Modyfikacja zachowań Typu A u dzieci

PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 1999, TOM 42, NR 4, 83-94
Modyfikacja zachowań Typu A u dzieci
Nina Ogińska-Bulik1
Zakład Psychologii Zdrowia, Instytut Psychologii Uniwersytetu Łódzkiego
TYPE A MODIFICATION IN CHILDREN
Summary. Type A behaviour pattern is one of the risk factor of coronary heart disease in adults. There is a necessity to
modify this behaviour in childhood before the unfavourable habits will become consolidated.
The modification of Type A behaviour programme, prepared by the author, concentrates mainly on modification of
aggressiveness and anger, but it is also to help children to acquire skills and knowledge how to make positive health decisions
and how to cope with stress.
The initiation of this programme entailed the reduction of Type A behaviour pattern in children, especially impatience
-aggression and also general aggressiveness and its elements. This reduction was observed first of all in Type A individuals. It
may decrese the risk of falling ill in adulthood and to contribute to a better development of young people.
W ostatnich latach coraz większą uwagę wzbudza problematyka zachowań Typu A u dzieci. Wzór zachowania
A jest powszechnie traktowany jako czynnik ryzyka niedokrwiennej choroby serca u dorosłych. Związane z nim
predyspozycje psychologiczne oraz cechy zachowania kształtują się już w okresie dzieciństwa. Zgromadzono
także wiele dowodów wskazujących, że niektóre choroby związane z Typem A, jak np. choroba niedokrwienna
serca czy nadciśnienie tętnicze, mogą pojawiać się stosunkowo wcześnie, tj. w okresie dzieciństwa (Berenson,
1986; Matthews, Volkin, 1981). Konieczne więc wydaje się podjęcie działań profilaktycznych, przede wszystkim
w celu zmniejszenia ryzyka zachorowania w okresie dorosłości. Ponadto kształtowanie nawyków zdrowotnych
może być bardziej efektywne we wczesnych latach życia; łatwiej bowiem przeciwdziałać procesom chorobowym
w ich wczesnej fazie rozwoju i modyfikować niekorzystne nawyki, zanim zostaną utrwalone.
CHARAKTERYSTYKA ZACHOWAŃ TYPU A U DZIECI
Dzieci o Typie zachowania A już od najmłodszych lat przejawiają nadmierne dążenie do osiągnięć, skłonność do
rywalizacji, ciągłe nastawienie na bycie lepszym. Mają tendencję do działania maksymalnie wykorzystującego
ich możliwości oraz dążą do rozwiązywania zadań w jak najkrótszym czasie (Matthews, Volkin, 1981; Nay,
Wagner, 1990). Stwierdzono, że one są skłonne do porównywania swoich osiągnięć z wynikami uzyskiwanymi
przez najlepszych (Matthews, 1982). Charakterystyczna dla jednostek Typu A skłonność do wyróżniania się ma
miejsce niezależnie do okoliczności i wymagań sytuacji (Matthews, Volkin, 1981). Dzieci o tym wzorze
zachowania są bardziej niecierpliwe od swoich rówieśników (Typ B), wyraźniej odczuwają presję czasu, szybciej
chodzą, jedzą, mówią. Tego typu zachowania mogą być przejawiane już w wieku przedszkolnym (Vega-Lahr,
Field, 1986). Stwierdzono także, że dzieci o Wzorze A mają większą motywację do nauki oraz odznaczają się lepszymi osiągnięciami w szkole (Bachman i in., 1986; Ogińska-Bulik, 1996).
Nadmierna potrzeba osiągnięć charakteryzującą dzieci i młodzież o Typie A może współwystępować z agresją
(Corrigan, Moskowitz, 1983; Spiga, 1986), a także z tendencją do zachowań antyspołecznych (Ogińska-Bulik,
Juczyński, 1994). Stwierdzono także, że młodzież Typu A ma wyższy poziom gniewu i wrogości niż jej rówieśnicy
Typu B (Siegel, 1984; Ogińska-Bulik, 1998). Jak sugerują ostatnie badania (Matthews, Haynes, 1986; Taylor,
1991), wyrażanie gniewu i wrogości jest najbardziej patogennym elementem w rozwoju niedokrwiennej choroby
serca. Można więc sądzić, że młodzież Typu A z silną ekspresją gniewu i agresji jest szczególnie narażona na
ryzyko zachorowania na niedokrwienną chorobę serca.
ZACHOWANIA TYPU A A RYZYKO NIEDOKRWIENNEJ CHOROBY SERCA
Czynniki ryzyka niedokrwiennej choroby serca są na ogół powiązane ze sobą. Ich kumulacja powoduje, że
zagrożenie chorobą znacznie wzrasta. Szczególnie obciążająca wydaje się sytuacja, gdy do tzw. klasycznych
czynników ryzyka takich, jak podwyższony poziom lipidów, palenie papierosów, brak aktywności fizycznej,
nadwaga lub otyłość dochodzą czynniki natury psychologicznej, wśród których za najważniejszy uznaje się
właśnie zachowania Wzór A.
Z wielu badań wynika, że zachowania Typu A wpływają na wzrost poziomu innych czynników ryzyka
niedokrwiennej choroby serca zarówno u dorosłych, jak i u dzieci (Friedman, Rosenman, 1964; Manuck i in.,
1 Adres do korespondencji: Zakład Psychologii Zdrowia, Instytut Psychologii UŁ, ul. Smugowa 10/12, 91-433 Łódź.
NINA OGIŃSKA-BULIK
1979; Matthews, Jennings, 1984). W badaniach Bogalusa Heart Study (Hunter i in., 1982), prowadzonych pod
kątem ryzyka niedokrwiennej choroby serca, obejmujących ponad 400 dzieci w wieku 10-17 lat stwierdzono, że
dzieci o Typie A miały wyższy poziom cholesterolu i trójglicerydów w surowicy krwi w porównaniu z dziećmi
Typu B. Dziewczynki o Wzorze A wykazywały wyższy poziom ciśnienia rozkurczowego niż ich rówieśniczki o
Typie B.
Podłużne badania prowadzone w Finlandii (Keltikangas-Jarvinen, 1990) wykazały z kolei, że chłopcy
zaklasyfikowani do Typu A mają podwyższony poziom cholesterolu. Nie stwierdzono takiej zależności
w odniesieniu do dziewcząt.
Niezwykle ważne badania dotyczące roli czynników psychologicznych, a zwłaszcza gniewu w powstawaniu
i rozwoju niedokrwiennej choroby serca u młodzieży, przeprowadziła Siegel (1984). Badania wykazały m.in., że
młodzi ludzie, którzy charakteryzują się gniewem ujawnianym na zewnątrz, mają tendencję do zachowań Typu
A, a także do podwyższonego ciśnienia krwi, nadwagi, palenia tytoniu oraz siedzącego trybu życia. Są to
czynniki sprzyjające zachorowaniu na niedokrwienną chorobę serca.
Również w Polsce zostały przeprowadzone badania dotyczące związku zmiennych psychologicznych
z biologicznymi czynnikami ryzyka u młodzieży takimi, jak obciążenie rodzinne, ciśnienie krwi, brak aktywności
fizycznej, poziom cholesterolu i trójglicerydów, nadwaga lub otyłość oraz palenie papierosów (Ogińska-Bulik,
1997). Uwzględnione w badaniu zmienne psychologiczne obejmowały: Wzór zachowania A/B oraz jego
komponenty, tj. niecierpliwość-agresję, pośpiech oraz przywództwo (mierzone za pomocą Skali Hunter-Wolf), lęk
i gniew (mierzony Kwestionariuszem Samopoznania Spielbergera), gniew kierowany do wewnątrz i gniew
kierowany na zewnątrz (oceniany za pomocą Skali Ekspresji Gniewu Ogińskiej-Bulik i Juczyńskiego; w druku).
Z 350 osób – uczniów klas I-IV liceum ogólnokształcącego − na podstawie wskaźników fizjologicznych
wyodrębniono grupę osób (56) z ryzykiem niedokrwiennej choroby serca oraz grupę kontrolną – 49 osób bez
czynników ryzyka. Do grupy ryzyka włączono osoby, których zaburzenia dotyczyły przynajmniej jednego
czynnika. W badanej grupie znalazło się 13 osób z jednym czynnikiem ryzyka, 16 − z dwoma i 27 − z trzema
i więcej czynnikami ryzyka.
Z badań wynika m.in., że wyższy poziom lęku jest charakterystyczny dla osób z nadciśnieniem tętniczym.
Wyższy, w porównaniu z grupą kontrolną, poziom gniewu zanotowano w przypadku osób, u których wystąpił
brak aktywności fizycznej oraz nadwaga lub otyłość. Natomiast jednostki z nadwagą lub otyłością oraz
zwiększonym poziomem lipidów ujawniały silniejszy gniew zewnętrzny. Z kolei istotnie wyższą skłonność do
zachowań Typu A, a zwłaszcza do ujawniania niecierpliwości-agresji, stwierdzono u młodzieży charakteryzującej się brakiem aktywności fizycznej, nadwagą lub otyłością, zwiększonym poziomem cholesterolu oraz wyższym
poziomem lipidów łącznie.
Uzyskane wyniki badań wykazały, że niektóre zmienne psychologiczne, a przede wszystkim Wzór zachowania
A i jego komponenty, w połączeniu z biologicznymi czynnikami ryzyka mogą zwiększać prawdopodobieństwo
zachorowania na chorobę niedokrwienną serca. Wskazuje to jednocześnie na potrzebę modyfikacji zachowań
Typu A w celu zmniejszenia tego ryzyka.
Modyfikacja zachowań Typu A
Wiele badań (Roskies, Avard, 1982; Blumenthal i in., 1980) wskazuje, że zachowania Typu A mogą podlegać
zmianie. Ponieważ Wzór zachowania A jest istotnym czynnikiem ryzyka powstania choroby niedokrwiennej
serca, dlatego działania terapeutyczne, które zmniejszają tendencję do zachowań tego typu, powinny
jednocześnie prowadzić do zmniejszenia ryzyka zachorowania.
Modyfikacja zachowań Typu A jest trudna, gdyż funkcjonowanie zgodnie ze Wzorem A przynosi człowiekowi
wiele korzyści. Życie pod presją czasu, rywalizacja i ambicja umożliwiają odnoszenie sukcesów zawodowych
w naszym społeczeństwie. Ten typ zachowania, preferowany w kulturze Zachodniej, daje także pewien rodzaj
poczucia bezpieczeństwa. Jest elementem ekonomicznego, zawodowego i społecznego sukcesu. Według
Czapińskiego (1994), funkcjonowanie zgodnie ze Wzorem A sprzyja większemu poczuciu szczęścia, zadowolenia
i ufności w siebie. Wydaje się zatem, że ten zwiększający ryzyko chorób serca wzór zachowania jest źródłem
pozytywnych doświadczeń życiowych.
Zmiana tych zachowań może wprawdzie poprawić stan zdrowia, ale jednocześnie może zmniejszyć ilość
odnoszonych sukcesów, spowodować pogorszenie sytuacji materialnej, obniżyć poczucie własnej wartości,
satysfakcji życiowej. Trudno także utrzymać osiągnięte zmiany, głównie z tego powodu, że nie ma wyraźnych,
pozytywnych dowodów ich efektywności. Toteż wielu kardiologów i terapeutów podejmujących próby modyfikacji
zachowań Typu A uważa zmianę tych zachowań za zadanie trudne i wymagające wiele cierpliwości (Roskies
i in., 1978; Friedman, 1984).
Pierwsze próby modyfikacji zachowań Typu A zostały podjęte w latach siedemdziesiątych przez Suinna i jego
współpracowników (1978) oraz Roskies i jej zespół (1979). Za miarę skuteczności stosowanej terapii
przyjmowano zmniejszenie się tendencji do zachowań tego typu i zmniejszenie poziomu ciśnienia krwi oraz
MODYFIKACJA ZACHOWAŃ TYPU A U DZIECI
stężenia cholesterolu i trójglicerydów. W badaniach prospektywnych podjętych przez zespół Friedmana
(Friedman i in., 1986) za miarę efektywności modyfikacji zachowań Typu A przyjęto zmniejszenie się liczby
zawałów serca w stosunku do równoważnej grupy kontrolnej.
Jednym z bardziej znanych programów modyfikacji zachowań Typu A był Recurrent Coronary Prevention
Project dla pacjentów po zawale serca (Thoresen i in., 1981). Po 3 latach od wprowadzenia programu
stwierdzono, że redukcja intensywności zachowań Typu A, ocenianych zarówno za pomocą metody
kwestionariuszowej, jak i za pomocą wywiadu, była istotnie większa w grupie eksperymentalnej, w której
prowadzono program − w porównaniu z grupą kontrolną − o blisko 35% w metodzie kwestionariuszowej i o 31%
w wywiadzie. Zmiany te dotyczyły przede wszystkim presji czasu i wrogości. W grupie, w której wprowadzono
program modyfikacji zachowań Typu A, w ciągu 3 lat zanotowano 1,7% zawałów, w grupie kontrolnej − 8,6%.
W innych badaniach (Gunter i in., 1981; Patel, 1981) stwierdzono, że stosowanie modyfikacji zachowań Typu
A poprzez restrukturyzację poznawczą, ćwiczenia oddechowe, relaksację mięśniową, medytację przynosi dobre
rezultaty w obniżaniu ciśnienia skurczowego i rozkurczowego krwi, a tym samym zmniejsza ryzyko choroby
niedokrwiennej serca.
Również w Polsce, w Instytucie Kardiologii w Warszawie, w ramach rehabilitacji psychicznej w chorobie
niedokrwiennej serca prowadzony jest program modyfikacji zachowań Typu A (Tylka, 1996). Oddziaływania
podjęte w ramach tego programu obejmują m. in. modyfikowanie przekonań, nastawień, nadmiernej
ekspansywności, pośpiechu, uczenie reakcji alternatywnych na sytuacje wywołujące gniew, złość, kształtowanie
uczuć współczucia oraz budowanie strategii radzenia sobie ze stresem. Podjęte działania prowadzą do zmniejszenia u pacjentów nasilenia zachowań Typu A, wyeliminowania bądź obniżenia negatywnych emocji, głównie lęku,
depresji, gniewu, oraz do zmiany stylu życia, ukierunkowanego przede wszystkim na aktywne zwalczanie
czynników stanowiących ryzyko nawrotu choroby.
Przedstawione wyżej dane świadczą o tym, że określone działania mogą prowadzić do redukcji zachowań Typu
A u osób po zawale serca oraz że redukcja tych zachowań zmniejsza ryzyko powtórnego zawału. Istnieje duże
prawdopodobieństwo, że zmniejszenie nasilenia zachowań Typu A, a zwłaszcza najbardziej patogennych
elementów tego wzoru, czyli gniewu i wrogości, u osób jeszcze nie zagrożonych zawałem może zmniejszyć ryzyko
jego powstania, zwłaszcza gdy działania prewencyjne zostaną podjęte odpowiednio wcześnie, tj. w okresie
dzieciństwa. Pojawiła się w związku z tym potrzeba przygotowania odpowiedniego programu profilaktycznego.
Program modyfikacji zachowań Typu A u dzieci
Przygotowany program koncentruje się przede wszystkim na tych elementach zachowań Typu A u dzieci, które
wydają się szczególnie niebezpieczne ze względu na związek z niedokrwienną chorobą serca, tj. na agresywności
i gniewie. Jest ukierunkowany na wspomaganie procesów rozwoju, kształtowania poczucia własnej wartości,
umiejętności współdziałania i radzenia sobie z trudnymi sytuacjami.
Celem programu jest redukcja lub eliminacja zachowań patogennych związanych z ryzykiem chorób układu
krążenia, kształtowanie zachowań sprzyjających zdrowiu, a także uczenie ważnych w życiu umiejętności, m.in.
radzenie sobie w różnych sytuacjach trudnych zarówno szkolnych, jak i pozaszkolnych.
Program obejmuje osiem 45-minutowych spotkań (warsztatów), poświęconych kolejno następującym elementom:
uświadamianiu wartości własnego zdrowia, ćwiczeniu się w cierpliwości i współdziałaniu, redukcji agresywności,
gniewu, radzeniu sobie ze stresem, kształtowaniu pozytywnego obrazu własnej osoby. Kolejne spotkania
zatytułowane są następująco:
a) Pomyśl o własnym zdrowiu.
Celem tego spotkania jest przede wszystkim nawiązanie kontaktu z grupą oraz pokazanie wpływu różnych
zachowań na zdrowie jednostki.
b) Bądź bardziej cierpliwy.
To spotkanie ma na celu uświadomienie uczniom sytuacji, w których najczęściej okazują niecierpliwość, a także
nauczenie uważnego słuchania.
c) Współdziałaj, a nie rywalizuj.
Celem tego spotkania jest eliminowanie rywalizacji, budowanie empatii i uczenie współdziałania w grupie.
d) Dlaczego zachowujemy się agresywnie.
Spotkanie to ma na celu uświadomienie uczniom własnej agresji i gniewu, konsekwencji zachowań agresywnych
oraz rozbudzanie motywacji do zmiany zachowań.
e) Jak redukować zachowania agresywne.
W ramach tego spotkania uczeń uczy się rozpoznawać negatywne emocje takie, jak gniew, wściekłość oraz
zachowania alternatywne wobec agresji.
f) Jak opanować gniew.
To spotkanie ma na celu redukcję negatywnych emocji takich, jak gniew, wściekłość, wrogość, a także nauczenie
asertywnego wyrażania gniewu.
NINA OGIŃSKA-BULIK
g) Nie daj się stresowi.
Celem tego spotkania jest rozpoznawanie własnych emocji, przeżywanych w sytuacjach trudnych, oraz
rozwijanie umiejętności radzenia sobie z problemami.
h) Uwierz w siebie.
Spotkanie ma na celu wzmocnienie poczucia własnej wartości oraz wzbudzanie pozytywnego myślenia o sobie.
Zajęcia mają charakter warsztatowy. Mała grupa uczniów (do 15 osób) współpracuje ze sobą w trakcie kolejnych
spotkań i przyswaja stopniowo − pod kierunkiem prowadzących − nowe umiejętności. Zajęcia prowadzą dwie
uprzednio przeszkolone osoby. Podstawą szkolenia jest szczegółowo opracowany scenariusz programu.
Warsztaty powinny odbywać się co tydzień, najlepiej w tym samym miejscu i o stałej porze. Sale, w których
odbywają się zajęcia, powinny być wyposażone w odpowiednie pomoce.
Przed wdrożeniem programu przeprowadzono badania wstępne uczniów ośmiu klas VI i VII szkół podstawowych
(214 osób), obejmujące pomiar natężenia zachowań Typu A/B, agresji i gniewu. Następnie wyselekcjonowano 3
klasy, których uczniowie mieli najwyższe wskaźniki zachowań Typu A i agresji. Grupa tych uczniów, licząca 70
osób, stanowiła grupę eksperymentalną. Spośród pozostałych klas losowo wybrano trzy, obejmujące 71 uczniów,
którzy stanowili grupę kontrolną.
Program o charakterze profilaktycznym został wdrożony we wszystkich grupach uczniów, bez względu na typ
zachowania. Po pięciu miesiącach w obydwu grupach ponownie przeprowadzono badania mające na celu
określenie natężenia zachowań Typu A/B, agresji oraz gniewu.
Do pomiaru zachowań Typu A/B wykorzystano polską adaptację Hunter-Wolf A-B Rating Scale (Ogińska-Bulik,
Juczyński, 1996), do pomiaru agresji − Kwestionariusz Buss-Durkee, w polskiej wersji Nastroje i Humory,
opracowanej przez Choynowskiego, do oceny natężenia gniewu − Skalę Ekspresji Gniewu dla dzieci i młodzieży,
mierzącą gniew kierowany na zewnątrz i gniew tłumiony (Ogińska-Bulik, Juczyński, w druku).
Ewaluacja programu
Dla obydwu grup, tj. eksperymentalnej, objętej programem, oraz kontrolnej, obliczono średnie zmiennych
psychologicznych, tj. zachowań Typu A, agresji i gniewu w badaniu 1, czyli przed wprowadzeniem programu
(tab. 1), oraz po jego zakończeniu – badanie 2 (tab. 2). Wyniki wskazują na istotne statystycznie różnice między
grupą eksperymentalną a kontrolną w badaniu 1 (przed wprowadzeniem programu) w zakresie czynnika 1
Wzoru A, tj. niecierpliwości-agresji, w poziomie agresji ogólnej oraz niektórych jej elementów takich, jak
MODYFIKACJA ZACHOWAŃ TYPU A U DZIECI
Tabela 1.
Porównanie ś rednich wartości Wzoru A, agresji i gniewu w grupie
eksperymentalnej i kontrolnej w badaniu 1 (przed wprowadzeniem programu)
Zmienne
Typ A/B
Czynnik 1: niecierpliwość-agresja
Czynnik 2: pośpiech
Czynnik 3: przywództwo
Agresja ogólna
Napastliwość fizyczna
Napastliwość słowna
Napastliwość pośrednia
Negatywizm
Podejrzliwość
Uraza
Drażliwość
Poczucie winy
Gniew zewnętrzny
Gniew wewnętrzny
Grupa
eksperymentalna
Grupa
kontrolna
p.<
M
s
M
s
71,84
20,14
22,32
11,00
92,07
12,96
14,10
8,50
14,64
13,86
10,46
17,54
15,32
27,25
28,67
14,12
5,89
6,33
3,34
24,64
6,41
5,14
4,64
4,33
5,01
3,68
4,86
3,59
6,87
6,96
67,44
17,64
22,00
10,16
76,84
11,72
12,68
7,80
9,92
10,96
8,04
14,72
15,32
26,92
28,16
12,25
5,06
5,73
4,18
26,58
4,59
5,85
4,97
4,84
4,84
4,02
6,05
5,23
6,19
6,78
0,05
0,01
0,05
0,05
0,05
Tabela 2.
Porównanie ś rednich wartości Wzoru A, agresji i gniewu w grupie eksperymentalnej
i w grupie kontrolnej w badaniu 2
Zmienne
Typ A/B
Czynnik 1: niecierpliwość-agresja
Czynnik 2: pośpiech
Czynnik 3: przywództwo
Agresja ogólna
Napastliwość fizyczna
Napastliwość słowna
Napastliwość pośrednia
Negatywizm
Podejrzliwość
Uraza
Drażliwość
Poczucie winy
Gniew zewnętrzny
Gniew wewnętrzny
Grupa
eksperymentalna
Grupa
kontrolna
p.<
M
s
M
s
71,68
17,89
22,46
10,98
76,35
12,11
13,17
9,57
13,53
10,03
9,64
16,28
13,57
26,11
27,16
14,25
6,06
5,73
4,18
26,58
5,99
5,85
4,97
4,84
5,84
5,02
6,05
5,23
6,19
6,38
66,20
17,16
21,64
10,12
78,32
11,04
13,48
8,88
11,36
9,88
8,92
14,76
14,76
26,84
28,40
12,19
5,30
5,63
3,53
28,21
5,73
5,38
4,99
5,24
4,53
5,08
6,93
5,58
7,24
7,81
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
NINA OGIŃSKA-BULIK
negatywizm, podejrzliwość i drażliwość. Średnie wartości tych zmiennych są istotnie wyższe w grupie
eksperymentalnej. Natomiast porównanie średnich wartości tych zmiennych w badaniu 2 między grupą
eksperymentalną a kontrolną (por. tab. 2) nie wykazało istotnych różnic między nimi. Wskazuje to, że obydwie
grupy w okresie 3 miesięcy od wdrożenia programu nie różniły się między sobą w zakresie nasilenia zachowań
Typu A, agresji i gniewu.
Następnie dokonano analizy średnich wartości badanych zmiennych w grupie eksperymentalnej przed
wprowadzeniem programu (badanie 1) i po jego przeprowadzeniu (badanie 2). Przedstawione w tab. 3 dane
wskazują, że u uczniów, u których wprowadzono program, istotnie obniżył się średni poziom czynnika 1 Wzoru
A, tj. niecierpliwości-agresji, a także agresji ogólnej i podejrzliwości. Zaobserwowano również zmniejszenie się
nasilenia ogólnego Wzoru A, chociaż różnice nie są istotne statystycznie. Wyniki te mogą świadczyć o korzystnym wpływie wprowadzonych w ramach programu oddziaływań. W grupie kontrolnej nie zanotowano
żadnych istotnych zmian w zakresie analizowanych zmiennych (tab. 4).
Tabela 3.
Porównanie ś rednich wartości Wzoru A, agresji i gniewu w grupie eksperymentalnej
w badaniu 1 (przed wprowadzeniem programu) i w badaniu 2 (po programie)
Zmienne
Typ A/B
Czynnik 1: niecierpliwość-agresja
Czynnik 2: pośpiech
Czynnik 3: przywództwo
Agresja ogólna
Napastliwość fizyczna
Napastliwość słowna
Napastliwość pośrednia
Negatywizm
Podejrzliwość
Uraza
Drażliwość
Poczucie winy
Gniew zewnętrzny
Gniew wewnętrzny
Badanie 1
Badanie 2
p.<
M
s
M
s
71,84
20,14
22,32
11,00
92,07
12,96
14,10
8,50
14,64
13,86
10,46
17,54
15,32
27,25
28,67
14,12
5,89
6,3
3,4
24,4
6,1
5,4
4,4
4,3
5,1
3,8
4,6
3,9
6,87
6,96
71,68
17,89
22,46
10,98
76,35
12,11
13,17
9,57
13,53
10,03
9,64
16,28
13,57
26,11
27,16
14,25
6,06
5,73
4,18
26,58
5,59
5,85
4,97
4,84
5,84
5,02
6,05
5,23
6,19
6,78
0,05
0,01
0,05
Ponadto sprawdzono także, czy pod wpływem programu występują zmiany w zakresie nasilenia agresji i gniewu
u uczniów Typu A i Typu B. Wyniki przedstawiono w tab. 5. Wskazują one, że u uczniów odznaczających się
zachowaniami Typu B, po wprowadzeniu programu nie wystąpiły istotne zmiany w zakresie nasilenia agresji
i gniewu (nie ma różnic istotnych statystycznie). Natomiast u uczniów charakteryzujących się Wzorem
A zaobserwowano istotne zmniejszenie się agresji ogólnej, napastliwości słownej i podejrzliwości. Również
MODYFIKACJA ZACHOWAŃ TYPU A U DZIECI
Tabela 4.
Porównanie ś rednich wartości Wzoru A, agresji, gniewu
w grupie kontrolnej w badaniu 1 i 2
Zmienne
Badanie 1
Typ A/B
Czynnik 1: niecierpliwość-agresja
Czynnik 2: pośpiech
Czynnik 3: przywództwo
Agresja ogólna
Napastliwość fizyczna
Napastliwość słowna
Napastliwość pośrednia
Negatywizm
Podejrzliwość
Uraza
Drażliwość
Poczucie winy
Gniew zewnętrzny
Gniew wewnętrzny
Badanie 2
p.<
M
s
M
s
67,44
17,64
22,00
10,16
76,84
11,72
12,68
7,80
9,92
10,96
8,04
14,72
15,32
26,92
28,16
12,25
5,06
5,73
4,18
26,58
4,59
5,85
4,97
4,84
4,84
4,02
6,05
5,23
6,19
6,78
66,20
17,16
21,64
10,12
78,32
11,04
13,48
8,88
11,36
9,88
8,92
14,76
14,76
26,84
28,40
12,10
5,30
5,63
3,53
28,21
5,73
5,38
4,99
5,24
4,53
5,08
6,93
5,58
7,24
7,81
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
n.i.
Tabela 5.
Średnie wartości agresji i gniewu u dzieci Typu A i B w grupie eksperymentalnej
przed wprowadzeniem programu (bad.1) i po przeprowadzeniu programu (bad. 2)
Zmienne
Agresja ogólna
Napastliwość fizyczna
Napastliwość słowna
Napastliwość pośrednia
Negatywizm
Podejrzliwość
Uraza
Drażliwość
Poczucie winy
Gniew zewnętrzny
Gniew wewnętrzny
Typ A
Typ B
Badanie 1
Badanie 2
M
s
M
s
104,1
15,45
16,03
10,73
15,36
14,82
11,09
20,00
15,91
28,91
28,64
22,52
5,66
4,67
5,55
4,97
5,15
3,39
3,82
5,12
7,20
7,73
91,00
12,14
14,00
10,71
14,00
10,85
12,00
17,28
12,00
26,41
27,07
19,69
6,38
4,65
4,74
3,69
4,25
5,03
5,09
4,32
6,95
7,03
p.<
0,01
0,05
0,05
0,05
Typ A/B
Badanie 1
Badanie 2
M
s
M
s
68,17
7,50
10,33
5,00
11,00
13,33
9,17
11,83
15,00
26,52
28,53
23,49
3,40
3,98
3,34
4,24
4,59
3,81
2,71
1,67
6,73
7,54
64,33
8,77
10,44
8,22
8,11
8,33
7,79
12,67
18,44
26,32
27,54
24,74
4,64
5,57
5,60
3,40
4,97
5,21
6,30
4,77
6,53
7,43
Bada- Badanie 1 nie 2
0,001
0,05
0,01
0,01
0,05
0,01
0,001
0,05
0,05
średnie pozostałych elementów agresji mają tendencję spadkową, choć różnice nie osiągają wymaganego
poziomu istotności. Zanotowano także obniżenie się nasilenia gniewu kierowanego na zewnątrz. Wyniki
zamieszczone w tab. 5 wskazują także na wyższe wartości agresji i gniewu zewnętrznego przed wprowadzeniem
programu u jednostek Typu A w porównaniu z jednostkami Typu B. Różnice w badaniu 2, tj. po
przeprowadzeniu programu, odnosiły się już tylko do poziomu agresji ogólnej i drażliwości.
*
Uzyskane wyniki świadczą o tym, że wprowadzenie programu modyfikacji zachowań Typu A w grupie uczniów
klas szóstych i siódmych powoduje u nich obniżenie się nasilenia tych zachowań, a zwłaszcza niecierpliwościagresji, a także agresji ogólnej i niektórych jej rodzajów, przede wszystkim podejrzliwości. Zmiany te dotyczą
głównie uczniów charakteryzujących się zachowaniami Typu A. Wydaje się, że zwłaszcza redukcja podejrzliwości ma istotne znaczenie, gdyż traktowana jako element wrogości jest − obok gniewu i agresji − uważana przez
wielu autorów za najbardziej patogenny element Wzoru A. Można więc przypuszczać, że zmniejszenie nasilenia
podejrzliwości, a także innych elementów agresji, może przyczynić się do zmniejszenia ryzyka zachorowania na
choroby układu krążenia w okresie dorosłości u badanych uczniów.
Trudno oczywiście ustalić, czy uzyskane w wyniku badań zmiany rzeczywiście nastąpiły w zachowaniu uczniów,
czy są jedynie deklaracjami. Nie sposób także przewidzieć, na ile będą one trwałe. Niemniej jednak uzyskane
NINA OGIŃSKA-BULIK
wyniki dotyczące ewaluacji programu są zadowalające i wskazują na konieczność prowadzenia modyfikacji
zachowań Typu A u dzieci i młodzieży.
BIBLIOGRAFIA
Bachman, E. E., Sines, J. O., Watson, J. A., Laver, R. M., Clarke, W. R. (1986). The relations between Type A behavior,
clinically relevant behavior, academic achievement, and IQ in children. Journal of Personality Assessment, 50, 86-95.
Berenson, G. S. (1986). Causation of cardiovascular risk factors in children. Perspectives on cardiovascular risk in early life.
New York: Raven Press.
Blumenthal, J. A., Williams, R. B., Wallace, A. G. (1980). Effects of exercise on the Type A (coronary-prone) behavior pattern.
Psychosomatic Medicine, 42, 289-296.
Corrigan, S. A., Moskowitz, D. S. (1983). Type A behaviour in preschool children: construct validation evidence for the
MYTH. Child Development, 54, 1513-1521.
Czapiński, J. (1994). Psychologia szczęścia. Warszawa: PTP.
Friedman, M., Rosenman, R. H., Byers, S. (1964). Serum lipids and conjunctual circulation after fat ingestion in men
exhibiting Type A behavior pattern. Circulation, 29, 874-868.
Friedman, M. (1984). Alteration of Type A behavior pattern and reduction in cardiac reccurences in post myocardial infarction
patients. American Heart Journal, 108, 237-246.
Friedman, M., Thoresen, C. E., Gill, J. J., Ulmer, D., Powell, L. H., Price, V. A., Brown, B., Thompson, L., Rubin, D. D.,
Breall, W. S., Bourg, E., Levy, R., Dixton, T. (1986). Alteration of Type A behavior pattern and reduction in cardiac
reccurences in post myocardial infarction patients. American Heart Journal, 108, 237-249.
Gunter, K. G., Piorkowski, P., Handreg, W., Bohm, R. (1981). Lowering of blood pressure through behavioral intervention as
a first step of hypertension control on the level of general practice. [W:] M. Horvath, E. Frantik (red.), Psychophysiological risk
factors of cardiovascular diseases (s. 395-402). Praha: Avicenum.
Hunter, S. M., Wolf, T. M., Sklov, M. C., Webber, L. S., Watson, R. M., Berenson, G. S. (1982). Type A behaviour pattern and
cardiovascular risk factor variables in children and adolescents: The Bogalusa Heart Study. Journal of Chronic Disease, 38,
613-624.
Keltikangas-Jarvinen, L. (1990). Continuity of Type A behavior during childhood, preadolescence and adolescence. Journal of
Youth and Adolescents, 19, 3, 321-329.
Manuck, S. B., Corse, C. D., Winkelman, P. A. (1979). Behavioral correlates of individual differences in blood pressure
reactivity. Journal of Psychosomatic Research, 23, 281-296.
Matthews, K. A. (1982). Psychological perspectives on the Type A behavior pattern. Psychological Bulletin, 91, 293-309.
Matthews, K., Haynes S. G. (1986). Type A behavior pattern and coronary disease risk. American Journal of Epidemiology, 6,
923-932.
Matthews, K. Jennings, J. R. (1984). Cardiovascular responses of boys exhibiting the Type A behavior pattern. Psychosomatic
Medicine, 46, 6, 484-493.
Matthews, K. Volkin, J. (1981). Efforts to excel and the Type A behavior pattern in children. Child Development, 52, 12831291.
Nay, R. E., Wagner, M. K. (1990). Behavioral and psychological correlates of Type A behavior in children and adolescents: An
overwiev. Psychology and Health, 4, 147-155.
Ogińska-Bulik, N. (1996). Zachowania Typu A-B a osiągnięcia szkolne u dzieci i wykształcenie rodziców. Psychologia
Wychowawcza, 2, 134-139.
Ogińska-Bulik, N. (1997). Psychologiczna charakterystyka młodzieży z czynnikami ryzyka niedokrwiennej choroby serca. [W:]
J. Rostowski, T. Rostowska, I. Janicka (red.), Psychospołeczne aspekty rozwoju człowieka (s. 259-267). Łódź: Wyd. UŁ.
Ogińska-Bulik, N. (1998). Zachowania Typu A u dzieci i młodzieży: geneza, charakterystyka i modyfikacja. Łódź: Wyd. Ł.
Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (1994). Psychological correlates of Type A behaviour in children. III Międzynarodowy Kongres
Medycyny Behavioralnej, Book of abstracts, 190, Amsterdam, The Netherlands.
Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (1996). Polska adaptacja skal do badania zachowań Typu A/B u dzieci. [W:] H. Skłodowski
(red.), Medycyna psychosomatyczna i psychologia chorego somatycznie wobec zagrożenia i wyzwań cywilizacyjnych
współczesnego świata (s. 47-53). Łódź: Wyd. UŁ.
Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (w druku). Skala Ekspresji Gniewu dla dzieci i młodzieży.
Patel, Ch. H. (1981). Psychophysiological coping strategies in the prevention of coronary heart disease. [W:] M. Horvath,
E. Frantik (red.), Psychophysiological risk factors of cardiovascular diseases (s. 403-417). Praha: Avicenum.
Roskies, E., Avard, J. (1982). Teaching healthy managers to control their coronary-prone (Type A) behavior. [W:]
K. R. Blankstein, J. Polivy (red.), Self-control and self-modification of emotional behavior (s. 21-29). New York: Press.
Roskies, E., Kearney, H., Spevack, M., Surkis, A., Cohen, C., Gilman, S. (1979). Generalizability and durability of treatment
effects in an intervention program for coronary-prone managers. Journal of Behavioral Medicine, 2, 195-202.
Roskies, E., Spevack, M., Surkis, A., Cohen, C., Gilman, S. (1978). Changing the coronary-prone (Type A) behavior pattern in
a non-clinical population. Journal of Behavioral Medicine, 1, 201-210.
Siegel, J. M. (1984). Anger and cardiovascular risk in adolescents. Health Psychology, 3, 293-302.
Spiga, R. (1986). Social interactions and cardiovascular response of boys exhibiting the coronary – prone behavior pattern.
Journal of Pediatric Psychology, 11, 59-66.
Suinn, R. M., Bloom, L. J. (1978). Anxiety management training for Type A persons. Journal of Behavioral Medicine, 1, 25-33.
Taylor, S. E. (1991). Health psychology. New York: McGraw-Hill.
MODYFIKACJA ZACHOWAŃ TYPU A U DZIECI
Thoresen, C. E., Friedman, M., Gill, J. J, Ulmer, D. (1981). The recurrant coronary prevention project: Initial findings. [W:]
M. Horvath, E. Frantik (red.), Psychophysiological risk factors of cardiovascular diseases (s. 518-524). Praha: Avicenum.
Tylka, J. (1996). Modyfikowanie zachowania jako podstawa prewencji pierwotnej i wtórnej choroby niedokrwiennej serca
(referat wygłoszony na XXIX Zjeździe Naukowym PTP w Gdańsku).
Vega-Lahr, N., Field, T. M. (1986). Type A behaviour in preschool children. Child Development, 57, 1333-1343.