Neurokognitywistyka WYKŁAD 5 Nowe metody badawcze III
advertisement
Neurokognitywistyka WYKŁAD 9 Zachowania instynktowne. Zachowania obronne. Fobie. Depresja. Agresja. Prof. dr hab. Krzysztof Turlejski Uniwersytet kardynała Stefana Wyszyńskiego Instytut Biologii Doświadczalnej PAN Rozum, emocje, reakcje nieświadome • Nie jest możliwe zareagowanie na zaistniałą sytuację w sposób ściśle wyrozumowany (wyłącznie na zasadzie analizy kognitywnej, bez automatyzmów i emocji). • Ta sama informacja docierająca do układu nerwowego pobudza zarówno ośrodki korowe, inicjując procesy kognitywne, jak i (wcześniej) łuki odruchów oraz ośrodki układu emocji, inicjując reakcje nieświadome (odruchowe i instynktowne) oraz reakcje emocjonalne. Bez emocji nie ma motywacji do świadomego działania. Opinia Josepha Le Doux „Mimo oczywistego znaczenia emocji w ludzkim życiu, naukowcy wciąż nie są w stanie w pełni zdefiniować tego zjawiska” Neurolog, światowej sławy autorytet w dziedzinie nauk medycznych. Poszukuje raczej biologicznych niż psychologicznych podstaw zrozumienia naszych emocji. Jest twórcą najbardziej wyczerpującego opracowania podsumowującego wpływ emocji, zwłaszcza strachu i lęku na działanie różnych ośrodków mózgu. W toku ewolucji wzrastała złożoność struktur i reakcji • Najbardziej „automatyczne”, najmniej „kognitywne” sposoby odpowiedzi na bodźce ze świata zewnętrznego są generowane przez ewolucyjnie najstarsze struktury układu nerwowego. • U strunowców, kuzynów kręgowców, podobnych budową do wspólnych praprzodków rdzeń kręgowy to 80-90% ośrodkowego układu nerwowego, a mózgowie to 10-20%. • U ptaków i ssaków te proporcje odwróciły się. Prototyp układu nerwowego kręgowców. Lancetnik (strunowiec, ale nie kręgowiec) i rekin (kręgowiec). U lancetnika przednią częścią mózgu jest nieparzysty pęcherzyk węchowy. Jedyne oko wyrasta do góry ze środkowej części mózgu. Rdzeń kręgowy ma masę większą od masy mózgu. Mózg rekina jest stosunkowo niewielki, ale ma już 5 zasadniczych części, wyróżnianych w mózgu wszystkich kręgowców. Odruchy i reakcje automatyczne • Do wykonania najprostszych odruchów (obronnych i posturalnych - np. odruch kolanowy) nie potrzeba mózgu, wystarczy rdzeń kręgowy. • Takie odruchy umożliwiają dostosowanie się do sytuacji najmniejszym kosztem. • „Wykrywacze kłamstw” są oparte na rejestracji nieświadomych odruchów uruchamianych przez stan emocjonalny. Aktywuje on poza kontrolą świadomości współczulny lub przywspółczulny obwodowy układ nerwowy, co powoduje możliwe do zarejestrowania reakcje układu naczyniowego, gruczołów potowych itd. Świadoma regulacja odruchów • Nie bylibyśmy w stanie funkcjonować bez tej automatycznej, nieświadomej integracji funkcji naszego organizmu. • Jednak i te odruchy mogą być modulowane przez stan emocjonalny i świadomą decyzję. • Mucius Scaevola („Leworęki”). Chciał zabić króla Etrusków, Porsennę, oblegającemu Rzym, ale go schwytano. By zademonstrować Porsennie determinację Rzymian, włożył do ognia prawą rękę i stojąc spokojnie pozwolił, by się spaliła. Instynkty • • • Instynkt (łac. instinctus – podnieta, popęd) – wrodzona zdolność zwierząt (także człowieka) do wykonywania pewnych czynności stereotypowych, nie wyuczonych, a właściwych dla danego gatunku i istotnych dla jego przetrwania. Pewne stany fizjologiczne i emocjonalne wyzwalają stereotypowe zachowania. Osobnik będący pod ich wpływem zachowuje się w przewidywalny, właściwy dla gatunku sposób. Osobnik działający pod wpływem instynktu nie ma świadomości, że jego wybór reakcji jest ograniczony, choć w rzeczywistości działa stereotypowo, automatycznie. Instynkt – poglądy etologów • W etologii instynkt definiowany jest jako wrodzona, dziedziczna zdolność do wykonywania pewnego ciągu zachowań typowego dla danego gatunku - motywowanego przez popędy, - wywoływanego i kierowanego przez specyficzne bodźce zewnętrzne, - prowadzącego do skutków, których osiągnięcie jest konieczne dla przeżycia osobnika lub utrzymania gatunku. • Zatem instynkt jest raczej czynnikiem scalającym szereg zachowań w jeden kompleks, często charakterystyczny dla danego gatunku, niż odrębnym typem zachowania. Instynkt – poglądy etologów • Według N. Tinbergena, G.P. Baerendsa, z fizjologicznego punktu widzenia u tzw. zwierząt wyższych instynkt jest generowany przez system hierarchicznie zorganizowanych ośrodków nerwowych w mózgu: - popędowych, wytwarzających tzw. mechanizmy wyzwalające oraz - efektorowych (np. ruchowych), odpowiedzialnych za przejawianie się łańcucha działań instynktowych, związanych z określonym zadaniem biologicznym. • Jak zauważyli następcy Tinbergena, instynkty nie są od siebie oddzielone w organizacji ośrodków sterujących zachowaniem: większość z nich ma wspólne elementy początkowe, którymi są zwykle zwiększona ruchliwość lokomotoryczna i zwiększony ogólny poziom pobudzenia (mechanizm noradrenergiczny). Czy ludzie postępują instynktownie? • Przykładowe instynktowne działania ludzi: - instynkt rozrodczy; wybór partnera – blok kazirodczy, wybór odmienności, a jednocześnie imprinting na rodzica płci przeciwnej; - chęć posiadania dzieci, instynkt opieki nad potomstwem, karmienia; bodziec wyzwalający „reakcję na dziecko” - zachowania terytorialne, także jako składowa patriotyzmu; - neofobia pokarmowa dzieci w wieku 2-10 lat. Pojęcie zachowania instynktownego miało ważne znaczenie w teoriach Karola Darwina i etologów, a wśród psychologów u Williama Jamesa i Zygmunta Freuda. Instynktowna regulacja zachowania ogranicza świadomość kompulsywności takiego działania, jego biologicznie zaprogramowanej motywacji. Trójkąt trzech cesarzy w Mysłowicach (przed WWI) • Trzy cesarstwa zamierzały bronić zbrojnie i nie szczędząc krwi praw, każde do swojego brzegu na tym zapomnianym dziś skrawku ziemi u zbiegu dwóch rzeczek w Mysłowicach. Egzekwowały też surowo cła za przeniesienie towarów na drugi brzeg. Mechanizmy przerzutowe instynktów • Tinbergen zwrócił uwagę na to, że działania przerzutowe prowadzą do „krzyżowania się” różnych instynktów, wykonywania mozaiki reakcji motywowanych różnymi instynktami. • W konflikcie emocji lub motywacji (np. jednoczesna tendencja do ataku i ucieczki) mogą pojawić się sztywne wzorce zachowania z innego repertuaru (np. pielęgnacji ciała, również u ludzi — jak drapanie się po głowie, pocieranie twarzy). Są to tak zwane działania przerzutowe. • Działania instynktowne często opisywane są jako „wewnętrzna potrzeba” i trudne do kontroli kognitywnej. Wszechobecne emocje • Tylko najprostsze odruchy rdzeniowe nie wymagają istnienia emocji. • Poza tym, nie ma żadnej formy aktywności, w tym uczenia się i zapamiętywania, która przebiegała by czysto kognitywnie, bez udziału emocji. Działania instynktowne bardzo silnie zależą od emocji. Emocje motywują do działania. • Percepcja bodźców równolegle uruchomia procesy poznawcze i układy generujące emocje. • Wcześniej wywołane emocje wpływają na procesy uwagi i procesy poznawcze. • Zatem, prawie nigdy nie ma myślenia bez emocji. • Natomiast częste są reakcje emocjonalne i instynktowne z bardzo małym udziałem elementów kognitywnych. Definicje emocji we współczesnej psychologii i neurofizjologii • We współczesnej psychologii termin „emocja” oznacza proces specyficznej regulacji psychicznej (a jednocześnie fizjologicznej) uruchomiany przez bodźce biologicznie lub subiektywnie ważne dla jednostki. Jednocześnie powstaje też subiektywne odczucie psychiczne, właściwe dla danej emocji. • W neurofizjologii terminem tym opisuje się procesy zachodzące na skutek pobudzenia pewnych ściśle określonych struktur mózgu, mające swój aspekt fizjologiczny i ruchowy, równocześnie motywujące do działania i uczenia się. Kognitywna teoria emocji • Teoria Schachtera i Singera, czyli Teoria dwóch czynników: – 1. Zmiana fizjologiczna – 2. Interpretacja kognitywna Według tej teorii po odczuciu zmiany fizjologicznej poszukuje się jej przyczyny w otaczającym środowisku i zgodnie z odkrytą przyczyną interpretuje się zmiany fizjologiczne jako poszczególne emocje. Ostatnio podobne poglądy głosił Damasio. Wydaje się jednak, iż teoria ta nie wyjaśnia wszystkich znanych faktów. Biologiczne uwarunkowania agresji • Agresja jest starym mechanizmem biologicznym. Za osobnicze różnice w poziomie agresji w 50% odpowiadają geny i reakcje instynktowne, w 10% wpływ środowiska. Pozostałych czynników nie potrafimy dokładnie określić. • Poziom agresji często zależy od stanu fizjologicznego w danym momencie. Matki karmiące są bardzo agresywne, gdy uznają, że dobro ich potomstwa jest zagrożone. • Wysoki poziom testosteronu u młodych, samotnych mężczyzn jest jednym z najbardziej znanych czynników korelujących z wysoką agresywnością. Wtórna interpretacja kognitywna (racjonalizacja) „powodów” agresji. • Jednak u osoby, która przegrała walkę, poziom testosteronu spada, a u zwycięzcy rośnie. A więc w tym przypadku status społeczny warunkuje poziom testosteronu, nie odwrotnie. Rozwój zachowań agresywnych • Agresja pojawia się już u dzieci w pierwszym roku życia. • Około drugiego-trzeciego roku życia często pojawiają się ostre napady agresji, zarówno wobec rówieśników i dorosłych. Wobec dorosłych napady „temper tantrum” są często próbą wymuszenia czegoś, n.p. kupienia zabawki. • W tym czasie kora czołowa jest jeszcze słabo rozwinięta i bardzo słabo hamuje agresję, a dziecko ma małe doświadczenie społeczne i nie przewiduje negatywnych skutków swojego zachowania. • Z wiekiem uczymy się kontrolować i stopniować agresję, zależnie od kontekstu społecznego, co nie znaczy, że stajemy się mniej agresywni. Stąd wybuchy agresji ludzi w sytuacji rozpadu władzy (n.p. katastrofy i bunty spoleczne). Biologiczne znaczenie agresji • Agresja wielokrotnie bywa niezbędna. Jest to jeden ze sposobów na wywalczenie sobie wysokiej pozycji społecznej, co przekłada się na dostęp do różnych pożądanych zasobów. • Dla wszystkich gatunków szczególnie biologicznie cenne są: pokarm, bezpieczne schronienie, terytorium, zdolne do rozrodu samice. • W ostatecznym rachunku chodzi o przekazanie własnych genów następnemu pokoleniu i zapewnienie mu środków do życia. • Gdyby do populacji, w której zupełnie nie było by przemocy, ani walki o dobra, nagle wkroczyłby osobnik agresywny lub konsekwentnie egoistyczny, to pokonałby wszystkich konkurentów, zdobył większość zasobów oraz samice (w przypadku ludzi - kobiety) i szeroko rozprzestrzenił swoje geny. Zatem następne pokolenie było by znacznie bardziej agresywne. Doświadczenia z drażnieniem struktur mózgu • Jose M. Rodriguez-Delgado i inni neurofizjolodzy w latach 1950-tych wykonywali eksperymenty na zwierzętach, a następnie na ludziach, którym wprowadzano do mózgu elektrody drażniące, dla opanowania ich ataków padaczkowych. • Delgado stwierdził, że, „Stymulacja różnych punktów ciała migdałowatego i podwzgórza u czterech pacjentów spowodowała u nich całe spektrum stanów emocjonalnych, takich jak uczucie przyjemności, uniesienia, głęboką koncentrację na pewnej myśli, poczucie dziwności sytuacji, całkowite zrelaksowanie, kolorowe wizje, lęk i inne efekty.„ • Doświadczenia Delgado pokazały, że aktywność pewnych struktur podkorowych może wywołać równocześnie obiektywne objawy i subiektywne odczucia emocji, że zatem należy uznać, że są to struktury które generują te emocje. Delgado miał nadzieję, że otwiera drogę do kontroli ludzkich emocji. Główne struktury mózgu kontrolujące emocje: • Badanie skutków uszkodzenia lub drażnienia różnych struktur mózgu wykazało, że najważniejszymi strukturami anatomicznymi generującymi emocje są: – – – – Pień mózgu Podwzgórze Ciało migdałowate Struktury podstawy przodomózgowia (jadro półleżące, jądra przegrody) – Struktury hipokampa – Jądra przednie i przyśrodkowe wzgórza. – Kora zakrętu obręczy i kora przedczołowa Reakcje obronne – zależność od istoty szarej pnia mózgu Pobudzenie dolnej części – pasywne reakcje na zagrożenie (znieruchomienie, zwolnienie akcji serca, obniżenie ciśnienia) Pobudzenie górnej części – reakcje aktywne. Podniesienie ciśnienia krwi i częstotliwości pracy serca. Pobudzenie tylnej części – ucieczka. Pobudzenie przedniej części – atak obronny. • Reakcje te są automatyczne, wykonywane wcześniej, nim zostaną uświadomione. Pień mózgu • W pniu mózgu, oprócz jader ruchowych, czuciowych i kontrolujących sen i czuwanie znajdują się najstarsze ośrodki związane z kontrolą pobudzenia oraz emocji i zachowań obronnych i agresywnych. • Istota szara okołowodociagowa zawiera podłużne pasma komórek zawiadujących reakcjami obronnymi. Jest to neurologiczne podłoże reakcji obronnych typu „siedź cicho, walcz lub uciekaj”. • Pacjenci z uszkodzeniami pnia mózgu mogą mieć niekontrolowane napady agresji, smutku, płaczu, strachu. Często napady te, pomimo zewnętrznych objawów emocji nie są świadomie odczuwane jako związane z przeżywaniem emocji. Widoczna jest tu dysocjacja zachowania i subiektywnego odczucia emocji. • Tak więc, same objawy emocji nie dowodzą psychicznego odczuwania stanów emocjonalnych. Podwzgórze Podwzgórze jest niewielką strukturą (u człowieka 3,5 cm3) leżącą u podstawy mózgu. Nad nią leży wzgórze, od dołu związana jest z nim przysadka. Jest to najważniejszy ośrodek mózgu integrujący wydzielanie hormonów i zachowania zależne od nich, reakcje układu wegetatywnego, reakcje na stres i emocje. Funkcje podwzgórza • Podwzgórze jest centralnym układem kontrolującym i regulującym: • - wydzielanie hormonów • - ciśnienie krwi • - rytm oddychania • - temperaturę ciała – drżenie i pocenie się • - odżywianie (jedzenie, picie) • - cykl płciowy, emocje i zachowania seksualne, a także zachowania rodzicielskie • Podwzgórze jest również jedną z ważnych struktur kontrolujących emocje. Skutki pobudzenia podwzgórza • Podrażnienie określonych części podwzgórza silnie motywuje zwierzę do wykonywania czynności związanych z osiąganiem stanu przyjemności, lub – odwrotnie - ich zaniechania, gdy potrzeby są zaspokojone, albo gdy wskutek pewnego działania powstają nieprzyjemne emocje. • Po takim doświadczeniu zwierzę uczy się też reakcji na kontekst: podąża do miejsc, gdzie odczuwało reakcje pozytywne i ucieka od miejsc, gdzie odczuwało reakcje negatywne. Reakcja ta wymaga posiadania pamięci przestrzennej (hipokamp). • W ten sposób zwierzę (człowiek także) uczy się reagować emocjonalnie na miejsce w którym coś się stało lub na podobną sytuację. Jest to ważny mechanizm biologiczny unikania zagrożeń. Lęk i wstręt. Ciało migdałowate • Część korowo-przyśrodkowa (pobudzająca; generacja lęku) • Część podstawno-boczna (hamująca; generacja strachu) Ciało migdałowate jest głownym elementem systemu alarmowego. W reakcji na napływające od • Sygnały sensoryczne docierają układów percepcyjnych sygnały do wzgórza a stąd bezpośrednio ciał migdałowate wyzwala emocje do ciała migdałowatego, które automatycznie „ocenia”, czy towarzyszące reakcjom występuje zagrożenie dla bytu obronnym. Jednocześnie jednostki lub innych osób. aktywuje podwzgórze, co uruchamia wydzielanie hormonów • Te same sygnały płyną do kory nowej, gdzie następuje ich stresu przygotowując ciało do obiektywna ocena i rozpoznanie. walki lub ucieczki. (Joseph LeDoux) Choroby afektywne: fobie • Większość fobii jest związana z hiperaktywnością ciała migdałowatego, lub niemożnością zahamowania jego aktywności przez korę czołową. – akrofobia - lęk wysokości, – wenerofobia - lęk przed zarazkami i chorobami (Michal Jackson); – arachnofobia - lęk przed pająkami – antropofobia - lęk przed ludźmi – agorafobia - lęk przed otwartymi przestrzeniami, to najczęściej spotykana fobia, częściowo instynktowna. – klaustrofobia - lęk przed zamkniętymi przestrzeniami, przciwieństwo agorafobii. – nadmierna trema, – strach przed lotem samolotem. – fobia brudu - całe życie w wannie? Skutki uszkodzenia ciała migdałowatego: ślepota psychiczna i emocjonalna • Obustronne uszkodzenie ciała migdałowatego przez chorobę albo uraz powoduje u ludzi: – manie, hiperseksualność – upośledzenie pamięci – trudności w rozpoznawaniu emocji na twarzach innych ludzi, zwłaszcza strachu i gniewu (prozopagnozja) – niemożność rozpoznawania przedmiotów. Zespół Klüvera-Bucy'ego Przy uszkodzeniach ciała migdałowatego u naczelnych (także ludzi) obserwowano: - hiperreaktywność - utratę lęku (brak reakcji strachu) - patologiczne formy popędu płciowego (kopulacja z przedmiotami) - próby jedzenia obiektów niejadalnych, zanik wstrętu (część przyśrodkowa) - zanik reakcji obronnych i obniżenie reakcji agresywnych Syndrom kompulsywno-obsesyjny • Uporczywe, niemożliwe do zahamowania powtarzanie pewnych czynności nie prowadzących do celu nazywamy syndromem kompulsywno-obsesyjnym. (termin angielski: OCD, obsessive-compulsive disorder). • zachowanie przeniesione, • uporczywe powtarzanie czynności i niezdecydowanie, • spontaniczne stereotypie • syndrom Tourette‘a (niemożliwe do zahamowania zachowanie nieprzyzwoite). Mechanizmy zaburzeń obsesyjnokompulsywnych • Jako przyczynę OCD postuluje się zaburzenie aktywności ciała migdałowatego, jego zbyt słaby wpływ na zachowanie. • Natomiast zbyt niska aktywność jąder migdałowatych wzmaga skłonności psychopatyczne. • Zdolność do odczuwania umiarkowanego strachu, lęku i awersji są konieczne, byśmy reagowali normalnie. • Badania na zwierzętach wykazały, że ważną rolę w stanach maniakalnych gra również rozregulowanie mechanizmów serotonergicznych i dopaminergicznych. • Ostatnio podkreśla się rolę neuroaktywnych peptydów, takich jak cholecystokinina, kortykoliberyna, neuropeptyd Y czy tachykininy. Syndrom kompulsywno-obsesyjny i stres • Objawy OCD pojawiają się lub wzmagają w sytuacji napięcia emocjonalnego lub stresu. Są wówczas analogiczne do popędowej aktywności przeniesionej obserwowanej u zwierząt (na przykład czyszczenie się w sytuacji stresu). • Zarówno u zwierząt, jak i u osób zdrowych stres wywołuje zachowania stereotypowe, które jednak zanikają w miarę przyzwyczajania się do sytuacji stresującej (habituacji). • Natomiast u ludzi cierpiących na OCD powtarzający się stress zawsze wywołuje zachowania stereotypowe. Kora wyspy a ciało migdałowate Centralna część ciała migdałowatego połączona jest obustronnie z korą wyspy. FUNKCJE KORY WYSPY • Drażnienie kory wyspy aktywuje układ przywspółczulny (acetylocholina): – – – – – rozszerzenie źrenic, zmiana rytmu oddychania, zwolnienie rytmu pracy serca, spadek ciśnienia tętniczego, ruchy kończyn. • Zniszczenie kory wyspy łagodzi reakcje emocjonalne wywołane bodźcami bólowymi. Prowadzi jednak również do braku reakcji emocjonalnych, co przypomina zespół autyzmu. • W innej części wyspy znajdują się inne okolice korowe, np. okolica smakowa. Funkcje kory wyspy • Kora wyspy gra ważną rolę w analizie bólu, strachu, wstrętu, złości, smutku i szczęścia. • Jest też kluczową strukturą w tworzeniu poczucia przymusu wykonania pewnych czynności związanego z uzależnieniami narkotycznymi, jak i z uczuciem głodu. • Prawdopodobnie jedną z jej ról jest interpretacja zmian stanów ciała powstających w wyniku emocji, co pozwala na ich ocenę i zapamiętanie, uprzytomnienie, świadomość emocji (por. teorię Williama Jamesa). • Przednia część kory wyspy oraz przednia część kory zakrętu obręczy (aCC) u człowieka i małp naczelnych zaangażowane są w procesy poznawczo-emocjonalne związane z samoświadomością i empatią. Neurologiczny mechanizm agresji i jej hamowania • Struktury wyzwalające agresję leżą w przedniej części pnia mózgu i w bocznym podwzgórzu. • Ciało migdałowate, a także struktury tylnej części pnia mózgu tłumią agresję, a wyzwalają lęk i strach. • Czynne zachowania agresywne są hamowane przez korę czołową. Aktywność kory czołowej hamuje jawne zachowania agresywne, pomimo subiektywnego odczuwania agresji. • Modulacja agresji odbywa się również przez skomplikowaną interakcję z poziomem neurotransmiterów i hormonów. Płeć i agresja • Mężczyźni są bardziej agresywni niż kobiety. A może tylko silniejsi i pewniejsi swojej siły? Przykład: sowieckie łagry dla kobiet, gdzie tworzyły one własną hierarchię, bez mężczyzn. • Androgeny (hormony męskie), w tym głównie testosteron, zwiększają agresję, albo zmniejszają kontrolę nad nią. • Nadmężczyźni - czyli osoby, które zamiast jednego chromosomu Y od ojca mają dwa takie chromosomy (w sumie XYY) – mają wyższy poziom testosteronu, są więksi, bardziej agresywni, mają ostry trądzik, obniżone IQ i są nadreprezentowani w więzieniach. • Na całym świecie ponad 90% napastników i ofiar agresji stanowią mężczyźni w wieku od 17-18 do około 30 lat. • Jedna trzecia zabójstw bierze się z powodów błahych. Ofiara nieuprzejmie się odezwała, potrąciła, obraziła, popchnęła. Albo napastnik chciał komuś zaimponować. Tylko niektórzy stają się agresywni i aspołeczni w wyniku złego traktowania • Dorośli, którzy byli maltretowani jako dzieci (lub później) nie muszą być w wieku dorosłym ponadprzeciętnie agresywni. • „Niewolnica Isaura”. • Złe traktowanie w dzieciństwie zwiększa agresję tylko u tych, którzy mają naturalnie niski poziom enzymu monoaminooksydazy (MAO), a w związku z tym wysoki poziom serotoniny i noradrenaliny. Neuromodulatory i agresja • Na przejawiany poziom agresji wpływają też receptory neuromodulatorów - dopaminy, noradrenaliny i serotoniny. Wiadomo, że osoby bardziej agresywne mają trochę inne warianty receptorów reagujących na te substancje. • U osób, które mają niski poziom MAO (monoaminooksydazy, enzymu, który rozkłada neuromodulatory) dopamina, noradrenalina i serotonina działają w mózgu dłużej. • Osoby te są bardziej pobudliwe. Serotonina i autoagresja • W krajach zachodnich więcej ludzi popełnia samobójstwo, niż ginie w wypadkach samochodowych. • Wojsko USA traci wielokrotnie więcej żołnierzy na skutek samobójstw (ok. 8000 rocznie), niż wyniku udziału w akcjach wojskowych. • Samobójstwa popełniają często ludzie, którzy nigdy nie opuścili koszar i ojczyzny. • Jeszcze wyższy jest odsetek samobójstw wśród weteranów wojen poza USA, także tych, którzy osobiście nie uczestniczyli w starciach zbrojnych. • Psychiatrzy wojskowi przepisują żołnierzom środki antydepresyjne (podnoszące poziom serotoniny i noradrenaliny !) wielokrotnie częściej, niż cywilni. Powszechnie stosowane leki antydepresyjne zwiększają poziom agresji prowadzącej do przemocy • 1. Varenicline (Chantix) 18-krotnie zwiększa częstotliwość zachowań agresywnych. Stosowany w terapii przeciwnikotynowej, działa na nikotynowe receptory acetylocholiny. • 2. Fluoxetyna (Prozac), paroksetyna. 10-11x. Antydepresanty, podnoszą poziom serotoniny i dopaminy. • 3. Amfetaminy (różne) 10x. Używane w leczeniu ADHD, wpływają na poziom dopaminy i noradrenaliny. • 4. Atomoxetine (Strattera) 9x. Używane w leczeniu ADHD, wpływają na poziom noradrenaliny. • 5. Triazolam (Halcion) 9x. Benzodiazepiny używane w leczeniu bezsenności. Mogą uzależniać. • 6. Fluvoxamine (Luvox) 8x. Antydepresant, w pływa na poziom serotoniny. • 7. Venlafaxine (Effexor), a także podobny do nich Pristiq. 8x. Wpływją na poziom serotoniny i noradrenaliny. Używane w leczeniu depresji i stanów lękowych. Społeczne uwarunkowania agresji • Philip Zimbardo przeprowadził w latach 1970tych słynny eksperyment, w którym podzielił zdrowych psychicznie i nigdy nie karanych studentów na „więźniów” i „strażników”. • Po kilku dniach musiał przerwać eksperyment, bo przemoc „strażników” wobec "więźniów" wymknęła się spod kontroli. Nastąpił całkowity zanik kognitywnej kontroli zachowania. • Tego typu agresję przejawiają zarówno mężczyźni, jak i kobiety (vide – służba więzienna USA w Iraku) Hierarchia tłumi agresję • Choć hierarchia społeczna może narzucać zachowania sprzeczne z naturalnymi zachowaniami jednostki, to jest ona niezbędna do funkcjonowania społeczeństwa. • Hierarchia stabilizuje sytuację społeczną i ogranicza rywalizację o władzę, co zmniejsza poziom przemocy. • Paradoksalnie więc, umiarkowana, możliwa do przewidzenia przemoc (na ogół nie kończąca się rozlewem krwi) prowadzi do pokoju. Gdyby nie hierarchia, to walki o władzę byłyby znacznie bardziej krwawe. • Niebezpieczeństwa stanu anarchii • Wiedza o sile i agresji „jednostki alfa” tłumi agresję u znacznej liczby jej konkurentów. Psychologia tłumu • W tłumie nie ma hierarchii, panuje równość. • Tłum jest zbiorowiskiem nie znających się jednostek, które nie czują wobec siebie osobistych zobowiązań. • Tłum może być całkowicie emocjonalnie obojętny, wówczas jego członkowie nie traktują innych członków tłumu jako osoby i nie zauważają ich potrzeb. • Tłum może też bardzo łatwo i silnie reagować emocjonalnie. Wówczas wśród członków tłumu zanika racjonalna kontrola emocji. • Członkowie tłumu mogą ulec niewytłumaczalnej panice lub wspólnie popełnić zbrodnie, których by nigdy nie popełnili jako pojedynczy ludzie. • Agresja tłumu demonstrującego przeciw przemocy. • Policyjna definicja tłumu: trzy lub więcej osób. Wojna • Także szympansy prowadzą prawdziwe wojny. • Wojna jest zbiorową agresją samców jednej grupy, wobec samców innej grupy. • Stawką jest rozszerzenie terytorium i „wykończenie” samców (często też ich dzieci) z innej grupy. Samic z reguły się nie zabija, tylko zagarnia, albo same przechodzą do silniejszej grupy, która daje lepszą ochronę. • Podczas wojen prowadzonych przez ludzi gwałty na kobietach są powszechnością. Gwałt daje mężczyźnie szansę na przekazanie swoich genów w sytuacji, gdy w każdej chwili może stracić życie. • Żołnierz, z reguły jest długo odseparowany od swojej partnerki. Jednocześnie mało ryzykuje, szczególnie, jeśli obca kobieta nie ma obrońców. • Dodatkowo żołnierze na wojnie są w silnym stresie, a seks i alkohol dają możliwość chwilowego odprężenia. Przygotowania do wojny: my i oni • Dzieląc się na grupy, zarówno zwierzęta, jak i ludzie automatycznie tworzą podział "swój - obcy„. • We wszystkich kulturach powszechne jest przekonanie, że tylko my jesteśmy prawdziwymi ludźmi. Nacjonalizm i ksenofobia są głęboko ugruntowane w systemie plemiennym, w którym ludzkość żyła przez większość czasu swojego istnienia. • Powszechną konsekwencją jest dehumanizacja obcego, uznawanie go za podczłowieka lub zwierzę. • Rola „ja” jako ośrodka decyzyjnego maleje/zanika, przenoszona na przywódców i/lub grupę (społeczeństwo). „Rozkaz to rozkaz”. • Pozwala to uniknąć konfliktów moralnych, gdy się zabija lub wykorzystuje innego człowieka. Logika konfliktu i kompromisu. • W czasie konfliktów rozumowanie obu stron jest z reguły dalekie of logiki lub w ogóle brak jest rozumowania. • Obowiązuje „moralność Kalego”: moralne jest to, co jest dla NAS dobre/zyskowne, lub co szkodzi stronie przeciwnej. • Taki sam czyn popełniony przez stronę przeciwną jest oceniany jako „odrażający, przestępczy, amoralny” • Już sama konieczność zabicia człowieka, którego się nie zna, zmusza do wcześniejszej jego mentalnej dyskredytacji, odczłowieczenia. • Konflikt zagrażający istnieniu obu stron często zostaje zakończony dopiero wtedy, gdy każda ze stron na tyle uwolni się od emocji, by zrozumieć, na czym polegają żywotne interesy drugiej strony i je zaakceptować, bez zagrożenia własnych żywotnych interesów. • Dobry kompromis nikogo nie zadowala. Biologia, cywilizacja i agresja • Choć agresja istnieje w każdym społeczeństwie, to jednak ryzyko zostania zabitym czy zgwałconym spada wraz z rozwojem cywilizacji. • W krajach nowoczesnych jest ono dużo niższe niż w większości pierwotnych społeczeństw zbieracko-łowieckich. • W Indiach, krajach muzułmańskich, Afryce – gwałty na kobietach istniały od zawsze. Albo było to „normalne”, albo jedynie zgwałcona kobieta, jako „zhańbiona” ponosiła konsekwencje. Obecnie – powolna zmiana nastawienia • W dzisiejszej Europie dwudziestokrotnie mniej ludzi umiera gwałtowną śmiercią niż w Europie średniowiecznej. Depresja • Depresja to najczęstsze zaburzenie psychiczne (występuje u 10 % dorosłej populacji). Na świecie na depresję cierpi około 121 milionów osób. W Polsce - 1,2-1,5 mln. Koszty jej leczenia są najwyższe spośród wszystkich chorób. • Najczęściej diagnozowana jest u osób pomiędzy 20-ym a 40-ym rokiem życia. • Depresja może się zaczynać nagle lub narastać powoli. • Od zwykłych zmian nastroju (określanych często jako chandra czy "dół") odróżnia ją większe nasilenie, wyraźnie dłuższy czas trwania objawów i poważne trudności w radzeniu sobie ze zwykłymi codziennymi obowiązkami. Najczęstsze objawy depresji smutek, przygnębienie, zniechęcenie, - poczucie wewnętrznej pustki, brak inicjatywy - wycofanie się z kontaktów społecznych - wzmożona uległość wobec innych - zaburzenia koncentracji - zaburzenia snu - brak apetytu - dolegliwości fizyczne i wegetatywne (bóle serca, głowy, zaburzenia żołądkowo-jelitowe) - poczucie winy i niskiej wartości. - Teoria biologicznego znaczenia depresji • Uważa się, że mechanizm depresji mógł powstać u zwierząt żyjących w grupach społecznych. • Biologiczną funkcją depresji byłoby zmniejszenie prawdopodobieństwa ponowienia ataków na osobnika, który przegrał walkę o zasoby lub pozycję społeczną. • Depresyjne zachowanie przegranego zmniejsza agresję zwycięzcy, co daje przegranemu szanse na pozostanie w grupie i doczekanie okazji podwyższenia swojego statusu i skutecznej reprodukcji. Wyuczona bezradność • Gdy pomimo wszelkich wysiłków nie osiągamy pożądanych skutków, a także nie jesteśmy w stanie uwolnić się z przykrej sytuacji, to przestajemy robić cokolwiek, walczyć i wysilać się, pogrążając się w stanie depresji i smutku. • Stan taki można także wywołać u zwierząt, uniemożliwiając im wyjście z nieprzyjemnej sytuacji (test Porsolta – pływanie bez możliwości wyjścia; test zawieszenia za ogon). • Środki antydepresyjne przywracają zdolność do dalszego działania zarówno ludziom, jak i zwierzętom, które popadły w taki stan. Stres a depresja • W powszechnym odczuciu najczęstszym powodem depresji jest stresująca praca lub zawód miłosny. • Jednak są to raczej przyczyny złego samopoczucia, obniżonego nastroju, niż prawdziwej depresji. • Silny stres, zamiast wywoływać depresję, pobudza do wysiłku i działa antydepresyjnie. • Znaczny procent ludzi cierpiących na depresję kończy samobójstwem. • Natomiast z relacji więźniów łagrów czy obozów koncentracyjnych wynika, że nie było tam epidemii samobójstw. • Ludzie, przebywający w strasznych warunkach i w stałym zagrożeniu utraty życia rzadko popadają w depresję, wręcz przeciwnie, wykazują się dużą aktywnością, aby przetrwać. A jeśli już rzeczywiście popadną w depresję, to bardzo szybko umierają. Wydzielanie serotoniny tłumi depresję • Serotonina jest produkowana w pniu mózgu przez jądra szwu, skąd aksony ich neuronów rozprzestrzeniają się na cały mózg. • Podczas ostrej fazy stresu układ ten zwiększa swoją aktywność. • Rola tego neuroprzekaźnika zależy od okolicy mózgu i receptora serotoninergicznego, który ulega aktywacji. • Istotną rolę w reakcji stresowej pełni receptor typu 5-HT1A, który współdziała z receptorami glukokortykoidowymi. • Zaburzenie tej interakcji może być czynnikiem wywołującym depresję. Pytania na egzamin • 1. Jakie są biologiczne uwarunkowania emocji strachu i lęku? Jakie znasz ich zaburzenia i na czym polegają? • 2. Jaki jest sens biologiczny agresji? Jak sytuacja społeczna warunkuje przejawianie agresji? • 3. W jakich sytuacjach powstają uczucia smutku i depresji? Jakie jest ich biologiczne znaczenie? Kiedy depresja staje się stanem patologicznym?
