadry, której niekiedy przydać się może konieczność podwyższenia własnej aktywności zawodowej, aby sprostać wymaganiom programowym oraz może to być doskonała okazja do treningu form warsztatowych w pracy wychowawczej, które ząb czasu i rutyna zepchnęły w niebyt. Jest to także okazja do refleksji porównawczej obszarów własnej przydatności i aktywności zawodowej w odniesieniu do ciągle ewoluującej sytuacji wychowawczej w zakładzie poprawczym, jako odzwierciedleniu bardziej ogólnych procesów zachodzących w społeczeństwie. Podczas całej realizacji programu najistotniejsze jednak jest to, by nie tracić z oczu nadrzędnego celu w postaci adaptacji zawodowej a nie przystosowania zawodowego nowych wychowawców tak, aby efektem końcowym było ukształtowanie aktywnego, twórczego i krytycznego wobec rzeczywistości zakładowej pracownika rokującego nadzieję na długą i ofiarną służbę resocjalizacyjną w strukturach zakładu poprawczego. 34 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. 7. ANEKS. ILUSTRACJA FOTOGRAFICZNA ZAKŁADU POPRAWCZEGO W JERZMANICACH ZDROJU. Fot.1. Brama wjazdowa do zakładu i widok na budynek internatu. Fot.3. Budynek internatu. Fot.2. Od lewej widok na salę gimnast., budynek internatu, bud. administracji. Fot.4. Budynek szkoły. Fot.5. Warsztaty szkolne. Fot. 6. Izba przejściowa. Fot.7. Od lewej bud. administracji i szpitalik. 35 ADAPTACJA ZAWODOWA WYCHOWAWCY STAŻYSTY W ZAKŁADZIE POPRAWCZYM W JERZMANICACH ZDROJU Poraca dyplomowa pod kierunkiem dra Mariana Oczachowskiego. 8. BIBLIOGRAFIA. 1. Czesław Czapów; Wychowanie resocjalizujące, elementy metodyki i diagnostyki; Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980.; 2. Marian Dobrzyński; Kierowanie kadrami; Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1978.; 3. Michał Godlewski (red.), Stanisław Krawcewicz (red.), Tadeusz Wujek (red.); Pedagogika, podręcznik akademicki; Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975.; 4. Stanisław Jedlewski; Zakłady Poprawcze; [w:] Wojciech Pomykało (red.); Encyklopedia Pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993.; 5. Romuald Kończyk; Adaptacja społeczno – zawodowa młodych nauczycieli; Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1977.; 6. Rajmund Kowalczyk; Podstawy psychologii, socjologii i organizacji pracy; Państwowe Wydawnictwo Szkolnictwa Zawodowego, Bytom 1973.; 7. Leszek Krzyżanowski; Podstawy nauki zarządzania; PWN, Warszawa 1985.; 8. Jerzy Łęgowski (red.); Polityka kadrowa w zakładzie pracy; Książka i Wiedza, Warszawa 1978.; 9. Ewa Masłyk – Musiał; Społeczeństwo i organizacja, socjologia organizacji i zarządzania; Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin 2001.; 10. Jan Szczepański; Środowisko wychowawcze, [w:] Wojciech Pomykało (red.), Encyklopedia Pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993.; 36
