Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych
advertisement
Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych KRAKÓW 2009 31-052 Kraków ul. Miodowa 41 tel./fax: (012) 426 20 60 e-mail: [email protected] www.sedlak.pl www.rynekpracy.pl www.wynagrodzenia.pl www.wskaznikihr.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych Spis treści Wstęp .......................................................................................................................................................3 Wielka Depresja........................................................................................................................................4 Kryzysy naftowe XX wieku ........................................................................................................................6 Kryzys potransformacyjny w Europie Środkowo-Wschodniej..................................................................8 Kryzys japooski ...................................................................................................................................... 11 Globalny kryzys gospodarczy 2008........................................................................................................ 14 Kryzys 2008 a Wielka Depresja .............................................................................................................. 19 Podsumowanie ...................................................................................................................................... 20 Niniejszy dokument nie może byd rozpowszechniany lub kopiowany bez wcześniejszej zgody Agencji Konsultingowej Sedlak & Sedlak 2 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych Wstęp Gospodarka rozwija się w sposób cykliczny. Wahania koniunkturalne to naturalny sposób funkcjonowania systemu wolnorynkowego. Po każdym okresie prosperity przychodzą lata zastoju bądź załamania gospodarki. Spowolnienia gospodarczego nie sposób uniknąd, a tym bardziej przewidzied. W klasycznym ujęciu kryzys jest obok depresji, ożywienia i rozkwitu jedną z czterech faz cyklu koniunkturalnego. Teoria kryzysów głosi, że czynnikiem inicjującym spowolnienie, tzw. szokiem, są bodźce zewnętrze – nagły wzrost ceny konkretnego surowca, krach giełdowy czy błędna polityka gospodarcza. Kryzys charakteryzuje się nadwyżką podaży nad popytem, spadkiem produkcji i nakładów inwestycyjnych oraz przychodów przedsiębiorstw. Równolegle niekorzystne zjawiska zachodzą na rynku pracy. Spada zatrudnienia, rośnie bezrobocie, wyhamowuje wzrost płac bądź następuje obniżka wynagrodzenia. W konsekwencji zmniejszają się realne dochody społeczeostwa, obniża się poziom życia i wzrasta ubóstwo. W odróżnieniu od historii gospodarczej sprzed II wojny światowej, współcześnie występują jedynie dwie fazy cyklu koniunkturalnego: faza spadku (recesji) oraz faza wzrostu (ekspansji). Od połowy XX wieku przebieg cyklów koniunkturalnych, a tym samym kryzys gospodarczy, pozostawał w kwestii regulacji paostwowej polityki. Teorie ekonomiczne Keynesa oraz interwencjonizm paostwowy stały się obowiązującym kanonem polityki gospodarczej na świecie. Długoletnie kryzysy zastępowała stagnacja bądź płytka recesja. Punktem zwrotnym był kryzys naftowy w latach 70., który przyniósł okres powtarzających się recesji. Wraz z postępem technologicznym, swobodnym przepływem kapitału oraz globalizacją światowej gospodarki wystąpił nowy rodzaj kryzysów. Obecnie załamania gospodarcze wywoływane są najczęściej zawirowaniami na rynkach finansowych. Poprzez mechanizm transmisji krach finansowy może przekładad się na realną sferę gospodarki, głównie produkcję oraz rynek pracy. Celem niniejszego raportu jest przedstawienie zmian zachodzących na rynku pracy pod wpływem kryzysów gospodarczych. W publikacji skupiono się na tych recesjach, które zarówno ze względów ekonomicznych, jak i społecznych, na trwałe wpisały się w historię gospodarczą XX i XXI wieku. Intencją autorów było przedstawienie załamao koniunktury, które spowodowały największe trudności na rynku pracy. 3 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych Opracowanie otwiera więc Wielka Depresja, a kolejne jego części poświęcono takim wydarzeniom, jak: kryzysy naftowe XX wieku, załamanie potransformacyjne gospodarek Europy ŚrodkowoWschodniej oraz kryzys w Japonii lat 90-tych. W ostatniej części raportu zaprezentowano kryzys gospodarczy z 2008 roku. Na zakooczenie podjęto próbę porównania go z Wielką Depresją. Wielka Depresja Wielka Depresja określana jest mianem największego załamania gospodarki kapitalistycznej w XX wieku. Za moment rozpoczęcia kryzysu uznaje się krach na nowojorskiej giełdzie pod koniec października 1929 roku. Pierwsze zwiastuny kryzysu pojawiły się jednak znacznie wcześniej. Spadek produkcji, a także wzrost ilości zalegających w magazynach towarów skutkował obniżką cen niektórych surowców, wyrobów przemysłowych oraz płodów rolnych. Trudności gospodarcze w sferze produkcji i wymiany doprowadziły do spadku notowao akcji na giełdzie i ostatecznie do załamania. Krach giełdowy uruchomił mechanizm przenoszenia się kryzysu na kolejne gałęzie gospodarki, obejmując: przemysł, transport, rolnictwo i usługi. Powiązania ekonomiczne Stanów Zjednoczonych z resztą świata spowodowały, że recesja szybko zaczęła rozprzestrzeniad się na inne kontynenty, głównie Europę i Amerykę Południową. W zasięgu Wielkiego Kryzysu znalazły się niemal wszystkie kraje związane z gospodarką kapitalistyczną. Spadek wartości akcji na giełdzie rzutował na sytuację przedsiębiorstw produkcyjnych. W szybkim tempie zmniejszał się popyt na wyroby przemysłowe. W najbardziej rozwiniętych gospodarczo krajach świata gwałtownie kurczyła się produkcja przemysłowa. Tabela 1. Ogólny wskaźnik produkcji przemysłowej w wybranych krajach w latach 1930-1933 (1929=100) 1930 1931 1932 1933 Niemcy 86 67 53 61 USA 81 68 54 64 Polska 82 70 54 56 Kanada 85 71 58 60 Holandia 101 79 62 69 Czechosłowacja 89 81 64 60 Włochy 92 77 67 74 Francja 89 69 77 31 Źródło: J.Ciepielewski, Dzieje gospodarcze świata do roku 1980, Warszawa 1985 4 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych Szacuje się, że w 1932 roku światowa produkcja przemysłowa w porównaniu do okresu koniunktury sprzed 1929 roku zmniejszyła się aż o 31 punktów procentowych. W latach 1930-1933 największe spadki produkcji w tym sektorze odnotowano w Niemczech, Stanach Zjednoczonych, Polsce i Kanadzie. Rezultatem ograniczenia popytu i produkcji był wzrost liczby likwidowanych przedsiębiorstw. W 1931 roku liczba bankructw w USA wyniosła 28,3 tysiąca, w Niemczech 13,7 tysiąca, a w Japonii 4,3 tysiąca. Spadek produkcji, upadek wielu firm, ale także protekcjonistyczna polityka gospodarcza prowadzona przez paostwa doprowadziła do katastrofalnych skutków na rynku pracy. Bezrobocie stało się jednym z najpoważniejszych problemów ekonomiczno-społecznych ówczesnych lat. Według szacunków, w 48 najbardziej uprzemysłowionych krajach świata w 1926 roku liczba bezrobotnych wynosiła łącznie 14 milionów osób. W lutym 1930 roku odsetek ten wzrósł do 19,1 miliona, a w styczniu 1931 roku do 34,5 miliona osób. W szczytowym okresie Wielkiego Kryzysu, w roku 1932 bezrobociem dotkniętych było 48,1 miliona pracowników fizycznych. W tym okresie największą liczbę osób bez pracy notowano w USA (13 milionów), Niemczech (6 milionów) i w Wielkiej Brytanii (3 miliony). W Polsce najwyższe bezrobocie – 414 tysięcy osób – w okresie Wielkiego Kryzysu zanotowano w roku 1934. Wykres 1. Stopa bezrobocia (w %) w USA w latach 1930-1940 23,6 24,9 21,7 15,9 20,1 19,0 17,2 17,0 14,3 14,6 8,9 3,3 Opracowanie własne na podstawie Bureau of Labour Statistics U.S. 5 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych To własnie w czasach Wielkiego Kryzysu bezrobocie zaczęło byd postrzegane nie tylko jako problem o charakterze gospodarczym, ale także społecznym i politycznym. Brak pracy oznaczał brak środków na utrzymanie i radykalne pogorszenie się warunków życia. Przedsiębiorcy dążyli do jak największego obniżenia kosztów produkcji. Pracownicy, którzy nie zostali zwolnieni, musieli zgadzad się na zmniejszenie wymiaru czasu pracy, a wraz z tym na obniżenie wypłacanego wynagrodzenia. Według danych rządu USA, w 1932 roku w ponad 6,5 tysiąca przebadanych przedsiębiorstw, pracownicy ze skróconym wymiarem czasu pracy stanowili 56% stanu załogi. Ograniczaniu zatrudnienia oraz redukcji godzin pracy towarzyszyła intensyfikacja procesów wytwórczych. Przedsiębiorcy coraz śmielej wprowadzali nowe urządzenia i udoskonalenia technologiczne, które miały obniżyd koszty produkcji i zapewniad przewagę konkurencyjną na rynku. Poszukiwanie coraz niższych kosztów wytwórczych prowadziło do redukcji wymiaru czasu pracy oraz wzrostu wydajności pracy. Wpływ na sytuację na rynkach pracy miała także polityka gospodarcza w poszczególnych krajach. Interwencjonizm oraz protekcjonizm prowadzony przez poszczególne paostwa i pozbawiony międzynarodowej koordynacji, pogłębiał trudną sytuację na całym świecie. Zahamowaniu uległy także ruchy migracyjne między krajami. Paostwa wprowadzały ograniczenia napływu imigrantów, chroniąc swoje rynki pracy i rodzimą siłę roboczą. Kryzysy naftowe XX wieku Za umowny początek kryzysów naftowych uznaje się październik 1973 roku. Wtedy to paostwa arabskie zdecydowały się na ograniczenie wydobycia ropy naftowej oraz nałożenie embarga na paostwa popierające Izrael w wojnie Jom Kippur. Embargo objęło przede wszystkim Stany Zjednoczone, Holandię, Portugalię, Afrykę Południową i Rodezję. Z kolei paostwa należące do OPEC (grona głównych eksporterów ropy naftowej) zdecydowały się podwyższyd cenę urzędową ropy z 3,5 USD do 11,6 USD za jedną baryłkę. Wrost cen i kosztów energii bardzo mocno uderzył w fundamenty światowej gospodarki rynkowej. Paostwa importujące ropę musiały w ramach oszczędności ograniczyd produkcję całego sektora energetycznego, co przełożyło się na funkcjonowanie ich gospodarek. Ograniczenie światowych zasobów ropy naftowej spowodowało w konsekwencji załamanie powojennej koniunktury gospodarczej. W latach 1974-1975 w rozwiniętych krajach kapitalistycznych 6 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych produkcja przemysłowa spadła o 13%. Ucierpiały na tym przede wszystkim gałęzie gospodarki o dużym zapotrzebowaniu energetycznym – przemysł samochodowy, okrętowy, wydobywczy. W konsekwencji kryzys naftowy wywołał proces dezindustrializacji w paostwach rozwiniętych. Likwidacja bądź ograniczenie roli, jaką dotychczas odgrywały niektóre gałęzie przemysłu, spowodowało poważne trudności ekonomiczno-społeczne. Szczególnie dotkliwie doświadczyła tego Europa. Pomiędzy 1974 a 1985 rokiem zatrudnienie w przemyśle w Anglii zmniejszyło się o 19,2 punktów procentowych (2 miliony osób), we Francji o 18,5 punktu (1,5 miliona), w Niemczech o 12,9 punktu (1,6 miliona), a we Włoszech o 9,4 punktu (0,7 miliona). Wykres 2. Liczba pracowników zatrudnionych w przemyśle w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Francji i Włoszech w latach 1974-1985 (w mln) 12,0 11,0 10,0 Wielka Brytania Francja 9,0 Niemcy 8,0 Włochy 7,0 6,0 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 Opracowanie własne na podstawie danych OECD Proces dezinsdustrializacji spowodował dynamiczny wzrost bezrobocia w krajach wysoko uprzemysłowionych. Pod koniec lat 70. i prawie przez całą kolejną dekadę bezrobocie rosło w niemal wszystkich częściach świata. Ze stopą bezrobocia oscylującą wokół 10% zmagały się takie paostwa jak: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Włochy, Kanada i Francja. Zwiększającej się liczbie osób pozostających bez pracy towarzyszył wzrost cen towarów. W latach 70. XX wieku inflacja w ujęciu rocznym osiągnęła poziom nawet 27% w Wielkiej Brytanii, 13% we Francji czy 7% w Niemczech. Bezrobocie oraz rosnące ceny surowców spowodowane kryzysem naftowym, a także wzrost cen żywności związany z niekorzystną sytuacją w światowym rolnictwie, doprowadziły do pojawienia się nowego zjawiska ekonomicznego tzw. stagflacji, czyli stagnacji gospodarczej połączonej z inflacją. 7 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych Wykres 3. Inflacja oraz stopa bezrobocia w grupie krajów G-7* w latach 1970-1985 (w %) 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 wskaźnik inflacji stopa bezrobocia 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 G-7 – ówcześnie grupa najbardziej uprzemysłowionych paostw na świecie: USA, Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Japonia, Kanada, Włochy Opracowanie własne na podstawie danych OECD Kryzys naftowy, a także zagrożenia związane z brakiem ropy były katalizatorem zmian w światowej gospodarce na skalę nie notowaną od czasów II wojny światowej. Rozpoczęto intensywne prace nad poszukiwaniem alternatywnych źródeł energii. Wzmożono budowę elektrowni atomowych oraz wdrażano inicjatywy dotyczące korzystania ze źródeł odnawialnych, czyli energii słonecznej, wiatrowej i wodnej. Kryzysy energetyczne pośrednio przyczyniły się również do wprowadzenia innowacyjnych rozwiązao w różnych sferach gospodarki. Postęp technologiczny spowodował osłabienie pozycji przemysłu, jako sektora odgrywającego kluczową rolę w gospodarce. W paostwach rozwiniętych, głównie w Stanach Zjednoczonych i Japonii, od lat 80. XX wieku zaczęły tworzyd się pierwsze struktury społeczeostwa informacyjnego i gospodarki opartej na usługach. Kryzys potransformacyjny w Europie Środkowo-Wschodniej Dla gospodarek Europy Środkowo-Wschodniej rok 1989 był okresem przełomowym. Kraje regionu stanęły na początku drogi prowadzącej ich systemy gospodarcze do funkcjonowania w ramach wolnego rynku. Zmiana ustroju gospodarczego z centralnie planowanego na rynkowy wymagała wielu przekształceo i dostosowao we wszystkich dziedzinach ekonomii. Jednym z obszarów przemian był rynek pracy, dla którego liberalizacja gospodarcza wiązała się z realizacją nowych i nieznanych dotąd wyzwao. 8 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych W przeciwieostwie do przekształceo wynikających z przebiegu cyklu koniunkturalnego, wywołane przez transformację zmiany na rynku pracy okazały się długookresowe i na trwale wpłynęły na strukturę zatrudnienia. Według Międzynarodowego Funduszu Walutowego potransformacyjny kryzys na rynku pracy w rejonie Europy Środkowo-Wschodniej związany był przede wszystkim z: kryzysem na rynkach krajów postradzieckich, który spowodował zamknięcie częśd rynków zbytu dla krajowych producentów, restrukturyzacją przedsiębiorstw, przede wszystkim z branży górnictwa węgla kamiennego, przemysłu stalowego i transportu publicznego, zmianami w polityce fiskalnej i monetarnej. W późniejszym etapie transformacji sytuację na rynku pracy pogarszało dodatkowo wygasanie zobowiązao zawartych w traktatach prywatyzacyjnych. Dotyczyły one utrzymania zatrudnienia na określnym poziomie w firmach, które sprywatyzowano w połowie lat dziewięddziesiątych. W skali całego regionu problemem stało się przede wszystkim zjawisko bezrobocia. Zniknęły niedobory siły roboczej i nadwyżka popytu na pracę, a ich miejsce zastąpiła nadwyżka podaży pracy. Była ona przyczyną ciągle powiększającej się stopy bezrobocia. Wykres 4. Stopa bezrobocia w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1990-2008 (w %) Polska Słowacja Węgry 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Czechy* *do 1993 roku Czechosłowacja Opracowanie własne na podstawie krajowych urzędów statystycznych 9 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych Źródłem rosnącej liczby osób pozostających bez pracy stała się likwidacja bezrobocia ukrytego, które w postaci nadzatrudnienia występowało w przedsiębiorstwach paostwowych. Wolny rynek dokonał racjonalizacji zatrudnienia – stanowiska zachowały tylko te osoby, których praca była niezbędna z punktu widzenia pracodawcy. Pracownicy, których etat nie był konieczny dla funkcjonowania firm, musieli pogodzid się ze stratą dotychczasowego źródła dochodu. Z procesem restrukturyzacji „przestarzałej” gospodarki wiązało się również bezrobocie strukturalne. Jego przyczyną było niedopasowanie struktury popytu na pracę do struktury jej podaży. Oznacza to, iż między ilością wolnych miejsc pracy a liczbą pracowników dochodzi do dysproporcji w aspekcie kwalifikacyjnym, zawodowym lub terytorialnym. Po 1990 roku bezrobocie strukturalne objęło wiele sektorów gospodarki oraz konkretne regiony krajów zmieniających ustrój. W Polsce ten typ bezrobocia najsilniej odczuł tzw. przemysł ciężki (chemiczny, hutniczy, metalurgiczny) oraz sektor wydobywczy, zwłaszcza górnictwo węgla kamiennego. Regionami, które borykały i nadal borykają się z bezrobociem strukturalnym są natomiast województwa: warmiosko-mazurskie, zachodnio-pomorskie czy lubuskie. Wykres 5. Wzrost PKB i stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990-2008 (w %) 25 PKB stopa bezrobocia 20 15 10 5 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 -5 1990 0 -10 -15 Opracowanie własne na podstawie GUS Opisane przekształcenia gospodarcze podważyły niektóre teorie ekonomiczne dotyczące wolnego rynku. W warunkach polskiej gospodarki okresu transformacji nie sprawdziło się na przykład prawo Okuna. Mówi ono o ujemnej zależności między wahaniami realnego kursu PKB wokół ścieżki jego 10 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych trendu a wahaniami stopy bezrobocia wokół bezrobocia równowagi. Mimo iż statystyki notowane dla Polski w latach 1992-2002 wskazywały na ożywienie gospodarcze, to poziom bezrobocia wyraźnie wzrastał. Obserwowano tzw. bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy wynikający m. in. z wzrostu wydajności pracy i postępu technicznego. Wraz z nasilaniem się problemu bezrobocia, bolączką środkowoeuropejskich rynków pracy stała niewłaściwa polityka paostw w walce z tym zjawiskiem. Podstawowym narzędziem były tzw. polityki pasywne, skupione na przeciwdziałaniu skutkom bezrobocia, tj. dostarczaniu bezrobotnym pomocy socjalnej w postaci zasiłków czy wysokich odpraw, zachęcaniu starszych uczestników rynku do przechodzenia na wcześniejsze emerytury oraz wydłużaniu okresu edukacji najmłodszych uczestników rynku pracy. W niewielkim stopniu wykorzystywano polityki aktywne, mające na celu zwalczyd przyczyny bezrobocia. Należą do nich m.in.: szkolenia, pożyczki i wsparcie przy zakładaniu własnego biznesu czy staże zawodowe. Skutkiem tego, do chwili obecnej kraje Europy Środkowo-Wschodniej charakteryzują się jednymi z najniższych odsetków aktywności zawodowej wśród wszystkich paostw Unii Europejskiej. Dezaktywacja dużej części społeczeostwa i zniechęcenie pracowników długotrwałym bezrobociem stały się jednocześnie przyczyną nadwyrężenia systemów rentowoemerytalnych. Kryzys japooski Na początku lat 80. XX wieku Japonia stała się jednym z potentatów technologicznych ówczesnego świata. Było to rezultatem podjętej przez rząd polityki restrukturyzacji przemysłu z „opasłego i ciężkiego” na „lekki i zwinny” z preferencjami dla gałęzi zaawansowanych technologii (high-tech). Szybko zwiększano wydatki na badania i rozwój, których udział w dochodzie narodowym przekroczył poziom notowany dla Stanów Zjednoczonych. W I połowie lat 80. wyraźnie ożywił się również eksport. Bardzo wysoki był udział niektórych japooskich wyrobów w handlu światowym. Japooskie produkty stanowiły ponad 50% światowego eksportu sprzętu audiowizualnego i motocykli. W przypadku samochodów osobowych, statków i stali wskaźnik ten wahał się w granicach 30-35%. Pod wpływem dynamicznego eksportu wzrost gospodarczy Japonii w latach 80. XX wieku kształtował się na średnim poziomie 4,5% rocznie, a w roku 1988 osiągnął 7,1%. 11 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych Wykres 6. Dynamika PKB w Japonii w latach 1980-2005 (w %) 8,0 6,0 4,0 2,0 -2,0 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 0,0 -4,0 Opracowanie własne na podstawie OECD Oprócz eksportu dużą rolę w dynamizacji gospodarki odgrywał popyt wewnętrzny, wywołany ogólną poprawą jakości życia. Wzrost zamożności Japooczyków znajdował odzwierciedlenie we wskaźnikach ekonomicznych. W 1987 roku dochód narodowy Japonii obliczony na jednego mieszkaoca przekroczył poziom Stanów Zjednoczonych i był zbliżony do wielkości notowanych w Kanadzie, krajach skandynawskich czy Szwajcarii. W szybkim tempie zwiększały się również płace, co niwelowało przewagę, jaką kraj czerpał wcześniej z intensywnego wykorzystania wysoko wykwalifikowanej, lecz nisko opłacanej siły roboczej. Wzrost kosztów pracy spowodował, że częśd japooskich firm utraciła istotną przewagę konkurencyjną. Otrzymywały mniejszą ilośd zamówieo i rejestrowały niższe obroty. W początkowym okresie spowolnienia notowanego przez firmy rząd zdecydował się jednak walczyd z taoszą, zewnętrzną siłą roboczą i nie dopuszczad do upadku rodzimych przedsiębiorstw. Ochrona miejsc pracy oznaczała wysokie subsydia wypłacane na rzecz nierentownych zakładów. Dopłaty do nieefektywnych sektorów przyczyniały się do dalszego przegrzewania gospodarki. Na rynku finansowym baokę spekulacyjną nadmuchiwało z kolei obniżenie stóp procentowych oraz łatwośd w pozyskiwaniu kapitału. Baoka pękła, gdy rząd – zmartwiony takim stanem gospodarki – postanowił podwyższyd stopy procentowe łącznie pięd razy. Już pierwsza podwyżka w maju 1989 roku doprowadziła do wybuchu paniki i głębokiego spadku wartości indeksu Nikkei. Gospodarka realna skutki tego odczuła z opóźnieniem - w 1991 roku - gdy wiele przedsiębiorstw ogłaszało bankructwo w związku ze spadkiem popytu, a banki upadały pod ciężarem złych długów. 12 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych Z kolei kryzys na rynku pracy rozpoczął się w roku 1993, gdy stopa bezrobocia wzrosła do poziomu 2,5% i zapoczątkowała systematyczny i wieloletni wzrost wskaźnika. W 2002 roku osiągnął on rekordowy w tym kraju poziom 5,4%. Mimo, iż w warunkach europejskich bezrobocie oscylujące wokół 5% jest określane jako tzw. naturalna stopa bezrobocia, odzwierciedlająca bieżące zmiany na rynku pracy, dla Japonii było to najwyższe natężenie wskaźnika w powojennej historii kraju. Wykres 7. Stopa bezrobocia w Japonii w latach 1980-2004 (w %) 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 0,0 Opracowanie własne na podstawie OECD Oprócz uwarunkowao zewnętrznych, dynamiczny wzrost gospodarczy oraz nagłe i długotrwałe spowolnienie gospodarcze wynikały z wielowiekowej filozofii życia i pracy Japooczyków. Przez dziesięciolecia podstawę relacji pracowniczych w Japonii stanowiły bowiem tzw. Trzy Święte Skarby: dożywotnie zatrudnienie, seniorat pracowniczy i płacowy oraz jednozakładowe związki zawodowe. Koniecznośd zreformowania i unowocześnienia tych zasad stała się oczywista w momencie, gdy japooska gospodarka wkroczyła w fazę spowolnienia. Tradycyjny system opierał się na założeniu, że wskaźniki mikro i makroekonomiczne rosną. W okresie dekoniunktury stał się on jednak ciężarem finansowym dla podupadających przedsiębiorstw. Szczególnie kosztowne okazało się dożywotnie zatrudnienie. Zgodnie z tradycją redukcja personelu była dla japooskich przedsiębiorców rozwiązaniem ostatecznym. Zwolnienia były postrzegane jako porażka tak przedsiębiorstwa, jak i kierujących nim managerów. Pracodawcy starali się więc przeczekad okres dekoniunktury, wychodząc z założenia, że koszty nadwyżki personelu w czasie spowolnienia będą mniejsze niż korzyści płynące z ciągłości zatrudnienia. W momencie pojawienia się zastoju gospodarczego, dokonano najpierw obniżek płac, następnie wstrzymano procesy rekrutacji i zachęcano starszych pracowników do „dobrowolnego” odejścia na emeryturę. 13 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych Chcąc „wyjśd z twarzą” i dokonad jak najmniejszych cięd w personelu, firmy podejmowały decyzję o renegocjacji warunków zatrudnienia. Wielu pracowników straciło gwarancję dożywotniego zatrudnienia – firmy coraz częściej proponowały im inne, na przykład elastyczne formy współpracy. W 1985 roku charakter tymczasowy miało jedynie 9% umów o pracę, a w 2004 roku było to 15% wszystkich stosunków pracy. Wykres 8. Udział tymczasowych form zatrudnienia w ogóle wszystkich stosunków pracy w Japonii w okresie 1985-2004 (w %) 16 15 14 13 12 10 10 9 9 8 6 1985 1990 1995 2000 2004 Opracowanie własne na podstawie OECD Obowiązujący w Japonii silny etos pracy spowodował, że przekształcenia na rynku pracy miały duży oddźwięk społeczny. Wielu Japooczyków traktowało utratę pracy jako życiową porażkę. W latach 1990-2000 wskaźnik samobójstw na 100 000 mieszkaoców wzrósł z poziomu 16,2 do 24,1. Inna reakcją na zmianę było wyłonienie się nowej grupy społecznej, tzw. freeters, którzy zaczęli negowad tradycyjny, japooski pracoholizm. Osoby te nie posiadają i nie poszukują stałego zatrudnienia. Charakteryzują się dużą mobilnością zawodową – pracują dorywczo i często zmieniają pracodawcę. Globalny kryzys gospodarczy 2008 Gospodarka XXI wieku jest oparta na sieci wzajemnych powiązao i zależności. Dla uczestników rynku oznacza to z jednej strony nieograniczone możliwości rozwoju, z drugiej – znacznie większą podatnośd systemu na wahania gospodarcze. Doskonałą ilustracją tego twierdzenia jest załamanie gospodarcze z 2008 roku, które z sektora finansów przeniosło się na gospodarkę realną i objęło swym zasięgiem większośd krajów świata. 14 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych Czynnikiem inicjującym kryzys był nadmiernie dynamiczny rozwój rynku nieruchomości w Stanach Zjednoczonych. Winy za krach należy także poszukiwad w funkcjonowaniu współczesnego systemu finansowego. Chodzi tu szczególnie o takie jego charakterystyki jak: zmiany w strukturze finansowania – coraz więcej przedsiębiorstw, jak i gospodarstw domowych finansuje swoją bieżącą konsumpcję i inwestycje poprzez fundusze zewnętrzne (kredyty, a w przypadku przedsiębiorstw np. emisję akcji czy obligacji). Powoduje to, że ich kondycja finansowa uzależniona jest od aktualnych warunków na rynkach finansowych; zmiany w strukturze zobowiązao – rosnąca przewaga zobowiązao krótkoterminowych nad zobowiązaniami długoterminowymi. Wynika to z tendencji do finansowania długoterminowych inwestycji zadłużeniem krótkoterminowym, które jest następnie rolowane, tj. spłacane poprzez zaciągnięcie kolejnego kredytu; uzależnienie spłaty zobowiązao od zdolności do zaciągania nowych – coraz mniej wymagalnych zobowiązao jest regulowanych ze środków generowanych wewnętrznie (przychody ze sprzedaży, wynagrodzenia). Powszechne staje się natomiast regulowanie zobowiązao poprzez środki uzyskane z nowego kredytu; wzrost skłonności do ryzyka wśród instytucji finansowych oraz rozwój segmentu wtórnych instrumentów finansowych; globalny charakter instytucji finansowych oraz ilośd powiązao między nimi. Do dzisiejszego dnia ekonomiści nie są w stanie wskazad jednoznacznego „początku” kryzysu. Zanim doszło do ostatecznego krachu, z rynku finansowego napływały bowiem liczne, niepokojące sygnały. Częśd z ekspertów uznaje, że zalążkiem kryzysu było wyhamowanie rynku nieruchomości w USA pod koniec 2005 roku i w całym 2006 roku. Inni uważają, że problemy na rynku finansowym zaczęły się w 2007 roku, kiedy kolejne instytucje finansowe – w tym HSBC, trzeci co do wielkości bank świata – ogłaszały niższe od oczekiwanych wyniki finansowe. Przyczyną skromniejszych prognoz był wzrost udziału kredytów zagrożonych w portfelu banków, wynikający z nadmiernej aktywności w segmencie subprime mortages. W perspektywie przewidywanych krótko- i długoterminowych konsekwencji zawirowao, amerykaoska Rezerwa Federalna oraz Europejski Bank Centralny zdecydowały się na działania interwencyjne. Regulatorzy rynków liczyli, że miliardowe wydatki mające zwiększyd płynnośd sektora finansowego, złagodzą również konsekwencje załamania się rynku subprime i zahamują rozprzestrzenianie kryzysu na kolejne instytucje finansowe, segmenty rynku i kraje. Zastrzyk pieniądza i wsparcie banków centralnych okazały się jednak niewystarczające. 15 września 2008 roku 15 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych Lehman Brothers, czwarty co do wielkości bank inwestycyjny w USA, staje się niewypłacalny. Od tego dnia nie było już wątpliwości, że świat finansów czeka głęboki kryzys. Ze względu na międzynarodowe i międzyrynkowe powiązania spowolnienie osiągnęło wymiar globalny. W wyniku turbulencji na rynku finansowym ucierpiały przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe. Pierwszą, najbardziej namacalną konsekwencją, stało się ograniczenie akcji kredytowej banków oraz wzrost ceny nowych kredytów. Problemy z dostępem do źródeł finansowania uszczupliły bieżącą konsumpcję i zrewidowały opracowane wcześniej plany inwestycyjne. Do firm napływała coraz mniejsza ilośd zamówieo. Wskaźniki mikroekonomiczne szybko przełożyły się na skalę makro. Wraz z narastaniem zjawisk kryzysowych częśd krajów zaczęła wkraczad w fazę recesji, notując ujemną dynamikę wzrostu gospodarczego przez dwa kwartały z rzędu. Doszło ponadto do ograniczenia międzynarodowej aktywności handlowej, co spowodowało, że kryzys okazał się szczególnie szkodliwy dla gospodarek opartych na eksporcie, np. Estonii. Wykres 9. Dynamika PKB (w %) w UE, USA oraz Japonii w okresie II kw. 2007-II kw. 2009 6 3 EU-27 0 Japonia -3 USA -6 -9 II kw III kw IV kw I kw II kw 2007 III kw IV kw I kw 2008 II kw 2009 Opracowanie własne na podstawie Eurostat Pogarszające się wyniki przedsiębiorstw i niewielkie perspektywy poprawy wskaźników znalazły odzwierciedlenie na rynkach pracy. Dotyczyło to w pierwszej kolejności tych krajów, których rynki wykazują dużą elastycznośd – Stanów Zjednoczonych czy Wielkiej Brytanii. W październiku 2008 roku stopa bezrobocia w USA wzrosła do 6,6%, poziomu najwyższego od 1994 roku. Tylko we wrześniu 2008 roku pracę straciło 285 tys. Amerykanów. 16 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych Prognozy gospodarcze dla wysoko rozwiniętych gospodarek świata były bardzo pesymistyczne. Przewidywano przykładowo, że w 2009 roku pracę straci ponad 600 tys. Brytyjczyków, najwięcej od ponad 15 lat. Duże redukcje wystąpiły przede wszystkim w branży finansowej, fatalna sytuacja panowała także w branży motoryzacyjnej i budowlanej. Wykres 10. Stopa bezrobocia (w %) w UE, USA oraz Japonii w okresie II kw. 2007-II kw. 2009 11 9 UE-27 7 Japonia 5 USA 3 1 II kw III kw IV kw I kw 2007 II kw III kw 2008 IV kw I kw II kw 2009 Opracowanie własne na podstawie Eurostat, BLS oraz Statistics Bureau Japan Wybuch globalnego kryzysu finansowego pociągnął za sobą koniecznośd uruchomienia działao interwencyjnych w wielu krajach świata. Nie przewidziane w budżetach paostw, wielomiliardowe programy dotyczyły przede wszystkim stymulowania wewnętrznego popytu. Częśd krajów zwróciła się do sprawdzonych w czasach F. D. Roosevelta robót publicznych. Rozwiązanie to uwzględniono na przykład w amerykaoskim planie ratunkowym dla gospodarki. Na inwestycje w drogi, mosty i budynki użyteczności publicznej przewidziano 136 mld USD. Na liście prac finansowanych przez paostwo znalazły się również tzw. green jobs, skupione wokół rozwoju alternatywnych źródeł energii. Zakładano przy tym, że pieniądze przeznaczone na roboty publiczne wygenerują do 2011 roku 2,5 mln nowych miejsc pracy. W Hiszpanii władzom największych miast został przekazany do dyspozycji Fundusz Inwestycji Publicznych. Jego celem jest dofinansowanie najpilniejszych projektów infrastrukturalnych, przemysłowych, turystycznych i kulturalnych. Szacowano, że 8 mld EUR przeznaczone na projekty da Hiszpanom 200 tys. miejsc pracy. 17 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych W ramach tzw. pakietu koniunkturalnego rząd austriacki przeznaczył na rozbudowę dróg lokalnych, ekspresowych, autostrad oraz linii kolejowych 875 mln EUR. Chciano w ten sposób zwiększyd popyt w sektorze budownictwa oraz stworzyd ok. 4 tys. nowych stanowisk i utrzymad 50 tys. już istniejących. Roboty publiczne zostały również wpisane w francuski pakiet stymulacyjny. Kwotę 870 mln EUR przeznaczono na projekty z dziedziny transportu publicznego i drogownictwa. W celu ratowania gospodarki przed skutkami recesji niektóre paostwa zdecydowały się na cięcie podatków od dochodów dla najniżej zarabiających, a banki centralne obniżały poziom stóp procentowych. Taki pakiet antyrecesyjny wprowadzono np. w Wielkiej Brytanii. Liczono przy tym, że więcej funduszy w portfelu przeciętnego obywatela zwiększy poziom wydatków konsumpcyjnych i napędzi przynajmniej niektóre branże przemysłu. Reformę prowadzącą do zmniejszenia obciążeo podatkowych wprowadzono także w Austrii. Zwiększono tam m.in. kwotę wolną od podatku i obniżono dwie stawki podatkowe. Dzięki reformie każdy austriacki podatnik zaoszczędzi, w zależności od osiąganego dochodu, od 104 do 1 350 EUR rocznie. Stawkę PIT (z 24% do 21%) obniżono również na Litwie. W Irlandii zastosowano natomiast pełne zwolnienie podatkowe dla nowopowstałych firm, ktόrych zobowiązanie z tytułu podatku CIT w ciągu trzech pierwszych okresόw rozliczeniowych nie było większe niż 40 tys. EUR. Kraje o niewielkiej elastyczności rynku pracy podjęły decyzję o tymczasowym zliberalizowaniu przepisów Kodeksu Pracy. W ramach tzw. pakietu antykryzysowego rozwiązania takie wprowadzono np. w Polsce. Firmom borykającym się ze znacznym spadkiem obrotów umożliwiono przejściowe skrócenie czasu pracy i proporocjonalne obniżenie pensji oraz wprowadzenie tzw. postojowego. Wydłużono również okres rozliczeniowy z 4 do 12 miesięcy. Ułatwi to skracanie lub wydłużanie czasu pracy, w zależności od potrzeb przedsiębiorcy. Zmiany w Kodeksie Pracy planowano wprowadzid również w Bułgarii. Dla pracodawców odczuwających skutki kryzysu zarezerwowano ok. 60 mln PLN. Przedsiębiorcom branży produkcyjnej, którzy z powodu mniejszej ilości zamówieo wprowadziliby skrócony czas pracy i nie zredukowali etatów, wypłacana byłaby premia. Jednocześnie pracownicy otrzymywaliby dodatkowe środki (w wysokości 50% płacy minimalnej) do zmniejszonego wynagrodzenia. Szacuje się, że dzięki temu rozwiązaniu utrzymanych zostałoby 16 tys. etatów. 18 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych Kryzys 2008 a Wielka Depresja Współczesny kryzys jest najpoważniejszym załamaniem gospodarki od czasów II wojny światowej. Sytuacja na rynkach finansowych w 2008 roku pobudzała wyobraźnię i przywoływała scenariusz Wielkiego Kryzysu XX wieku. Wielu ekspertów wskazywało na podobieostwa i analogie. Współczesny kryzys, podobnie jak Wielka Depresja rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych. Krach na rynku kredytów hipotecznych, upadek jednego z największych banków inwestycyjnych świata – Lehman Brothers – wywołały panikę na rynkach finansowych, rozpościerając wizję sytuacji z lat 30. XX wieku. Kryzys systemu finansowego szybko przełożył się na inne gałęzie gospodarki. Nad przepaścią stanęli giganci branży motoryzacyjnej – General Motors, Ford czy Crysler. Załamanie gospodarcze zaczęły odczuwad także pozostałe przedsiębiorstwa sektora przemysłowego. Międzynarodowe powiązania finansowe i handlowe, podobnie jak w czasach Wielkiego Kryzysu, przenosiły kryzys na kolejne kraje. Lęk, niepewnośc jutra, ograniczony dostęp do źródeł finansowania, wstrzymane inwestycje i malejąca konsumpcja skutkowały spadkiem produkcji i powodowały ograniczenie zatrudnienia. Lawinowy wzrost bezrobocia ogarnął Stany Zjednoczone i niemal całą Europę. Odczuły go również paostwa na innych kontynentach. Pomimo, że u źródeł obecnego kryzysu leżą czynniki przypominające Wielką Depresję, to jednak trudno wnioskowad, aby światowej gospodarce mogła grozid powtórka załamania gospodarczego sprzed 80 lat. Współczesny sposób funkcjonowania systemu gospodarczego zdecydowanie odbiega od ówczesnych układów sił, wzajemnych relacji gospodarczych i możliwości reagowania na długookresowe załamanie gospodarcze. Z jednej strony globalizacja, powiązania handlowe i finansowe między paostwami mają decydujący wpływ na tempo i zakres, w jakim recesja rozprzestrzenia się na całym świecie. Niemniej jednak te same powiązania gospodarcze, postrzegane jako słabośd systemu, okazują się jedynym skutecznym narzędziem walki z kryzysem. W latach trzydziestych ubiegłego stulecia paostwa odczuwające recesję starały się chronid swoje rynki wewnętrzne przed napływem towarów z innych krajów. Polityka protekcjonistyczna jednego kraju spotykała się jednak z taką samą odpowiedzią za granicą. W konsekwencji ograniczenie swobodnej wymiany handlowej pogłębało globalne problemy w sferze produkcji, a co za tym idzie na rynku pracy. 80 lat temu nie istniały instytucje nadzorujące przepływy finansowe na świecie, takie jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Bank Światowy. Charakter i skala podejmowanych aktualnie działao antykryzysowych nie byłyby mozliwe bez współpracy władz poszczególnych paostw, synchronizowanej akcji banków centralnych, czy pomocy instytucji międzynarodowych. 19 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych Podsumowanie Wszystkie przedstawione w raporcie kryzysy gospodarcze z większą lub mniejszą siłą wpływały na rynek pracy. Sposób odziaływania załamania gospodarczego na sferę zatrudnienia w każdym przypadku był podobny. Spadek produkcji, spowodowany przez zawirowania finansowe, naturalne wahania koniunktury bądź politykę gospodarczą paostw oznaczał redukcje zatrudnienia w przedsiębiorstwach i wzrost bezrobocia. Wielki Kryzys lat 30. XX wieku z giełdy i instytucji finansowych przeniósł się do przedsiębiorstw produkcyjnych. Największa gospodarka na świecie – Stany Zjednoczone – stała się pierwszym ogniwem globalnej recesji, która wraz z siecią powiązao gospodarczych rozprzestrzeniała się na kolejne paostwa. W obawie przed bankructwem firmy na całym świecie, w pierwszej kolejności szukały oszczędności w redukcji zatrudnienia i obniżaniu kosztów pracy. Bezrobocie wzrosło do niespotykanych dotąd rozmiarów. Najdotkliwiej odczuły je paostwa uprzemysłowione - Stany Zjednoczone, niemal cała Europa i kraje Ameryki Południowej. O nieco innych przyczynach załamania gospodarczego można mówid, analizując przypadek kryzysów naftowych XX wieku. Decyzja krajów arabskich o ograniczeniu wydobycia i eksportu ropy naftowej miała charakter polityczny. Brak surowca na rynku wywołał poważne konsekwencje w paostwach, w których gospodarka oparta była na przemyśle. Wraz z szybkim spadkiem produkcji przemysłowej rozpoczął się proces dezindustrializacji. Dla rynku pracy oznaczało to spadek zatrudnienia w kluczowych dotąd gałęziach gospodarki. Następstwem kryzysów naftowych był wysoki wzrost bezrobocia oraz inflacji co przekładało się na pogorszenie sytuacji materialnej i warunków życia milionów ludzi. W przypadku kryzysu potransformacyjnego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej przyczyną załamania na rynku pracy stało się przekształcenie gospodarki z centralnie planowanej na wolnorynkową. Reguły nowego ustroju wymusiły redukcję nadzatrudnienia, a tym samym likwidację wielu etatów. Na rynku pracy pojawił się problem bezrobocia strukturalnego. Rządy transformujących się paostw dokonały niewłaściwego doboru narzędzi do walki z bezrobociem, opierając je na tzw. politykach pasywnych. Pogłębiło to istniejące problemy i przyczyniło się do pojawienia się bezrobocia chronicznego. Załamanie gospodarcze w Japonii lat 90. było powiązane z nadmiernym przyspieszeniem gospodarki. Na rynku pracy sytuację pogarszał dodatkowo przestarzały system kształtowania relacji 20 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Rynek pracy w obliczu kryzysów gospodarczych pracowniczych. Dotyczyło to przede wszystkim tradycji dożywotniego zatrudnienia. W wyniku trudnej sytuacji finansowej, firmy zdecydowały się na wprowadzanie elastycznych form zatrudnienia. Nie uniknięto jednak zwolnieo. Stopa bezrobocia wzrosła do poziomu najwyższego w powojennej historii Japonii. Zarzewiem aktualnego kryzysu gospodarczego było załamanie na rynku finansowym we wrześniu 2008 roku. Bankructwo kilku insytutcji finansowych i spadek zaufania na rynku międzybankowym ograniczyły akcję kredytową i utrudniły dostęp do zewnętrznego finansowania. Firmy ograniczały produkcję, a potrzeba redukcji kosztów przyniosła zwolnienia w wielu branżach, między innymi finansowej, motoryzacyjnej i budowlanej. Chcąc złagodzid skutki kryzysu na rynku pracy, niektóre paostwa zdecydowały się na wprowadzenie pakietów stymulujących. Były one skupione na ochronie dotychczasowych miejsc pracy bądź tworzeniu nowych stanowisk. Starano się również zmniejszyd obciążenia z tytułu podatków. Doświadczenia poprzednich kryzysów oraz obawy przed długotrwałą recesją sprawiły, że działania zapobiegawcze podejmowane były już nie tylko na poziomie krajowym, ale także w formie współdziałania i koordynacji na arenie międzynarodowej. Szybka reakcja rządów oraz interwencja takich instytucji jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Komisja Europejska czy System Rezerwy Federalnej USA (FED) sprawiły, że światowy kryzys 2008 roku stosunkowo łagodnie potraktował rynki pracy w poszczególnych krajach świata. 21 sedlak.pl rynekpracy.pl wskaznikihr.pl wynagrodzenia.pl Dla najlepszych. Doradztwo personalne Jesteśmy najstarszą polską firmą doradztwa personalnego. To zobowiązuje. Począwszy od 1990 roku wspieramy naszych klientów w dziedzinie rekrutacji oraz zarządzania zasobami ludzkimi. Od początku naszej działalności obsadziliśmy kilka tysięcy stanowisk. Nasi kandydaci pracują we wszystkich branżach, na terenie całego kraju i skutecznie pomnażają zyski swoich pracodawców. Paostwo doskonale znają swój biznes - my wiemy prawie wszystko o rekrutacji. Doradztwo w zakresie wynagrodzeń Doradztwo w zakresie wynagradzania jest jednym z najważniejszych obszarów naszej działalności. Dlatego też, oprócz stosowania najnowszych światowych rozwiązao opracowujemy i wdrażamy własne narzędzia. Jesteśmy, między innymi, propagatorami systemu motywowania o nazwie bank premii oraz twórcami polskiego. kwestionariusza badania satysfakcji z wynagrodzeo. Wiemy, że polskie przedsiębiorstwa czeka wiele trudnych zmian w zakresie polityki płac i jesteśmy przygotowani do wspierania ich w rozwoju w tej dziedzinie. Portal rynekpracy.pl To jedyny specjalistyczny portal wiedzy poświęcony problematyce rynku pracy. Stale aktualizowana baza ponad 200 wskaźników to niewielka częśd informacji jakie są dostępne na naszych stronach. Na bieżąco śledzimy zmiany zachodzące we wszystkich obszarach rynku (wydajnośd pracy, koszty pracy, poziom absencji). Na portalu gromadzimy również dane na temat funkcjonowania rynku pracy na świecie ze szczególnym uwzględnieniem krajów UE. Portal wynagrodzenia.pl to największy w Polsce portal poświęcony problematyce płac to ponad 120 nowych artykułów publikowanych każdego roku to ponad 20 nowych raportów płacowych publikowanych każdego roku to największe Ogólnopolskie Badanie Płac (OBW) to prosty sposób dotarcia do potrzebnej wiedzy wynagrodzenia.pl - jedno kliknięcie i wszystko jasne
