Zaburzenia rozwoju sprawności motoryki małej u dzieci

Zaburzenia rozwoju sprawności motoryki małej u dzieci
- czyli słowo o Terapii ręki
Od kilku lat zajmuję się w poradni zajęciami rozwijającymi sprawność manualną uczniów. Jak
wynika z mojej obserwacji coraz więcej dzieci pojawia się z nieprawidłowo ukształtowanym chwytem
przyboru do pisania oraz zaburzeniami procesu pisania.
Problemy manualne są jednak niesłusznie łączone wyłącznie z nieprawidłowym chwytem
pisarskim lub też „brzydkim” pismem. Niestety, kłopoty z małą motoryką są często przejawem
bardziej globalnych zaburzeń, a sedno problemu należy szukać u podstaw rozwoju dziecka.
Symptomy opóźnienia lub zaburzenia rozwoju małej motoryki zauważalne są już we wczesnym
dzieciństwie. Na początku objawiają się one głównie obniżoną sprawnością w zakresie dużej
motoryki, trudnościami z opanowaniem czynności samoobsługowych, a następnie dają wyraz
zakłóceń czynności precyzyjnych tj.: rysowanie czy pisanie.
Ruchy rąk należą do najbardziej skomplikowanych. Ręka to organ ruchowo - chwytno badawczy - poznawczo – komunikacyjny, która „(…) jako wyspecjalizowany narząd, odpowiedzialna
jest w naszym ciele za wiele funkcji. Jej doskonałość polega na tym, że służy nam jako silne narzędzie
do popychania, podnoszenia ciężarów, siłowania się a jednocześnie potrafi wykonywać bardzo
precyzyjne i skomplikowane ruchy jak szycie czy pisanie. Taka szeroka specjalizacja kończyn
sprawia, że to w głównej mierze ich sprawność decyduje o poziomie funkcjonowania każdego
człowieka. To, co czyni nasze ręce i dłonie czymś niezwykle wyjątkowym i fascynującym, to rozwój
kory mózgowej i skomplikowany mechanizm nerwowy. Dzięki niemu jesteśmy w stanie
zapoczątkować ruch, kontrolować jego trwanie, koordynować i płynnie zakończyć”[1].
Odchylenia w zakresie funkcjonowania rąk są bardzo zróżnicowane. Mogą charakteryzować
się istotnymi zaburzeniami praksji, całkowitą niezdolnością do kontrolowania ich ruchów, lub też
drobnymi trudnościami grafomotorycznymi. Funkcja ręki jest ważna nie tylko dla codziennych
czynności życiowych. Ręce dają możliwość inicjowania działań i rozwiązywania problemów,
dostarczają narzędzi do wykonywania różnych czynności, wpływają jednocześnie na wszystko i
wszystkich w otoczeniu dziecka. Mając sprawne ręce nie zastanawiamy się nad złożonością nawet tak
prostych czynności, jak przekładanie kartek w książce, nawlekanie igły, zbieranie przed-miotów do
jednego pojemnika, itp. Dopiero, gdy rytm, tempo i spójność jakiejś czynności zostaną zaburzone
poprzez np.: skaleczenie, zwichnięcie, złamanie ręki, itd., zdajemy sobie sprawę ze swojego
ograniczenia. [2] Ręka jest także bardzo ważnym organem sensorycznym, pozwalającym na
rozróżnianie cech i właściwości przedmiotów między: twardym i miękkim, mokrym i suchym,
zimnym i ciepłym, ciężkim i lekkim, płaskim i wypukłym, gładkim i chropowatym [3]. Czynności z
zakresu motoryki małej pobudzane są przez naśladowanie, percepcję, motorykę dużą, a przede
wszystkim koordynację wzrokowo - ruchową.
Niepokojące objawy dysfunkcji, które mogą wskazywać na zaburzenia małej motoryki dzieci:
 niechęć do podejmowania aktywności ruchowej, czynności samoobsługowych (ubieranie,
wiązanie sznurowadeł, zapinanie guzików) i manualnych (malowanie, lepienie z plasteliny,
układanie drobnych przedmiotów), trudności w posługiwaniu się prostymi narzędziami;
 opóźniony rozwój praksji (umiejętności planowania ruchowego dotyczącego zwłaszcza
nowych czynności motorycznych);
 obniżona precyzja i szybkość ruchów docelowych;
 mała wyćwiczalność w zakresie opanowywania ruchów drobnych związana z nadmiernym lub
obniżonym napięciem mięśni oraz brakiem koordynacji wzrokowo-ruchowej dotyczącej pracy
palców, dłoni i przedramienia; problemy z koordynacją obu rąk podczas zabaw
manipulacyjnych,
 wydłużony czas opanowania oraz wykonania wyuczonych czynności motorycznej;
 czynności wymagające dużej precyzji wykonywane są zbyt wolno lub za szybko i niedbale,
szybkość ruchów dziecka nie jest dostosowana do zadania,
 niechęć dotykania nowych i różnorodnych faktur,
 dostarczanie sobie dodatkowych doznań proprioceptywnych i domaganie się zdecydowanego i
mocnego ucisku dłoni (dziecko siada na własnych dłoniach, bardzo mocno zaciska ręce na
przedmiotach, uderza rękami w przedmioty o ostrych i wyraźnych fakturach)





zbyt silne lub utrzymujące się ponad wiek rozwojowy występowanie synkinezji (współruchów
towarzyszących ruchom docelowym) co świadczy o zaburzeniach rozwoju ruchowego,
procesów automatyzacji czynności motorycznych,
zaburzenia napięcia mięśniowego (obniżony, podwyższony lub zmienny tonus mięśniowy),
szczególnie w obrębie kończyny górnej i obręczy barkowej,
trudności szkolne ( obniżony poziom czynności grafomotorycznych, w tym techniki i tempa
pisania, problemy z nauką przedmiotów, których opanowanie wymaga sprawności
motorycznej, manualnej, czy rysunkowej: wychowanie fizyczne, plastyka, prace techniczne,
geometria itp.),
zaburzenia logopedyczne dotyczące głównie planowania aparatu ruchowego mowy (kinestezji
artykulacyjnej),
obronne mechanizmy emocjonalne objawiające się frustracją lub reakcjami
negatywistycznymi, gdyż wysiłek włożony w pracę podczas wykonywania czynności
manualnych (np. prace plastyczne, techniczne itp.) jest niewspółmierny do efektu końcowego,
wtórne zaburzenia procesów motywacyjnych.
Kompleksowa Terapia ręki ma na celu usprawnianie tzw. małej motoryki, czyli precyzyjnych
ruchów dłoni i palców, jak również dostarczania wrażeń dotykowych i poznawania dzięki nim
różnych kształtów i struktur materiałów oraz nabywanie umiejętności ich rozróżniania. Wykorzystując
odpowiednie ćwiczenia i zabawy, rozwija się sprawność ruchową całej kończyny górnej dziecka,
sprawność manipulacyjną dłoni, umiejętność chwytu, koordynację pomiędzy dłońmi oraz
doskonalenie czynności samoobsługi. W późniejszym czasie obejmuje też naukę pisania. Rozwój
małej motoryki zawiera się w rozwoju psychomotorycznym dziecka i przebiega równolegle do jego
całościowego rozwoju, stąd wszystkie proponowane zabawy mają odpowiednią kolejność i nie mogą
być wprowadzane w sposób przypadkowy. Po indywidualnej ocenie problemów, od tego właśnie
poziomu należy rozpocząć proces usprawniania, przechodząc kolejno do coraz wyższych poziomów,
jeśli będą one w ogóle osiągalne, gdyż niektóre dzieci, ze względu na stopień swojej
niepełnosprawności, nie będą w stanie tych najwyższych poziomów opanować.
Podstawą jest ogólny obraz dziecka (sposób poruszania, postawa, wyraźnie obniżone lub
podwyższone napięcie mięśniowe, motywacja do podejmowania zaproponowanych zabawy i
ćwiczeń). Następnie zwraca się uwagę na ułożenie barków, kontrolę głowy, ruchomość kończyn
górnych,
przykurcze,
deformacje
i
niewygaszone
odruchy.
Kolejnym etapem to obserwacja funkcji kończyn górnych, a następnie sprawność dłoni (manipulacja).
Ostatnim ogniwem oceny są umiejętności grafomotoryczne (styl pisania, sposób trzymania narzędzia
pisarskiego).Oznacza to, że wszystkie działania proponowane w trakcie terapii są odpowiednio
dobrane nie tylko do poziomu manualnego dziecka lecz także do poziomu jego funkcjonowania
poznawczego[4].
Reasumując, sprawność motoryczną musimy wykształcać poprzez ciągły, swobodny ruch a
także działania sterowane, które poprawiają ogólną sprawność ruchową ciała. By prawidłowo
stymulować rozwój ruchowy dziecka należy zatem pamiętać, że zaczyna się on od motoryki dużej
(ogólnej sprawności ruchowej) a późniejszym etapem jest rozwój motoryki małej. Istotne jest także
to, aby ćwiczenia miały formę zabawy, przez co dzieci będą wykonywać je dużo chętniej, pojmując
wykonywanie zadania jako przyjemność, a nie żmudną pracę.
Rodziców, których niepokoją trudności manualne swoich dzieci, zapraszam na konsultacje w poradni.
pedagog – Aneta Piotrowska -Sołtys
Źródła:
[1] Wioletta Bartkiewicz, Aneta Giczewska - artykuł z miesięcznika "Przyjaciel", www.acentrum.pl
[2] Usprawnienie czynności rąk dzieci z MP. Poradnik logopedyczny. http://poradnik-logopedyczny.pl
[3] Ibidem
oraz:
Terapia ręki. Wioletta Bartkiewicz, Aneta Giczewska. Acentrum Szkolenia, Warszawa 2014
Dyspraksja. Rozwojowe zaburzenia koordynacji. A.Kirby. Fundacja .Szkoła Niezwykła, Warszawa 2010