Agresja wśród dzieci w młodszym wieku szkolnym i sposoby jej

Str. 1
Agresja wśród dzieci w młodszym wieku szkolnym
i sposoby jej przeciwdziałania
mgr Bernadetta Starego
nauczanie zintegrowane
Zespół Szkół w Dobrej
Okres dzieciństwa, burzliwy i trudny w rozwoju dziecka, przysparza wielu kłopotów,
nie tylko młodym ludziom, ale i ich rodzicom oraz wychowawcom. Jest on naznaczony
niepokojami, wynikającymi z rozwoju fizycznego, psychicznego, moralnego,
światopoglądowego. Młody człowiek pełen niepewności potrzebuje „mistrza”, który
wskazałby mu drogę i sposób postępowania. Jeżeli nie znajdzie kogoś, kto przyjdzie mu
z pomocą, może się załamać, zamknąć w sobie lub w sposób agresywny dać znać światu, że
istnieje.
Agresja ma zawsze swoją przyczynę. Złość dziecka rodzi się najczęściej wtedy, gdy
jego potrzeby nie są zaspakajane lub oczekiwania niespełnione. Do podstawowych potrzeb
należą: potrzeba bezpieczeństwa oraz potrzeby miłości, czułości, serdeczności, akceptacji,
przynależności i uznania w rodzinie, a także potrzeby bycia społecznie akceptowanym oraz
poczucia przynależności do grupy rówieśniczej. W okresie wczesnoszkolnym dziecko
zaczyna wchodzić w coraz szersze relacje społeczne. Wejście w szkolną społeczność stawia
przed nim całkiem nowe zadania, wymagana jest większa kontrola swojego zachowania
i odpowiedzialność za swoje czyny, a miejsce zabawy zajmuje nauka i praca. Przejście w te
nowe i trudne dla dziecka zadania jest niejednokrotnie przyczyną zachowań agresywnych.
Celem niniejszej analizy jest diagnoza zachowań agresywnych wśród dzieci
w młodszym wieku szkolnym, a więc rozpoznanie cech agresji, określenie mechanizmów jej
powstawania oraz sformułowanie metod jej przeciwdziałania, a przede wszystkim
uświadomienie nam – dorosłym, że problem coraz bardziej nabrzmiewa i wymaga szybkich
oraz stanowczych środków zaradczych. Materiał ten może również posłużyć rodzicom
i wychowawcom do ułatwienia rozpoznawania i rozwiązywania specyficznych trudności
wychowawczych.
1. Przejawy zachowań agresywnych
Przemoc staje się obecnie najważniejszym tematem spośród zagadnień związanych
z bezpieczeństwem. Agresja to zewnętrzne objawienie złości skierowane przeciw
określonym osobom lub rzeczom, przynoszące szkodę, przybierające formę ataku, czyli
napaści fizycznej lub słownej. Wyrządzone szkody mogą mieć charakter materialny, np.
uszkodzenie ciała, zniszczenie jakiegoś przedmiotu, lub moralny, np. poniżenie godności
osoby będącej przedmiotem agresji, wzbudzenie w niej poczucia lęku, zagrożenia,
poczucia niższości.
U dziecka agresywnego występują częste i liczne zmiany agresywne, zaś agresywność
jest istotnym składnikiem jego osobowości. Jej subiektywnym odpowiednikiem jest
występowanie emocji, gniewu, złości, chęci szkodzenia, dokuczania, wyrządzania
przykrości lub zadawania bólu. Agresywność cechuje postawa wrogości przejawiająca się
w odniesieniu do osób, z którymi dziecko nawiązuje kontakty społeczne w domu, szkole
lub grupie rówieśniczej.
Narastająca fala agresji obserwowana wśród nieletnich i to w coraz młodszym wieku
budzi niepokój różnych grup społecznych, a rodzice i wychowawcy coraz częściej stykają
się z dziećmi agresywnymi. Agresja wśród uczniów jest niewątpliwie wyzwaniem dla
pracy szkoły i pracy wychowawczej nauczyciela.
Opracowanie mgr Bernadetta Starego
Str. 2
W szkole (i poza nią) coraz częściej spotyka się uczniów, którzy przejawiają
zachowania agresywne w formie agresji fizycznej, bądź też słownej. Przejawem agresji
fizycznej mogą być pojedyncze zachowania, takie jak wszczynanie przez ucznia bójki,
uderzenia, kopnięcia lub ukłucie kolegi, szarpanie, podstawianie nogi oraz reakcje
mimiczne, np. wykrzywianie się, przedrzeźnianie. Wymienione zachowania to tzw.
agresja fizyczna bezpośrednia skierowana na kogoś lub coś. Spotykamy się również z tzw.
agresją fizyczną pośrednią, której objawami są: przeszkadzanie komuś w wykonywaniu
jakiejś czynności, zakłócanie spokoju, sporządzanie obraźliwych rysunków, chowanie lub
psucie przedmiotów należących do określonej osoby. Obiektem, na który może być
skierowana agresja fizyczna, nie jest tylko osoba, lecz wszystkie inne przedmioty
z otoczenia. Wówczas ujawnia się ona uszkadzaniem oraz niszczeniem mienia
społecznego i prywatnego, dewastacją przyrody, znęcaniem się nad zwierzętami,
łamaniem roślin lub kwiatów.
Agresja słowna przejawia się w inicjowaniu kłótni, złośliwych plotek, pomówień,
grożeniu, straszeniu, przezywaniu. Są to bardzo częste zachowania występujące
w grupach rówieśniczych, raniące godność osoby będącej przedmiotem agresji, narażają
ją na ośmieszenie i upokorzenie. Agresją słowną jest również rozpowszechnianie
nieprawdziwych informacji o danej osobie: plotkowanie, obmawianie, wydawanie
krzywdzących opinii.
W młodszym wieku szkolnym często spotyka się specyficzny typ zachowań zwanych
skarżeniem wypływającym nie z troski o przestrzeganie zasad współżycia, lecz mającym
na celu zaszkodzenie określonej osobie w nadziei, że spotkają ją przykre konsekwencje.
Zachowanie agresywne może przejawiać się również w słownym zachęcaniu innych do
agresji, tj. podżeganiu do ataku fizycznego lub słownego.
Zachowanie ucznia agresywnego cechuje brak zdyscyplinowania, naruszanie zasad
regulaminu szkolnego oraz obowiązujących norm współżycia w danej społeczności.
Znaczna ruchliwość, agresywność, skłonność do szybkiego, bardzo impulsywnego
reagowania jest źródłem agresywnego zachowania dziecka, które nie potrafi jeszcze
kontrolować emocji i nie panuje nad ich wpływem na swoje zachowanie. Niski jest też
poziom dojrzałości społecznej, przez co wychowanek łatwo popada w konflikty
z rówieśnikami.
2. Przyczyny agresji
Często zastanawiamy się, co jest powodem zachowań agresywnych wśród dzieci. Dla
wyjaśnienia genezy agresywnego zachowania niezbędne jest poznanie mechanizmów jego
powstawania. W badaniach psychologicznych wykryto trzy rodzaje agresji: frustracyjną,
naśladowczą i instrumentalną. W badaniach fizjologicznych wykryto jej czwarty rodzaj –
agresję patologiczną.
Agresja frustracyjna kształtuje się na wskutek frustracji powodujących blokadę,
czyli brak możności zaspokojenia określonych potrzeb, wywołujące wystąpienie poczucia
krzywdy i objawiające się z reguły silnym wzrostem napięcia psychicznego (gniew, złość,
wściekłość), a rozładowujące się w zachowaniach agresywnych. Powstawaniu
agresywnego zachowania się uczniów sprzyja zwłaszcza blokada potrzeby uznania
społecznego oraz potrzeby samodzielności. Potrzeba uznania społecznego jest
zaspokajana przez pozytywne kontakty uczuciowe z bliskimi osobami (akceptacja,
życzliwość, opieka i pomoc w trudnych sytuacjach). Blokada potrzeby uznania
społecznego jest spowodowana zbyt częstym upominaniem dziecka przez rodziców,
wytykaniem mu różnych wad i braków przy równoczesnym stawianiu za przykład
osiągających lepsze wyniki w nauce lub wzorowo zachowujących się brata, siostry lub
kolegi. Blokada potrzeby samodzielności jest spowodowana licznymi zakazami
Opracowanie mgr Bernadetta Starego
Str. 3
i nakazami pochodzącymi od dorosłych. Nadmierne ograniczenie samodzielności
wywołuje u dziecka sprzeciw oraz pobudza je do agresywnego zachowania.
Agresja naśladowcza powstaje pod wpływem oddziaływania wzorców zachowania,
tj. występujących w otoczeniu modeli naśladowanych przez wychowanka. Modelem
agresywnego zachowania może być osoba dla dziecka znacząca, jak matka, ojciec lub
inna osoba dorosła, ale również bohaterowie filmowi, telewizyjni, książkowi czy gier
komputerowych. Modele agresywnego zachowania mogą być również zawarte w sposobie
bycia kolegów, z którymi dziecko ma kontakty w szkole, na placu zabaw, na ulicy. W tej
sytuacji zostaje uruchomiony mechanizm identyfikacji powodujący dążenie do
upodobnienia się w ubiorze, sposobie mówienia lub zachowania się do modela.
Badania psychologiczne dowiodły, że większość agresywnych uczniów pochodzi
z rodzin, w których jedno lub oboje rodziców to osoby agresywne. Frustrowane dziecko
przenosi swoją agresję do szkoły, na swoich kolegów. Podczas gdy bije swojego
rówieśnika, realizuje zachowanie modelu agresywnego rodziców.
Agresja instrumentalna kształtuje się pod wpływem indywidualnych doświadczeń
nabytych przez dziecko. Opierając się na nich, u ucznia wytwarza się przekonanie, że za
pośrednictwem agresywnego zachowania można uzyskać różne korzyści osobiste,
zrealizować własne cele i pragnienia. Przykładem agresji instrumentalnej jest zachowanie
się chłopca, który domaga się od innych dzieci oddania mu posiadanych przez nie
pieniędzy, grożąc im pobiciem, zaś w razie oporu z ich strony realizuje swe groźby. Jeśli
kilkakrotnie przekona się, że w ten sposób może zdobyć pieniądze, agresywne
zachowanie ulega utrwaleniu. Zazwyczaj napastnik atakuje słabsze dzieci, które jest
w stanie zmusić do uległości, natomiast unika konfliktów z silniejszymi od niego, których
atakowanie nie ma szans powodzenia. Agresja instrumentalna jest wyuczonym sposobem
działania powstającym wskutek tolerowania jej przez otoczenie. Powoduje to
wytworzenie się przekonania o własnej bezkarności oraz utrwalanie się nawyku osiągania
zamierzonych celów za pośrednictwem agresywnego zachowania. Ta forma agresji
sprzyja kierowaniu się zasadą „przepychania się łokciami przez życie”, a także
powstawaniu kultu siły i przemocy, dążeniu do osobistego sukcesu nawet wtedy, gdy
dzieje się to ze szkodą dla innych lub gdy wyrządza się przez to przykrość rodzicom.
Agresja patologiczna powstaje na podłożu zachodzących w organizmie zmian
chorobowych, jako jeden z objawów niektórych zaburzeń nerwicowych oraz chorób
psychicznych. Agresywność cechuje nieraz uczniów z zaburzeniami układu nerwowego,
przejawiającymi się zwiększoną pobudliwością emocjonalną. Wychowankowie tacy
z błahych powodów denerwują się, wpadają w gniew, obrażają się na swoich rówieśników
lub dorosłych. Tego rodzaju stany emocjonalne, uwarunkowane indywidualnymi
właściwościami systemu nerwowego, sprzyjają występowaniu agresji. Do objawów
schizofrenii (będącej jedną z psychoz powodujących osłabienie kontaktu z otoczeniem)
należą ataki szału przejawiające się w gwałtownym, niekontrolowanym zachowaniu
agresywnym.
3. Znaczenie problemu agresji
Wszyscy rodzice chcieliby, by ich dzieci były w szkole bezpieczne i uczyły się
w miłej i przyjaznej atmosferze. Oczekują, że w szkole (podstawowej, czy gimnazjum)
nie będzie nagannych zachowań, natomiast jasno zostaną określone prawa i obowiązki
ucznia. Oczekiwania rozmijają się z rzeczywistością, a co drugi z rodziców boi się
o bezpieczeństwo swojego dziecka.
Na podstawie badań psychologicznych stwierdzono, że zachowania agresywne mają
negatywny wpływ na ucznia, jego osobowość, grupę rówieśniczą czy klasową, najbliższe
otoczenie, a także na funkcjonowanie całej szkoły w procesie dydaktyczno-
Opracowanie mgr Bernadetta Starego
Str. 4
wychowawczym. Powodują najczęściej nieodwracalne zmiany w psychice młodego
człowieka, trudności w nauce, kłopoty wychowawcze, niejednokrotnie wykluczenie ze
społeczności uczniowskiej, a w cięższych przypadkach konflikty z prawem.
Jedynie zdecydowane wspólne działania rodziców, wychowawców i instytucji
wspomagających proces wychowania w zakresie zapobiegania agresji wśród dzieci
i młodzieży mogą przynieść poprawę zaistniałej sytuacji.
4. Propozycje oddziaływań wychowawczych
Środkiem wychowawczym niejednokrotnie stosowanym przez rodziców są kary. Ich
funkcja ma polegać na wytworzeniu strachu przed karą, który ma przeciwdziałać
występowaniu agresji. Obawa kary niejednokrotnie nie prowadzi do trwałego zaniku
agresywnego zachowania się, lecz powoduje jedynie jego przemieszczenie na inne
obiekty.
Karanie zachowań agresywnych przynosi często pozorne i krótkotrwałe efekty
pozwalające rodzicom lub wychowawcy łudzić się, że odniesiono sukces. Karana agresja
może ulec stłumieniu i manifestować się w postaci wrogich myśli, wyobrażeń
skierowanych wobec przedmiotu agresji. Długotrwałe tłumienie agresji doprowadza do
zwiększenia poziomu agresywności, jej często niejako „wybuchowego” ujawnienia się ze
zdwojoną siłą.
Bardziej skuteczne od kar będących zewnętrznym hamulcem agresji jest wytworzenie
wewnętrznej motywacji zapobiegającej jej powstawaniu. Funkcję tę mogą spełniać
przyswojone normy postępowania oraz ukształtowane na jej podłożu uczucia moralnospołeczne. Normy takie zawierają zakazy szkodzenia, dokuczania, bicia, wyśmiewania,
poniżania innych. Powinny im towarzyszyć nakazy pomocy potrzebującym, otoczenia ich
opieką i okazywania im życzliwości. Jednym z celów wychowania jest przeciwdziałanie
powstawaniu agresji przez ukształtowanie i wpojenie wychowankowi systemu norm oraz
przeżywania powstającego na ich podłożu poczucia winy. Warunkiem skutecznego
zapobiegania i przeciwdziałania agresywnemu zachowaniu się uczniów jest
uwzględnienie przyczyn jego powstawania oraz dostosowanie do nich środków
oddziaływania wychowawczego.
W odniesieniu do agresji frustracyjnej należy ustalić, które potrzeby wychowanka
uległy blokadzie, oraz rozważyć sposób ich zaspokojenia. Jeżeli powodem agresywnego
zachowania są surowe kary fizyczne stosowane przez rodziców oraz nieżyczliwe
odnoszenie się do dziecka, należy dążyć do zmiany metod wychowawczych oraz postaw
emocjonalnych rodziców. Jeżeli frustracja jest następstwem blokady potrzeby uznania
społecznego wywołanej złośliwymi przezwiskami kolegów, to należy oddziaływać na
grupę rówieśniczą, aby nie dochodziło do powstania podobnych sytuacji.
Przy agresji naśladowczej istotne znaczenie ma uchronienie wychowanka przed
szkodliwym wpływem modeli agresywnego zachowania. W tym celu należy ograniczyć
oglądanie przez nie filmów, widowisk telewizyjnych, gier komputerowych ukazujących
obrazy agresji, zmniejszyć liczbę lub nawet uniemożliwić czytanie książek i publikacji
o podobnej treści. Równocześnie należy zainteresować ucznia audycjami telewizyjnymi,
książkami ukazującymi pozytywne modele zachowania (koleżeństwo, przyjaźń, wzajemna
życzliwość, pomoc). Jeśli wzorce agresji występują w naturalnym otoczeniu dziecka,
należy je izolować od zachowujących się agresywnie kolegów, znajomych, sąsiadów.
Środkiem przeciwdziałającym agresji instrumentalnej jest wykazanie jej
nieskuteczności. Można to osiągnąć, uniemożliwiając osiąganie różnych celów za
pośrednictwem agresywnego zachowania oraz negatywnie oceniając tego rodzaju próby.
Wykazując nieskuteczność agresywnego zachowania, należy ułatwić osiąganie
pożądanych celów w sposób skutecznie akceptowany.
Opracowanie mgr Bernadetta Starego
Str. 5
W zapobieganiu agresji instrumentalnej ważną rolę odgrywa wytwarzanie właściwych
postaw społecznych oraz związanej z nimi hierarchii wartości. Postawie cwaniactwa,
kultu siły i „przepychania się przez życie” należy przeciwstawić postawę koleżeństwa,
życzliwości, współpracy i pomoc słabszym. Właściwym działaniem będzie ukazywanie
pożądanych postaw i norm moralnych.
W przypadku agresji powstałej na podłożu schorzeń organicznych należy
przeprowadzić właściwe badania neurologiczne lub psychiatryczne i umożliwić dziecku
odpowiednie leczenie, jak też zapewnić bezpieczeństwo otoczeniu oraz choremu ze
względu na możliwość wystąpienia u niego niekontrolowanych zachowań agresywnych.
Należy też pamiętać o tym, że:
• Dziecko akceptowane, lubiane, kochane nigdy nie będzie agresywne.
• Każdy przejaw agresji należy rozpatrywać indywidualnie, poszukując przyczyn
i podłoża jej powstania, a dopiero na tej bazie można podjąć adekwatne środki
zaradcze.
5. Wdrożenie oddziaływań wychowawczych w szkole
Wśród zadań priorytetowych rozwoju szkoły, wychowanie znalazło szerokie
odzwierciedlenie. Naiistotniejsze tutaj wymienię:
• Opieka i wychowanie - Pozytywne zachowanie ucznia, brak trudności
wychowawczych;
• Klimat szkoły - W szkole panują stosunki interpersonalne pozwalające realizować cele
szkoły oraz Uczniowie akceptują swoją szkołę;
• Rodzina i szkoła - Jedność rodziców i szkoły w procesie wychowawczym;
• Program wychowawczy szkoły - Szkolny system wychowawczy sprzyja rozwojowi
osobowości ucznia oraz Szkoła posiada program profilaktyczny przystający do
aktualnych problemów wychowawczych.
Aby zrealizować powyższe zadania oraz przeciwdziałać przejawom agresywnym
wśród dzieci i młodzieży, należy opracować i wdrożyć adekwatny program
profilaktyczny. Może on obejmować następujące działania (bezpośrednie i pośrednie):
1) Oddzielenie w sposób organizacyjny uczniów w młodszym wieku szkolnym od
gimnazjalistów (oddzielne piętro, klatka schodowa, szatnia);
2) Zwiększenie na przerwach liczby dyżurujących nauczycieli;
3) Przeciwdziałanie wszelkim przejawom zachowań agresywnych w szkole;
4) Kierowanie uczniów z zaburzeniami osobowości na poradnictwo wychowawcze
do poradni psychologiczno-pedagogicznej;
5) Diagnozę agresji wśród dzieci i określenie sposobów jej przeciwdziałania –
opracowanie wewnątrzszkolnej publikacji do wykorzystania jej przez nauczycieli,
wychowawców (na godzinach wychowawczych) oraz rodziców;
6) Ewaluację istniejącego Programu wychowawczego szkoły;
7) Opracowanie adekwatnego Programu profilaktycznego przeciwdziałania agresji;
8) Uwzględnienie w Planach wychowawców klasowych problemu agresji i jej
przeciwdziałania;
9) Przeprowadzenie cyklu lekcji wychowawczych (mogą być również prelekcje
przedstawiciela poradni psychologiczno-pedagogicznej, organu prewencji policji,
itp.);
10) Poruszenie na spotkaniach z rodzicami uczniów problemu agresji wśród dzieci;
11) Ewaluację Wewnątrzszkolnego systemu oceniania ze szczególnym uwzględnieniem
kryteriów oceny zachowania oraz wbudowaniem systemu motywacyjnego;
12) Przeprowadzenie badań ankietowych skali zachowań agresywnych wśród dzieci;
13) Zaplanowanie i przeprowadzenie indywidualnych oddziaływań wychowawczych.
Opracowanie mgr Bernadetta Starego
Str. 6
Wdrożenie powyższych działań powinno przynieść wymierne efekty, tj.: wzrost
bezpieczeństwa w szkole, zwiększenie się poszanowania godności innych osób oraz
mienia szkolnego, powinny polepszyć się kontakty interpersonalne, a także wzrastać
stopień przestrzegania porządku społecznego.
6. Dodatek dla rodziców:
Jak ma postępować rodzic z agresywnym dzieckiem: tolerować, czy karać?
Terminem „dzieci agresywne” określa się więc takich uczniów, którzy
w dotychczasowym życiu nauczyli się stosowania zachowań agresywnych w odpowiedzi
na różne sytuacje konfliktowe i stosują je częściej niż ich koledzy w tym samym wieku.
Agresywne zachowanie dziecka może być:
1) wynikiem bezmyślnego naśladowania brutalnych bohaterów filmowych;
2) sposobem na rozładowanie napięcia powstałego w domu, szkole, itp.;
3) skierowanym do dorosłych wołaniem „zwróćcie na mnie uwagę, zainteresujcie się
mną”;
4) wyrazem lęku i poczucia zagrożenia.
Jedne dzieci są z natury spokojne - inne bardziej ruchliwe. Dziecko, które wkracza
w wiek szkolny dostrzega już swoją odrębność i stopniowo zdobywa coraz większą
samodzielność. Oboje rodziców, obserwując różne zachowania dziecka, powinni zgodnie
nagradzać te, które uważają za dobre, a co do innych jednomyślnie dawać dziecku odczuć,
że postępuje źle. Należy najpierw odkryć źródło takich reakcji, gdyż przyczyny zachowań
agresywnych (o czym już wcześniej wspomniano) mogą być różne. Następnie należy
zastanowić się w jak sposób reagować. Na pewno nie mogą sami być agresywni i nie
powinni stosować kar fizycznych, lecz warto umieć się opanować i wytłumaczyć dziecku
na czym polega jego niewłaściwe zachowanie. Rodzice, którzy w momencie krytycznym
potrafią sobie uświadomić, że dziecko dopiero uczy się pewnych rzeczy i że jeszcze nie
wie co jest dobre a co złe, z pewnością poszukają innych rozwiązań niż bicie i krzyk. Są
czyny za które dziecko powinno ponieść karę – nie fizyczną ale „psychologiczną”, tzn.
karę słowną połączoną z tłumaczeniem, wyjaśnieniem i perswazją – prowadzącą do
poczucia winy, która stać się może motywem zmian dotychczasowego zachowania. Jeśli
mały złośnik zniszczy swojemu rówieśnikowi jego ulubioną zabawkę, to nie ma
najmniejszego sensu zabraniać dziecku wyjścia z domu – koniecznie natomiast należy
nakłonić go do przeproszenia poszkodowanego i do oddania mu własnej zabawki. Wtedy
dziecko odczuje konsekwencje swego zachowania. Nieprawidłowe karanie zachowań
agresywnych nie tylko ich nie eliminuje, lecz wręcz agresję utrwala.
Drogi rodzicu – pamiętaj o następujących zasadach:
- nie stosuj kar fizycznych – nie można eliminować zachowań agresywnych, samemu
będąc agresywnym;
- nie karz w uniesieniu, zdenerwowaniu – karanie słowne wymaga opanowania
własnych negatywnych emocji;
- bądź zawsze akceptowany przez dziecko, a kara pochodząca od Ciebie będzie
generować poczucie winy skłaniające do zmiany zachowania;
- jeśli karzesz, staraj się, aby dziecko zrozumiało sens stosowanej kary, zawsze
wyjaśniaj za co i dlaczego zostało ukarane;
- karząc za zachowania agresywne, równocześnie dostrzegaj i nagradzaj różne
pozytywne zachowania dziecka, a zwłaszcza wszelkie przejawy życzliwości, pomoc
i współpracę oraz dostrzeganie cudzych potrzeb.
Nie zapominaj również o kształtowaniu u dziecka rozumienia innych ludzi poprzez :
- wskazywanie pozytywnych i negatywnych konsekwencjach jego zachowania dla
innych osób;
Opracowanie mgr Bernadetta Starego
Str. 7
-
partnerski kontakt z innymi, brak napięcia i ostrych kar;
trzeba uczyć, że odmienne poglądy bywają słuszne, a w przypadku konfliktu należy
szukać kompromisowego rozwiązania;
analizowanie różnych sytuacji i próby odpowiedzi dziecka na pytanie: „co byś
zrobił na jego miejscu”;
uświadamianie dzieciom, jakim osobom w swoim otoczeniu są bliskie i na kogo
mogą liczyć;
uświadomienie mechanizmu konfliktów i wyuczenie alternatywnych sposobów
rozwiązywania konfliktów.
Rodzice, którzy mają kłopoty wychowawcze ze swoimi pociechami i niepokoją się ich
agresywnymi zachowaniami, mogą zawsze skorzystać z wielostronnej pomocy
psychologów.
Literatura pomocnicza:
R. Bryła: Wpływ rodziny na powstawanie agresji u dzieci, „Problemy OpiekuńczoWychowawcze” nr 9/2000.
A. Frączek: Problemy psychologicznej teorii agresji, „Psychologia Wychowawcza” nr
3/1973.
J. Janowska: Błędy wychowawcze nauczyciela a agresja uczniów, „Nowa Szkoła” nr 3/2000.
L. Kirwil: Formowanie się agresywności u dzieci, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” nr
10/1992.
L. Kirwil: Wartości rodziców o różnym poziomie wykształcenia a agresywność i uleganie
agresji dzieci, „Psychologia Wychowawcza” nr 5/1992.
K. Kmiecik-Baran: Młodzież i przemoc – narzędzia do rozpoznawania zagrożeń społecznych
w szkole, Gdańsk 2000.
J. Lipińska: Przemoc i agresja w społeczności uczniów w okresie dorastania, „Nowa Szkoła”
nr 1/2000.
I. Obuchowska: Agresja dzieci w perspektywie rozwojowej, „Problemy OpiekuńczoWychowawcze” nr 9/2000.
Z. Plewicka: Funkcjonowanie społeczne uczniów agresywnych, „Nauczyciel i Wychowanie”
nr 2/1977.
J. Ranschburg: Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1993.
A. Sander: Problem agresji w szkole, „Nowa Szkoła” nr 4/1992.
Z. Skorny: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968.
J. Tatarowicz: Anatomia demoralizacji w zarysie, „Nowa Szkoła” nr 9/2000.
J. Tatarowicz: Co o patologiach społecznych powinien wiedzieć wychowawca klasy?, „Nowa
Szkoła” nr 7-8/2000.
K. Zielińska: Agresja – charakterystyka i uwarunkowania, „Życie Szkoły” nr 1/1980.
Sanok, dn. 30 września 2002 r.
Opracowanie mgr Bernadetta Starego