Czynniki i mechanizmy - Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
advertisement
globalizacja interdyscyplinarność s i e c i o w o ś ć digitalizacja multikulturowość ekologizacja P o k o l e n i e Y srebrnagospodarka 2020 CZYNNIKI I MECHANIZMY ZMIAN GOSPODARKI I RYNKU PRACY WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO DO ROKU 2020 Raport podsumowujący I etap badania pt. „Stan obecny i prognoza zmian oraz kierunków rozwoju gospodarki i rynku pracy w województwie pomorskim” CZYNNIKI I MECHANIZMY ZMIAN GOSPODARKI I RYNKU PRACY WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO DO ROKU 2020 RAPORT PODSUMOWUJCY I ETAP BADANIA PT. „STAN OBECNY I PROGNOZA ZMIAN ORAZ KIERUNKÓW ROZWOJU GOSPODARKI I RYNKU PRACY W WOJEWÓDZTWIE POMORSKIM” Kierownik projektu: dr Bohdan Wyżnikiewicz Zespół autorski: Martyna Bildziukiewicz Anna Hildebrandt Marcin Nowicki Przemysław Susmarski Jan Szomburg Jr. Maciej Tarkowski Damian Trawicki RAPORT OPRACOWANO W INSTYTUCIE BADAÅ NAD GOSPODARK RYNKOW Projekt „Stan obecny i prognoza zmian oraz kierunków rozwoju gospodarki i rynku pracy w województwie pomorskim” jest wspóųfinansowany przez Uniħ EuropejskČ w ramach Europejskiego Funduszu Spoųecznego. Raporty powstaųe w jego ramach dystrybuowane sČ bezpųatnie. WYDAWCA URZD MARSZABKOWSKI WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO Departament Europejskiego Funduszu Spoųecznego 80-810 Gdaŷsk ul. Augustyŷskiego 2 tel. (058) 32 -68-190, fax. (058) 32 -68-193, e-mail: [email protected] Raport w formacie PDF dostħpny jest na stronie internetowej: hƩp://www.defs.woj-pomorskie.pl Autor opracowania: Instytut Badaŷ nad GospodarkČ RynkowČ © Copyright by UrzČd Marszaųkowski Województwa Pomorskiego Gdaŷsk 2009 ISBN 978-83-88262-93-7 5 SPIS TRE_CI CEL I STRUKTURA PROJEKTU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 ETAP I IDENTY¥IKACJA CZYNNIKÓW I MECHANIZMÓW ZMIAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 ETAP II KONSTRUKCJA SCENARIUSZY I PROJEKCJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 ETAP III SFORMUÁOWANIE WNIOSKÓW I REKOMENDACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 PRZYJ%TE PODEJ_CIE ORAZ ZASTOSOWANE METODY BADAWCZE. . . . . . . . 13 STRESZCZENIE RAPORTU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 JAKO_CIOWY MODEL GOSPODARKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 GÁÓWNE ELEMENTY GOSPODARKI I ICH WZAJEMNE ODDZIAÁYWANIA . . . . . . . . . . . . . . . . 33 INTERAKCJE MI¤DZY GOSPODARK A RYNKIEM PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 WEWN¤TRZNE UWARUNKOWANIA I CZYNNIKI ROZWOJU GOSPODARKI . . . . . . . . . . . . . . . 53 ZEWN¤TRZNE UWARUNKOWANIA I CZYNNIKI ROZWOJU GOSPODARKI . . . . . . . . . . . . . . . . 60 ZJAWISKA ORAZ TENDENCJE SPOBECZNE I GOSPODARCZE . . . . . . . . . . . . . 63 CORAZ WI¤CEJ INFORMACJI I WIEDZY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 P¤DZCA DIGITALIZACJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 POST¤P GLOBALIZACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 SZYBKA TECHNOLOGIZACJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 CORAZ BARDZIEJ SIECIOWA I PROJEKTOWA GOSPODARKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 OSZCZ¤DZANIE ENERGII I ODNAWIALNOÞ JEJ ÿRÓDEÁ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 OTWARTY I WYMAGAJCY RYNEK PRACY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 NOWE SPOÁECZEÅSTWO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 DÁUāSZE I LEPSZE āYCIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 DALSZA INTEGRACJA EUROPY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 EURO 2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Cel i struktura projektu 7 1 CEL I STRUKTURA PROJEKTU Celem projektu pt. „Stan obecny i prognoza zmian oraz kierunków rozwoju gospodarki i rynku pracy w województwie pomorskim” jest: zidentyfikowanie obecnych i przyszųych uwarunkowaŷ, zjawisk oraz tendencji rozwoju spoųeczno-gospodarczego, poczČwszy od trendów o charakterze globalnym po procesy specyficzne dla Polski i naszego regionu, uzyskanie wiedzy na temat prawdopodobieŷstwa wystČpienia, kierunku i siųy tych zmian, poznanie mechanizmów wpųywu zidentyfikowanych zjawisk i tendencji na funkcjonowanie najwaǏniejszych elementów gospodarki regionu (duǏe oraz maųe i Ƒrednie przedsiħbiorstwa, branǏe, klastry) i relacje miħdzy nimi, okreƑlenie moǏliwych scenariuszy wpųywu zidentyfikowanych zjawisk i tendencji na strukturħ gospodarczČ i rynek pracy w województwie pomorskim i ocena prawdopodobieŷstwa ich realizacji, opracowanie rekomendacji dla wųadz samorzČdowych i innych podmiotów w zakresie podnoszenia konkurencyjnoƑci gospodarki i rynku pracy w odniesieniu do zmian przewidywanych w poszczególnych scenariuszach, ze szczególnym uwzglħdnieniem scenariusza najbardziej prawdopodobnego. Realizacja powyǏszych celów podzielona jest na trzy etapy: Identyfikacja czynników i mechanizmów zmian, Konstrukcja scenariuszy i prognoz, Sformuųowanie wniosków i rekomendacji. Cel i struktura projektu 8 ETAP I IDENTYFIKACJA CZYNNIKÓW I MECHANIZMÓW ZMIAN analiza zjawisk i tendencji, jakie ksztaųtujČ obecnie i ksztaųtowađ bħdČ strukturħ gospodarki i rynku pracy jakoƑciowy model gospodarki woj. pomorskiego (gųówne elementy i powiČzania) analiza oddziaųywania wyodrħbnionych czynników w Ƒwietle modelu gospodarki, identyfikacja mechanizmów oraz potencjalnych skutków dla gospodarki i rynku pracy Cel i struktura projektu 9 ETAP II KONSTRUKCJA SCENARIUSZY I PROJEKCJI selekcja zjawisk i tendencji, które potencjalnie bħdČ miaųy najwiħkszy wpųyw na zmiany struktury gospodarki i rynku pracy budowa scenariuszy i projekcji makroekonomicznych i ich wzajemna weryfikacja Cel i struktura projektu 10 ETAP III SFORMUBOWANIE WNIOSKÓW I REKOMENDACJI ocena instytucjonalnego otoczenia gospodarki i rynku pracy pod kČtem moǏliwoƑci sprostania zidentyfikowanym wyzwaniom wskazanie elementów wymagajČcych zmian oraz zaproponowanie dziaųaŷ wychodzČcych naprzeciw zindentyfikowanym wyzwaniom w sposób pozwalajČcy zwiħkszyđ konkurencyjnoƑđ regionu Cel i struktura projektu 11 Niniejszy raport jest efektem pierwszego etapu projektu. W kolejnym etapie, który zakoŷczy siħ prezentacjČ scenariuszy zmian strukturalnych pomorskiej gospodarki i rynku pracy, prezentowane obecnie analizy zjawisk i tendencji spoųecznych i gospodarczych zostanČ zweryfikowane przez ekspertów-praktyków sektorowych oraz zestawione z wynikami modelowania ekonometrycznego. Przemiany struktury gospodarki i rynku pracy rozpatrywane w kategoriach podstawowych rodzajów dziaųalnoƑci gospodarczej: rolnictwa, przemysųu i usųug w krajach rozwiniħtych gospodarczo polegajČ na wyraǍnym spadku udziaųu pracujČcych w rolnictwie, stopniowym spadku udziaųu pracujČcych w przemyƑle i wzroƑcie udziaųu pracujČcych w usųugach. Tempo oraz charakter tych przemian jest jednak zróǏnicowany w ukųadzie terytorialnym. RóǏnice w strukturze gospodarki zauwaǏalne sČ nie tylko pomiħdzy poszczególnymi paŷstwami, ale takǏe pomiħdzy regionami danego kraju – w tym ujħciu sČ one z reguųy wiħksze. Dzieje siħ tak dlatego, Ǐe regionalne uwarunkowania rozwoju sČ silnie zróǏnicowane. PrzeszųoƑđ gospodarcza regionu, cechy Ƒrodowiska przyrodniczego, wielkoƑđ rynku zbytu, jakoƑđ kapitaųu ludzkiego, poziom zainwestowania infrastrukturalnego róǏnicujČ dynamikħ przemian strukturalnych. Pewne regiony oferujČ bardziej sprzyjajČce uwarunkowania dla rozwoju danych dziaųalnoƑci gospodarczych, stwarzajČc jednoczeƑnie ograniczenia dla innych. W ten sposób globalne tendencje ulegajČ modyfikacji poprzez oddziaųywanie terytorialnie zróǏnicowanych uwarunkowaŷ. Z tego powodu konstruowanie prawdopodobnych scenariuszy rozwoju regionu wymaga nie tylko identyfikacji najwaǏniejszych zjawisk i tendencji, ale takǏe znajomoƑci specyfiki gospodarczej regionu. MajČc ƑwiadomoƑđ istnienia szerokiej, aczkolwiek do pewnego stopnia rozproszonej wiedzy o gospodarce regionu, dokonano jej syntezy tworzČc opisowy, jakoƑciowy model gospodarki regionu uwzglħdniajČcy jej najwaǏniejsze elementy oraz powiČzania. Przyjħte podejƑcie oraz zastosowane metody badawcze 13 2 PRZYJ%TE PODEJ_CIE ORAZ ZASTOSOWANE METODY BADAWCZE Przedstawione w raporcie wyniki uzyskano w toku zaplanowanej procedury, stosujČc wųaƑciwČ sekwencjħ metod badawczych. WƑród metod ogólnych najszersze zastosowanie znalazųy metody analizy (elementarnej i przyczynowej) oraz syntezy. Pozwoliųy one z jednej strony zebrađ i usystematyzowađ bogaty materiaų faktograficzny, dotyczČcy gųównych tendencji rozwoju spoųeczno-gospodarczego, z drugie zaƑ stanowiųy postawħ dla oceny wpųywu tych tendencji na gospodarkħ i rynek pracy konkretnego regionu, jakim jest województwo pomorskie. Powszechnie wykorzystywanČ technikČ jest takǏe opis, co wynika gųównie z jakoƑciowego charakteru informacji Ǎródųowych wykorzystywanych w pracach nad raportem. UzupeųniajČ go graficzne formy prezentacji danych. Przyjħta procedura badawcza skųadaųa siħ z trzech etapów – identyfikacji zjawisk i tendencji; budowy jakoƑciowego modelu gospodarki oraz oceny potencjalnego wpųywu zidentyfikowanych zjawisk na strukturħ gospodarki i rynku pracy województwa. Nad pierwszym i drugim zagadnieniem prace prowadzone byųy równolegle. Zgodnie z koncepcjČ terytorialnego systemu spoųecznego, czynników zmian w strukturze gospodarki i rynku poszukiwađ naleǏy nie tylko w sferze gospodarki ale takǏe szeroko rozumianej kultury, polityki oraz w relacjach czųowiek-Ƒrodowisko. Identyfikacja najwaǏniejszych, z punktu widzenia struktury gospodarki i rynku pracy regonu, zjawisk i tendencji poprzedzona musiaųa byđ bardzo szerokČ kwerendČ literatury. Na tym etapie podstawowČ metodČ badawczČ byųa analiza Ǎródeų wtórnych (desk research). Wykorzystanie tej metod jest bardzo efektywne. Pozwoliųo uzyskađ szerokČ, a zarazem szczegóųowČ wiedzħ na temat waǏnych z punktu widzenia gospodarki i rynku pracy tendencji obserwowanych w Ƒwiecie. UzupeųniajČco wykorzystano takǏe dane iloƑciowe, dokonujČc analizy struktury i dynamiki wybranych procesów. Zastosowano metody opisu statystycznego, analizy dynamiki, analizy wspóųzaleǏnoƑci, typologii i klasyfikacji. Dla potrzeb prawidųowej identyfikacji zjawisk i tendencji skonstruowano takǏe jakoƑciowy model gospodarki województwa pomorskiego, wykorzystujČc w tym celu wyniki wczeƑniejszych badaŷ, w duǏej mierze przeprowadzonych przez zespóų IBnGR. Na tym etapie wiħkszoƑđ prac miaųa charakter syntetyczny, do pewnego stopnia wspierany wykorzystaniem danych iloƑciowych. TworzČc model pod uwagħ wziħto strukturħ branǏowČ pracujČcych, wielkoƑđ i charakter klastrów oraz funkcjonowanie najwiħkszych przedsiħbiorstw. Przyjħte podejƑcie oraz zastosowane metody badawcze 14 Dziħki znajomoƑci specyfiki gospodarki i rynku pracy województwa pomorskiego moǏliwa byųa selekcja zgromadzonej wiedzy dotyczČcej zjawisk i tendencji spoųeczno-gospodarczych. Na tym etapie zastosowanie znalazųy takie metody badawcze jak: burza mózgów, metoda adwokata, zasada Pareto, bonitacji punktowej. Byųy one wykorzystywane w toku grupowej pracy caųego zespoųu badawczego. Selekcja zjawisk i trendów spoųeczno-gospodarczych dokonana zostaųa dwuetapowo. W pierwszym etapie, na podstawie wiedzy uzyskanej w toku analizy Ǎródeų wtórnych, jakoƑciowo okreƑlono dynamikħ skatalogowanych zjawisk i tendencji. Nastħpnie odrzucono procesy cechujČce siħ niskim prawdopodobieŷstwem wystČpienia lub niskČ zmiennoƑciČ w przyjħtym horyzoncie czasowym. W drugim etapie odrzucono tendencje i zjawiska, których wpųyw na strukturħ gospodarki bħdzie znikomy. Kryterium oceny siųy wpųywu stanowių udziaų branǏy/klastra, na który wpųyw wywiera dany proces, w strukturze pracujČcych w województwie pomorskim. Ocena miaųa charakter jakoƑciowy i dokonana zostaųa zespoųowo. W ten sposób wypracowano zestawienie 53 zjawisk i procesów, o potencjalnie silnym wpųywie na ksztaųt regionalnej struktury gospodarki i rynku pracy. W przewaǏajČcej wiħkszoƑci majČ one charakter horyzontalny. W mniejszym stopniu dotykajČ konkretnych branǏ, w znacznie wiħkszym zaƑ kompetencji, na które popyt ulega i bħdzie ulegaų dalszym istotnym zmianom. Przyjħte podejƑcie oraz zastosowane metody badawcze pozwoliųy odnieƑđ siħ do najistotniejszych na tym etapie projektu pytaŷ: Jakie zjawiska i tendencje z zakresu relacji ekonomicznych, spoųecznych, politycznych, kulturowych i ekologicznych obecnie ksztaųtujČ strukturħ gospodarki i rynku pracy? Jaki jest kierunek i dynamika tych oddziaųywaŷ? Czy w badanej perspektywie nadal bħdČ one istotne? Jakie zjawiska i tendencje z zakresu relacji ekonomicznych, spoųecznych, politycznych, kulturowych i ekologicznych wystČpiČ w badanym okresie? Jaki bħdzie ich zasiħg – czy bħdČ to megatrendy globalne czy zjawiska o zasiħgu krajowym bČdǍ regionalnym? Jakie bħdzie prawdopodobieŷstwo wystČpienia tych zjawisk, kierunek i dynamika do 2020 r.? Jakie sČ gųówne elementy gospodarki (duǏe oraz maųe i Ƒrednie przedsiħbiorstwa, branǏowe, klastry) województwa pomorskiego? Jaka jest struktura powiČzaŷ miħdzy nimi oraz powiČzaŷ z otoczeniem? Jakie relacje wiČǏČ rynek pracy z gospodarkČ regionu oraz z otoczeniem? Jaka jest rola województwa pomorskiego w gospodarce Polski, Europy Baųtyckiej, Unii Europejskiej, gospodarce globalnej? Z jakimi obszarami województwo jest szczególnie silnie powiČzane gospodarczo? Które sektory majČ najsilniej egzogeniczny, a które endogeniczny charakter? Przyjħte podejƑcie oraz zastosowane metody badawcze 15 W jaki sposób zidentyfikowane zjawiska i procesy wpųywajČ i bħdČ wpųywađ na strukturħ gospodarki rynku pracy województwa pomorskiego? Jaki bħdzie kierunek i intensywnoƑđ oddziaųywania zidentyfikowanych zjawisk i procesów na funkcjonowanie poszczególnych elementów gospodarki (duǏe oraz maųe i Ƒrednie przedsiħbiorstwa, branǏe, klastry) i relacje miħdzy nimi, jak i na ich relacje z otoczeniem zewnħtrznym? Streszczenie raportu 17 3 STRESZCZENIE RAPORTU Województwo pomorskie jest regionem o ponadprzeciħtnym, jak na polskie warunki, poziomie rozwoju gospodarczego. Pod wzglħdem PKB na mieszkaŷca zajmuje piČte miejsce w kraju, a pod wzglħdem wysokoƑci stopy bezrobocia BAEL jest, z najniǏszym wƑród województw poziomem, liderem zestawienia. Specyfika struktury gospodarczej województwa pomorskiego polega na ponadprzeciħtnym znaczeniu usųug. W strukturze pracujČcych najwiħkszy udziaų odgrywajČ usųugi publiczne (edukacja, ochrona zdrowia, administracja) oraz niektóre usųugi rynkowe: handel; doradztwo prawne, finansowe, gospodarcze; obsųuga nieruchomoƑci, transport oraz poƑrednictwo finansowe. WyraǍnie mniejsze znaczenie w strukturze gospodarki ma przemysų. W tym sektorze najistotniejsze pod wzglħdem udziaųu w zatrudnieniu branǏe to: przemysų spoǏywczy, okrħtowy oraz powiČzany z nim przemysų metalowy. Udziaų rolnictwa w strukturze gospodarki jest najmniejszy. W porównaniu do innych regionów takǏe jest niǏszy od przeciħtnego, co jest specyfikČ gospodarki i rynku pracy województwa. Struktura branǏowa nie opisuje wszystkich najwaǏniejszych elementów decydujČcych o ksztaųcie regionalnej gospodarki. Oprócz branǏ wyodrħbniđ moǏna takǏe potencjalne klastry. Dziħki koncentracji duǏej liczby wzajemnie powiČzanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek ƑwiadczČcych usųugi, podmiotów dziaųajČcych w pokrewnych sektorach potencjalne klastry, zidentyfikowane w regionie stanowiČ podstawħ do wzmacniania przewagi konkurencyjnej. Do najwiħkszych z nich zaliczajČ siħ klastry: budowlany, turystyczny, rolno-spoǏywczy oraz logistyczno-transportowo-dystrybucyjny, chođ istotne znaczenie w ksztaųtowaniu specyfiki gospodarki województwa pomorskiego odgrywajČ teǏ pozostaųe klastry, nawet te o stosunkowo maųej liczbie pracujČcych, jak np. klaster jubilerski (bursztynniczy). Obrazu struktury gospodarczej regionu dopeųniajČ najwiħksze przedsiħbiorstwa, peųniČce bardzo czħsto funkcjħ lokomotyw rozwoju branǏ i klastrów. W województwie funkcjonuje ich okoųo stu (z 2 tys. w Polsce). Skupione sČ one przede wszystkim w: budownictwie, przemyƑle spoǏywczym, przeųadunku towarów, gospodarce magazynowej oraz spedycji, przemyƑle okrħtowym, handlu hurtowym, klastrze ICT oraz klastrze chemicznym. Wymienione wyǏej elementy struktury gospodarczej sČ ze sobČ powiČzane interakcjami o róǏnym stopniu intensywnoƑci. W obrħbie klastrów, oprócz powiČzaŷ czysto zaopatrzeniowych, wystħpujČ takǏe relacje wspóųpracy w zakresie rozwoju nowych technologii, stanowienia norm, szkolenia kadr. Poza strukturami klastrowymi najczħstszČ formČ relacji sČ powiČzania dostawca-odbiorca. Charakterystycznym dla województwa przykųadem takich interakcji sČ powiČzania przemysųu okrħtowego z metalowym i metalowo-narzħdziowym. Oprócz interakcji w ramach ųaŷcucha wartoƑci dodanej wystħpujČ takǏe oddziaųywania horyzontalne. Streszczenie raportu 18 Funkcjonowanie szkolnictwa, stan infrastruktury transportowej wpųywajČ na kondycjħ wszystkich branǏ. Dziħki identyfikacji najwaǏniejszych z tych powiČzaŷ moǏliwa jest bardziej precyzyjna ocena zmian w strukturze gospodarki i rynku pracy wywoųanych przez pojawiajČce siħ zjawiska i tendencje rozwojowe. Aby uwzglħdniđ moǏliwie szeroki wachlarz zagadnieŷ odpowiedzialnych za specyfikħ gospodarczČ regionu, pod uwagħ wziħto zarówno wewnħtrzne (jakoƑđ kapitaųu ludzkiego, struktura oferty edukacyjnej, struktura sektora B+R, poųoǏenie w przestrzeni spoųeczno-ekonomicznej, poziom rozwoju infrastruktury gospodarczej i spoųecznej, struktura inwestycji publicznych, atrakcyjnoƑđ inwestycyjna) jak i zewnħtrzne (bezpoƑrednie inwestycje zagraniczne, handel zagraniczny) uwarunkowania i czynniki rozwoju. Model gospodarki regionu byų pomocny w procesie gromadzenia, porzČdkowania i selekcji informacji o zjawiskach i procesach ksztaųtujČcych obecnie lub w przyszųoƑci strukturħ regionalnej gospodarki i rynku pracy. SpoƑród kilkuset czynników opisywanych w literaturze i analizach renomowanych oƑrodków/instytucji badawczych (w tym: Banku _wiatowego, National Inteligence Council of the USA, Deutsche Bank Research, Oxford Analytica, Oxford University Press, Komisja Europejska, PlasticsEurope, ILO, The Gallup Organization, CEDEFOP – European Centre for the Development of Vocational Training, NBCH – National Business Coalition on Health, The Talent Jungle Network, US Departament of Education, EWCO - European Working Conditions Observatory, Workforce Development Network, NYATEP The New York Association of Training and Employment Professionals, IZA - Institute for the Study of Labor, Economic Policy Institute, IMD Szwajcaria, EPI – Economic Policy Institute, McKinsey&Company, Ernest&Young, agendy rzČdowe RP) wyselekcjonowano 53 zjawiska i procesy, które porzČdkujČc, pogrupowano w 10 trendów (do zbioru tego dodano, z uwagi na potencjalne znaczenie, organizacjħ EURO 2012). Dla kaǏdego z nich wstħpnie zarysowano zakres potencjalnego oddziaųywania na strukturħ gospodarki i rynku pracy. Zestawienie obejmuje nastħpujČce trendy: Coraz wiħcej informacji i wiedzy PħdzČca digitalizacja Postħp globalizacji Szybka technologizacja Coraz bardziej sieciowa i projektowa gospodarka Oszczħdzanie energii i odnawialnoƑđ jej Ǎródeų Otwarty i wymagajČcy rynek pracy Powstawanie nowego spoųeczeŷstwa DųuǏsze i lepsze Ǐycie Dalsza integracja Europy Euro 2012 Streszczenie raportu 19 Dynamiczny wzrost generowanych i przetwarzanych zasobów informacji i wiedzy jest trendem, który pociČga za sobČ nasilenie wielu procesów. Samo posiadanie informacji przestaje byđ atutem, gdyǏ jest ona coraz ųatwiej dostħpna (takǏe bezpųatnie). Sukces zapewnia umiejħtnoƑđ selekcji, przetwarzania, syntezy i zastosowania informacji w praktyce, czyli wiedza. Jednak na tym polu takǏe panuje silna konkurencja – aby mieđ przewagħ, wiedza musi byđ efektywnie tworzona i wykorzystywana, co wymaga ksztaųtowania odpowiednich struktur i procedur (sieci, okrħgi wiedzy). Jednak przede wszystkim trzeba umieđ nadađ jej odpowiedniČ wartoƑđ (wiedza symboliczna) – to klucz do sukcesu. KonsekwencjČ rosnČcych zasobów wiedzy i informacji sČ przeciwstawne chođ wspóųzaleǏne procesy – z jednej strony coraz gųħbsza specjalizacja z drugiej zaƑ interdyscyplinarnoƑđ i uniwersalnoƑđ (zdolnoƑđ do miħdzykulturowej i miħdzyƑrodowiskowej wspóųpracy dziħki posiadaniu umiejħtnoƑci interpersonalnych, osobowoƑciowych, spoųecznych i kulturowych), które stwarzajČ warunki dla kooperacji specjalistów. Coraz bardziej dynamiczny przyrost informacji i wiedzy stwarza nie tylko oczywistČ koniecznoƑđ permanentnego uczenia ale takǏe oduczania starych nawyków, co czħsto okazuje siħ trudniejsze. Zakres oddziaųywania wymienionych procesów na strukturħ gospodarki i rynku pracy województwa bħdzie szeroki. W pierwszej kolejnoƑci dotknie ono kadrħ kierowniczČ (w sektorze publicznym i prywatnym) oraz specjalistów praktycznie wszystkich dziedzin. Oddziaųywaniu trendu w szczególnoƑci poddane bħdČ usųugi publiczne (szkolnictwo, ochrona zdrowia, administracja) oraz czħƑđ usųug rynkowych, których istota dziaųalnoƑci polega na generowaniu lub przetwarzaniu informacji (np. sektor badawczorozwojowy, finansowy). Kolejnym waǏnym trendem jest digitalizacja. Jest ona moǏliwa dziħki powszechnej obecnoƑci komputerów w coraz wiħkszej liczbie dziedzin Ǐycia spoųeczno-gospodarczego. W zwiČzku z tym kompetencje komputerowe przestajČ mieđ charakter specjalistyczny nabierajČc uniwersalnego znaczenia. WszechobecnoƑđ komputerów jest bodǍcem dla integracji systemów, rozwoju e-dziaųalnoƑci (e-branǏe i e-zawody). Towarzyszy jej zmiana postaw spoųecznych. Potrzeba bycia on-line oraz rosnČca interaktywnoƑđ stwarzajČ nowe uwarunkowania funkcjonowania gospodarki i rynku pracy. PħdzČca digitalizacja niesie jednak za sobČ takǏe niebezpieczeŷstwa w postaci e-wykluczenia czy cyber-przestħpczoƑci. Rozwój sztucznej inteligencji takǏe zmienia strukturħ popytu na umiejħtnoƑci i kompetencje. Niektóre stajČ siħ zbħdne a rola innych roƑnie (japoŷski robot Aasimo potrafi juǏ podawađ kawħ do stolika – przedstawiciele koncernu zapowiadajČ komercjalizacjħ tego zastosowania w ciČgu dekady). PostħpujČca digitalizacja jest trendem, który oddziaųuje na strukturħ gospodarki i rynku pracy województwa pomorskiego w sposób bezpoƑredni i poƑredni. BezpoƑrednio wpųywa ona na funkcjonowanie branǏy ICT najczħƑciej stanowiČc silny bodziec popytowy do jej rozwoju. Jednak o wiele istotniejsze jest oddziaųywanie poƑrednie modyfikujČce sposób funkcjonowania handlu, ochrony zdrowia, administracji, finansów, usųug doradczych. Przede wszystkim stawia ona olbrzymie wyzwania przed sektorem edukacyjnym w zakresie skutecznego wyksztaųcenia kompetencji komputerowych (praktyczne zastosowanie wiedzy z tego zakresu do rozwiČzywania konkretnych problemów w róǏnych dziedzinach Ǐycia). Streszczenie raportu 20 PostħpujČca globalizacja jest trendem, który poƑrednio wywierađ bħdzie istotny wpųyw na pomorskČ gospodarkħ. NiewČtpliwie dalej bħdzie rosųo znaczenie miħdzynarodowych korporacji oraz wymiany gospodarczej i migracji, co sprzyjađ bħdzie zarówno multikulturowoƑci jak i homogenizacji kulturowej. Omawiane procesy bħdČ najprawdopodobniej poddane silniejszej regulacji. PowaǏnym wyzwaniem dla gospodarki Pomorza (jak i dla innych regionów paŷstw rozwiniħtych) bħdzie dalszy wzrost znaczenia Brazylii, Rosji, Indii i Chin (BRICs)1. PostħpujČca globalizacja niesie ze sobČ takǏe problemy w postaci globalnych zagroǏeŷ (pandemie, terroryzm, konflikty polityczne, kryzysy ekologiczne) oraz dalszego wzrostu zróǏnicowaŷ dochodowych. Omawiany trend oddziaųuje na regionalnČ strukturħ gospodarki i rynku pracy gųównie horyzontalnie, chođ moǏna takǏe wskazađ elementy gospodarki, których funkcjonowanie bħdzie modyfikowane przez procesy skųadajČce siħ na analizowany trend. NiewČtpliwie zalicza siħ do nich administracja (regulacje, minimalizowane skutków rozwarstwienia dochodowego), przetwórstwo przemysųowe i usųugi podatne na digitalizacjħ a przez to na delokalizacjħ (konkurencja ze strony nowych rynków). Omawiany trend jest kolejnym, który stawia trudne wyzwania przed edukacjČ (kompetencje interkulturowe, prawo i finanse miħdzynarodowe, regionalistyka). Procesy globalizacyjne natrafiajČ na pewnČ przeciwwagħ polegajČcČ na poszukiwaniu lokalnego zakorzenienia. MoǏe to byđ bodǍcem do rozwoju produktów bazujČcych na lokalnych zasobach. Korzystađ z tego moǏe przede wszystkim branǏa turystyczna, w mniejszym stopniu sektor rolno-spoǏywczy, czy przetwórczy (o ile wytwarza produkty nacechowane lokalnČ specyfikČ – np. meble gdaŷskie). Istotnym czynnikiem zmian jest wiČzka procesów skųadajČca siħ na postħpujČcČ technologizacjħ. Rozwój bio-, nano- i neurotechnologii, technologizacja Ǐycia z jednej strony i wykluczenie technologiczne z drugiej strony oraz kreatywna destrukcja i realokacja, z uwagi na sųabo rozpoznane potencjalne efekty wprowadzajČ duǏo niepewnoƑci, co do moǏliwego kierunku wpųywu na strukturħ gospodarki i rynku pracy. Omawiany trend moǏe doprowadziđ do zaniku pewnych branǏ i zawodów, stwarzajČc zupeųnie nowe perspektywy rozwoju dla innych. Wygranymi bħdČ te regiony, w których splot zastanych czynników bħdzie sprzyjajČcy dla nowej dziaųalnoƑci lub te, które bħdČ w wstanie reagowađ elastycznie i tym sposobem wykorzystywađ pojawiajČce siħ szanse. Coraz bardzie sieciowy i projektowy charakter gospodarki jest kolejnym trendem istotnym dla ksztaųtowania struktury gospodarki i rynku pracy województwa pomorskiego. Elastyczna, projektowa i sieciowa wspóųpraca (dla okreƑlonego celu) miħdzy wyspecjalizowanymi firmami, a takǏe miħdzy biznesem i naukČ staje siħ najbardziej efektywnym modelem funkcjonowania. Wymusza ona zmianħ modelu organizacji pracy – roƑnie rola Ƒwiadomego, elastycznego, odpowiedzialnego pracownika. JednoczeƑnie pracodawca przestaje byđ zarzČdcČ i kontrolerem, a zaczyna byđ partnerem w projekcie. RosnČca sieciowoƑđ i projektowoƑđ rozmywa granicħ miħdzy sektorami. Dobrym przykųadem tego zjawiska jest serwicyzacja przemysųu i rolnictwa. W dČǏeniu do wyǏszej efektywnoƑci wykonywanie niektórych dziaųalnoƑci, stanowiČcych 1 Zgodnie z raportem Global Trends 2025: Transformed World w latach 2040-2050 ųČczny udziaų gospodarek tych czterech krajów w Ƒwiatowym PKB osiČgnie dzisiejszy udziaų gospodarek G7. Streszczenie raportu 21 dotychczas integralnČ czħƑđ sektorów przemysųu, bČdǍ teǏ rolnictwa zostaje przejħte przez wyspecjalizowane usųugowe podmioty gospodarcze. W konsekwencji aktywnoƑđ zaliczana do sektora przemysųu czy rolnictwa staje siħ skųadowČ sektora usųug. RosnČca projektowoƑđ i sieciowoƑđ gospodarki wywierađ bħdzie silny wpųyw nie tyle na branǏowČ strukturħ gospodarki, co na strukturħ rynku pracy, modyfikujČc zestaw najbardziej potrzebnych kompetencji. Modyfikacja ta w najwiħkszym stopniu dotknie kierowników (zarówno duǏych jak i maųych oraz Ƒrednich przedsiħbiorstw) oraz wszelkich specjalistów. Proces rozwoju gospodarki projektowej i sieciowej stanowi powaǏne wyzwanie dla sektora edukacyjnego. Bħdzie musiaų dostarczađ wiedzy moduųowej, dziħki czemu moǏliwe bħdzie ksztaųcenie bardziej zróǏnicowane i interdyscyplinarne. Silnego nacisku wymaga ksztaųcenie kompetencji komunikacyjnych i innych niezbħdnych do pracy zespoųowej. PowaǏnym wyzwaniem o charakterze globalnym, którego skutki odczuwalne bħdČ takǏe na Pomorzu, jest koniecznoƑđ oszczħdzania energii i przeorientowania gospodarki na korzystanie z odnawialnych jej Ǎródeų. Skutkiem tego zjawiska jest poszukiwanie alternatywnych Ǎródeų energii, wynajdywanie i doskonalenie nowych technologii, wzrost ƑwiadomoƑci ekologicznej oraz dziaųania regulacyjne np. w postaci pakietu klimatycznego. Opisywane tendencje bħdČ odczuwalne przez wszystkie sektory pomorskiej gospodarki. Wydaje siħ Ǐe najwiħkszy wpųyw bħdČ maųy regulacje zawarte w ramach pakietu klimatycznego. Sektorem dotkniħtym w najwiħkszym stopniu bħdzie energetyka. Realizacja celów pakietu doprowadzi do znaczČcego wzrostu cen energii, bħdČcego wynikiem zarówno inwestycji proekologicznych, jak i koniecznoƑciČ ponoszenia przez elektrownie wydatków na limity zanieczyszczeŷ w systemie aukcyjnym. Przewiduje siħ, Ǐe np. wzrost cen prČdu dla duǏych odbiorców przemysųowych przekroczy 100 proc., co poƑrednio wpųynie na pozostaųe dziedziny gospodarki, szczególnie energochųonne (przemysų chemiczny, papierniczy, mineralny). Z drugiej strony szansČ regionu jest rozwój energetyki opartej na Ǎródųach odnawialnych. WybrzeǏe Morza Baųtyckiego jest obszarem uprzywilejowanym dla wykorzystania energii wiatru. Jednak rozwój alternatywnych Ǎródeų energii nie bħdzie w stanie zaspokoiđ rosnČcych potrzeb energetycznych regionu. Spektrum moǏliwych do podjħcia dziaųaŷ w tym zakresie jest szerokie, obejmujČc zarówno budowħ nowoczesnych siųowni konwencjonalnych jak i jČdrowych. Jednak kluczowe znaczenie dla gospodarki regionu i jego mieszkaŷców bħdzie miaų proces zmniejszania energochųonnoƑci (rozwiČzania i technologie zmniejszajČce zuǏycie energii). Bardzo duǏe znacznie ma trend polegajČcy na rosnČcej otwartoƑci rynku pracy i coraz wiħkszych wymagaŷ, jakie stawia on swoim uczestnikom. Oznakami tych zmian sČ: rosnČca mobilnoƑđ (zarówno zawodowa jak i przestrzenna), wchodzenie na rynek pracy tzw. pokolenia Y (nieznajČcego Ƒwiata bez Internetu, telefonów komórkowych, komunikatorów, e-maili wraz ze wszystkimi – pozytywnymi i negatywnymi – konsekwencjami tego zjawiska), coraz powszechniejsza koniecznoƑđ wspóųpracy przedstawicieli róǏnych pokoleŷ w ramach organizacji, rosnČce znaczenie kompetencji i koniecznoƑđ ich staųego uaktualniania oraz coraz wiħksze znaczenie kobiet na rynku pracy. Otwarty i wymagajČcy rynek pracy stawia wyzwania zarówno przed pracodawcami jak i pracobiorcami. Wymienione powyǏej procesy odmieniČ Streszczenie raportu 22 filozofiħ zarzČdzania personelem. Z kolei pracobiorcy w wiħkszym niǏ dotychczas stopniu dbađ bħdČ musieli o rozwój kompetencji uniwersalnych oraz rozwijađ zdolnoƑci adaptacji do czħsto zmieniajČcych siħ zadaŷ i warunków pracy. RosnČca mobilnoƑđ dotyczyđ bħdzie w wiħkszym stopniu pracowników o kompetencjach i umiejħtnoƑciach ųatwych do przeniesienia i adaptacji z jednego stanowiska pracy na drugie. Dotyczy to grona pracowników, których specjalizacja nie jest bardzo wČska, a jednoczeƑnie wyposaǏonych w wiedzħ symbolicznČ (kreatywnČ) i syntetycznČ (inǏynierskČ), jak równieǏ w kompetencje interpersonalne oraz uniwersalne. W zwiČzku z tym, wyzwaniem dla gospodarki i rynku pracy województwa pomorskiego bħdzie walka o talenty. Region dysponuje w tym wzglħdzie silnym atutem w postaci korzystnych warunków Ǐycia, które przyciČgajČ klasħ kreatywnČ. Nie oferuje on jednak wystarczajČcej gamy kreatywnych stanowisk pracy, co na pewnym etapie rozwoju zawodowego, sprzyja podejmowaniu decyzji o migracji. Struktura gospodarki oraz rynku pracy poddana bħdzie oddziaųywaniu procesów oznaczajČcych rozwój nowego spoųeczeŷstwa. DominujČce znaczenie w tym zakresie ma wzrost ƑwiadomoƑci obywatelskiej, konsumenckiej oraz spoųecznej, a takǏe dalszy rozwój klasy Ƒredniej. Pierwszy z wymienionych procesów oznacza wiħkszČ partycypacjħ obywateli w sprawowaniu wųadzy oraz zaangaǏowanie na rzecz lokalnego Ƒrodowiska. Drugi oznacza rosnČcČ rolħ Ƒwiadomego konsumenta, który jest zaangaǏowany, poszukujČcy i wybierajČcy – poƑwiħca jednak danemu produktowi coraz krótsze chwile uwagi. Dziħki rozwojowi technologii informacyjnych coraz czħƑciej wchodzi w partnerskie relacje z wytwórcami dóbr i usųug stajČc siħ prosumentem2. Rozwój klasy Ƒredniej stanowi bodziec popytowy dla branǏ dóbr luksusowych, turystyki zagranicznej, sprzħtu AGD, usųug pielħgnacyjnych i zdrowotnych (spa, salony piħknoƑci, fitness kluby, siųownie), kultury masowej. Wzrost ƑwiadomoƑci obywatelskiej i spoųecznej stanowi wyzwanie dla administracji, która musi wypracowađ model funkcjonowania adekwatny do obserwowanych zmian. Aby byųo to moǏliwe, potrzebne jest wyposaǏenie pracowników administracji w nowe kompetencje, przede wszystkim zarzČdcze, w tym komunikacyjne. Efektem rosnČcej ƑwiadomoƑci spoųecznej jest rozwój organizacji pozarzČdowych. Dziħki temu, Ǐe funkcjonujČ one czħƑciowo w oparciu o wolontariat to sČ waǏnym ogniwem poƑrednim pomiħdzy etapem edukacji, a pracy zawodowej sprzyjajČcym wyksztaųceniu kompetencji uniwersalnych. WydųuǏanie siħ Ǐycia oraz polepszenie jego jakoƑci stanowi trend, szczególnie widoczny w krajach, które przeszųy transformacjħ ustrojowČ. Odczuwalny jest on w Polsce, w tym w województwie pomorskim. Coraz dųuǏsze Ǐycie to efekt m.in.: wzrostu zamoǏnoƑci spoųeczeŷstwa, rozwoju medycyny oraz z zdrowszego trybu Ǐycia. W rezultacie wzrasta popyt na usųugi medyczne i okoųomedyczne oraz usųugi zwiČzane z aktywnym spħdzaniem czasu wolnego (sport, rekreacja, bioregeneracjČ, wellness&spa). RoƑnie takǏe zapotrzebowanie na „zdrowe” produkty (gųównie ǏywnoƑđ). Przy niekorzystnych zmianach demograficznych i w efekcie rosnČcych napiħđ w funkcjonowaniu systemu zabezpieczeŷ spoųecznych i 2 Prosument - termin wprowadzony przez A.Toŋera oznaczajČcy osobħ, która posiadajČc szerokČ wiedzħ o dobrach i usųugach zwiČzanych z ulubionČ markČ, przekazuje jČ innym. Tym smym staje siħ elementem procesu produkcyjnego, mogČc dziaųađ jako „ambasador” marki, bČdǍ teǏ produktu. Streszczenie raportu 23 sųuǏby zdrowia, coraz powszechniejsza bħdzie komercjalizacja usųug medycznych. Wybitnie horyzontalny charakter bħdzie miaų natomiast rozwój „srebrnej” gospodarki. Coraz wiħksza liczba produktów i usųug, skierowana do tej pory gųównie do ludzi mųodych i w Ƒrednim wieku, bħdzie profilowana pod kČtem specyficznych potrzeb osób starszych. Mimo, wzglħdnie mųodej struktury wieku, jaka cechuje województwo pomorskie, opisywane zmiany przebiegađ bħdČ z natħǏeniem podobnym jak w innych regionach – proces starzenia spoųeczeŷstwa nie omija województwa pomorskiego. Z uwagi na ponadprzeciħtnČ atrakcyjnoƑđ regionu i wzglħdnie dobrze rozwiniħtČ infrastrukturħ turystycznČ spodziewađ moǏna siħ, Ǐe usųugi zwiČzane ze zdrowym spħdzaniem czasu wolnego znajdČ stosunkowo szerokČ grupħ odbiorców (w tym spoza regionu). WyraǍny trend, jaki rysuje siħ przed PolskČ i województwem pomorskim w najbliǏszych latach to dalsza integracja Europy. Do najwaǏniejszych kwestii w tym zakresie zaliczyđ naleǏy: wprowadzenie wspólnej waluty euro, peųniejsze otwarcie rynku pracy (gųównie niemieckiego) oraz napųyw i wydatkowanie funduszy strukturalnych. Przyjħcie wspólnej waluty jest trendem horyzontalnym, którego oddziaųywanie bħdzie obecne w caųej gospodarce województwa. Siųa oddziaųywania, jak i czas w jakim ono nastČpi bħdzie zróǏnicowany. Nasilenie obrotów handlowych z zagranicČ skoncentruje siħ w sektorze przetwórstwa przemysųowego. To jego produkty stanowiČ przede wszystkim przedmiot tej wymiany. Nie istniejČ natomiast przesųanki pozwalajČce stwierdziđ, iǏ województwo pomorskie w specyficzny sposób zostanie dotkniħte otwarciem niemieckiego (i austriackiego) rynku pracy. Procent ludnoƑci deklarujČcej biernČ lub czynnČ znajomoƑđ niemieckiego jest w Pomorskiem tylko nieznacznie wyǏszy od Ƒredniej ogólnopolskiej. Skala wyjazdów z lat 2004-2006 nie powtórzy siħ – liczba emigrantów przebywajČcych za granicČ w 2008 r., w stosunku do roku poprzedniego nieznacznie siħ zmniejszyųa. Silnym bodǍcem jest i w najbliǏszych latach bħdzie napųyw funduszy strukturalnych. W caųej perspektywie finansowej 2007-2013 w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego oraz regionalnego komponentu Programu Operacyjnego Kapitaų Ludzki ze Ƒrodków pomocowych do województwa pomorskiego trafi ponad 1,2 mld euro, co ųČcznie ze wspóųfinansowaniem krajowym pozwoli na realizacjħ projektów o wartoƑci przekraczajČcej 1,6 mld euro. Ponadto na terenie województwa bħdČ realizowane projekty w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, programów Infrastruktura i _rodowisko oraz Innowacyjna Gospodarka. WiħkszoƑđ projektów koncentruje siħ, bez wzglħdu na oƑ priorytetowČ na rozbudowie szeroko pojħtej infrastruktury. Etap przeprowadzania inwestycji bħdzie zatem tworzyų przede wszystkim silny impuls popytowy w sektorze budownictwa. Zmieni siħ równieǏ struktura zatrudnienia wewnČtrz sektora. WzroƑnie udziaų pracujČcych przy budowie obiektów infrastrukturalnych. Wzrost popytu w sektorze budownictwa przeųoǏy siħ równieǏ na zmiany popytu w innych dziaųach gospodarki, w tym w szczególnoƑci w produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych oraz produkcji wyrobów z surowców niemetalicznych, stymulujČc popyt m.in. na materiaųy budowlane. Ponad 1/5 Ƒrodków pomocowych zaprogramowanych w RPO 2007-2013 przeznaczono na rozwój i innowacje w sektorze MSP. Wsparcie realizowane w ramach tej osi priorytetowej bħdzie siħ koncentrowađ przede wszystkim na sektorze usųug, w tym w szczególnoƑci zwiČzanych z otoczeniem biznesu, edukacjČ oraz transportem, gospodarkČ magazynowČ i ųČcznoƑciČ. RównieǏ te sekcje bħdČ Streszczenie raportu 24 beneficjentami projektów realizowanych w ramach osi priorytetowych „Funkcje miejskie i metropolitalne”, oraz „Turystyka i dziedzictwo kulturowe”. WƑród pozostaųych beneficjentów naleǏy wymieniđ ochronħ zdrowia, jak równieǏ turystykħ czy teǏ energetykħ. Bez wČtpienia programowane wsparcie bħdzie sprzyjađ wzrostowi konkurencyjnoƑci branǏ, do których jest kierowane. Jednak wpųyw na rynek pracy nie jest jednoznaczny. O ile wzrost zatrudnienia w sektorze budownictwa jest bezdyskusyjny, o tyle zmiany liczby pracujČcych w pozostaųych branǏach mogČ przyjmowađ róǏne kierunki. Dotyczy to w szczególnoƑci dziaųaŷ/projektów, których efektem bħdzie wzrost wydajnoƑci pracy, mogČcy w skrajnych przypadkach prowadziđ do redukcji zatrudnienia (tzw. kreatywna destrukcja i realokacja). Zjawiskiem krótkotrwaųym, ale o potencjalnie istotnym oddziaųywaniu na strukturħ gospodarki i rynku pracy bħdzie organizacja EURO 2012. PomijajČc inwestycjħ w stadion, w kategoriach popytowych korzyƑci nie bħdČ istotne (wiħkszoƑđ inwestycji infrastrukturalnych i tak byųaby realizowana). LiczČ siħ natomiast korzyƑci wizerunkowe dla Gdaŷska i Pomorza. MogČ one przeųoǏyđ siħ na poprawħ atrakcyjnoƑci inwestycyjnej i turystycznej oraz ogólnego klimatu do prowadzenia dziaųalnoƑci gospodarczej w regionie. Elemety te bħdČ siħ wiČzaųy z lepszČ rozpoznawalnoƑciČ regionu na arenie miħdzynarodowej oraz wzrostem zaufania do obywateli i intytucji regionu popartego sukcesem organizacyjnym w wielu wymiarach (komunikacja, bezpieczeŷstwo, etc.). Organizacja tak duǏej imprezy sprzyja takǏe poprawie jakoƑci kapitaųu ludzkiego i spoųecznego, którego deficyt w Polsce jest szczególnie wysoki. Wiara w sukces moǏe odblokowađ na poziomie spoųeczno-mentalnoƑciowym zdolnoƑđ do dziaųaŷ wspólnych. PoƑrednio moǏe to mieđ swoje odzwierciedlenie we wzroƑcie aktywnoƑci ekonomicznej ludnoƑci oraz wiħkszej liczbie lepszej jakoƑci innowacji spoųecznych - np. w zakresie walki z wykluczeniem spoųecznym, ochronie zdrowia czy edukacji. Euro 2012 daje równieǏ szanse rozwiniħcia wyspecjalizowanych komptetencji i kwalifikacji w zakresie profesjonalnego zarzČdzania duǏymi obiektami i imprezami sportowymi. Summary 25 4 SUMMARY In terms of economic development, as for Poland, the Pomeranian province is an above the average region. Considering GNP per capita, it holds the 5th place in the ranking of regions, and according to BAEL, it has the lowest unemployment rate. The nature of the economic structure of the Pomeranian province is based on an over the average significance of services. In the structure of employment the main role is played by public services (education, health care, education) as well as some market services: trade, legal, financial and economic counselling. Of visibly smaller significance in the economic structure is industry. In this sector, the major lines of business in terms of employment are: food industry, shipbuilding industry as well as connected with it metal industry. Participation of agriculture in the economic structure is the smallest. In comparison with other regions, it is also lower than average, which is characteristic for the economy and employment market of the province. The business structure does not describe all major elements responsible for the shape of the regional economy. Apart from businesses, it is possible to indicate potential clusters. As a result of concentration of a large number of interconnected companies, specialized suppliers, entities rendering services, entities operating in related sectors, potential clusters identified in the region constitute grounds for strengthening of competitive advantage. The largest clusters include: construction, tourists, food-agricultural as well as logistic-transportationdistribution clusters, although of high importance in the process of shaping of the Pomeranian province economy are also other clusters, even those of a relatively low employment level, e.g., jewellery (amber) cluster. The picture of economic structure of the region is made complete with the largest companies, which often play the role of the driving force for the development of business branches as well as clusters. In the province approximately 100 of them are operating (with 2 thousand in Poland). They are mainly focused on: construction, food industry, trans-shipment, storage management and forwarding, shipbuilding industry, wholesale trade, the ICT cluster and chemical cluster. The above-mentioned elements of the economic structure are interconnected at various levels of intensity. In the scope of clusters, apart from connections focused on supply, there are various forms of cooperation in the framework of development of new technologies, formulation of norms, training of personnel. Apart from cluster structures, the most common form of relations are supplier-receiver dependencies. The typical type of such interactions for this province are links of the shipbuilding industry with metal and metal-tool industry. Apart from interactions in the framework of the chain of added value, there are also horizontal interactions. The operation of the education branch and state of the transport Summary 26 industry have influence on the condition of all lines of business. Due to the identification of the most important of these links it is possible to evaluate in a more precise manner of changes in the economic structure and employment market caused by appearing phenomena and development tendencies. In order to take into account an as wide as possible scope of issues influencing the economic nature of the region, both internal (quality of human capital, structure of educational offer, B+R sector structure, placement in the social economic space, level of economic and social development, public investments structure, investment attractiveness) as well as external conditions and development factors (direct foreign investments, foreign trade) were taken into consideration. The economic model of the region was helpful in the process of gathering, processing and selection of information on phenomena and processes responsible for shaping of the regional economic structure and employment markets at present and in the future. From approximately a few hundred factors described in literature and analyses of renowned research institutions (including: the World Bank, National Inteligence Council of the USA, Deutsche Bank Research, Oxford Analytica, Oxford University Press, European Committee, PlasticsEurope, ILO, The Gallup Organization, CEDEFOP – European Centre for the Development of Vocational Training, NBCH – National Business Coalition on Health, The Talent Jungle Network, US Department of Education, EWCO - European Working Conditions Observatory, Workforce Development Network, NYATEP - The New York Association of Training and Employment Professionals, IZA - Institute for the Study of Labor, Economic Policy Institute, IMD Switzerland, EPI – Economic Policy Institute, McKinsey&Company, Ernest&Young, Republic of Poland government departments), 53 phenomena and processes were selected, which were organized into 10 trends (organization of EURO 2012 was added to this group, due to its potential significance). In the case of each of the above, their potential scope of influence on the economic structure and employment market was initially described. The list covers the following trends: Growing amount of informaƟon and knowledge Rushing digitalizaƟon Progress of globalisaƟon Quick development of technologies Increasingly network and project driven economy PreservaƟon of energy and its renewable sources Open and demanding employment market Rise of a new society Longer and beƩer life Further integraƟon of Europe Euro 2012 Summary 27 The dynamic increase of generated and process information and knowledge resources is a trend which leads to the intensification of many processes. The sole possession of information ceases to be an advantage, since information is more easily available (also free of charge). Success is guaranteed through the skill of selection, synthesis and implementation of information in practice, i.e., knowledge. However, strong competition is also present in this field. In order to have an advantage, knowledge must be effectively created and implemented which requires the formation of proper structures and procedures (networks, knowledge nodes). Above all, it is necessary to grant it proper value (symbolic knowledge) – this is the key to success. The effect of growing knowledge and information resources are opposing although co-dependent processes – on one part increasing specialization, on the other: interdisciplinary nature and universality (readiness for intercultural and inter-environmental cooperation, as a result of possessed interpersonal, personal, social and cultural skills) which make it possible to create conditions for specialists to cooperate. And increasingly dynamic growth of information and knowledge creates not only an obvious necessity for constant learning but also for discarding of old habits, which often proves to be more difficult. The scope of influence of the above-mentioned processes on the economic structure and employment market on the province will be wide. First it will have an impact on management circles (in the public and private sector) as well as specialists of practically all fields. The trend will in particular influence public services (education, health care, administration) as well as a part of market services, the nature of the operation of which is based on generation or processing of information (e.g., research and development, financial sectors). The next important trend is digitalization. It is possible only through a general availability of computers in increasingly numerous fields of socioeconomic life. In effect, computer skills ceased to be limited to experts and take on a universal significance. But on the presence of computers is an impulse for integration of systems, development of e-operations (ebusinesses and e-professions). This is accompanied by a shift in social standpoints. The necessity to be online and growing interactivity create new conditions for the functioning of the economy and employment market. However, progressing digitalization also carries the threats of e-exclusion and cyber crime. The development of artificial intelligence also changes the structure of demand for skills and competencies. Some become redundant and the role of others increased (the Japanese Aasimo robot can already serve coffee - representatives of the company intends to popularize the solution within a decade). Progressing digitalization is a trend which influences the economic structure and employment market of the Pomeranian province directly and indirectly. It has direct influence on the functioning of the ICT sector, in most cases constituting a strong demand impulse for its development. However, of greater importance is indirect influence which modifies the manner of functioning of trade, health care, administration, finance sector and consultancy sector. Above all, it poses significant challenges before the educational sector in the scope of effective development of computer skills (practical implementation of knowledge from this field for the purposes of solving specific problems from various sectors of life). Summary 28 Progress of globalization is a trend which indirectly will have significant influence on Pomeranian economy. Undoubtedly, the significance of international corporations, economic exchange and migrations will continue to grow, which will be favourable for both the multicultural solutions as well as cultural homogenisation. The discussed processes will most probably be subject to stronger regulation. A significant challenge for Pomeranian economy (as well as for other regions of developed countries) will be further rising of significance of Brazil, Russia, India and China (BRICs)1 . Progressing globalization carries along problems in the form of global threats (pandemics, terrorism, political conflicts, ecological crisis) as well as those connected with increased income differentiation. The discussed trend influences the regional economic structure and employment market mainly a horizontal manner, although it is possible to indicate those elements of the economy where operations will be modified by processes which compose the analyzed trend. Undoubtedly, these include: administration (regulations, minimisation effects of income stratification), industrial processing and services prone to digitalization and in effect, delocalisation (competition from new markets). The described trend is another one which poses difficult challenges before education (intercultural skills, international law and finance, regionalization). Globalization processes meet with a certain counterbalance based on the search for local anchoring. It may be in an impulse for the development of new products based on local resources. This may be mainly true for the tourist sector and in a smaller degree, food-agricultural and processing sectors (in the event that products of local character are produced, e.g., furniture from Gdaŷsk). An essential factor for changes is a set of processes which make up the development of technologies trend. The development of bio-, nano- and neuro technologies, increased influence of technology on life on one part, and the technological exclusion on the other, as well as creative destruction and reallocation, due to insufficient we recognized potential effects create much uncertainty in the field of possible influence on the economic structure and employment market. The described trend may cause disappearance of certain businesses and professions, presenting new grounds for the development of others. Winning regions will be those, in which factors present will be favourable for the new given forms of operation or those which will be able to react flexibly and take advantage of new opportunities. Increasingly network and project driven economy is another trend essential for the formation of the economic structure and employment market of the Pomeranian province. Flexible, network and project driven operation (for a specific purpose) between specialized companies as well as businesses and educational organizations becomes the most effective model of functioning. It forces to change in the work organization model. The role of a conscious, flexible and responsible employee is growing. At the same time, the employer 1 In accordance with the Global Trends 2025: Transformed World report, in 2040-2050, total parƟcipaƟon of the economies of these four naƟons in the globar GNP will reach the current parƟcipaƟon of G7 economies. Summary 29 ceases to be a manager and inspector, and takes on the role of partner in a given project. The increasing network and project driven form of operation dilutes the boundaries between sectors. A good example of this phenomenon is the servicisation of industry and agriculture. The growing network and project driven form of operation of the economy will have strong influence not so much on the line of business structure of the economy, but on the structure of the employment market, through the modification of the most needed skills. This formal modification will to the largest degree affect managers (both of large companies and SMEs) and all types of specialists. The process of development of network and project driven economy constitutes a serious challenge for the educational sector. It will have to provide modular knowledge, which will make it possible to educate people in a more diverse and interdisciplinary manner. Of high importance is the formation of communication skills and those necessary in the case of teamwork. A serious challenge on a global scale, the effects of which will be visible also in the Pomeranian region is the necessity to preserve energy and reorient the economy to use renewable energy sources. The effect of this phenomenon is a search for alternative energy sources, development and perfection of technologies, growth of ecological awareness and regulatory actions, e.g., in the form of a climate package. The described tendencies will have influence on all sectors of Pomeranian economy. It seems that the largest effect will have regulations found in the climate package. The energy sector is the one which will be affected the most. Execution of the goals of the package will lead to a significant increase of energy prices, as a result of both pro-ecology investments as well as the necessity to bear the costs of waste disposal by power plants, in the scope of the auction system. It is estimated that, e.g., the increase of electricity fees in the case of large industrial recipients will exceed 100%, which will have direct influence on the remaining branches of economy, especially those energy consuming (chemical, paper, mineral industries). In the other hand, the region can benefit from renewable energy sources. However, the Baltic Sea shore has the advantage of using wind energy. Nevertheless, the development of alternative energy sources will not satisfy the growing energy needs of the region. The range of possible actions in this filed is wide, covering both the construction of modern conventional as well as nuclear power plants. However, of key importance for the region’s economy and inhabitants will be the process of decreasing of energy use (solutions and technologies aimed at lowering of power consumption). Of great importance is the trend based on growing openness and increasing demands of the employment market. The signs of these changes include: increasing mobility (both professional and spatial), entering of the market of the so-called Y-generation (which does not know a world without the internet, cell phones, communicators, e-mails, with all positive and negative effects of this phenomenon), increasing common necessity to cooperate with the Summary 30 representatives of various age generations within one organisation, increasing importance of competencies and the need for their constant updating as well as increasing role of women in the employment market. An open and demanding employment market poses challenges both before employers as well as employees. The above-mentioned processes will change personnel management philosophies. Additionally, in a degree larger than before, employees will have to work on increasing their universal skills as well as the ability to adapt to frequently changing tasks and working conditions. Increasing mobility will in a larger degree affect employees with skills which can be easily transferred and adapted from one work post to another. This pertains to the group of employees whose field of expertise is not very narrow and who at the same time possess symbolic knowledge (creative) and synthetic (engineering), as well as interpersonal and universal skills. In effect, the changed posed before the economy and employment market of Pomeranian province will be the struggle for talents. In this case, the region has a strong advantage in the form of favourable living conditions which draw the creative class. However, it does not offer a sufficient range of creative work posts, which at a certain level of professional development supports decisions of migration. The structure of economy and employment market will be subject to processes signifying the development of a new society. In this case, of dominating importance will be an increase of citizen, consumer and social awareness, as well as further development of middle class. The first of the mentioned processes signifies larger citizen participation in government and involvement in issues pertaining to the local environment. The second signifies the increasing role of the aware consumer, involved, searching and selecting, although devoting less and less of his/her attention to the given product. Due to the development of information technologies, he/she increasing often starts partnership relations with providers of goods and services, becoming a prosumer. Growth of the middle class constitutes an impulse for producers of luxurious products, foreign travel, home appliance market, patient and health care market (spa, beauty salons, fitness clubs, gyms), mass culture. The growth of citizen and social awareness constitutes a challenge for administration which has to develop a functional model proper for the observed changes. In order for that to be possible in is necessary to provide administration employees with new competencies, mainly managerial, including communication competencies. The effect of growing social awareness is the development of non-government organisations. Due to the fact that they are operating mainly using the help of volunteers, they are an important intermediate link between the stage of education and employment, and they make it possible to develop universal competencies. Lengthening of life and upgrading its quality is a trend, particularly visible in countries which transformed their systems. It is perceptible In Poland, including the Pomeranian province. A longer life results, among others, from increasing health of the people, development of medical sciences and healthier life style. As a result, there is a growing demand for medical Summary 31 and paramedical services as well as for services linked with spending leisure time actively (sports, recreation, bio-regeneration, wellness & spa). There is also a growing demand for “healthy” products (mainly food). Having in mind unfavourable demographic changes resulting in growing tensions in functioning of a social security system and medical care, a commercialization of medical services will become more universal. On the other hand, the development of the “silver” economy will become highly horizontal. An increasing number of products and services, addressed so far mostly to young and middle-aged people, will be shaped in accordance with specific needs of the elderly. Regardless of a relatively young age structure to be characteristic of the Pomeranian province, the said changes will have the same intensity as the ones in other regions - ageing does not miss people of the Pomeranian province. Having in mind more than average attractiveness of the region and relatively welldeveloped tourist infrastructure we may expect the services linked to leisure time and health care to find a relatively large group of customers (including those from outside the region). A further European integration is a clear trend for Poland and the Pomeranian province in the years to come. The most important questions in this field are: introduction of the euro, a wider opening of the labour market (mostly the German one) and inflow and expending of structural funds. Acceptance of a common currency is a horizontal trend, which will affect all sectors of the province’s economy. The intensity of influence and time of its introduction will differ. Growing foreign trade will be focused on manufactured products, which are the main element of this exchange. But we cannot find any foundation to be able to say that the Pomeranian province will be particularly harmed by the opening of the German (and Austrian) labour market. A percentage of the population declaring a passive or active command of German in the Pomeranian province is only slightly higher that an average percentage in Poland. A wave of departures of the years 2004-2006 will not happen again – the number of Polish emigrants in 2008 slightly decreased in relation to the previous year. Inflow of the structural funds is a very strong incentive and continues to be in the years to come. In the all financial perspective of 2007-2013, the Pomeranian province will receive over 1.2 billion euro from the aid resources within the framework of the Regional Operational Program Human Capital which, along with the resources received from the central funds, allows to finance projects of over 1.6 billion euro. Moreover, the Pomeranian province will realize projects within the framework of the Program of the Rural Areas development, as well as Infrastructure and Environment and Innovative Economy programs. Regardless of the priorities, most projects focus on development of widely comprehended infrastructure. So, at the stage of realization of investments there will be a strong demand impulse in the construction industry. A structure of employment in the industry will also change. The number of workers to build infrastructure construction will rise. An increasing demand in the construction industry will translate into changes in demand in other sectors of economy, particularly in production of rubber products and plastics as well as non-metallic products, stimulating a rising demand, among others, for building materials. Over 1/5 aid means, included in ROP 2007-2013 were allotted for development and innovations in SMEs. Support in this priority axis will be primarily focused Summary 32 on services, particularly those linked to business environments, education, transport, stores management and communications. These sections will be also beneficiaries of projects to be realized within the framework of priority axes “Urban and metropolitan functions” and “Tourism and cultural heritage”. Other beneficiaries are: health care, as well as tourism and power industry. Undoubtedly, a programmed support will promote the rise of competition of beneficiary branches. However, its impact on the labour market is not very clear. If a rise in employment in the construction industry is unquestioned, changes in number of workers in other branches may go in different directions. It is particularly related to actions/projects aimed at rising productivity which may finally result in reduction of employment (the socalled creative destruction and reallocation). Indeed, organization of EURO 2012 will be a short-term event, but it will have a potentially substantial impact of the structure of economy and labour market. Regardless of investing in a stadium, a demand benefits will not be very important (most structural investment would be realized, anyway). There are image benefits for Gdansk and the Pomerania. They may be translated into upgrading of their investment and tourist attraction. The organization of such a big event also favours an improvement of human and social resources. There is a big shortage of these factors in Poland. JakoƑciowy model gospodarki 33 5 JAKO_CIOWY MODEL GOSPODARKI W najbardziej elementarny sposób gospodarkħ regionu traktowađ moǏna jako zbiór podmiotów peųniČcych okreƑlone funkcje i dziħki temu miħdzy sobČ powiČzanych. KaǏdy podmiot, nawet dziaųajČcy w tej samej branǏy ma sobie tylko wųaƑciwČ specyfikħ (kapitaų ludzki, struktura organizacyjna, procedury) i w nieco odmienny sposób powiČzany jest z innymi przedsiħbiorstwami. Na tak elementarnym poziomie, z uwagi na zųoǏonoƑđ struktur i relacji pomiħdzy ich elementami, nie jest moǏliwa ocena wpųywu zjawisk i trendów zewnħtrznych na strukturħ gospodarki i rynku pracy regionu. Aby byųo to moǏliwe dokonano generalizacji polegajČcej na uwzglħdnieniu jedynie najwaǏniejszych elementów gospodarki i powiČzaŷ miħdzy nimi. W ten sposób stworzono jakoƑciowy model gospodarki województwa pomorskiego, który jest narzħdziem pozwalajČcym w sposób bardziej precyzyjny, konsekwentny i kompleksowy dokonađ identyfikacji najwaǏniejszych zjawisk i tendencji ksztaųtujČcych strukturħ gospodarki i rynku pracy oraz oceniđ kierunki i siųħ potencjalnych zmian wywoųanych przez te oddziaųywania. Skųadnikami tego modelu sČ sektory gospodarki, klastry, najwiħksze przedsiħbiorstwa oraz powiČzania miħdzy nimi a takǏe powiČzania miħdzy gospodarkČ regionu, a rynkiem pracy oraz wewnħtrznymi i zewnħtrznymi czynnikami i uwarunkowaniami rozwoju. 5.1 GBÓWNE ELEMENTY GOSPODARKI I ICH WZAJEMNE ODDZIABYWANIA Sektory Struktura sektorowa gospodarki oparta zostaųa o powszechnie stosowanČ klasyfikacjħ PKD (2004), grupujČcČ jednostki wedųug przedmiotu dziaųalnoƑci gospodarczej. Grupowania dokonano wykorzystujČc dane o liczbie pracujČcych – dobrze odzwierciedlajČ one strukturħ gospodarki i jednoczeƑnie rynku pracy. W najbardziej generalnym – trójsektorowym modelu gospodarki – struktura gospodarki województwa pomorskiego wyglČda nastħpujČco (2007): pracujČcy w rolnictwie – 8,7 proc. pracujČcy w przemyƑle i budownictwie – 31,5 proc. pracujČcy w usųugach – 59,8 proc. W latach 2002–2007 liczba pracujČcych w rolnictwie spadaųa a w pozostaųych dwóch rodzajach dziaųalnoƑci gospodarczej rosųa. Dynamika liczby pracujČcych w przemyƑle byųa nieco wiħksza niǏ w usųugach. W omawianym okresie trójsektorowa struktura gospodarki nie JakoƑciowy model gospodarki 34 ulegųa istotnym przeobraǏeniom. W konsekwencji opisywanych zmian spadkowi ulegų udziaų pracujČcych w rolnictwie, wzrósų natomiast odsetek pracujČcych w przemyƑle. Zmiany struktury gospodarczej jedynie czħƑciowo wpisywaųy siħ w dųugofalowe trendy obserwowane w wiħkszoƑci krajów o wysokim poziomie rozwoju (spadek liczby pracujČcych w rolnictwie). Wzrost liczby pracujČcych w przemyƑle wynikaų z silnego oǏywienia gospodarczego, jakie miaųo miejsce w latach 2002-2008 oraz z moǏliwoƑci wykorzystywania prostych rezerw (wzglħdnie niskie koszty pracy), które ulegajČ wyczerpaniu. W perspektywie dųugofalowej znaczenie przemysųu w strukturze gospodarki bħdzie jednak maleđ – wymusi to presja konkurencji powodujČca wzrost wydajnoƑci pracy. Wykres 1. Struktura pracujČcych w województwie pomorskim w latach 2002–2007 ródųo: Na podstawie: Brodzicki T., Tamowicz P., Tarkowski M., 2008, Struktura gospodarki Pomorza i jej zmiany w latach 2007–2015, IBnGR, Gdaŷsk. W bardziej szczegóųowym podziale (grupy PKD) wysokim udziaųem w strukturze pracujČcych cechujČ siħ usųugi publiczne (edukacja, ochrona zdrowia i opieka spoųeczna oraz administracja publiczna i obrona narodowa) oraz niektóre usųugi rynkowe – przede wszystkim handel hurtowy i detaliczny oraz pozostaųa dziaųalnoƑđ zwiČzana z prowadzeniem interesów (m. in. doradztwo, projektowanie, poƑrednictwo pracy, usųugi detektywistyczne i ochrony, sprzČtanie). W tym ukųadzie jednym z najwyǏszych udziaųów w strukturze pracujČcych cechuje siħ rolnictwo i budownictwo. DziaųalnoƑci stricte produkcyjne cechujČ siħ przeciħtnym lub JakoƑciowy model gospodarki 35 niskim udziaųem w strukturze pracujČcych. WyjČtkiem w tej grupie jest przemysų spoǏywczy, metalowy oraz stoczniowy, chođ w tym przypadku moǏliwa jest istotna redukcja znaczenia. Na grupy o ponadprzeciħtnym udziale (jest ich 16 na 53 ogóųem) przypada ųČcznie 75 proc. wszystkich pracujČcych. Tabela 1. Znaczenie grup dziaųalnoƑci w strukturze pracujČcych w województwie pomorskim Rodzaj dziaųalnoƑci (grupa PKD) Udziaų w liczbie pracujČcych ogóųem (proc.) Edukacja; Handel hurtowy i komisowy, z wyjČtkiem handlu pojazdami mechanicznymi i motocyklami; Rolnictwo, ųowiectwo i zwiČzane z nimi usųugi; Handel detaliczny, bez sprzedaǏy pojazdów mechanicznych; naprawy artykuųów uǏytku osobistego i domowego; Budownictwo ; Ochrona zdrowia i opieka socjalna NajwyǏszy (5,5 - 8,9) Administracja publiczna i obrona narodowa; gwarantowana prawnie opieka socjalna; DziaųalnoƑđ usųugowa zwiČzana z prowadzeniem interesów Bardzo wysoki (4,3 – 4,8) Produkcja artykuųów spoǏywczych i napojów ; Produkcja sprzħtu transportowego wodnego, szynowego i lotniczego; Obsųuga nieruchomoƑci ; Produkcja metalowych wyrobów gotowych, z wyjČtkiem maszyn i urzČdzeŷ ; Transport lČdowy; transport rurociČgami; Hotele i restauracje ; SprzedaǏ, obsųuga i naprawy pojazdów mechanicznych i motocykli; stacje benzynowe; PoƑrednictwo finansowe, z wyjČtkiem ubezpieczeŷ i funduszu emerytalno-rentowego Wysoki (2,3 – 3,4) Usųugi pomocnicze dla transportu; agencje turystyczne; Poczta i telekomunikacja; Produkcja sprzħtu i aparatury radiowej, telewizyjnej i komunikacyjnej; DziaųalnoƑđ zwiČzana z rekreacjČ, kulturČ i sportem; Produkcja drewna i wyrobów z drewna i korka, z wyjČtkiem mebli; produkcja artykuųów ze sųomy i wikliny; Produkcja mebli; produkcja biǏuterii, instrumentów muzycznych, sprzħtu sportowego, gier, zabawek; Produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych; Zaopatrywanie w energiħ elektrycznČ, gaz, parħ wodnČ i gorČcČ wodħ _redni (1,4 – 2,0) Produkcja odzieǏy; wyprawianie i barwienie skór futerkowych; Produkcja maszyn i urzČdzeŷ ; Odprowadzanie Ƒcieków, wywóz Ƒmieci, usųugi sanitarne i pokrewne; Informatyka i dziaųalnoƑđ pokrewna; LeƑnictwo, pozyskiwanie drewna i pokrewne usųugi; Produkcja wyrobów z surowców niemetalicznych; Produkcja chemikaliów, wyrobów chemicznych i wųókien sztucznych; Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej Niski (0,7 – 1,1) Produkcja pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep ; Ubezpieczenia i dobrowolne, komercyjne fundusze emerytalno-rentowe; Produkcja masy celulozowej, papieru oraz wyrobów z papieru; Garbowanie i wyprawianie skór; produkcja skórzanych toreb, wyrobów rymarskich, uprzħǏy i obuwia; RóǏnego typu usųugi dla ludnoƑci; DziaųalnoƑđ wydawnicza; poligrafia i reprodukcja zapisanych noƑników informacji; Prace badawczo-rozwojowe; Pobór, oczyszczanie i rozprowadzanie wody; Ryboųówstwo, wylħgarnie ryb, gospodarstwa rybackie; usųugi zwiČzane z ryboųówstwem; Produkcja tkanin; Wytwarzanie produktów koksowania wħgla, produktów rafinacji ropy naŌowej i paliw jČdrowych; Transport wodny; Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków; DziaųalnoƑđ pomocnicza zwiČzana z poƑrednictwem finansowym ; Górnictwo wħgla kamiennego i brunatnego; wydobywanie torfu Wydobycie ropy i gazu ziemnego; kopalnictwo bČdǍ górnictwo rud uranu i toru, rud metali oraz surowców nieenergetycznych i niemetalicznych; Produkcja metali; Zagospodarowanie odpadów ; Wynajem maszyn i sprzħtu bez obsųugi; wypoǏyczanie artykuųów uǏytku osobistego i domowego ; Organizacje czųonkowskie; Organizacje i zespoųy miħdzynarodowe ; Produkcja maszyn biurowych i komputerów Bardzo niski (0,0 – 0,5) ródųo: Na podstawie: Brodzicki T., Tamowicz P., Tarkowski M., 2008, Struktura gospodarki Pomorza i jej zmiany w latach 2007–2015, IBnGR, Gdaŷsk. LicznČ zbiorowoƑđ stanowiČ dziaųalnoƑci o bardzo niskim (do 0,5 proc.) udziale w strukturze pracujČcych. Na 21 grup przypada zaledwie 5 proc. pracujČcych. WƑród nich znalazųy siħ schyųkowe dziaųalnoƑci pracochųonne (np. produkcja odzieǏy, skór i wyrobów skórzanych), kapitaųochųonne dziaųalnoƑci, w których moǏliwa jest wysoka automatyzacja procesów (np. gospodarka wodno-Ƒciekowa, produkcja chemikaliów), surowcochųonne przy deficycie zasobów mineralnych (górnictwo, produkcja metali), a takǏe wschodzČce, których rola JakoƑciowy model gospodarki 36 moǏe w przyszųoƑci wzrosnČđ (np. informatyka, zagospodarowanie odpadów). Z omawianej zbiorowoƑci, w budowie modelu wykorzystano jedynie wybrane rodzaje dziaųalnoƑci, których rola w strukturze gospodarki regionu ma szansħ wzrosnČđ (ubezpieczenia i dobrowolne, komercyjne fundusze emerytalno rentowe, dziaųalnoƑđ wydawnicza i poligraficzna, prace badawczo-rozwojowe, produkcja instrumentów medycznych i zagospodarowanie odpadów), na co wskazujČ obser. Analiza sektorowa wskazuje, Ǐe najwiħkszy wpųyw na zmiany w strukturze gospodarki i rynku pracy województwa pomorskiego mogČ wywierađ trendy i zjawiska dotykajČce bezpoƑrednio sektora usųug. NaleǏy zaznaczyđ, Ǐe duǏy udziaų usųug publicznych w strukturze gospodarki oznacza, Ǐe istotny wpųyw na zmiany w tym zakresie mogČ mieđ regulacje prawne – unijne, krajowe czy regionalne, gdyǏ samorzČdy wojewódzkie majČ pewien wpųyw na ich funkcjonowanie. Ten segment usųug jest bowiem silnie regulowany. WaǏnČ rolħ w ksztaųtowaniu struktury gospodarki odgrywajČ takǏe niektóre usųugi rynkowe. Przede wszystkim handel, specjalistyczne doradztwo. Bardzo istotne znaczenie dla struktury gospodarki bħdČ miaųy zmiany zachodzČce w budownictwie. Klastry PodejƑcie sektorowe kųadzie nacisk na klasyfikacje jednostek pod kČtem finalnego efektu dziaųalnoƑci. Tym samym nie bierze pod uwagħ zwiČzków istniejČcych w ramach ųaŷcucha wartoƑci dodanej, który prowadzi do wytworzenia danego produktu. Przykųadem moǏe byđ statek, bħdČcy produktem finalnym, do ukoŷczenia którego niezbħdny jest szereg produktów wytwarzanych w innych branǏach (metalowej, chemicznej, maszynowej, elektronicznej) oraz technologii, które zapewnia sektor badawczo-rozwojowy. Uchwycenie najistotniejszych struktur gospodarczych ksztaųtujČcych siħ wokóų ųaŷcucha wartoƑci dodanej zapewnia identyfikacja klastrów. Klaster rozumiany jest jako „geograficzne skupisko wzajemnie powiČzanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek ƑwiadczČcych usųugi, firm dziaųajČcych w pokrewnych sektorach i zwiČzanych z nimi instytucji (na przykųad uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeŷ branǏowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujČcych miħdzy sobČ, ale równieǏ wspóųpracujČcych”1. Klastry zidentyfikowane w województwie pomorskim majČ charakter potencjalny – stanowiČ koncentracjħ podmiotów powiČzanych róǏnymi interakcjami, których intensywnoƑđ jest stosunkowo niska i w ograniczonym stopniu wykracza poza podstawowe powiČzania kooperacyjne. Nie mniej istniejČce koncentracje sprzyjajČ specjalizacji, a ta z kolei ma wpųyw na poprawħ konkurencyjnoƑci. PodejƑcie klastrowe jest komplementarne w stosunku do 1 Identyfikacja potencjalnych klastrów na bazie analizy struktury gospodarki województwa pomorskiego, 2008, IBnGR, Gdaŷsk za Porter M., 2001, Porter o konkurencji, PWN, Warszawa JakoƑciowy model gospodarki 37 sektorowego – umoǏliwia wskazanie regionalnych przewag konkurencyjnych2 oraz powiČzaŷ miħdzysektorowych, gdyǏ klastry tworzone sČ przez podmioty prowadzČce róǏnorodnČ dziaųalnoƑđ. Najwiħkszy pomorski klaster – budowlany – skupia okoųo 100 tys. pracujČcych. DuǏa czħƑđ z nich zajmuje siħ bezpoƑrednio budownictwem, nie mniej w skųad tego klastra wchodzČ takǏe podmioty zajmujČce siħ projektowaniem i doradztwem technicznym, a takǏe produkcjČ metalowych i drewnianych elementów konstrukcyjnych i wyrobów stolarki budowlanej. DuǏe znaczenie w strukturze pracujČcych majČ takǏe klastry: turystyczny (hotelarstwo, gastronomia, usųugi zwiČzane z wykorzystaniem czasu wolnego) rolno-spoǏywczy (produkcja i przetwórstwo ǏywnoƑci – produkcja artykuųów spoǏywczych, przetwórstwo miħsa, przetwórstwo ryb), logistyczno-transportowo-dystrybucyjny. Klastry o mniejszym udziale w strukturze pracujČcych takǏe stanowiČ o specjalizacji regionu i potencjalnie mogČ mieđ istotne znaczenie w zmianach struktury gospodarki i rynku pracy. Tabela 2. Potencjalne klastry w województwie pomorskim Liczba pracujČcych (tys.) Udziaų w strukturze pracujČcych (proc.) Rolno-spoǏywczy 47 5,7 Budowlany 100 12,2 Morski (stoczniowy) 27 3,3 Jubilerski 3 0,4 ICT 15 1,8 Turystyczny 32 7,0 Logistyczno-transportowo-dystrybucyjny 41 5,0 Drzewno-meblowy 30 3,7 Chemiczny 14 1,7 Metalowy 8 0,9 Narzħdziowo-maszynowy 16 2,0 Klaster Zródųo: Identyfikacja potencjalnych klastrów na bazie analizy struktury gospodarki województwa pomorskiego, 2008, IBnGR, Gdaŷsk 2 Sam fakt duǏego znaczenia danego sektora w strukturze gospodarki województwa nie oznacza automatycznie specjalizacji regionu w tym zakresie. Ze specjalizacjČ mamy do czynienia w sytuacji, kiedy udziaų danej branǏy w strukturze pracujČcych w danym regionie jest wyǏszy od udziaųu tej branǏy w strukturze pracujČcych innych, porównywanych regionów. Np. produkcjČ biǏuterii bursztynowej zajmuje siħ stosunkowo maųa, w skali województwa pomorskiego, grupa wytwórców. Jednak ich udziaų w strukturze pracujČcych jest i tak znacznie wiħkszy niǏ w przypadku innych województw, gdzie takich produktów prawie w ogóle siħ nie wytwarza. JakoƑciowy model gospodarki 38 Oprócz powiČzaŷ pomiħdzy podmiotami tworzČcymi klastry w gospodarce wystħpujČ takǏe oddziaųywania miħdzyklastrowe oraz miħdzysektorowe interakcje kooperacyjne wykraczajČce poza struktury klastrowe. Do najwaǏniejszych zaleǏnoƑci miħdzy klastrami zaliczajČ siħ interakcje pomiħdzy: turystycznym a rolno-spoǏywczym oraz logistyczno-transporotowo-dystrybucyjnym i jubilerskim (bursztynniczym) budowlanym i drzewno-meblowym stoczniowym a metalowym i maszynowo-narzħdziowym ICT a metalowym Szczególnie wyraǍne zaleǏnoƑci wykraczajČce poza struktury klastrowe ųČczČ3 : przemysų paliwowy i transport budownictwo i produkcjħ wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych oraz produkcjħ materiaųów budowlanych (wytwarzanych z surowców niemetalicznych) handel detaliczny i handel hurtowy handel hurtowy i logistykħ oraz dystrybucjħ ochronħ zdrowia i produkcjħ instrumentów medycznych DuǏy wpųyw na zmianħ struktury gospodarki i rynku pracy odgrywajČ takǏe relacje niepieniħǏne. Funkcjonowanie niektórych sektorów silnie warunkuje moǏliwoƑci rozwoju caųej gospodarki. Funkcjonowanie infrastruktury transportowej, komunalnej, edukacji, sųuǏby zdrowia tworzy okreƑlone warunki dla rozwoju pozostaųych aktywnoƑci gospodarczych. WƑród dziaųalnoƑci stricte komercyjnych tak szeroki wpųyw na funkcjonowanie innych przedsiħbiorstw wywiera informatyka i telekomunikacja, sektor badaŷ i rozwoju czy doradztwa dla przedsiħbiorstw. Z punktu widzenia analizy zmian struktury gospodarki i rynku pracy istotne jest nie tylko uwzglħdnienie struktury sektorowej, ale takǏe istniejČcych przewag konkurencyjnych jakie zapewniajČ klastry. Pomiħdzy poszczególnymi elementami gospodarki wystħpujČ róǏnego rodzaju interakcje. Najsilniejsze z nich (wewnČtrz klastrów, miħdzy klastrami oraz miħdzy sektorami, horyzontalne) sČ transmiterami, które przenoszČ impulsy wywoųane trendami i zjawiskami z branǏ bezpoƑrednio nimi dotkniħtych do powiČzanych. Najwiħksze przedsiħbiorstwa Z punktu widzenia potencjalnych zmian struktury gospodarki i rynku pracy istotna jest obecnoƑđ duǏych przedsiħbiorstw. Oprócz znacznego, w wielu przypadkach, udziaųu w zatrudnieniu 3 Wykorzystano dane dotyczČce struktury wykorzystania wyrobów i usųug. Za silne powiČzania przyjħto takie, na które przypada co najmniej 30 proc. zuǏycia poƑredniego jednej z branǏ JakoƑciowy model gospodarki 40 osiČgajČ one olbrzymie przychody i z reguųy naleǏČ do liderów swojej branǏy, co w wiħkszoƑci przypadków zapewnia im wzglħdnČ stabilnoƑđ funkcjonowania a tym samym obecnoƑđ branǏy w regionie. DuǏe przedsiħbiorstwa cechujČ siħ najbardziej rozbudowanČ strukturČ kadrowČ z licznymi miejscami pracy dla specjalistów. ProwadzČ one takǏe stosunkowČ intensywnČ dziaųalnoƑđ szkoleniowČ, co przyczynia siħ do poprawy jakoƑci zasobów pracy. W województwie pomorskim dziaųa 96 przedsiħbiorstw (grupy kapitaųowe traktowane ųČcznie) z listy 2000 najwiħkszych przedsiħbiorstw ujħtych w rankingu Rzeczpospolitej. Najwiħkszym podmiotem jest grupa kapitaųowa Lotos generujČca przychód rzħdu 15 mld zų rocznie oraz zatrudniajČca ponad 5 tys. pracowników. Najwiħksze przedsiħbiorstwa skoncentrowane sČ przede wszystkim w: budownictwie przemyƑle spoǏywczym przeųadunku towarów, gospodarce magazynowej oraz spedycji przemyƑle okrħtowym handlu hurtowym klastrze ICT klastrze chemicznym 5.2 INTERAKCJE MI%DZY GOSPODARK A RYNKIEM PRACY Struktura zatrudnienia jest ƑciƑle zwiČzana ze strukturČ dziaųalnoƑci gospodarczej. Nie moǏna tu jednak mówiđ o prostej zaleǏnoƑci przyczynowo-skutkowej a raczej zaleǏnoƑci dwukierunkowej. Z jednej strony struktura dziaųalnoƑci gospodarczej wpųywa na strukturħ zatrudnienia. Z drugiej strony to wųaƑnie zasoby pracy, bħdČc jednym z gųównych czynników atrakcyjnoƑci inwestycyjnej, w znacznym stopniu warunkujČ rozwój poszczególnych branǏ gospodarki. RównieǏ zmiany obserwowane w szeroko rozumianym otoczeniu gospodarki mogČ, poprzez zdynamizowanie rozwoju branǏ tworzČcych wysokČ wartoƑđ dodanČ, stymulowađ zmiany na rynku pracy lub pozwoliđ na wykorzystanie posiadanych juǏ zasobów i kompetencji w zupeųnie nowy – niespotykany wczeƑniej sposób. Dziħki nowym uwarunkowaniom zewnħtrznym niektóre branǏe „schyųkowe” zacznČ wytwarzađ nowe produkty o wysokiej wartoƑci dodanej. Dlatego teǏ zaprezentowanie relacji pomiħdzy strukturČ branǏowČ gospodarki a strukturČ zawodowČ pracujČcych jest niezbħdne dla poprawnego opisu jakoƑciowego modelu gospodarki województwa. Udostħpnianie przez UrzČd Statystyczny w Gdaŷsku dane umoǏliwiajČ przeprowadzenie analizy w ukųadzie dwucyfrowej klasyfikacji zawodów oraz w ukųadzie sekcji PKD (2004). JakoƑciowy model gospodarki 41 Interakcje horyzontalne – rola kompetencji kluczowych Ewolucja rynku pracy idČca w kierunku zacierania siħ granic miħdzy branǏami powoduje wzrost znaczenia kompetencji horyzontalnych (uniwersalnych, kluczowych) coraz bardziej potrzebnych bez wzglħdu na zawód czy miejsce pracy. Zalicza siħ do nich m.in.: komunikacjħ w jħzykach obcych, kompetencje matematyczne i podstawowe zdolnoƑci naukowotechnologiczne, kompetencje zwiČzane z wykorzystaniem ICT, przedsiħbiorczoƑđ, umiejħtnoƑđ uczenia siħ przez caųe Ǐycie, kulturħ ogólnČ, kompetencje interpersonalne i obywatelskie oraz komunikacjħ w jħzyku ojczystym4. Tylko niektóre z powyǏszych mogČ zostađ ocenione na szczeblu województwa, czħsto z uǏyciem wskaǍników/mierników, które mogČ stanowiđ jedynie przesųankħ dla sformuųowania oceny. W niektórych przypadkach moǏliwa jest jedynie ocena nie tyle obecnych zasobów pracy, ile jakoƑci napųywajČcego na rynek pracy kapitaųu ludzkiego. BiorČc za punkt odniesienia ƑredniČ krajowČ, ocena kompetencji kluczowych w województwie pomorskim jest ponadprzeciħtna. Zmiana perspektywy prowadzi jednak do odmiennych wniosków. Mieszkaŷcy Pomorza (tak jak caųej Polski) sČ w zdecydowanie gorszym stopniu wyposaǏeni w kompetencje kluczowe niǏ pracownicy z krajów OECD. Pozytywnie wyróǏniajČ siħ rozwiniħte kompetencje obywatelskie. Mieszkaŷcy Pomorza cechujČ siħ relatywnie wysokim poziomem wraǏliwoƑci na dobro publiczne5 (3. pozycja w rankingu województw), jak równieǏ czħƑciej niǏ przeciħtnie, decydujČ siħ na udziaų w wyborach. Podobnie lepiej od przeciħtnej rozwiniħta jest sieđ fundacji i organizacji spoųecznych. Do odmiennych wniosków prowadzi zmiana punktu odniesienia. W pozytywny sposób wyróǏnia siħ natomiast wysoki poziom przedsiħbiorczoƑci. _wiadczy on o chħci podejmowania inicjatywy, skųonnoƑđ od ponoszenia ryzyka oraz doƑwiadczeniu zwiČzanym z podejmowaniem dziaųalnoƑci gospodarczej. Liczba przedsiħbiorstw zarejestrowanych w REGON jest w województwie pomorskim wyǏsza od przeciħtnej ogólnopolskiej. Niezbyt dobrze oceniđ naleǏy poziom kompetencji w zakresie nauk matematycznych. Co prawda wyniki egzaminu maturalnego w województwie pomorskim sČ nieco lepsze od ogólnopolskich, jednak zmiana perspektywy na miħdzynarodowČ, stwarza powody do obaw. Polscy, w tym równieǏ pomorscy uczniowie sČ oceniani w zakresie matematyki, jak równieǏ nauk przyrodniczych gorzej od przeciħtnej w krajach OECD. Co gorsza obserwuje siħ negatywnČ tendencjħ w tym zakresie.6 4 Key Competences for Lifelong Learning. A European Reference Framework, EC, 2004, Brussels 5 Czapiŷski J., Panek T. (red.), Diagnoza 2007 - Warunki i jakoƑđ Ǐycia Polaków, Warszawa 2007, str 243. 6 OECD, „PISA 2006: Science Competencies for Tomorrow’s World”, Vol. 1, (2007) JakoƑciowy model gospodarki 42 Tabela 3. Ocena kompetencji kluczowych w województwie pomorskim Pomorskie Polska ródųo informacji Liczba podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON na 10 tys. mieszkaŷców 1084 985 Bank danych Regionalnych (2008) _rednia ocena z egzaminu gimnazjalnego z czħƑci matematyczno-przyrodniczej 26,6 proc. 27,07 proc. Centralna Komisja Egzaminacyjna, Okrħgowa Komisja Egzaminacyjna w Gdaŷsku (2008) Matura z matematyki - poziom podstawowy 53,8 proc. 53 proc. Centralna Komisja Egzaminacyjna, Okrħgowa Komisja Egzaminacyjna w Gdaŷsku (2008) Matura z matematyki - poziom rozszerzony 55,8 proc. 54,0 proc. Centralna Komisja Egzaminacyjna, Okrħgowa Komisja Egzaminacyjna w Gdaŷsku (2008) 495 498 Ƒrednia OECD OECD, „PISA 2006: Science Competencies for Tomorrow’s World”, Vol. 1, (2007) 41,7 proc. 34,8 proc. Ustawiczne szkolenie zawodowe w przedsiħbiorstwach w 2005, GUS Frekwencja w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r. 28,05 24,5 Paŷstwowa Komisja Wyborcza Liczba fundacji i organizacji spoųecznych na 10 tys. mieszkaŷców 25,3 24,8 Obliczenia IBnGR na podstawie danych BDR GUS (2008) 37,2 proc., 22,8 proc., 32,3 proc. 32,9 proc., 21,5 proc., 30,2 proc. Kompetencje matematyczne PrzedsiħbiorczoƑđ WskaǍnik/miernik Komunikacja w jħzyku obcym Kompetencje interpersonalne i obywatelskie UmiejħtnoƑđ uczenia siħ przez caųe Ǐycie Test PISA (matematyka) - w testach PISA polscy uczniowie osiČgajČ noty niǏsze od przeciħtnej w krajach OECD. Udziaų przedsiħbiorstw prowadzČcych szkolenia w liczbie przedsiħbiorstw ogóųem ZnajomoƑđ jħzyka: angielski, niemiecki, rosyjski Diagnoza Spoųeczna 2007 ródųo: Opracowanie IBnGR. PodobnČ relacjħ obserwuje siħ w przypadku zdolnoƑci uczenia siħ przez caųe Ǐycie. Pomorscy przedsiħbiorcy majČ zdecydowanie wiħkszČ niǏ przeciħtnie ƑwiadomoƑđ koniecznoƑci prowadzenia szkoleŷ wƑród pracowników. Jednak w perspektywie europejskiej okazuje siħ, Ǐe JakoƑciowy model gospodarki 43 doroƑli Polacy naleǏČ do najmniej skųonnych w Europie osób do uczestniczenia w jakiejkolwiek formie doksztaųcania siħ7. Mieszkaŷcy Pomorza dobrze wypadajČ pod wzglħdem umiejħtnoƑci jħzykowych. SpoƑród przebadanych w Diagnozie Spoųecznej 2007 mieszkaŷców Pomorza znajomoƑđ jħzyka angielskiego deklaruje 37,2 proc. (pierwsze miejsce w rankingu województw przy Ƒredniej krajowej 32,9 proc., niemieckiego 22,8 proc. (21,5 proc. Ƒrednio w Polsce) , rosyjskiego zaƑ 32,3 proc. (30,2 proc. Ƒrednia). IstniejČ uzasadnione obawy, iǏ deklarowana znajomoƑđ jħzyka (czynna, bČdǍ teǏ bierna) odbiega od praktyczniej umiejħtnoƑci posųugiwania siħ nim. Tym samym odsetek mieszkaŷców mogČcych np. podjČđ pracħ wymagajČcČ posųugiwania siħ jħzykiem obcym jest zdecydowanie niǏszy. Interakcje branǏowe – rola kwalifikacji zawodowych Struktura pracujČcych wedųug zawodów w województwie pomorskim nieznacznie tylko odbiega od ogólnopolskiej struktury zatrudnienia w sektorze przedsiħbiorstw. CechČ charakterystycznČ obu struktur jest przewaga popytu na zawody robotnicze. W województwie pomorskim popyt na pracħ robotników przemysųowych i rzemieƑlników, operatorów maszyn i urzČdzeŷ oraz pracowników przy pracach prostych stanowi okoųo 38,2 proc. popytu na pracħ w sektorze przedsiħbiorstw. WartoƑđ powyǏszego wskaǍnika jest wyǏsza niǏ przeciħtnie w kraju. To pochodna obecnoƑci w gospodarce województwa sektora stoczniowego. Powodem do zadowolenia jest wyǏszy niǏ Ƒrednio w Polsce udziaų specjalistów, jak równieǏ niǏszy od przeciħtnej odsetek pracujČcych jako pracownicy usųug osobistych, sprzedawcy oraz pracownicy przy pracach prostych. 7 Raport o Kapitale Intelektualnym Polski, Warszawa 2008 JakoƑciowy model gospodarki 44 Tabela 4. Struktura pracujČcych w sektorze przedsiħbiorstw wg grup zawodów na koniec III kwartaųu 2008 r. Nr Nazwa Udziaų w zatrudnieniu ogóųem DominujČce sekcje w strukturze zatrudnienia danej grupy zawodowej Udziaų danej grupy zawodowej w zatrudnieniu ogóųem w danej sekcji 11 Przedstawiciele wųadz publicznych, wyǏsi urzħdnicy, zawodowi dziaųacze 0,1 proc. Sekcja L -72,5 proc. 12 Kierownicy duǏych i Ƒrednich organizacji 4,6 proc. Sekcja D – 25,8 proc., Sekcja G – 21,7 proc. Sekcja C - 7,9 proc. 13 Kierownicy maųych przedsiħbiorstw 2,7 proc. Sekcja G – 40,6 proc. Sekcja H – 10,1 proc. 21 SpecjaliƑci nauk fizycznych, matematycznych i technicznych 2,3 proc. Sekcja K –35,7 proc., Sekcja D – 28,4 proc. Sekcja K - 10,6 proc. 22 SpecjaliƑci nauk przyrodniczych i ochrony zdrowia 3,0 proc. Sekcja N – 80,2 proc. Sekcja N – 36,2 proc. 23 SpecjaliƑci szkolnictwa 8,9 proc. Sekcja M – 96,8 proc. Sekcja M – 67,9 proc. 24 Pozostali specjaliƑci 6,8 proc. Sekcja J – 19,7 proc., Sekcja D – 17,4 proc. Sekcja J – 37,4 proc., Sekcja L – 16,2 proc., Sekcja K – 12,1 proc. 31 _redni personel techniczny 3,8 proc. Sekcja D – 39,1 proc., Sekcja - 13,5 proc. Sekcja C – 12,8 proc., Sekcja E 12,0 proc. 32 _redni personel w zakresie nauk biologicznych i ochrony zdrowia 1,4 proc. Sekcja N – 74,5 proc. Sekcja N – 15,7 proc., 33 Nauczyciele praktycznej nauki zawodu i instruktorzy 0,2 proc. Sekcja M – 65,8 proc., Sekcja O – 23,5 proc. 34 Pracownicy pozostaųych specjalnoƑci 6,5 proc. Sekcja L – 18,5 proc., Sekcja G – 17,5 proc., Sekcja D – 14,9 proc. Sekcja L – 27,2 proc., Sekcja O 12,2 proc., Sekcja J – 11,6 proc. 41 Pracownicy obsųugi biurowej 8,9 proc. Sekcja D – 21,6 proc., Sekcja G – 17,5 proc., Sekcja I – 12,1 proc. Sekcja L – 20,3 proc., Sekcja K - 13,1 proc., Sekcja J – 12,4 proc. 42 Pracownicy obrotu pieniħǏnego i obsųugi klientów 2,8 proc. Sekcja J – 29,6 proc., Sekcja I – 21,6 proc., Sekcja G – 19,6 proc. Sekcja J – 23,1 proc. 51 Pracownicy usųug osobistych i ochrony 3,1 proc. Sekcja K – 29,0 proc., Sekcja H – 18,9 proc., Sekcja O – 14,6 proc. Sekcja H – 29,9 proc., Sekcja O – 16,7 proc., 52 Modelki, sprzedawcy i demonstratorzy 6,4 proc. Sekcja G – 83,1 proc. Sekcja G – 35,0 proc. 61 Rolnicy 0,1 proc. Sekcja A – 89,1 proc. 62 Ogrodnicy 0,1 proc. Sekcja A – 74,0 proc. 63 LeƑnicy i rybacy 0,2 proc. Sekcja A – 47,7 proc., Sekcja B – 44,7 proc. Sekcja B – 53,2 proc. JakoƑciowy model gospodarki 45 64 Rolnicy i rybacy pracujČcy na wųasne potrzeby 0,0 proc. Sekcja F – 56,3 proc. 71 Górnicy i robotnicy budowlani 4,0 proc. Sekcja F – 58,9 proc., Sekcja D – 19,1 proc. Sekcja F – 36,0 proc., Sekcja E – 10,2 proc. 72 Robotnicy obróbki metali i mechanicy maszyn i urzČdzeŷ 6,0 proc. Sekcja D – 68,6 proc. Sekcja D – 14,6 proc., Sekcja C – 12,1 proc., Sekcja E – 11,8 proc. 73 Robotnicy zawodów precyzyjnych, ceramicy, wytwórcy wyrobów galanteryjnych robotnicy poligraficzni i pokrewni 1,1 proc. Sekcja D – 82,2 proc. 74 Pozostali robotnicy przemysųowi i rzemieƑlnicy 8,7 proc. Sekcja D – 82,1 proc. 81 Operatorzy maszyn i urzČdzeŷ wydobywczych i przetwórczych 1,1 proc. Sekcja D – 70,4 proc. 82 Operatorzy i monterzy maszyn 4,1 proc. Sekcja D – 80,2 proc. Sekcja D – 11,7 proc. 83 Kierowcy i operatorzy pojazdów 4,8 proc. Sekcja I – 45,0 proc., Sekcja D – 18,0 proc. Sekcja I – 30,9 proc., Sekcja C – 15,4 proc., Sekcja A – 11,9 proc. 91 Pracownicy przy pracach prostych w handlu i usųugach 6,5 proc. Sekcja M – 27,5 proc., Sekcja K – 14,2 proc., Sekcja G – 13,2 proc. Sekcja H – 28,5 proc., Sekcja O – 16,6 proc. Sekcja M – 14,1 proc., Sekcja K – 11,7 proc. 92 Robotnicy pomocniczy w rolnictwie, ryboųówstwie i pokrewni 0,4 proc. Sekcja A – 37,5 proc., Sekcja D – 23,6 proc. Sekcja A – 12,8 proc. 93 Robotnicy pomocniczy w górnictwie, przemyƑle, budownictwie i transporcie 1,5 proc. Sekcja D – 42,9 proc., Sekcja F – 29,9 proc. Sekcja D – 25,5 proc. Sekcje: A – rolnictwo, ųowiectwo i leƑnictwo; B – rybactwo; C – górnictwo; D – przetwórstwo przemysųowe; E – wytwarzanie i zaopatrywanie w energiħ elektrycznČ, gaz i wodħ; F – budownictwo; G – handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykuųów uƑytku osobistego i domowego; H – hotele i restauracje; I – transport, gospodarka magazynowa i ųČcznoƑđ; K – obsųuga nieruchomoƑci, wynajem i usųugi zwiČzane z prowadzeniem dziaųalnoƑci gospodarczej; L – administracja publiczna i obrona narodowa; obowiČzkowe ubezpieczenia spoųeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne; M – edukacja; N – ochrona zdrowia i pomoc spoųeczna; O – dziaųalnoƑđ usųugowa komunalna, spoųeczna i indywidualna, pozostaųa; (wg. PKD 2004). ródųo: Opracowanie IBnGR na podstawie danych US w Gdaŷsku. SpecjaliƑci Grupa specjalistów stanowi 21 proc. ogóųu zatrudnionych w sektorze przedsiħbiorstw. Z definicji sČ to pracownicy zaliczani do tej grupy, która „tworzy” wiedzħ. Ich zadania koncentrujČ siħ na wdraǏaniu nowych metod w zakresie Ǐycia spoųecznego, naukowego i gospodarczego. PeųniČ równieǏ funkcje administracyjne w instytucjach publicznych. W gronie specjalistów przewaǏajČ specjaliƑci szkolnictwa stanowiČcy 8,9 proc. ogóųu zatrudnionych, determinujČc strukturħ zatrudnienia tej grupy zawodowej w ukųadzie sekcji (42 proc. wszystkich specjalistów pracuje w edukacji). LiczebnoƑđ oraz koncentracja zatrudnionych sprawia, iǏ pracujČcy w zawodzie nauczyciele (specjaliƑci szkolnictwa zatrudnieni w edukacji) JakoƑciowy model gospodarki 46 stanowiČ najliczniejszČ homogenicznČ grupħ zawodowČ wƑród pracujČcych w sektorze przedsiħbiorstw w województwie pomorskim. Wykres 2. Rozkųad zatrudnienia specjalistów szkolnictwa w sekcjach PKD w województwie pomorskim w 2008 r. ródųo: IBnGR na podstawie danych US w Gdaŷsku. Wykres 3. Rozkųad zatrudnienia pozostaųych specjalistów w sekcjach PKD w województwie pomorskim w 2008 r. ródųo: IBnGR na podstawie danych US w Gdaŷsku. JakoƑciowy model gospodarki 47 InnČ doƑđ licznČ i przez to interesujČcČ grupČ sČ pozostali specjaliƑci – podgrupa tworzona przez osoby posiadajČce wyksztaųcenie z zakresu: ekonomii, finansów, bankowoƑci, ubezpieczeŷ, ksiħgowoƑci, zarzČdzania czy prawa. Ich umiejħtnoƑci zawodowe wiČǏČ siħ z prowadzeniem badaŷ, stosowaniem wiedzy zwiČzanej z rozpowszechnianiem informacji, organizacjČ biznesu. PosiadajČ wiedzħ o indywidualnych oraz zbiorowych zachowaniach populacji. ZajmujČ siħ dziaųalnoƑciČ doradczČ – w zakres ich zadaŷ moǏe równieǏ wchodziđ nadzorowanie innych pracowników. W strukturze pracujČcych pozostali specjaliƑci stanowiČ okoųo 6,8 proc. ogóųu zatrudnionych w przedsiħbiorstwach. Miejscem pracy dla 1/5 z nich sČ przede wszystkim przedsiħbiorstwa prowadzČce dziaųalnoƑđ w zakresie poƑrednictwa finansowego. Niemniej jednak niemal równie tyle (17,4 proc.) znajduje zatrudnienie w przedsiħbiorstwach przemysųowych. Ta grupa zawodowa w istotny sposób wpųywa na strukturħ pracujČcych w poƑrednictwie finansowym (stanowiČc ponad 37 proc. pracujČcych w sekcji J). Zwraca równieǏ uwagħ podgrupa specjalistów nauk przyrodniczych i ochrony zdrowia. Ta grupa zawodowa stosuje w praktyce wiedze naukowČ z zakresu: biologii, zoologii, ekologii, botaniki, lecz równieǏ medycyny, pielħgniarstwa, farmakologii itd. Ponad 80 proc. pracowników z tej podgrupy znajduje zatrudnienie w ochronie zdrowia i opiece spoųecznej (sekcja N). Wykres 4. Rozkųad zatrudnienia specjalistów nauk przyrodniczych w sekcjach PKD w województwie pomorskim w 2008 r. ródųo: IBnGR na podstawie danych US w Gdaŷsku. Udziaų specjalistów nauk fizycznych, matematycznych i technicznych w liczbie pracujČcych ogóųem jest niski. ZnajdujČ oni zatrudnienie gųównie w obsųudze nieruchomoƑci i firm, gdzie stanowiČ ponad 10 proc. ogóųu zatrudnionych oraz przetwórstwie przemysųowym. SČ JakoƑciowy model gospodarki 48 to w przewaǏajČcej wiħkszoƑci inǏynierowie zajmujČcy siħ projektowaniem, zarzČdzaniem, przygotowaniem i nadzorowaniem produkcji (w tym równieǏ wznoszenia budynków). Do grupy tej zaliczajČ siħ takǏe informatycy. Wykres 5. Rozkųad zatrudnienia specjalistów nauk fizycznych, matematycznych i technicznych w sekcjach PKD w województwie pomorskim w 2008 r. ródųo: IBnGR na podstawie danych US w Gdaŷsku. Robotnicy przemysųowi i rzemieƑlnicy To druga po specjalistach najliczniejsza na tym poziomie agregacji grupa zawodowa wƑród pracujČcych w sektorze przedsiħbiorstw. Obejmuje ona zarówno górników i robotników budowlanych (4,0 proc. ogóųu zatrudnionych, robotników obróbki metali i mechaników maszyn i urzČdzeŷ (6,0 proc.), robotników zawodów precyzyjnych (1,1 proc.) oraz pozostaųych robotników przemysųowych i rzemieƑlników (8,7 proc.). CechČ zatrudnienia wszystkich podgrup zawodowych zaliczanych do tej grupy jest niezwykle wysoki poziom koncentracji praktycznie w dwóch branǏach. W efekcie pewnoƑđ zatrudnienia jest w duǏej mierze zaleǏna od trendów obserwowanych w sektorze przemysųu, bČdǍ teǏ budownictwa. GÓRNICY I ROBOTNICY BUDOWLANI znajdujČ zatrudnienie przede wszystkim w budownictwie (58,9 proc.) oraz przetwórstwie przemysųowym (19,1 proc.). Zwraca uwagħ fakt, iǏ jedynie co trzeci pracujČcy w budownictwie jest przedstawicielem tej grupy zawodowej. W ramach obowiČzków zawodowych mieƑci siħ wydobywanie mineraųów, ich obróbka, budowa i naprawa budynków i budowli przy uǏyciu gųównie narzħdzi rħcznych, jak równieǏ maszyn i urzČdzeŷ poprawiajČcych jakoƑđ produktu oraz zmniejszajČcych wysiųek fizyczny. JakoƑciowy model gospodarki 49 Wykres 6. Rozkųad zatrudnienia górników i robotników budowalnych w sekcjach PKD w województwie pomorskim w 2008 r. ródųo: IBnGR na podstawie danych US w Gdaŷsku. ROBOTNICY OBRÓBKI METALI I MECHANICY MASZYN I URZDZEF znajdujČ zatrudnienie przede wszystkim w sekcji przetwórstwa przemysųowego (68,6 proc.). StanowiČ takǏe licznČ grupħ zatrudnionych w górnictwie i kopalnictwie (sekcja C), budownictwie (14,6 proc.) oraz wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energiħ elektrycznČ gaz i wodħ (sekcja E). PosiadajČ umiejħtnoƑci w zakresie obróbki metali, przygotowywania i wznoszenia konstrukcji metalowych, montaǏu, naprawy i konserwacji maszyn i urzČdzeŷ mechanicznych (wraz z pojazdami samochodowymi). Wykres 7. Rozkųad zatrudnienia robotników obróbki metali i mechaników maszyn i urzČdzeŷ w sekcjach PKD w województwie pomorskim w 2008 r. ródųo: IBnGR na podstawie danych US w Gdaŷsku. JakoƑciowy model gospodarki 50 Wykres 8. Rozkųad zatrudnienia robotników zawodów precyzyjnych, ceramików, wytwórców wyrobów galanteryjnych, robotników poligraficznych w sekcjach PKD w województwie pomorskim w 2008 r. ródųo: IBnGR na podstawie danych US w Gdaŷsku. ROBOTNICY ZAWODÓW PRECYZYJNYCH, CERAMICY, WYTWÓRCY WYROBÓW GALANTERYJNYCH, ROBOTNICY POLIGRAFICZNI i pokrewni stanowiČ okoųo 1,1 proc. wszystkich pracujČcych w sektorze przedsiħbiorstw. Zdecydowana wiħkszoƑđ z nich (82,2 proc.) jest zatrudniona w przetwórstwie przemysųowym. Wykres 9. Rozkųad zatrudnienia pozostaųych robotników i rzemieƑlników w sekcjach PKD w województwie pomorskim w 2008 r. ródųo: IBnGR na podstawie danych US w Gdaŷsku. JakoƑciowy model gospodarki 51 POZOSTALI ROBOTNICY PRZEMYSBOWI I RZEMIE_LNICY to 8,7 proc. zatrudnionych w sektorze przedsiħbiorstw, gųównie w przetwórstwie przemysųowym (co czwarty pracownik tej sekcji reprezentuje tħ grupħ zawodowČ). PosiadajČ umiejħtnoƑci z zakresu produkcji ǏywnoƑci, jak równieǏ wytwarzania wyrobów z drewna, tekstyliów, skór. Prace wykonujČ za pomocČ narzħdzi rħcznych, z uǏyciem narzħdzi zmniejszajČcych wysiųek fizyczny i czas potrzebny na wykonanie okreƑlonego zadania. Operatorzy i monterzy maszyn i urzČdzeŷ OPERATORZY I MONTERZY MASZYN I URZDZEF WYDOBYWCZYCH I PRZETWÓRCZYCH. Udziaų w zatrudnieniu w sektorze przedsiħbiorstw nieznacznie przekracza 1 proc. ObowiČzki zawodowe tej grupy pracujČcych gųównie w przetwórstwie przemysųowym wiČǏČ siħ z obsųugČ maszyn i urzČdzeŷ wydobywczych i przetwórczych (równieǏ zautomatyzowanych linii produkcyjnych, robotów przemysųowych). Praca wymaga nie tylko umiejħtnoƑci obsųugi, lecz równieǏ przystosowania siħ do okreƑlonego jej tempa oraz umiejħtnoƑci adaptacji do innowacji technologicznych. Wykres 10. Rozkųad zatrudnienia operatorów i monterów maszyn i urzČdzeŷ wydobywczych i przetwórczych w sekcjach PKD w województwie pomorskim w 2008 r. ródųo: IBnGR na podstawie danych US w Gdaŷsku. OPERATORZY I MONTERZY MASZYN. Zaliczeni do tej grupy stanowiČ 4,1 proc. pracujČcych w sektorze przedsiħbiorstw. Ponad 80 proc. z nich znajduje zatrudnienie w przetwórstwie przemysųowym. Zadania zawodowe wiČǏČ siħ z obsųugČ maszyn i urzČdzeŷ produkcyjnych wykorzystywanych najczħƑciej w produkcji wielkoseryjnej i masowej. Praca wymaga nie tylko umiejħtnoƑci obsųugi, lecz równieǏ przystosowania siħ do okreƑlonego jej tempa oraz umiejħtnoƑci adaptacji do innowacji technologicznych. JakoƑciowy model gospodarki 52 Wykres 11. Rozkųad zatrudnienia operatorów i monterów maszyn w sekcjach PKD w województwie pomorskim w 2008 r. ródųo: IBnGR na podstawie danych US w Gdaŷsku. Wykres 12. Rozkųad zatrudnienia kierowców i operatorów pojazdów w sekcjach PKD w województwie pomorskim w 2008 r. ródųo: IBnGR na podstawie danych US w Gdaŷsku. KIEROWCY I OPERATORZY POJAZDÓW stanowiČ okoųo 5 proc. ogóųu zatrudnionych, z czego prawie poųowa (45 proc.) pracuje w transporcie, gdzie stanowiČ prawie 1/3 wszystkich zatrudnionych. Praca zwiČzana z kierowaniem i obsųugČ pojazdów wymaga doƑwiadczenia, znajomoƑci obsųugiwanych maszyn, refleksu. JakoƑciowy model gospodarki 53 5.3 WEWN%TRZNE UWARUNKOWANIA I CZYNNIKI ROZWOJU GOSPODARKI JakoƑđ kapitaųu ludzkiego RosnČca rola umiejħtnoƑci wykorzystania wiedzy i informacji sprawia, iǏ jakoƑđ kapitaųu ludzkiego w istotny sposób determinuje wzrost gospodarczy. Ocena tego czynnika produkcji w województwie pomorskim nie wypada na tle pozostaųych regionów imponujČco. PrzesųankČ dla sformuųowania takiej oceny jest miħdzy innymi stosunkowo wysoki deficyt siųy roboczej mierzony za pomocČ wskaǍnika wykorzystania wolnych miejsc pracy. 8 Jego pochodnČ sČ gorsze uwarunkowania dziaųalnoƑci przedsiħbiorstw, przejawiajČce siħ w rosnČcych kosztach wynagrodzeŷ oraz niepeųnym wykorzystaniem mocy wytwórczych. Gorsze od pomorskiego noty w tym zakresie cechujČ jedynie 3 województwa (mazowieckie, dolnoƑlČskie oraz opolskie). NiǏszy od przeciħtnej jest równieǏ wskaǍnik liczby studentów na 10 tys. mieszkaŷców. Województwo pomorskie nie naleǏy do najsilniejszych oƑrodków akademickich w Polsce. Tymczasem to podaǏ absolwentów, jak równieǏ liczba studentów decyduje o moǏliwoƑciach rozwoju usųug wyǏszego rzħdu, w tym w szczególnoƑci nastawionych na obsųugħ przedsiħbiorstw. Tabela 5. Skųadowe oceny jakoƑci kapitaųu ludzkiego Pomorskie (pozycja w rankingu województw) WartoƑđ ogólnopolska WskaǍnik wykorzystania wolnych miejsc pracy 1,94 (3) 1,66 Popyt na pracħ w 2007 r., Gųówny UrzČd Statystyczny, Warszawa 2008 2007 Liczba studentów na 10 tys. mieszkaŷców 467,7 (6) 504,4 Obliczenia IBnGR na podstawie BDR GUS 2007 Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w REGON na 10 tys. mieszkaŷców 1053 (5) 967 BDR GUS 2007 Miernik wskaǍnik ródųo danych Rok ródųo: Opracowanie IBnGR. Jedynym spoƑród przeanalizowanych czynników decydujČcych o jakoƑci kapitaųu ludzkiego, który zostaų oceniony ponadprzeciħtnie jest poziom przedsiħbiorczoƑci – reprezentowany przez relacjħ liczby podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON do liczby ludnoƑci. 8 Przez wskaǍnik rozumie siħ relacjħ wolnych miejsc pracy do sumy zagospodarowanych i niezagospodarowanych (wolnych) miejsc pracy. Przez wolne miejsca pracy rozumie siħ miejsca pracy powstaųe w wyniku ruchu zatrudnionych, bČdǍ nowoutworzone, w stosunku do których speųnione zostajČ trzy warunki: miejsca pracy w dniu sprawozdawczym byųy faktycznie nieobsadzone; pracodawca czynių starania, aby znaleǍđ osoby chħtne do podjħcia pracy; w przypadku znalezienia wųaƑciwych kandydatów, pracodawca byųby gotów do natychmiastowego przyjħcia tych osób. Zagospodarowane miejsca pracy okreƑla natomiast liczba pracujČcych, por.: Popyt na pracħ w 2007 r., Gųówny UrzČd Statystyczny, Warszawa 2008, str. 11. JakoƑciowy model gospodarki 54 Nie tylko jakoƑđ, ale takǏe wielkoƑđ zasobów pracy jest istotna dla ksztaųtowania struktury gospodarki i rynku pracy. W przybliǏony sposób wielkoƑđ zasobów opisuje għstoƑđ zaludnienia. W przypadku województwa pomorskiego jest ona niǏsza od przeciħtnej. Ogranicza to moǏliwoƑci znalezienia znacznej liczby pracowników dysponujČcych podobnymi kwalifikacjami. Struktura oferty edukacyjnej Edukacja ponadgimnazjalana jest najniǏszym w hierarchii edukacji poziomem ksztaųcenia majČcym bezpoƑrednio kontakt z rynkiem pracy. Zgodnie z danymi Kuratorium OƑwiaty w Gdaŷsku najczħƑciej wybieranym przez mųodzieǏ profilem ksztaųcenia jest nauka w liceach ogólnoksztaųcČcych. W roku szkolnym 2008/2009 tego typu szkoųy wybraųo 41 proc. z poƑród 28,6 tys. kontynuujČcych naukħ uczniów szkóų gimnazjalnych województwa pomorskiego. Prawie 1/3 (31 proc.) zdecydowaųa siħ na naukħ w technikach, 1/4 zaƑ (26 proc.) ksztaųciųa siħ w szkoųach zawodowych9. Do najczħƑciej wybieranych zawodów wƑród uczniów techników naleǏČ: technik ekonomista (13,5 proc.), technik informatyk (12,1 proc.), technik hotelarstwa (9,2 proc.), technik budownictwa (5,5 proc.), technik mechanik (5,2 proc.) oraz technik handlowiec (4,6 proc.). W zasadniczych szkoųach zawodowych najwiħkszČ popularnoƑciČ cieszČ siħ natomiast zawody: mechanik pojazdów samochodowych (21,5 proc.), fryzjer (11,6 proc.) oraz stolarz (10,0 proc.). W 2008 r. na pomorskich uczelniach ksztaųciųo siħ 105 tys. studentów, co stanowiųo okoųo 5,5 proc. ogólnopolskiej populacji studentów10. Analiza struktury ksztaųcenia prowadzi do nastħpujČcych spostrzeǏeŷ. Pomorscy studenci zdecydowanie czħƑciej niǏ przeciħtnie w Polsce wybierajČ naukħ na kierunkach inǏynieryjno-technicznych, architekturze i budownictwie, kierunkach fizycznych, matematyczno-statystycznych oraz zwiČzanych z usųugami dla ludnoƑci. UwzglħdniajČc wagħ kompetencji matematycznych jako poǏČdanych na rynku pracy w przyszųoƑci stanowi to powód do zadowolenia. Wysoki udziaų ksztaųcenia studentów w zakresie usųug dla ludnoƑci jest pochodnČ struktury gospodarki województwa, z wiħkszČ niǏ przeciħtnie rolČ branǏy turystycznej. NiǏszČ niǏ przeciħtnie popularnoƑciČ cieszy siħ edukacja w zakresie nauk medycznych, biologicznych. Ocena struktury ksztaųcenia w perspektywie miedzynraodowej wskazuje na niǏszČ niǏ przeciħtnie w UE 27 popularnoƑđ kierunków takich jak: medycyna i opieka 9 Pomorskie Obserwatorium Rynku Pracy, 2009, nr V, Instytut Badaŷ nad GospodarkČ RynkowČ, Gdaŷsk. 10 Bank Danych Regionalnych GUS. JakoƑciowy model gospodarki 55 spoųeczna, kierunki inǏynierskie, budowlane i techniczne oraz nauki przyrodnicze, matematyka i informatyka.11 Tabela 6. Struktura ksztaųcenia w szkoųach wyǏszych w 2008 r. w województwie pomorskim oraz Polsce Pomorskie [proc.] Polska [proc.] pedagogiczne 11,4 11,9 humanistyczne 6,1 8,2 artystyczne 1,3 1,4 spoųeczne 13,7 13,6 ekonomia i administracja 23,6 23,5 prawne 3,0 3,1 dziennikarstwo i informacja 0,5 1,1 biologiczne 1,6 2,0 fizyczne 2,6 1,5 matematyczno-statystyczne 1,3 0,9 informatyczne 3,9 4,5 medyczne 5,8 6,2 opieka spoųeczna 0,1 0,2 inǏynieryjno-techniczne 10,6 6,7 produkcja i przetwórstwo 0,9 3,2 architektura i budownictwo 4,1 3,5 rolnicze, leƑne i rybactwa 0,0 1,8 weterynaryjne 0,0 0,2 usųugi dla ludnoƑci 6,5 3,9 ochrona Ƒrodowiska 1,2 1,4 usųugi transportowe 1,4 0,9 ochrona i bezpieczeŷstwo 0,2 0,2 100,0 100,0 ogóųem ródųo: Opracowanie IBnGR. 11 Raport o Kapitale Intelektualnym Polski, Warszawa 2008, str. 77. JakoƑciowy model gospodarki 56 Struktura sektora B+R ZdolnoƑđ do konkurowania na zagranicznych rynkach zbytu jest coraz czħƑciej pochodnČ intensywnoƑci prowadzenia dziaųalnoƑci innowacyjnej oraz badawczo-rozwojowej. Ze wzglħdu na specyfikħ nakųadów na dziaųalnoƑđ B+R, skoncentrowanych w województwie mazowieckim interpretacja wiħkszoƑci wskaǍników mierzČcych intensywnoƑđ dziaųalnoƑci badawczo-rozwojowej w województwie pomorskim w relacji do Ƒredniej ogólnopolskiej bħdzie cechowaųa siħ negatywnym wydǍwiħkiem. Tabela 7. DziaųalnoƑđ B+R w Pomorskiem i w Polsce Miernik/wskaǍnik ródųo Pomorskie Polska Rok Nakųady na B+R w relacji do PKB (ceny bieǏČce) [proc.] 0,52 0,57 2006 Obliczenia IBnGR na podstawie BDR GUS Udziaų nakųadów na B+R wydatkowanych w sektorze przedsiħbiorstw w nakųadach na B+R ogóųem 45,4 30,4 2007 Obliczenia IBnGR na podstawie BDR GUS Nakųady na B+R na mieszkaŷca [zų] 154,2 175,1 2007 BDR GUS 51,6 54,9 2007 BDR GUS Nakųady na B+R na zatrudnionego w B+R [tys. zų] ródųo: IBnGR. Sektor B+R cechuje w województwie pomorskim niǏszy niǏ przeciħtnie w Polsce udziaų wydatków na dziaųalnoƑđ badawczo-rozwojowČ w relacji do PKB, liczby mieszkaŷców jak równieǏ liczby zatrudnionych. ZakųadajČc wyǏszČ efektywnoƑđ finansowania z sektora przedsiħbiorstw tego typu dziaųalnoƑci dobrze naleǏy oceniđ wysoki udziaų tego Ǎródųa finansowania w nakųadach ogóųem. Ujħcie miħdzynarodowe potwierdza wnioski pųynČce z analizy regionalnej. WysokoƑđ nakųadów na B+R w relacji do PKB okazuje siħ w województwie pomorskim byđ prawie 4-krotnie niǏsza od przeciħtnej UE27 oraz 7 krotnie niǏsza od wydatków na B+R (w proc. PKB) ponoszonych przez lidera rankingu europejskiego – Szwecjħ12. Struktura nakųadów na dziaųalnoƑđ B+R w województwie pomorskim jest zdominowana przez wydatki ponoszone poza przemysųem. Udziaų tego sektora w finansowaniu badaŷ i rozwoju przekracza nieznacznie 22 proc. (Ƒrednio w Polsce jest to 16,8 proc.). 12 EUROSTAT 2007 JakoƑciowy model gospodarki 57 PoųoǏenie w przestrzeni spoųeczno-ekonomicznej Przez województwo pomorskie przebiegajČ dwa paneuropejskie korytarze transportowe: IA (Helsinki-Tallin-Ryga-Kalliningrad-Gdaŷsk) oraz VI ųČczČcy póųwysep skandynawski z EuropČ _rodkowČ. Jednak w skali Europy Pomorskie tak jak pozostaųe województwa Polski póųnocnej (z wyjČtkiem podregionu szczeciŷskiego) zalicza siħ do obszarów o niskiej dostħpnoƑci transportowej13. O niskim jej poziomie w województwie pomorskim decyduje przede wszystkim sųabo rozwiniħta dostħpnoƑđ transportem drogowym – czynnik niezwykle istotny w koncepcji rdzenia i peryferii. Niska jakoƑđ dróg jak równieǏ brak sieci autostrad mogČ hamowađ rozwój regionalny, chođ nie naleǏy ich równieǏ traktowađ jako warunku wystarczajČcego wzrostu gospodarczego. DostħpnoƑđ terytorialna ma jednak wiele aspektów. Jest rezultatem optymalnego w danej sytuacji Ƒrodka transportu – drogowego, kolejowego, lotniczego, bČdǍ teǏ kombinowanego. Podobnie jak w zakresie sieci dróg i autostrad równieǏ i tu obserwowany jest progres. Dotyczy to w szczególnoƑci poųČczeŷ lotniczych z sieciČ europejskich metropolii. Zdecydowanej poprawy wymaga nadal transport wewnČtrzregionalny, umoǏliwiajČcy lepszČ integracjħ Trójmiasta z jego zapleczem, oraz miħdzyregionalny z pozostaųymi polskimi aglomeracjami. MajČc na uwadze przepųyw towarów w ocenie dostħpnoƑci transportowej niezwykle istotnČ rolħ odgrywajČ porty morskie. Wraz z pogųħbianiem siħ globalnej integracji oraz wzrostem iloƑci transportowanych drogČ lČdowČ towarów znaczenie terytorialne regionów posiadajČcych porty morskie, bČdǍ znajdujČcych siħ w ich pobliǏu roƑnie. ObecnoƑđ portów w Gdyni i Gdaŷsku stanowi pewnego rodzaju szanse w Ƒwietle prognoz przewidujČcych ponad 40 proc. wzrost przepųywów transportu drogowego do roku 2020 w porównaniu z rokiem 2000.14 Poziom rozwoju infrastruktury gospodarczej i spoųecznej Kolejnym z czynników warunkujČcych rozwój gospodarki regionalnej jest infrastruktura gospodarcza oraz spoųeczna. Dobrze rozwiniħte otoczenie gospodarcze wpųywa na funkcjonowanie przedsiħbiorstw. DostħpnoƑđ usųug okoųobiznesowych pozwala na dokonanie racjonalizacji kosztów poprzez skoncentrowanie siħ na podstawowej dziaųalnoƑci przedsiħbiorstwa15. Daje równieǏ szanse na dostħp do kompetencji, których nie posiadajČ zatrudnieni w firmie pracownicy. Województwo pomorskie charakteryzuje siħ dobrze rozwiniħtym otoczeniem gospodarczym. Udziaų pracujČcych w poƑrednictwie finansowym (sekcja J) oraz obsųudze nieruchomoƑci, 13 ZakųadajČc przeciħtnČ dostħpnoƑđ transportowČ dla przestrzeni ESPON równČ 100, Pomorskie klasyfikuje siħ do grupy regionów o dostħpnoƑci transportowej wynoszČcej od 40 do 60. 14 ATLAS ESPON, Struktura terytorium Europy, str 38. 15 szerzej w: KonkurencyjnoƑci województwa pomorskiego, Pomorskie Studia Regionalne, UrzČd Marszaųkowski Województwa Pomorskiego 2009. JakoƑciowy model gospodarki 58 wynajmie, nauce i usųugach zwiČzanych z prowadzeniem dziaųalnoƑci gospodarczej (sekcja K) naleǏy do najwyǏszych w kraju i siħga okoųo 12 proc. Dobrze rozwiniħta infrastruktura spoųeczna gwarantuje natomiast dostħp do usųug kulturalnych i socjalnych. Jest czynnikiem warunkujČcym jakoƑđ obecnych w regionie zasobów pracy. To brak dostħpu do wysokiej jakoƑci szkolnictwa, ochrony zdrowia, instytucji kultury, rozrywki i rekreacji jest barierČ dla podniesienia jakoƑci kapitaųu ludzkiego. Dostħp do instytucji i kultury w województwie pomorskim jest ponadprzeciħtny. _wiadczy o tym wyǏsza od Ƒredniej krajowej liczba miejsc w teatrach oraz instytucjach muzycznych w relacji do liczby ludnoƑci, jak równieǏ zbliǏona do ogólnopolskiej liczba miejsc w kinach na 10 tys. mieszkaŷców. Tabela 8. Skųadowe oceny infrastruktury spoųecznej Miernik/wskaǍnik ródųo Pomorskie Polska Rok LudnoƑđ na 1 miejsce w teatrach i instytucjach muzycznych 393,47 550,33 2007 Obliczenia IBnGR na podstawie BDR GUS Przeciħtne miesiħczne wydatki na osobħ na usųugi branǏy hotelowo restauracyjnej oraz zwiČzane z kulturČ i rekreacjČ 91,7 76,9 2007 Obliczenia IBnGR na podstawie BDR GUS ródųo: IBnGR. Dostħp do instytucji kultury jest szczególnie waǏny z perspektywy rozwoju usųug oraz zaawansowanych technologii. Rozwiniħta strefa kultury stanowiČca pųaszczyznħ wymiany poglČdów stymuluje wzrost tolerancji i przyczynia siħ do rozwoju spoųeczeŷstwa otwartego. Te wųaƑnie czynniki decydujČ o zdolnoƑci do przyciČgniħcia kreatywnych, utalentowanych pracowników, których talent energia i pomysųy coraz stajČ siħ koųem zamachowym wzrostu gospodarczego.16 Co wiħcej sam przemysų kultury, angaǏujČc wiedzħ oraz stosujČc nowoczesne i elastyczne formy zatrudnienia zalicza siħ do dynamicznie rozwijajČcych siħ sektorów gospodarki.17 Kolejnym z elementów ksztaųtujČcych infrastrukturħ spoųecznČ jest rozwój infrastruktury turystycznej i towarzyszČcej. Pomorskie cechuje siħ ponadprzeciħtnČ ofertČ w tym zakresie o czym ƑwiadczČ wysokie przeciħtne miesiħczne wydatki ponoszone w regionie na usųugi hotelowo-restauracyjne oraz zwiČzane z kulturČ i rekreacjČ. 16 R. Florida, CiƟes and the CreaƟve Class, s. 6 17 Przykųad Nadrenii Póųnocnej - Wesƞalii (A. Wiesand, 2002), silnego gospodarczo landu ukazuje ekspansje przemysųu dóbr kultury. Pod wzglħdem liczby miejsc pracy i obrotów sektor ten wyprzedzių tradycyjne dziedziny dziaųalnoƑci gospodarczej takie jak np. przemysų ciħǏki czy samochodowy. Podobne przemiany obserwowane sČ w wielu niemieckich miastach. JakoƑciowy model gospodarki 59 AtrakcyjnoƑđ inwestycyjna Pozycja województwa pomorskiego w rankingach atrakcyjnoƑci inwestycyjnej jest zbliǏona do miejsca w klasyfikacji województw wzglħdem poziomu zaangaǏowania kapitaųowego inwestorów z zagranicy. W 2008 r. w rankingu atrakcyjnoƑci inwestycyjnej przygotowanym przez Instytut Badaŷ nad GospodarkČ Rynkowa województwo pomorskie zajħųo 6 lokatħ. WyǏej sklasyfikowanymi okazaųy siħ województwa: ƑlČskie, mazowieckie, dolnoƑlČskie, wielkopolskie oraz maųopolskie. WƑród atutów pomorskiego wymieniono: chųonny rynek wewnħtrzny oraz ponadprzeciħtnie rozwiniħtČ infrastrukturħ spoųecznČ. Bardzo dobrze oceniono równieǏ aktywnoƑđ województwa wobec inwestorów. Nieco gorzej oceniono poziom infrastruktury gospodarczej, w ocenie której województwo uplasowaųo siħ na 6 pozycji. Pozostaųe aspekty atrakcyjnoƑci inwestycyjnej województwa ocenione zostaųy gorzej niǏ przeciħtnie. PowaǏnČ barierČ jest niska dostħpnoƑđ transportowa, wynikajČca zarówno z poziomu rozwoju infrastruktury jak i relatywnie duǏej odlegųoƑci od centrum gospodarczego kraju oraz Europy. W tym zakresie województwo pomorskie zostaųo sklasyfikowane na 11 pozycji wyprzedzajČc jedynie województwa Polski wschodniej. Równie sųabo oceniono koszty pracy. Czynnik ten jest istotnym ograniczeniem atrakcyjnoƑci inwestycyjnej w przypadku dziaųalnoƑci o nie najwyǏszej wartoƑci dodanej (np. dziaųalnoƑđ przemysųowa). Bardzo nisko oceniono równieǏ poziom bezpieczeŷstwa publicznego. Województwo pomorskie, podobnie jak inne regiony majČce w swych granicach rozwiniħte aglomeracje miejskie, w relacji do liczby mieszkaŷców cechuje siħ znacznČ liczbČ popeųnianych przestħpstw i wykroczeŷ. Poczucie bezpieczeŷstwa jest niezbħdne dla rozwoju/przyciČgniħcia wysokiej jakoƑci kapitaųu ludzkiego. ZróǏnicowanie dziaųalnoƑci gospodarczej stwarza potrzebħ uwzglħdniania zmieniajČcej siħ w zaleǏnoƑci od specyfiki przedsiħwziħcia roli czynników atrakcyjnoƑci inwestycyjnej. W opracowaniu IBnGR dokonano oceny atrakcyjnoƑci inwestycyjnej podregionów w aspekcie lokalizacji trzech rodzajów dziaųalnoƑci gospodarczej – przemysųowej, usųugowej oraz zaawansowanej technologicznie. Ze wzglħdu na stosunkowo wysokie koszty pracy, niskČ dostħpnoƑđ transportowČ Ǐaden z podregionów województwa pomorskiego nie zostaų zakwalifikowany do pierwszej 10 podregionów o najwyǏszej atrakcyjnoƑci inwestycyjnej w zakresie dziaųalnoƑci przemysųowej. Najlepiej oceniono w tej kategorii podregion starogardzki (24 pozycja). Trójmiasto poųČczone z podregionem gdaŷskim uplasowaųo siħ na 36 pozycji, wyprzedzajČc sklasyfikowany na 45 miejscu podregion sųupski. Zdecydowanie lepiej oceniono atrakcyjnoƑđ inwestycyjnČ podregionów województwa pomorskiego w zakresie dziaųalnoƑci usųugowej. Trójmiasto wraz z podregionem gdaŷskim uplasowaųo siħ na 8. pozycji. Doceniono wysokČ podaǏ wykwalifikowanej siųy roboczej, JakoƑciowy model gospodarki 60 relatywnie wysokČ siųħ nabywczČ gospodarstw domowych oraz dobrze rozwiniħtČ infrastrukturħ gospodarczČ. Podregion starogardzki uplasowaų siħ na 32 miejscu w rankingu podregionalnym, sųupski zaƑ zajČų miejsce 43. W przypadku dziaųalnoƑci zaawansowanej technologicznie podregion trójmiejski uplasowaų siħ na 6 pozycji w rankingu podregionalnym. WyǏsze noty uzyskaųy obszary obejmujČce aglomeracje: warszawskČ, ųódzkČ, krakowskČ, poznaŷskČ oraz wrocųawskČ. Podobnie jak w przypadku dziaųalnoƑci usųugowej atutem Trójmiasta i podregionu gdaŷskiego okazaųy siħ zasoby pracy, rozwiniħta infrastruktura gospodarcza i spoųeczna. Podregiony starogardzki oraz sųupski zostaųy sklasyfikowane na odpowiednio 38 oraz 43 pozycji. 5.4 ZEWN%TRZNE UWARUNKOWANIA I CZYNNIKI ROZWOJU GOSPODARKI BezpoƑrednie inwestycje zagraniczne Inwestycje zagraniczne, a w szczególnoƑci inwestycje bezpoƑrednie przyczyniajČ siħ do wzrostu konkurencyjnoƑci polskiej gospodarki. Przepųywowi kapitaųu18 towarzyszy transmisja szeroko pojħtej wiedzy, w zwiČzku z czym spóųki z udziaųem kapitaųu zagranicznego odgrywajČ wiodČcČ rolħ w przebudowie i modernizacji polskiej gospodarki. Przejawia siħ to zarówno poprzez wysokie nakųady na dziaųalnoƑđ innowacyjnČ, jak i inwestycje w podnoszenie kwalifikacji zatrudnionych pracowników. Proces integracji z UniČ EuropejskČ zdynamizowaų napųyw zagranicznych inwestycji bezpoƑrednich. Absorpcja kapitaųu zagranicznego w ujħciu województw jest silnie zróǏnicowana. Rzeczywisty obraz rozkųadu napųywu kapitaųu zagranicznego jest wypaczony przez dominacjħ województwa mazowieckiego. Jego fenomen jako lidera wynika po czħƑci z praktyki lokowania siedziby spóųki w województwie stoųecznym, nawet jeƑli wųaƑciwa dziaųalnoƑđ przedsiħbiorstwa prowadzona jest poza Mazowszem. W 2007 r. na Pomorzu prowadziųo dziaųalnoƑđ 1190 firm z udziaųem kapitaųu zagranicznego. Byųy to gųównie firmy mikro (711) oraz maųe przedsiħbiorstwa (263). Najwiħkszy wpųyw na zatrudnienie miaųy jednak przedsiħbiorstwa najwiħksze – pracowaųo w nich prawie 40 tys., spoƑród 65,3 tys. osób znajdujČcych zatrudnienie w firmach z udziaųem kapitaųu zagranicznego. Wiħkszym zaangaǏowaniem inwestorów zagranicznych cieszyųy siħ województwa: mazowieckie, ƑlČskie, wielkopolskie oraz dolnoƑlČskie19. 18 PodstawowČ trudnoƑđ w porównaniach absorpcji zagranicznych inwestycji bezpoƑrednich na poziomie województw stanowi dostħpnoƑđ danych statystycznych. Zarówno Paŷstwowa Agencja Inwestycji Zagranicznych, jak i Gųówny UrzČd Statystyczny nie dysponujČ peųnymi (kwesƟa formy wųasnoƑci i wielkoƑci) wiarygodnymi (róǏnica w lokalizacji siedziby inwestora i miejsca faktycznej inwestycji) danymi o zaangaǏowaniu kapitaųu zagranicznego w poszczególnych regionach kraju. Prezentowane w rozdziale dane GUS nie uwzglħdniajČ informacji o inwestycjach zagranicznych w sektorze usųug finansowych. 19 Statystyka uwzglħdnia informacje o spóųkach z udziaųem kapitaųu zagranicznego prowadzČcych dziaųalnoƑđ poza sektorem finansowym. JakoƑciowy model gospodarki 61 W geograficznej strukturze napųywu zagranicznych inwestycji bezpoƑrednich dominuje kapitaų niemiecki (692 mln zų), holenderski (689 mln zų) oraz duŷski (319,5 mln zų). BČczne zaangaǏowanie kapitaųowe siħga niemal 3,3 mld zų. W oczach inwestorów zagranicznych Pomorskie nie zalicza siħ do województw o najwyǏszym poziomie atrakcyjnoƑci inwestycyjnej. Ze wzglħdu na bliskoƑđ geograficznČ jest lepiej postrzegane przez inwestorów ze Skandynawii. MajČc na uwadze inwestycje duŷskie, pod wzglħdem wysokoƑci zaangaǏowania kapitaųowego region plasuje siħ na 4. pozycji w rankingu województw, szwedzkie zaƑ – na pozycji 5. W przypadku najwaǏniejszych w regionie inwestycji niemieckich oraz niderlandzkich sČ to lokaty 6. oraz 8. Przedsiħbiorstwa z udziaųem kapitaųu zagranicznego odgrywajČ istotnČ rolħ w handlu zagranicznym. W 2007 r. ich udziaų w sprzedaǏy zagranicznej Pomorza przekroczyų 30 proc. WartoƑđ eksportu byųa równieǏ wyǏsza od wielkoƑci importu o okoųo 22. proc. Podstawowym rynkiem zbytu pozostaje jednak rynek wewnħtrzny (krajowy), dostarczajČcy niemal 60 proc. przychodów ze sprzedaǏy. Handel zagraniczny Handel zagraniczny jest jednym z kluczowych czynników wpųywajČcych na wzrost gospodarki. KoniecznoƑđ wspóųzawodniczenia na rynku miħdzynarodowych stymuluje konkurencyjnoƑđ przedsiħbiorstw. Podobne moǏliwoƑđ zakupu taŷszych, nowoczeƑniejszych, a czasami nie wystħpujČcych na rynku wewnħtrznym produktów sprzyja rozwojowi przedsiħbiorstw. Wolumen obrotów handlowych z zagranicČ zestawiony z wartoƑciČ produkcji jest pewnego rodzaju miarČ otwartoƑci gospodarki. Im wyǏszy tym gospodarka bardziej otwarta, konkurencyjna. Udziaų województwa pomorskiego w wymianie miħdzynarodowej Polski jest wyǏszy od udziaųu w tworzeniu produktu narodowego. Na Pomorskie przypada bowiem 6,5 proc. ogólnopolskiego eksportu oraz 7,4 proc. importu20. (w 2006 r. udziaų Pomorskiego w PKB wyniósų 5,7 proc.). Pomorskie w wiħkszym niǏ pozostaųe województwa stopniu przyczynia siħ zatem do deficytu w bilansie handlowym. W 2008 r. wartoƑđ eksportu w województwa pomorskiego wynosiųa 7,4 mld euro, i byųa niǏsza o 2,6 mld euro od wynoszČcej 10 mld euro wartoƑci importu. Udziaų pomorskiego w wymianie ogólnopolskiej systematycznie maleje, a Pomorskie wyprzedzajČ takie regiony jak _lČskie, Mazowieckie, DolnoƑlČskie i Wielkopolskie, które mogČ mieđ bardziej zdywersyfikowanČ ofertħ eksportowČ, co stanowi o ich lepszej pozycji konkurencyjnej. Mimo tego województwo jest jednym z najwiħkszych eksporterów wƑród polskich regionów i cechuje siħ bardzo wysokim potencjaųem. 20 Analizy dotyczČce handlu zagranicznego zostaųy oparte na danych zestawionych przez Izbħ CelnČ w Warszawie. JakoƑciowy model gospodarki 62 Struktura geograficzna handlu zagranicznego Strukturħ geograficznČ eksportu województwa pomorskiego cechuje zbliǏony do ogólnopolskiego poziom koncentracji. Do 10 krajów o najwiħkszym znaczeniu dla eksportu trafia okoųo 66 proc. sprzedaǏy zagranicznej województwa. Rolħ dominujČcČ odgrywajČ paŷstwa UE (64 proc. eksportu ogóųem), wƑród których na pierwszČ pozycjħ wysuwajČ siħ Niemcy, dokČd w 2008 r. trafiųy towary o wartoƑci przekraczajČcej 1 mld euro. Na kolejnych lokatach uplasowaųy siħ: Szwecja (0,71 mld euro) oraz Wielka Brytania (0,52 mld euro). Bardzo IstotnČ rolħ odgrywa równieǏ Norwegia, dokČd w 2008 r. wyeksportowano towary o ųČcznej wartoƑci 0,93 mld euro. WysokČ koncentracjČ cechuje siħ równieǏ struktura geograficzna importu. Na 10 gųównych importerów przypada nieco ponad 74 proc. wartoƑci importu. Zdecydowanym liderem w tym zakresie jest Rosja, skČd w 2008 r. zakupiono towary o wartoƑci przekraczajČcej 2,8 mld euro czyli 28 proc. importu ogóųem. Rola piastujČcych drugČ pozycje na liƑcie Niemiec jest zdecydowanie mniejsza. Do Pomorskiego trafiajČ stamtČd towary o wartoƑci 0,99 mld euro. Na kolejnych miejscach znajdujČ siħ: Norwegia (0,87 mld euro), Chiny (0,71 mld euro) oraz Finlandia (0,45 mld euro). Struktura towarowa Towarem o najwiħkszym udziale w sprzedaǏy zagranicznej sČ produkty przemysųu stoczniowego: liniowce pasaǏerskie, statki (ųodzie) wycieczkowe oraz promy. W 2008 r. stanowiųy one 22 proc. wartoƑci wyeksportowanych towarów. Pomorskie firmy na rynku zagranicznym sprzedajČ równieǏ produkty rafinacji ropy naftowej (11 proc.), urzČdzenia odbiorcze dla telewizji; monitory i projekty wideo (5,7 proc.) oraz sprzħt elektryczny do telefonii i telegrafii przewodowej na prČd noƑny (4,0 proc.). WƑród produktów importowanych przewaǏajČ natomiast surowce energetyczne (ropa naftowa, oleje) importowane niemal w caųoƑci z Rosji. W 2008 r. wartoƑđ zakupionych za granicČ towarów wyniosųa 2,9 mld euro, przekųadajČc siħ na 29 proc. udziaų w imporcie ogóųem. MajČc na uwadze inne produkty przemysųu naftowego o wartoƑci 0,6 mld euro wartoƑđ towarów zwiČzanych z przemysųem petrochemicznym, jakie trafiųy do Pomorskiego w 2008 r. to niemal 3,6 mld euro. Na kolejnych pozycjach towarów importowanych znalazųy siħ: komponenty dla produkcji w sektorze stoczniowym (13,4 proc.) oraz elektroniczne ukųady scalone i makroasemblery 3,2 proc. wartoƑci importu. Struktura produktowa handlu zagranicznego województwa pomorskiego, a w szczególnoƑci importu cechuje siħ niezwykle silnym poziomem koncentracji. WiČǏe siħ on przede wszystkim z obecnoƑciČ sektora petrochemicznego, stoczniowego oraz ICT. Regionalny eksport jest doƑđ silnie uzaleǏniony od zamówieŷ w branǏy stoczniowej. Na wielkoƑđ importu wpųywa z kolei specjalizacja w zakresie produkcji wyrobów petrochemicznych z ograniczonČ jak siħ wydaje moǏliwoƑciČ dywersyfikacji dostaw. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 63 6 ZJAWISKA ORAZ TENDENCJE SPOBECZNE I GOSPODARCZE 6.1 CORAZ WI%CEJ INFORMACJI I WIEDZY Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 64 Wiedza zasobem koniecznym, ale niewystarczajČcym Produkujemy, przekazujemy i przyswajamy coraz wiħcej informacji. Informacje pojawiajČ siħ i znikajČ, ǏyjČ coraz krócej. Prowadzi to równieǏ do duǏej (i wzrastajČcej) liczby informacji zbħdnych (zjawisko „szumu informacyjnego”). Olbrzymi i stale rosnČcy zasób informacji oraz powszechny do niej dostħp (m.in. dziħki rozwojowi technologii komunikacyjnych) powoduje „inflacjħ” wartoƑci informacji jako przewagi konkurencyjnej. PowyǏsze okolicznoƑci sprawiajČ m.in., Ǐe obserwowađ bħdziemy spadek zarobków osób zajmujČcych siħ produkowaniem, przekazywaniem i przetwarzaniem informacji, np. informatyków, którzy stajČ siħ w takim spoųeczeŷstwie grupČ „produkcyjnČ” a nie „kreatywnČ”. Wykres 13. Piramida mČdroƑci ródųo: Opracowanie IBnGR. O przewadze decyduje umiejħtnoƑđ selekcji, syntezy i wykorzystania informacji, czyli wiedza. Jednak i na tym poziomie „piramidy mČdroƑci” nastħpujČ dynamiczne zmiany. WczeƑniej, skoro dostħp do informacji byų ograniczony, w konsekwencji i wiedza byųa zasobem konkurencyjnym, bardzo cennym i chronionym patentami. Im wiħksza dostħpnoƑđ (takǏe kosztowa) informacji, tym bardziej dostħpna (i taŷsza) staje siħ wiedza. Mowa tu nie tylko o wiedzy podstawowej (np. darmowe internetowe encyklopedie, sųowniki, podrħczniki, kursy), ale teǏ wysokiej jakoƑci – np. wykųady znanych profesorów z prestiǏowych uczelni dostħpne coraz czħƑciej za darmo on-line, co moǏe byđ znakiem rewolucji w edukacji. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 65 PowszechnoƑđ i dostħpnoƑđ wiedzy przekųada siħ m.in. na mnogoƑđ kanaųów jej dystrybucji; wiedza zinstytucjonalizowana, przekazywana w tradycyjnej, „szkolnej” formie ex catedra traci na popularnoƑci na rzecz internetowej interaktywnoƑci, co prowadzi do uspoųecznienia nauki (otwarte platformy, dziħki którym do rozwoju wiedzy w danej dziedzinie moǏe przyczyniđ siħ kaǏdy, np. Open Science, Open Innovation, Wikipedia, Consumer Innovation). Okazuje siħ jednak, Ǐe z punktu widzenia efektywnoƑci procesów rozwojowych (szczególnie innowacji) sama wiedza, nawet najbardziej wysublimowana, nie przekųada siħ na sukces (zarówno indywidualny jak i tym bardziej grupowy, zespoųowy). Nie ma bezpoƑredniej relacji przyczynowo-skutkowej pomiħdzy posiadanymi zasobami wiedzy a rozwojem – to jedna z cech charakterystycznych tego specyficznego zasobu. Dalszy dynamiczny rozwój nauki bħdzie ten rozdǍwiħk pogųħbiaų. Kluczowym „zasobem” staje siħ mČdroƑđ, rozumiana jako umiejħtnoƑđ przeųoǏenia wiedzy na rozwój. Tħ umiejħtnoƑđ mogČ posiadađ osoby/instytucje, które niekoniecznie muszČ dysponowađ najwiħkszym zasobem wiedzy w danej dziedzinie. Dzisiejsze know how to suma skųadowych know who + know where + know when + know why, itd. Wobec dostħpnoƑci wiedzy i wskutek jej szybkiego przyrostu waǏniejsze od „jak?” jest znađ odpowiedǍ na pytanie “kto, gdzie, kiedy, dlaczego i po co?”. Podobnie, jak w przypadku informacji, dynamicznie rosnČca iloƑđ wiedzy zwiħksza koniecznoƑđ jej ewaluacji i selekcji (równieǏ „odsiewania zųej wiedzy”). W odróǏnieniu od innych zasobów wiedza jest niewyczerpalna i moǏe byđ wykorzystywana symultanicznie. Oznacza to, Ǐe jej iloƑđ nie zmniejsza siħ przez jej wykorzystywanie (a wrħcz przeciwnie, zazwyczaj generuje nowČ wiedzħ) i moǏe byđ wykorzystywana jednoczeƑnie w wielu miejscach przez wielu uǏytkowników (co zmniejsza rolħ samej dostħpnoƑci do wiedzy, jako czynnika decydujČcego o rozwoju). Dostħp do wiedzy (w róǏnej formie) bħdzie coraz powszechniejszy i coraz taŷszy (miħdzy innymi dziħki ICT) – a wiħc o sukcesie rozwojowym decydowađ bħdzie zdolnoƑđ do jej wykorzystania: ųČczenia róǏnych elementów wiedzy dla rozwiČzywania konkretnych problemów rozwojowych. W tym kontekƑcie najwiħkszČ przewagČ konkurencyjnČ w najbliǏszych dekadach bħdzie efektywne zarzČdzanie sieciami czy teǏ okrħgami wiedzy w ukųadzie globalnym: inicjowanie sieci lub ich identyfikowanie, ukierunkowywanie lub wyųapywanie najciekawszych motywów badawczych, motywowanie i organizowanie relacji projektowych oraz komercjalizowanie wyników (por. Intellectual Ventures, Craig Venture). Dotychczasowy model prywatyzowania nauki, polegajČcy na sponsorowaniu naukowców/ zespoųów naukowych lub tworzeniu wųasnych laboratoriów w celu uzyskania wyųČcznoƑci na wyniki badaŷ przeksztaųci siħ w próby tworzenia staųych i zamkniħtych globalnych sieci wiedzy (czyli na staųe dedykowanych konkretnej firmie/instytucji/organizacji). Jednak ze wzglħdu na dynamiczny przyrost wiedzy oraz coraz bardziej koniecznČ projektowoƑđ relacji biznesowych i naukowych proces ten najprawdopodobniej nie zakoŷczy siħ sukcesem. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 66 Sprzymierzeŷcem procesu otwierania nauki i barierČ dla prób monopolizowania wyników badaŷ bħdzie rosnČca ƑwiadomoƑđ spoųeczna (w tym konsumencka). Przykųadem moǏe byđ sprzeciw pacjentów wobec rosnČcego uzaleǏnieniu lekarzy od firm farmaceutycznych (np. preskrypcja tylko wybranych leków, podkreƑlanie pozytywnych i ukrywanie negatywnych wyników badaŷ klinicznych, kreowanie entuzjazmu dla nowych leków, które na to nie zasųugujČ). Symultaniczny rozwój badaŷ medycznych (w tym takǏe dynamiczny rozwój sektora leków generycznych) zmniejszy stopieŷ monopolizacji a rosnČca ƑwiadomoƑđ pacjentów proces ten wzmocni. Globalna interdyscyplinarnoƑđ Indywidualne, czy nawet zespoųowe badania naukowe ale w obrħbie jednej dyscypliny ustħpujČ miejsca coraz silniejszej interdyscyplinarnoƑci – nastħpuje dynamiczna konwergencja pól badawczych. Szybki przyrost wiedzy i informacji oraz presja na innowacje powodujČ powstawanie globalnych okrħgów wiedzy, nowych form wspóųpracy interdyscyplinarnej. WieloaspektowoƑđ innowacji wymaga z jednej strony integracji pionowej (od badaŷ podstawowych po marketing produktu), a z drugiej – integracji poziomej (synergia róǏnych specjalizacji/obszarów badawczych oraz sfer okoųo badawczych). Dopiero poųČczone róǏnorodne zasoby intelektualno-badawcze pozwalajČ tworzyđ nowe wynalazki, odkrycia, patenty, czyli nowČ, wartoƑciowČ wiedzħ. A doųČczenie do tego procesu socjologów, psychologów, kulturoznawców, antropologów, ekonomistów itd. pozwala uzyskanČ wiedzħ wykorzystađ/wdroǏyđ (a przedtem zdefiniowađ problemy badawcze). Przykųadem takiej wspóųpracy sČ klastry czy tworzenie multi- i interdyscyplinarnych firm na wzór amerykaŷskiej firmy IDEO. Firma doradcza w projektowaniu i innowacjach, której celem jest „unowoczeƑnienie Ƒwiata”, ma swojČ siedzibħ w Palo Alto w Dolinie Krzemowej. Skupia w swoich strukturach specjalistów od zasobów ludzkich, psychologów, ekonomistów, specjalistów od zarzČdzania, projektantów, inǏynierów, producentów i przedstawicieli wielu innych profesji w celu opracowywania i dostarczania wysokiej jakoƑci usųug doradczych w dziedzinie innowacji i projektowania wszelkiego rodzaju produktów – od myszki komputerowej po programy nauczania przedszkolnego. Aplikowanie i wymyƑlanie nowych technologii wymaga ludzi róǏnych profesji i dziedzin, a na to nakųada siħ idea myƑlenia ponad kategoriami. CechČ charakterystycznČ firmy jest fakt, iǏ stworzyųa swój wųasny, specyficzny klimat – unikatowČ kulturħ pracy zespoųowej opartej na minimalizacji ego poszczególnych pracowników. Dziħki pracy w grupie trudno rozróǏniđ, kto co wymyƑlių. WaǏnym elementem pracy jest burza mózgów. Dziħki temu nikt nie przypisuje sobie wynalezienia danego produktu, ale teǏ i nie boi siħ samego procesu wymyƑlania – myƑlenia obrazami, podejmowania szalonych pomysųów, ograniczania oceniania. Szerzej na temat firmy: www.ideo.com Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 67 Miħdzy specjalizacjČ a uniwersalnoƑciČ InterdyscyplinarnoƑđ w nauce i zwiČzana z tym zjawiskiem potrzeba nowych kompetencji przekųadajČ siħ na analogiczne zmiany w edukacji – nowe interdyscyplinarne kierunki studiów (np. biotechnologia, inǏynieria genetyczna, nanotechnologie, neurotechnologie). Jednak tak rozumiana interdyscyplinarnoƑđ nie jest odpowiedziČ na dynamizm przyrostu wiedzy. EfektywnoƑđ procesów innowacyjnych w Ƒrodowisku gwaųtownego przyrostu wiedzy wymaga synergii miħdzy gųħbokČ specjalizacjČ a zdolnoƑciČ do miħdzyƑrodowiskowej, miħdzykulturowej i interdyscyplinarnej wspóųpracy. Nie chodzi o to, by jednostka posiadaųa jak najszerszČ wiedzħ z róǏnych dziedzin (model dotychczasowy) a o to, by jak najmČdrzejsze (wyspecjalizowane w róǏnych dziedzinach – coraz wħǏszych) jednostki ze sobČ wspóųpracowaųy. To wymaga przeprofilowania modelu ksztaųcenia w kierunku silnej specjalizacji przy jednoczesnym bardzo gruntownym rozwoju umiejħtnoƑci uniwersalnych (interpersonalnych, osobowoƑciowych, spoųecznych, kulturowych itp.). Wykres 14. Spirala wiedzy ródųo: Opracowanie IBnGR. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 68 KoniecznoƑđ ta dotyczy w równym stopniu indywidualnych naukowców, uniwersytetów, instytutów badawczych, jak i firm – potrzeba koncentracji na wħǏszym fragmencie wiedzy, aby sprostađ rosnČcemu przyrostowi wiedzy w danej dziedzinie. Przykųadem moǏe byđ branǏa medyczna, w której mamy do czynienia z fragmentacjČ kompetencji (wyǏszČ specjalizacjČ na wČskiej czħsto dziedzinie, aby sprostađ rosnČcemu zalewowi wiedzy i nowoƑci) i walkČ o talenty – ogromny przyrost wiedzy i nowych odkryđ medycznych oznacza, Ǐe kaǏdy zawód medyczny staje siħ bardziej wyspecjalizowany, prowadzČc do zwiħkszenia umiejħtnoƑci niszowych (zawodów niszowych w medycynie ale i w innych, wysoko wyspecjalizowanych dziedzinach nauki). W przemyƑle farmaceutycznym agendħ badawczo-rozwojowČ w coraz wiħkszym stopniu definiowađ bħdČ wyspecjalizowane przedsiħbiorstwa biotechnologiczne (a w niedalekiej przyszųoƑci takǏe nano- i neurotechnologiczne) koncentrujČce siħ na coraz wħǏszych obszarach niszowych (np. leki tylko dla starszych osób, leki na indywidualne zamówienie zgodnie z kodem DNA, leki na poszczególne choroby genetyczne). Z drugiej strony, rozwój udanego produktu (od odkrycia do „wypuszczenia” na rynek) wymaga wykorzystania szerszego zakresu wiedzy i róǏnorodnych kompetencji. Aby dzieliđ koszty i ryzyko, specjalizacja wymusi wiħkszČ kooperacjħ nie tylko miħdzy firmami a sferČ nauki ale równieǏ miħdzy samymi firmami (i samymi naukowcami). Dynamiczny przyrost wiedzy oraz jej rosnČca wieloaspektowoƑđ wymusza coraz wiħkszČ specjalizacjħ a ta z kolei wymusza wzrost usieciowienia i projektowoƑci relacji naukowych i biznesowych. Wiħksza wspóųpraca przekųada siħ w konsekwencji na jeszcze szybszy przyrost wiedzy (spirala wiedzy). RosnČca wartoƑđ wiedzy symbolicznej Tworzenie wiedzy staje siħ „produkcjČ fabrycznČ”. Dlatego zdolnoƑđ nadawania wartoƑci wiedzy staje siħ przewagČ konkurencyjnČ. PrzyjmujČc podziaų wiedzy prof. BjƎrna T. Asheim’a na syntetycznČ (inǏynierskČ), analitycznČ (naukowČ) i symbolicznČ (kreatywnČ) najwiħksza wartoƑđ dodana generowana jest w ramach tej ostatniej. To wiedza symboliczna – potrafiČca z istniejČcych „klocków” tworzyđ za kaǏdym razem „nowe konstrukcje” jest najbliǏsza efektywnej kreatywnoƑci. StosujČc parabolħ klocków (np. Lego): wiedza analityczna, czyli naukowcy zastanawiajČ siħ i tworzČ nowe materiaųy na klocki (np. wytrzymalsze, bardziej kolorowe, pachnČce itp.); wiedza syntetyczna, czyli inǏynierowie z tych materiaųów konstruujČ klocki (o nowych ksztaųtach, dbajČ Ǐeby dobrze do siebie pasowaųy, speųniaųy wymogi bezpieczeŷstwa); wiedza symboliczna (kreatywna) z tych klocków buduje przeróǏne konstrukcje: raz wspaniaųy zamek a innym razem pojazd kosmiczny. adna z tych sfer wiedzy nie moǏe istnieđ bez innej, a im lepsza miħdzy nimi interakcja tym wiħksze sČ efekty rozwojowe. Opisane wczeƑniej trendy w zakresie wiedzy (jej przyrost, dostħpnoƑđ i wieloaspektowoƑđ) nasilajČ globalnČ specjalizacjħ równieǏ w ramach trójpodziaųu Asheim’a. O ile jednak istniejČ juz oƑrodki i rodzČ siħ globalne okrħgi wysoce wyspecjalizowanej wiedzy analitycznej i syntetycznej, o tyle budowanie przewagi konkurencyjnej na bazie wiedzy symbolicznej nabiera dopiero rozpħdu. To zasoby wiedzy symbolicznej w obliczu globalnej nadpodaǏy wiedzy analitycznej i syntetycznej bħdČ w najbliǏszych dziesiħcioleciach generowaųy najwiħksze przyrosty wartoƑci dodanej. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 69 Wykres 15. Klasa kreatywna – róǏne rodzaje wiedzy (wedųug BjƎrna T. Asheim’a) ródųo: Opracowanie IBnGR. Wiedza analityczna (naukowa) tworzy innowacje na drodze tworzenia nowej wiedzy; podkreƑla rolħ nauki, opartej czħsto na dedukcji i modelach formalnych. Znajduje swoje zastosowanie m.in. w biotechnologii i nanotechnologii. Wiedza syntetyczna (inǏynierska), wystħpujČca przede wszystkim w sektorach „tradycyjnych”, to umiejħtnoƑđ zastosowania istniejČcych juǏ informacji lub stworzenia nowej kombinacji istniejČcej juǏ wiedzy. IstotnČ rolħ odgrywa tu wiedza stosowana, zorientowana na rozwiČzanie konkretnego problemu. Wiedza symboliczna (kreatywna) niejako ųČczy te dwa nurty, rekombinujČc nowe nurty z juǏ istniejČcymi i tworzČc nowČ jakoƑđ. NajwaǏniejsze jest tu zastosowanie nowych i/lub zakwesƟonowanie istniejČcych konwencji. Wiedza symboliczna spotykana byųa najczħƑciej w projektowaniu i modzie, przemyƑle filmowym i muzycznym, reklamie, przenosi siħ jednak na inne dziedziny gospodarki. Ze wzglħdu na swojČ specyfikħ wiedza taka rozwija siħ w charakterystycznym Ƒrodowisku, mówi siħ o tzw. „kreatywnych miastach” jako naturalnym habitusie dla wiedzy kreatywnej – musi istnieđ odpowiedni „klimat dla ludzi”: wysoka róǏnorodnoƑđ kulturowa, bardzo duǏa tolerancja (najbardziej kreatywni ludzie najczħƑciej wymykajČ siħ z wszelkich standardów, norm, tradycji itp.), wysoki stopieŷ i jakoƑđ urbanizacji (zarówno infrastruktura jak i funkcje miejskie muszČ zapewniađ najwyǏszČ jakoƑđ Ǐycia w logice 24/7 – dwadzieƑcia cztery godziny na dobħ/siedem dni w tygodniu). Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 70 Postnaukowe spoųeczeŷstwo i gospodarka Na podobnej konstatacji – mówiČcej o zmianie charakteru innowacji wiodČcych do tworzenia bogactwa – opiera siħ koncepcja postnaukowego spoųeczeŷstwa i gospodarki Christopher’a T. Hill’a. Stany Zjednoczone naleǏČce do najbardziej innowacyjnych krajów Ƒwiata kroczyųy przez ostatnie 50 lat drogČ silnego inwestowania publicznego i prywatnego w naukħ. Caųy system nastawiony byų na nauki Ƒcisųe i przyrodnicze oraz laboratoria i parki przemysųowe dla wynajdywania nowych technologii. Pozwoliųo to USA osiČgnČđ Ƒwiatowy prymat w tym zakresie i umoǏliwiųo tworzenie bogactwa. W Europie podobnČ drogħ, lecz w innym okresie i nieco innej formule, obraųa miħdzy innymi Finlandia. TČ drogČ kilka lat temu poszųy takǏe niektóre tzw. gospodarki wschodzČce, np. Chiny czy Indie. Jeszcze kilka lat temu moǏna byųo powiedzieđ, Ǐe w Chinach i Indiach wytwarza siħ jedynie produkty oparte na taniej i nisko wykwalifikowanej sile roboczej. W miħdzyczasie jednak zgromadzony na eksporcie takich produktów kapitaų kraje te zainwestowaųy w potencjaų badawczo-rozwojowy. Dziħki temu, w niektórych dziedzinach prowadzone sČ tam badania na najwyǏszym Ƒwiatowym poziomie. Tyle, Ǐe naukowcy pracujČcy w Chinach czy Indiach nie majČ tak wygórowanych oczekiwaŷ finansowych jak ich koledzy w USA czy Europie Zachodniej, jednoczeƑnie uchodzČc za najzdolniejszych w tych dziedzinach. W efekcie koszt stworzenia przeųomowego rozwiČzania technologicznego systematycznie spada. W konsekwencji, wedųug Christophera T. Hilla zmieni siħ charakter innowacji wiodČcych do wzrostu produktywnoƑci i tworzenia bogactwa. Badania podstawowe w zakresie nauk Ƒcisųych i przyrodniczych stracČ na znaczeniu (relatywnie) na rzecz umiejħtnoƑci i wiedzy z zakresu nauk spoųecznych. Skoro Ƒwiatowej klasy innowacje technologiczne bħdzie moǏna kupiđ w wielu miejscach na Ƒwiecie i bħdČ one relatywnie tanie, to kluczowa stanie siħ umiejħtnoƑđ rozpoznania odpowiednich z nich i dopasowania do potrzeb konkretnych jednostek, grup, spoųeczeŷstw i kultur. OczywiƑcie, nie oznacza to, Ǐe nauki Ƒcisųe i przyrodnicze trafiČ do lamusa. Nadal spoųeczeŷstwa bħdČ potrzebowaųy wynalazków zaawansowanej inǏynierii. Kluczowe innowacje bez wzglħdu na przeznaczenie (przemysųowe, konsumenckie czy publiczne) nie bħdČ jednak powstawađ w warsztatach, laboratoriach i biurach, lecz w studiach, think tankach, atelier i cyberprzestrzeni. JuǏ teraz moǏemy zaobserwowađ tħ zmianħ w realnej gospodarce. Firmy takie jak Google, YouTube, eBay czy Yahoo zbudowaųy swoje sukcesy na radykalnych innowacjach, które nie miaųy wiele wspólnego z badaniami w zakresie nauk Ƒcisųych i przyrodniczych. Ustawiczne uczenie i oduczanie siħ Dynamiczny przyrost wiedzy wywoųaų koniecznoƑđ life-long learning, czyli uczenia siħ przez caųe Ǐycie. Im zasób wiedzy szybciej roƑnie, tym znaczenie ksztaųcenia ustawicznego jest coraz Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 71 wiħksze. Jednak rozwój wiedzy to nie tylko „dodawanie” nowych jej fragmentów, ale takǏe zmiana „starych” – przykųadem moǏe byđ odkrycie prawdziwej przyczyny choroby wrzodowej ǏoųČdka i wynikajČca z tego zmiana metody leczenia. Konieczne wiħc jest oduczanie siħ metod, technik, które stajČ siħ przestarzaųe, nieadekwatne do zmieniajČcych siħ warunków Ǐycia, pracy, nauki, prowadzenia biznesu. Chodzi zarówno o ƑcisųČ wiedzħ jak i rozwiČzania organizacyjne, zmianħ ƑwiadomoƑci, przeorientowanie na nowe tory myƑlenia, a przez to funkcjonowania. Jak pokazuje praktyka, oduczanie siħ „starych nawyków” czħsto bywa znacznie trudniejsze niǏ przyswajanie nowych elementów wiedzy. Dlatego system oƑwiaty i edukacji, oprócz postulowanego do lat przekazywania umiejħtnoƑci uczenia siħ przez caųe Ǐycie musi takǏe otwarcie pokazywađ aspekt przemijalnoƑci wiedzy. Wyzwanie polega na tym, Ǐe nauczyciele bardziej przyzwyczajeni do przekazywania wiedzy a nie umiejħtnoƑci, sami bħdČ mieli z tym najwiħkszy problem. Coraz czħƑciej wiedza przez nich przekazywana (gųównie w zakresie nauk Ƒcisųych) bħdzie nieaktualna. JeǏeli wiħc zmiana modelu edukacji nie nastČpi wskutek Ƒwiadomej odpowiedzi na wyzwania zwiČzane z przyrostem wiedzy, zostanie wymuszona negatywnČ weryfikacjČ wiedzy nauczycieli przez uczniów korzystajČcych z rosnČcej dostħpnoƑci najnowszej wiedzy w zasobach wirtualnych. Potencjalne znaczenie dla struktury regionalnej gospodarki i rynku pracy Wzrost generowanych i przetwarzanych zasobów informacji, w róǏnym stopniu dotyczyđ bħdzie praktycznie caųego spektrum gospodarki i rynku pracy województwa pomorskiego. Najwiħksze znaczenie bħdzie on miaų oczywiƑcie dla tych rodzajów aktywnoƑci, które polegajČ na przetwarzaniu informacji i generowaniu wiedzy lub silnie od tych czynników zaleǏČ. Najszersze oddziaųywanie bħdzie generowaų nasilajČcy siħ proces spadku znaczenia wiedzy faktograficznej i wyjaƑniajČcej kosztem umiejħtnoƑci jej praktycznego zastosowania, czyli przeųoǏenia wiedzy na rozwój. UmiejħtnoƑđ kreatywnej selekcji i wykorzystania informacji bħdzie wymogiem koniecznym w przypadku: przedstawicieli wųadz publicznych i wyǏszych urzħdników; kierowników przedsiħbiorstw i organizacji; wszystkich specjalistów (w tym nauk fizycznych, matematycznych i technicznych, przyrodniczych i ochrony zdrowia), w szczególnoƑci specjalistów szkolnictwa (np. nauczycieli, wykųadowców, naukowców), dla których omawiany trend ma podwójne znaczenie. UmiejħtnoƑci kreatywnej selekcji i wykorzystania sČ niezbħdne dla efektywnego nauczania poszczególnych zagadnieŷ, jak i dla nauczenia samodzielnego ich wykorzystywania przez uczniów. BranǏe pozostajČce pod najsilniejszym wpųywem spadku znaczenia wiedzy faktograficznej i wyjaƑniajČcej kosztem umiejħtnoƑci jej praktycznego zastosowania to: edukacja, administracja publiczna i obrona narodowa, usųugi zwiČzane z prowadzeniem dziaųalnoƑci gospodarczej (w Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 72 tym gųównie informatyka i dziaųalnoƑđ pokrewna oraz dziaųalnoƑđ badawczo-rozwojowa, m.in. w medycynie i farmaceutyce), poƑrednictwo finansowe, a takǏe przetwórstwo przemysųowe (w zakresie komponentu usųugowego – zarzČdzanie, marketing – które odgrywajČ coraz wiħksze znaczenie). PomijajČc przetwórstwo przemysųowe, branǏe, które najsilniej dotkniħte zostanČ przez opisywane zmiany, skupiajČ obecnie okoųo 20 proc. pracujČcych. Udziaų ten w kolejnych latach bħdzie najprawdopodobniej rósų. Omawiany trend wpųynie na wszystkie klastry, gdyǏ dotyka istoty ich funkcjonowania polegajČcej na staųym generowaniu, wymianie, przetwarzaniu informacji w grupie podmiotów tworzČcych klaster, co pozwala zdobywađ wiedzħ pozwalajČcČ w praktyce gospodarczej zbudowađ przewagħ konkurencyjnČ. PoƑrednio wpųyw spadku znaczenia wiedzy faktograficznej i wyjaƑniajČcej kosztem umiejħtnoƑci jej praktycznego zastosowania w wyniku wzrostu zasobów generowanych i przetwarzanych informacji dotyczyđ bħdzie ponad 40 proc. pracujČcych w województwie. Równie szeroki i dotyczČcy tych samych grup zawodów i branǏ wpųyw bħdzie miaųo ustawiczne uczenie i oduczanie. Wynika to z koniecznoƑci dopasowywania umiejħtnoƑci i kompetencji do szybkiego przyrostu wiedzy. Pozostaųe procesy bħdČce efektem wzrostu znaczenia wiedzy i informacji dotyczyđ bħdČ przede wszystkim specjalistów. Ich oddziaųywanie bħdzie zatem nieco wħǏsze. Globalna interdyscyplinarnoƑđ wywrze wpųyw na funkcjonowanie wszystkich specjalistów zarówno nauk fizycznych, matematycznych i technicznych, jak i nauk przyrodniczych, ochrony zdrowia, a takǏe specjalistów szkolnictwa. Konsekwencje przenikania siħ pól badawczych oraz integracji pionowej i poziomej odczujČ ponadto grupy zawodowe wykonujČce lub uczestniczČce w badaniach i/lub praktycznych zastosowaniach danych badaŷ, tj. Ƒredni personel techniczny, Ƒredni personel w zakresie nauk biologicznych i ochrony zdrowia. BranǏČ znajdujČcČ siħ w bezpoƑrednim polu oddziaųywania trendu sČ prace badawczo-rozwojowe, co moǏe przeųoǏyđ siħ przede wszystkim na zmiany w klastrach chemicznym i ICT, które w przypadku województwa pomorskiego w najwiħkszej mierze korzystajČ z wyników prac badawczo-rozwojowych. RosnČce napiħcie miħdzy specjalizacjČ a uniwersalnoƑciČ bħdzie takǏe miaųo powaǏne konsekwencje dla struktury gospodarki i rynku pracy. Specjalizacja pociČgnie za sobČ koniecznoƑđ szerszej wspóųpracy na wielu polach; dlatego wƑród grup zawodowych, które zmierzČ siħ z tym trendem, sČ kierownicy maųych przedsiħbiorstw. JednoczeƑnie koniecznoƑđ ųČczenia róǏnych kompetencji doprowadzi do szerszej wspóųpracy na niwie naukowej i badawczo-rozwojowej, co oznacza objħcie trendem takich grup zawodowych: jak specjaliƑci nauk fizycznych, matematycznych i technicznych, nauk przyrodniczych i ochrony zdrowia, szkolnictwa i pozostaųych specjalistów. WƑród branǏ pozostajČcych pod wpųywem trendu wymieniđ naleǏy: edukacjħ, ochronħ zdrowia, przetwórstwo przemysųowe, usųugi zwiČzane z prowadzeniem dziaųalnoƑci gospodarczej (w Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 73 tym gųównie informatyka i dziaųalnoƑđ pokrewna oraz dziaųalnoƑđ badawczo-rozwojowa). WƑród klastrów bħdČcych w potencjalnym obszarze oddziaųywania znajdujČ siħ natomiast klaster ICT oraz klaster chemiczny. RosnČce zapotrzebowanie na tzw. klasħ kreatywnČ, pracujČcČ dziħki zasobom wiedzy symbolicznej, bħdzie oddziaųywađ na szeroko pojħtČ grupħ specjalistów (nauk fizycznych, matematycznych, technicznych, przyrodniczych i ochrony zdrowia, itd.), a takǏe kierowników przedsiħbiorstw oraz organizacji – ich znaczenie jako „ukųadajČcych klocki” bħdzie rosųo. JednoczeƑnie oddziaųywaniu trendu poddane zostanČ równieǏ grupy wprowadzajČce w Ǐycie projekty i idee grup wymienionych wyǏej (Ƒredni personel techniczny, w zakresie nauk biologicznych i ochrony zdrowia, pracownicy innych specjalnoƑci) – ich znaczenie na rynku pracy bħdzie malaųo. Trend ten zatem dotknie wszystkie grupy zawodowe zajmujČce siħ informacjČ, znajdujČc swoje odzwierciedlenie przede wszystkim w takich branǏach, jak przetwórstwo przemysųowe, usųugi zwiČzane z prowadzeniem dziaųalnoƑci gospodarczej (informatyka, dziaųalnoƑđ B+R), poƑrednictwo finansowe, ochrona zdrowia, oraz w klastrach ICT, chemicznym, jubilerskim, morskim. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 74 Rozwój postnaukowego spoųeczeŷstwa i gospodarki znajdzie oddǍwiħk przede wszystkim w grupie specjalistów, szczególnie pozytywny w grupie „pozostali specjaliƑci”, która obejmuje m.in. specjalistów nauk spoųecznych, prawa, kultury. Pozostaųe grupy, tj. specjaliƑci nauk przyrodniczych i ochrony zdrowia oraz nauk matematycznych, fizycznych i technicznych takǏe zostanČ objħci tym zjawiskiem. CzħƑciowe (znaczČce) przeniesienie innowacji na niwħ spoųecznČ bħdzie oddziaųywađ takǏe na Ƒredni personel (techniczny, w zakresie nauk biologicznych i ochrony zdrowia). BranǏe, które odczujČ wpųyw trendu, to przede wszystkim przetwórstwo przemysųowe, dziaųalnoƑđ badawczo-rozwojowa i informatyka wraz z usųugami okoųoinformatycznymi, co przeųoǏy siħ na zmiany gųównie w klastrze ICT. 6.2 P%DZCA DIGITALIZACJA Wszechobecne komputery Rewolucja informatyczna doprowadziųa do tego, Ǐe komputer staje siħ podstawowym narzħdziem pracy, a coraz czħƑciej kompanem – w domu – wypeųniajČcym czas wolny i dostarczajČcym rozrywki. Powszechny dostħp do komputerów to oczywiste usprawnienie w biznesie, w szkole, w domu. Dziħki komputerom i Internetowi moǏliwe jest zdobycie prawie kaǏdej informacji w stosunkowo szybkim czasie i w kaǏdym jħzyku – elektroniczny tųumacz w czasie rzeczywistym oznacza koniec barier jħzykowych. Rozwój technologii informatycznych i komunikacyjnych (ICT) – a raczej coraz szersze i lepsze ich wykorzystanie (w wiħkszoƑci rozwój ten bazuje na technologiach znanych od lat) – sprzyja coraz wiħkszej dostħpnoƑci informacji i wiedzy. Komputeryzacja Ǐycia gospodarczego i spoųecznego zmienia model kompetencji – umiejħtnoƑci w zakresie wykorzystywania komputerów stajČ siħ kompetencjami coraz bardziej uniwersalnymi. Oznacza to, Ǐe tracČ one swój specjalistyczny charakter i stajČ siħ jednym z elementów podstawowego, uniwersalnego kanonu umiejħtnoƑci, które powinien posiadađ kaǏdy absolwent systemu obowiČzkowej edukacji. e-wykluczenie Uczestniczenie w komputeryzacji Ǐycia gospodarczego i spoųecznego, a przede wszystkim wykorzystywanie szans z tym trendem zwiČzanych wymaga nie tylko opisanych wczeƑniej umiejħtnoƑci, ale takǏe dostħpu do sprzħtu i technologii informatycznych i komunikacyjnych oraz dostħpu do Internetu. JeǏeli którykolwiek z tych trzech elementów szwankuje, pojawia siħ problem e-wykluczenia. MoǏe ono dotyczyđ zarówno jednostek, caųych grup spoųecznych (np. osób starszych) a nawet przybrađ wymiar terytorialny (obszary bez dostħpu do Internetu). Im szybciej rozszerzaų siħ bħdzie zakres wirtualizacji i komputeryzacji Ǐycia gospodarczego (e-handel, internetowe gieųdy pracy, e-biznes itp.) i spoųecznego (portale spoųecznoƑciowe, Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 75 portale informacyjne, e-administracja itp.) tym problem e-wykluczenia bħdzie bardziej zauwaǏalny a jego negatywne konsekwencje dla rozwoju wiħksze. Zarówno w sferze polityki publicznej jak i komercyjnej (biznesowej) otwiera siħ olbrzymi rynek dla dziaųaŷ przeciwdziaųajČcych e-wykluczeniu. Od dųuǏszego czasu obserwowađ moǏna szereg przedsiħwziħđ majČcych zwiħkszyđ dostħpnoƑđ technologii informatycznych i komunikacyjnych, a wiħc przeciwdziaųajČcych e-wykluczeniu – w tym zakresie tkwi wielki potencjaų rozwojowy dla firm dziaųajČcych w sektorze ICT. NajwaǏniejsze tendencje w zmniejszaniu e-wykluczenia dotyczČ: upraszczania interfejsów uǏytkownika – czyli upraszczanie obsųugi/uǏytkowania coraz bardziej skomplikowanych urzČdzeŷ/aplikacji dywersyfikacji stopnia skomplikowania urzČdzeŷ/aplikacji w zaleǏnoƑci od stopnia ƑwiadomoƑci informatycznej grupy docelowej (np. proste telefony komórkowe dla osób starszych, Internet w telewizorze, komputery dla dzieci, uproszczone wersje aplikacji komputerowych itp.) rozwoju publicznego darmowego Internetu bezprzewodowego (np. w zamian za wiħkszČ iloƑđ reklam) tworzenia punktów darmowego dostħpu do komputerów i Internetu (np. w bibliotekach publicznych, centrach i domach kultury, szkoųach itp.) W zagospodarowaniu olbrzymich obszarów e-wykluczenia tkwi wielki potencjaų rozwojowy dla firm z branǏy ICT – zarówno przy wykorzystaniu przeznaczanych na ten cel Ƒrodków publicznych (np. programy typu „Internet w kaǏdej szkole” czy teǏ „Internet w kaǏdej gminie”) jak i na zasadach w peųni komercyjnych (np. komputery jako prezenty przy wykupie abonamentu internetowego w sieciach telefonii komórkowej). Zawsze on-line Dynamiczny rozwój Internetu prowadzi do wirtualizacji Ǐycia gospodarczego i spoųecznego. Nastħpuje przesuwanie usųug tradycyjnych do cyberprzestrzeni. Tradycyjne banki zastħpowane sČ wirtualnymi, coraz wiħcej rzeczowników zyskuje przedrostek „e-„ lub przyrostek „on-line”: e-bank, e-papier, e-podpis, e-handel, e-biznes, nauka on-line, biblioteka on-line, ksiħgarnia on-line, szkoųa on-line, poczta on-line. Nastħpuje szybki rozwój komunikowania spoųecznego – mnoǏČ siħ serwisy spoųecznoƑciowe, komunikatory, mikroblogi (Twitter, Blip) oraz fora pomocy i porady (poradniki internetowe – od technicznych i konsumenckich, przez zdrowotne, po religijne i psychologiczne). Internet speųnia takǏe funkcjħ edukacyjnČ, zapewniajČc dostħp do coraz wiħkszych zasobów informacji i wiedzy, takǏe dla osób, dla których bez Internetu dostħp do wiedzy byų bardzo ograniczony (np. dla osób niepeųnosprawnych, czy teǏ mieszkajČcych na obszarach peryferyjnych i oddalonych od centrów naukowych). Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 76 Chħđ czy potrzeba bycia zawsze on-line z jednej strony umoǏliwia ciČgųe doksztaųcanie siħ, bycie „zawsze na czasie”, poszerzanie horyzontów, poznawanie nowych osób z caųego Ƒwiata, wspóųpracħ w biznesie. Z drugiej strony – zabiera czas realny, w skrajnych przypadkach prowadzČc do rozwoju izolacji spoųecznej. AnonimowoƑđ w „necie” wyzwala skrajne zachowania, od euforii po agresjħ. PojawiajČ siħ nowe choroby cywilizacyjne: cyberuzaleǏnienie, depresja sieciowa, cyber-zagubienie. Coraz czħƑciej zwraca siħ uwagħ na zaburzenia kompetencji interpersonalnych (przede wszystkim komunikacyjnych) w mųodym pokoleniu (tzw. pokolenie Y). OdpowiedziČ majČ byđ zmiany w sposobach komunikowania siħ w miejscu pracy – kontakty osobiste zastħpowane sČ e-mailami, sms-ami, komunikatorami internetowymi. Proces przenoszenia do Ƒwiata wirtualnego coraz to nowych obszarów Ǐycia gospodarczego i spoųecznego bħdzie siħ nasilaų, wywoųujČc jednoczeƑnie coraz wiħksze „skutki uboczne”. Bħdzie wiħc z jednej strony wielkČ szansČ dla branǏy ICT, a z drugiej strony stanie siħ poǏywkČ dla nowych form przeciwdziaųania tym zagroǏeniom (np. juǏ obecnie dynamicznie rozwijajČ siħ dziedziny medycyny zwiČzane z leczeniem internetowego uzaleǏnienia). Degradacja tradycyjnych kompetencji interpersonalnych otwiera niszħ dla usųug zastħpujČcych te kompetencje: od organizowania czasu wolnego po internetowe „biura matrymonialne”. RosnČca interaktywnoƑđ Osadzenie procesów gospodarczych i spoųecznych w coraz bardziej zmiennym Ƒrodowisku oraz zmiana charakteru innowacji pogųħbia i rozszerza sieđ gospodarczych i spoųecznych wspóųzaleǏnoƑci. Co wiħcej, rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych zmienia charakter tych wspóųzaleǏnoƑci, od liniowo-statycznych w kierunku sieciowointeraktywnych. ZmiennoƑđ otoczenia wymusza ciČgųe dostosowywanie siħ i reagowanie w czasie rzeczywistym. Popyt na usųugi i technologie, bħdČce odpowiedziČ na wyzwanie rosnČcej interaktywnoƑci (miħdzy róǏnymi firmami, branǏami i na róǏnych etapach realizacji przedsiħwziħcia, miħdzy klientem a dostawcČ, miħdzy nauczycielem a rodzicem i uczniem itd.) bħdzie generowaų silny impuls rozwojowy dla branǏy ICT – jako dostawcy technologii i sprzħtu, ale takǏe dla wyspecjalizowanych „usųug interaktywnego sieciowania”, które do technologii dodadzČ unikatowe kompetencje. Nastħpowađ bħdzie nowa specjalizacja i outsourcing usųug interaktywnego nawiČzywania i podtrzymywania relacji biznesowych i spoųecznych. W wymiarze socjologicznym, rosnČca interaktywnoƑđ wymusza wiħkszČ aktywnoƑđ (nauczyciel przeksztaųcađ siħ bħdzie w e-mentora, wzroƑnie aktywnoƑđ ucznia i rodzica, aktywnoƑđ i ƑwiadomoƑđ konsumenta itp.) oraz zmienia dotychczasowe role spoųeczne – pracownik moǏe byđ jednoczeƑnie pracodawcČ, student wykųadowcČ, itp. (np. przez prowadzenie wųasnego portalu). Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 77 Sztuczna inteligencja Badania nad sztucznČ inteligencjČ prowadzone sČ juǏ od lat 50. XX wieku. Ostatnie lata przyniosųy bardzo dynamiczny rozwój tej dziedziny (np. komercyjne zastosowanie rozpoznawania mowy albo pisma), co zwiastuje, Ǐe w nadchodzČcym 10-20-leciu sztuczna inteligencja bħdzie miaųa olbrzymi wpųyw na gospodarkħ i spoųeczeŷstwo. Dziħki sztucznej inteligencji moǏliwa bħdzie robotyzacja coraz bardziej skomplikowanych czynnoƑci – np. roboty do opieki nad starszymi, nad dzieđmi, mycia, sprzČtania), zdalne sterowanie coraz wiħkszČ liczbČ przedmiotów, pojazdami, itp. Olbrzymi potencjaų tkwi w wykorzystaniu sztucznej inteligencji w przemysųach kultury i czasu wolnego – od inteligentnych gier komputerowych po inteligentnych wirtualnych przewodników, trenerów, wakacyjnych partnerów podróǏy itp. JednoczeƑnie z rozwojem sztucznej inteligencji konieczne stanie siħ tworzenie systemów zabezpieczeŷ przed niekontrolowanym jej rozwojem lub niewųaƑciwym wykorzystaniem. Najlepszym przykųadem zagroǏeŷ zwiČzanych z badaniami nad sztucznČ inteligencjČ jest plaga wirusów komputerowych i aktywnoƑci hakerskiej, dla których „rozsadnikiem” staųy siħ laboratoria sztucznej inteligencji. Zintegrowane systemy Rozwój technologii informatycznych pozwala na coraz wiħkszČ integracjħ baz danych i systemów w kaǏdej dziedzinie: od szkoųy (elektroniczne bazy danych z ocenami na poziomie regionów i krajów) poprzez systemy ubezpieczeŷ spoųecznych i zdrowotnych (jeden identyfikator personalny) po automatyzacjħ ųaŷcucha dostaw w biznesie. Jednoczesny dynamiczny rozwój sztucznej inteligencji wzbogacaų bħdzie te zintegrowane systemy moduųami analiz i podejmowania decyzji – juǏ na bazie dzisiejszej technologii moǏliwe byųoby zintegrowanie systemów danych dotyczČcych caųej sfery finansów publicznych i wprowadzenie moduųów inteligentnej analizy i zarzČdzania tymi finansami. Integracja systemów i baz danych wraz z wprowadzaniem coraz wiħkszego zakresu autonomicznej sztucznej inteligencji do tych zintegrowanych systemów jest jednym z najwaǏniejszych kierunków rozwoju branǏy ICT. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 78 Case: portal opracowany przez konsorcjum Elemica Elemica – konsorcjum przemysųowe – stworzyųo portal do przetwarzania transakcji realizowanych przez firmy chemiczne. Zintegrowane rozwiČzanie, wykorzystujČce technologie MicrosoŌ BizTalk Server, BizTrade, MicrosoŌ SQL Server, MicrosoŌ Visual Studio, MicrosoŌ SharePoint Portal Server, MicrosoŌ Oĸce i MicrosoŌ InfoPath umoǏliwia Ƒrednim firmom usprawnienie zarzČdzania i koncentracjħ na indywidualnych celach. Dziħki temu mniejsze firmy mogČ wymieniađ dane z portalem Elemica bez angaǏowania pracy rČk ludzkich, a wiħksze firmy mogČ swoim partnerom handlowym udostħpniađ bezpoƑrednie poųČczenia z wykorzystaniem portali internetowych oraz aplikacji MicrosoŌ Oĸce. To pozwala istotnie zredukowađ czas i koszt zarzČdzania zamówieniami, przyjħciami i wydaniami towarów, fakturowaniem oraz pųatnoƑciami. Dla Ƒredniej wielkoƑci firm branǏy chemicznej, poszukujČcych sposobów poprawienia efektywnoƑci dziaųania, automatyzacja komunikacji B2B moǏe zdecydowađ o tym, czy firma bħdzie przynosiđ zyski czy straty. InnČ zaletČ jest wysoki poziom bezpieczeŷstwa, wynikajČcy ze stosowania podpisów cyfrowych do uwierzytelnienia i automatyzacji autoryzacji transakcji. ObniǏa to prawdopodobieŷstwo wystČpienia bųħdów oraz eliminuje zaleǏnoƑđ od pojedynczych osób. e-handel MnogoƑđ kanaųów dystrybucji (informacji, produktów, usųug) pozwala na rozwój nowych form dotarcia do konsumenta (wzrost bezpoƑrednich relacji z klientem), którego – w zgieųku informacyjnym – trzeba zainteresowađ produktem lub usųugČ i podtrzymađ to zainteresowanie. StČd czħsto bardzo indywidualny przekaz skierowany do wČskiego grona odbiorców (np. dzieci, osób starszych, osób posiadajČcych zwierzħta domowe, dynamicznych mųodych itd.) oraz potrzeba staųego podtrzymywania atencji, „zabawiania” klienta nowymi mediami – np. poprzez wųČczanie ich w kreowanie marki. Rozkwit e-handlu oraz nowych form interaktywnych relacji biznesowych (np. producent-klient) i spoųecznych (np. miħdzy grupami konsumentów) sprzyja rozwojowi rynku prosumenckiego , czyli rynku, na którym konsument/klient staje siħ partnerem producenta a nawet wspóųtwórcČ jego produktów/ usųug1 . Case: reklama gumy Wrigley 5 Reklama ta to przykųad nieszablonowego modelu komunikacji z klientem: nowy produkt dotarų na fora spoųecznoƑciowe – Facebook, YouTube, TwiƩer, Flickr; zgodnie z hasųem „SƟmulate your senses” konsumenci tworzČ treƑđ strony www, wykorzystujČc swojČ twórczoƑđ – obrazy, filmy, muzykħ; w ten sposób wykorzystano proste narzħdzia spoųecznoƑciowe do utworzenia ƑciƑle okreƑlonej grupy odbiorców, która swoim stylem Ǐycia buduje markħ produktu. 1 Zob.: A. Toŋer, „Trzecia fala” oraz „RevoluƟonary wealth” Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 79 Wzrost sprzedaǏy on-line powoduje spadek sprzedaǏy telewizyjnej i gazetowej. PojawiajČ siħ nowe formy sprzedaǏy (utilities shopping, discretionary shopping), sprzedaǏ ųČczona z innymi usųugami (np. fryzjerskimi i w czasie usųugi zakupy), nowe media (in-store media). Rozwój e-handlu pozwala na omijanie poƑredników – nastħpuje bezpoƑrednia interakcja miħdzy sprzedajČcym a klientem. Ponadto dynamicznie rozwijajČ siħ nowe formy marketingu: marketing szeptany, marketing wirusowy, permission marketing. Wzrost znaczenia handlu (i szerzej: biznesu) on-line prowadzi do rozwoju samoregulujČcych siħ sieci konsumenckich. _wiadomy konsument aktywnie uczestniczy w procesie zakupów (od momentu zųoǏenia zlecenia moǏe monitorowađ postħp realizacji zamówienia, wejƑđ w interakcjħ ze sprzedawcČ ale równieǏ z innymi klientami). Ponadto rozwijajČ siħ portale handlowe (e-bay, allegro), gdzie kupujČcy moǏe byđ równoczeƑnie sprzedajČcym, a rzetelnoƑđ transakcji jest czynnikiem motywujČcym, gdyǏ jest oceniana on-line przez innych uǏytkowników, którzy z danym dostawcČ zawierali transakcje. Brak rzetelnoƑci oznacza brak popytu i eliminacjħ z e-rynku. IstniejČ fora branǏowe, tematyczne opisujČce dany produkt (budowħ, instrukcjħ obsųugi) i plasujČce go w rankingu produktów/usųug tej samej klasy (np. wczasy w Tunezji, gdzie konsumenci umieszczajČ zdjħcia hotelu, opisujČ standard imprezy i podajČ praktyczne rady). TworzČ siħ nowe formy e-samopomocy miħdzy konsumentami (np. sųynny bunt klientów mBanku)2. Nowe e-zawody Rozwój ICT generuje pojawienie siħ nowych profesji lub modyfikacjħ istniejČcych: e-mentor, e-nauczyciel, e-prawnik, e-lekarz, e-doradca, e-coacher, moderator sieci, trendscouting (osoba ƑledzČca trendy np. w modzie i przekųadajČca to np. na grunt budownictwa i dekoracji wnħtrz). Wraz z postħpujČcČ digitalizacjČ i wirtualizacjČ Ǐycia spoųecznego i gospodarczego, kanony kompetencji i kwalifikacji w coraz wiħkszej grupie tradycyjnych zawodów bħdČ musiaųy byđ uzupeųniane o nowe „e-kompetencje” – szczególnie w zakresie interaktywnoƑci i sieciowoƑci relacji. RozwinČđ wiħc siħ muszČ nowe dziedziny nauki: e-psychologia, esocjologia, e-zarzČdzanie, e-marketing. Na znaczeniu zyskiwađ bħdzie kulturoznawstwo i antropologia (etnologia, etnografia, antropologia kulturowa i antropologia spoųeczna). CyberprzestħpczoƑđ Rozwój Internetu i postħpujČca wirtualizacja relacji spoųeczno-gospodarczych prowadzi do powstawania nowych form przestħpczoƑci – cyber-przemoc czy teǏ e-terroryzm (przestħpczoƑđ zorganizowana w sieci, np. blokowanie serwerów bankowych, serwerów rzČdowych). Do Internetu przenosi siħ takǏe przestħpczoƑđ gospodarcza – kradzieǏ danych, szpiegostwo gospodarcze, nieuczciwa konkurencja (np. rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji o konkurentach). W reakcji na to zjawisko rozwijađ siħ bħdČ nowe formy zabezpieczeŷ (np. inteligentne firewalle i programy antywirusowe, inteligentne programy i urzČdzenia 2 Por.: hƩp://mstop.pl/ lub hƩp://nabiciwmbank.pl Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 80 backup’owe) oraz zwalczania internetowej przestħpczoƑci – policja internetowa, prawo internetowe itp. Potencjalne znaczenie dla struktury regionalnej gospodarki i rynku pracy PostħpujČca digitalizacja jest trendem, który oddziaųuje na strukturħ gospodarki i rynku pracy województwa pomorskiego w sposób bezpoƑredni i poƑredni. BezpoƑrednio wpųywa ona na funkcjonowanie branǏy ICT najczħƑciej stanowiČc silny bodziec popytowy do jej rozwoju. W województwie pomorskim omawiana branǏa (produkcja sprzħtu i aparatury RTV, informatyka i dziaųalnoƑđ pokrewna oraz telekomunikacja) skupia obecnie ok. 2 proc. pracujČcych. Mimo dobrych perspektyw jakie stwarza postħpujČca digitalizacja nie ma pewnoƑci, Ǐe branǏa ICT odnotuje wyraǍny wzrost znaczenia w strukturze gospodarki. Digitalizacja oznacza bowiem dematerializacjħ produktów i usųug, co dziħki Internetowi, dalece rozluǍnia zwiČzki pomiħdzy miejscem wytwarzania a konsumpcji produktu. Digitalizacja oznacza zatem wzrost konkurencji przynajmniej w zakresie dostarczania odpowiednich rozwiČzaŷ technicznych. Digitalizacja wywiera szeroki i istotny poƑredni wpųywy na strukturħ gospodarki i rynku pracy. Rodzi ona zapotrzebowanie na kompetencje w wyniku rozwoju e-handlu i e-usųug. PowstajČ e-zawody w oparciu o dotychczas funkcjonujČce w handlu i usųugach tradycyjne profesje takie jak: modelki, sprzedawcy i demonstratorzy, pracownicy usųug osobistych i ochrony, pracownicy obrotu pieniħǏnego i obsųugi klientów. W województwie pomorskim w samym handlu (detalicznym i hurtowym) pracuje okoųo 15 proc., dlatego potencjalny wpųyw digitalizacji na strukturħ gospodarki i rynku pracy oceniany jest jako znaczny. Digitalizacja wymaga takǏe nabycia nowych kompetencji w innych grupach zawodowych takich jak: nauczyciele, doradcy finansowy, lekarze, pracownicy administracji. Na branǏe, w których zawody te sČ skoncentrowane, przypada ponad 20 proc. pracujČcych w województwie pomorskim, co równieǏ potwierdza znaczenie digitalizacji w kreowaniu zmian strukturalnych w gospodarce a przede wszystkim na rynku pracy, gdyǏ digitalizacja wymusza zmianħ kompetencji. Zmiany wywoųywane przez digitalizacjħ wiČǏČ siħ z przeksztaųceniami postaw spoųecznych. PowszechnoƑđ komputerów, potrzeba bycia on-line, rosnČca interaktywnoƑđ, takǏe sČ bodǍcem dla rozwoju sektora ICT, elektronicznego handlu i usųug, oraz zmiany sposobu pracy w pozostaųych wymagajČcych stosowania nowoczesnych metod komunikacji. Chodzi tu przede wszystkim o edukacjħ, obsųugħ nieruchomoƑci, poƑrednictwo finansowe, administracjħ, logistykħ oraz pozostaųČ dziaųalnoƑđ usųugowČ komunalnČ, spoųecznČ i indywidualnČ. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 81 6.3 POST%P GLOBALIZACJI Nacisk na wiħkszČ miħdzynarodowČ koordynacjħ i regulacjħ Globalne instytucje, takie jak np. wsypecjalizowane organizacje ONZ (Miħdzynarodowy Fundusz Walutowy czy Bank _wiatowy), zyskujČ na znaczeniu wskutek pogųħbiajČcej siħ globalizacji. Dotychczasowy ich ksztaųt i formuųa dziaųania nie odpowiada juǏ stopniowi zaawansowania procesów globalizacji. Doprowadzi to do gųħbokiej reformy tych instytucji lub powstania zupeųnie nowych, poniewaǏ dotychczasowe systemy regulacji i administracji nie nadČǏajČ za dynamicznym rozwojem gospodarczym, za innowacyjnymi rozwiČzaniami, za pomysųowoƑciČ czųowieka. Coraz wiħcej procesów i dziaųaŷ gospodarczych i spoųecznych ma wymiar globalny, a tymczasem wiħkszoƑđ regulacji ma wciČǏ charakter narodowy lub ogranicza siħ Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 82 do regionalnych ugrupowaŷ integracyjnych (np. Unia Europejska). Ten dysonans byų jednČ z gųównych (wciČǏ nieusuniħtych) przyczyn Ƒwiatowego kryzysu 2008/2009 r. Pojawia siħ wiħc silny nacisk na dostosowywanie tych systemów, nie tylko na gruncie regulacyjnym (wiħksze uprawnienia dla instytucji miħdzynarodowych, nowe regulacje o zasiħgu globalnym), ale takǏe autoregulacyjnym. Dotychczas to, co byųo niedopuszczalne czy niemoǏliwe ze wzglħdów regulacyjnych czy moralnych na poziomie lokalnym czy regionalnym (np. narodowym), mogųo caųkiem dobrze funkcjonowađ na gruncie miħdzynarodowym (np. zatrudnianie dzieci w Azji, przenoszenie ryzyka finansowego na banki-córki ulokowane w krajach najbiedniejszych, dumping cenowy itp.). W nowej gospodarce takie rozwiČzania jeszcze bardziej pogųħbiČ dysonans miħdzy instytucjami regulujČcymi (z natury rzeczy bardzo bezwųadnymi) a Ƒwiatem biznesu. Dlatego obok koniecznych regulacji na gruncie globalnym zachodzi potrzeba autoregulacji, wzrostu odpowiedzialnoƑci róǏnych podmiotów na gruncie globalnym. Podobnie jak na poziomie lokalnym czy regionalnym, najwaǏniejszym czynnikiem sprzyjajČcym autoregulacji biznesu jest aktywna opinia publiczna. Konieczne jest wiħc tworzenie podwalin dla globalnej opinii publicznej i kiedy dojdzie ona do gųosu, zwiħkszy siħ ryzyko korporacji miħdzynarodowych wymuszajČc wiħkszČ samokontrolħ (autoregulacjħ). DobrČ drogČ jest przenoszenie rozwiČzaŷ znanych pod hasųem spoųecznej odpowiedzialnoƑci biznesu (Corporate Social Responsibility - CSR) na poziom globalny. PodstawČ podejmowania dziaųaŷ w jej zakresie jest przekonanie, Ǐe dziaųalnoƑđ przedsiħbiorstw, w tym korporacji transnarodowych, ma prócz wymiaru ekonomicznego, wymiar spoųeczny, Ƒrodowiskowy i etyczny oraz oczekiwanie, Ǐe przedsiħbiorstwa w ramach prowadzonej dziaųalnoƑci w sposób dobrowolny uwzglħdniađ bħdČ zasady zrównowaǏonego rozwoju. TrwajČcy obecnie kryzys gospodarczy, dobitnie pokazaų, Ǐe taka „zapora” (zarówno regulacyjna jak i autoregulacyjna) dla dziaųaŷ zagraǏajČcych bezpieczeŷstwu finansowemu i gospodarczemu Ƒwiata jest konieczna. W konsekwencji, kompetencje zwiČzane z szeroko rozumianym nadzorem, audytem, ewaluacjČ biznesowČ itp. bħdČ musiaųy zostađ uzupeųnione o aspekty globalne, uwzglħdniajČce miħdzy innymi róǏnice kulturowe i systemowe. Coraz wiħksze znaczenie transnarodowych korporacji Jednym z przejawów nasilajČcej siħ globalizacji jest wzrost znaczenia transnarodowych korporacji. Jednak naųoǏenie siħ na siebie procesów zwiħkszania globalnej regulacji i samoregulacji, dynamicznego przyrostu wiedzy, zmiany istoty innowacji i rosnČcego usieciowienia i projektowoƑci relacji gospodarczych zmieni charakter i sposób funkcjonowania korporacji transnarodowych. Zamkniħte i czħsto nastawione na monopolizacjħ rynków struktury bħdČ ustħpowađ miejsca elastycznym, projektowym (tymczasowym i zorientowanym na efekt) relacjom, w których najwaǏniejszČ przesųankČ sukcesu bħdzie zdolnoƑđ do efektywnego zarzČdzania transnarodowymi i globalnymi sieciami. Budowanie dziƑ kompetencji w zakresie funkcjonowania (pracy) w korporacjach transnarodowych ale takǏe kooperacji z nimi (np. w zakresie zaopatrzenia, podwykonawstwa, obsųugi itp.) wymaga uwzglħdnia tych nieuchronnych zmian. Kompetencje w obszarze globalnego sieciowania procesów gospodarczych (w tym innowacji, produkcji, marketingu) bħdČ w znacznym stopniu Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 83 podlegaųy outsourcingowi, otwierajČc olbrzymiČ niszħ rynkowČ dla maųych ale bardzo wyspecjalizowanych firm. Dziħki rozwojowi ICT maleđ bħdzie znaczenie „odpowiedniej” lokalizacji takich firm, na rzecz ich kompetencji globalnych (znajomoƑđ rynków, kultur, mentalnoƑci, zwyczajów, uwarunkowaŷ prawnych itp.) Wzrost wymiany gospodarczej i migracji Bħdziemy Ƒwiadkami dalszego dynamicznego rozwoju globalnej wymiany handlowej, usųugowej, kapitaųowej i migracji pracy (w zwiČzku z globalnČ konkurencjČ). ZnaczČco wzroƑnie teǏ znaczenie handlu wewnČtrzgaųħziowego – jako skutku wczeƑniej opisanych zjawisk i trendów. Nasili siħ zjawisko globalnej walki o talenty, ale zmieni siħ charakter relacji miħdzy pracodawcČ a najbardziej zdolnymi pracownikami, którzy coraz czħƑciej zamiast zatrudnienia, bħdČ wynajmowani do realizacji konkretnych zadaŷ/projektów. Nasili siħ natomiast zjawisko migracji zarobkowych, ale dotyczyđ one bħdČ gųównie tych grup zawodowych, w których „fizyczna” obecnoƑđ w miejscu pracy jest konieczna. Warto zauwaǏyđ, Ǐe w niektórych profesjach, w których dziƑ konieczna jest taka obecnoƑđ, rozwój ICT tħ koniecznoƑđ moǏe usunČđ (przykųadem moǏe byđ chirurgia na odlegųoƑđ). Na wzroƑcie wymiany handlowej i migracji najbardziej zyska transport i logistyka, które takǏe ulegađ bħdČ istotnym przemianom dostosowujČcym je do relacji nowego typu – najwaǏniejszym przejawem tych zmian bħdzie dČǏenie do peųnej i inteligentnej integracji systemów transportowych i róǏnych Ƒrodków transportu, wedųug kryterium czasu, bezpieczeŷstwa i kosztów transportu, w tym bezpieczeŷstwa i kosztów ekologicznych. Przewaga konkurencyjna w tym zakresie powinna tkwiđ w zdolnoƑci do globalnej integracji systemów transportowych i logistycznych. Nowe kluczowe rynki RosnČ zróǏnicowania w miħdzynarodowym podziale pracy. RoƑnie znaczenie gospodarek wschodzČcych na mapie nie tylko podaǏowej ale i popytowej. Dalej dynamicznie bħdČ rozwijađ siħ gospodarki Chin, Indii i Brazylii. Spowoduje to przeniesienie punktu ciħǏkoƑci gospodarki na inne kontynenty, zaostrzonČ konkurencjħ – dziħki ogromnym zasobom wysoko wykwalifikowanej siųy roboczej, konkurencyjnoƑci kosztowej, ale takǏe (coraz wyraǍniej) konkurencyjnoƑci jakoƑciowej. Do Chin i Indii nie tylko przenoszČ siħ procesy badawczorozwojowe, ale kraje te sprawnie budujČ swój wųasny potencjaų naukowo-badawczy. Dalszy dynamiczny wzrost znaczenia tych rynków spowoduje rozwój nowych stylów konsumpcji i produkcji pochodzČcych z tych regionów i coraz wiħkszy wpųyw kultury wschodniej na kultury zachodnie. Wpųyw ten bħdzie siħ odzwierciedlaų przede wszystkim w wyznaczaniu globalnych trendów w konsumpcji i produkcji – nowy wschodni konsument i producent. Coraz czħƑciej to Europejczycy czy Amerykanie bħdČ musieli dostosowywađ siħ do chiŷskich produktów, a nie chiŷscy producenci do gustów zachodnich klientów. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 84 Globalne zagroǏenia Globalizacja wiČǏe siħ takǏe z globalnymi zagroǏeniami. NajwaǏniejsze to wszelkiego rodzaju pandemie rozprzestrzeniajČce siħ w niezwykle szybkim tempie, terroryzm (takǏe biologiczny) oraz zagroǏenia ekologiczne. Rozwój cywilizacji doprowadzių do kryzysu zasobów – ich rzadkoƑđ jest przyczynČ konfliktów politycznych. PostħpujČce zanieczyszczenie Ƒrodowiska i degradacja zasobów naturalnych wywoųujČ kryzysy ekologiczne (zamieranie pewnych gatunków roƑlin i zwierzČt, wyludnianie pewnych rejonów Ƒwiata o wysokim stħǏeniu zanieczyszczeŷ) oraz meteorologiczne wiČzane z ociepleniem klimatu (tajfuny, trČby powietrzne, osuwanie siħ ziemi). Wreszcie globalizacja wywoųuje konflikty spoųeczne, kulturowe i religijne – rozbudza postawy fundamentalistyczne: fundamentalizm religijny, nacjonalizm, ekologizm, kulturalizm (walka o gųos toǏsamoƑci wykreowanych). GųównČ przesųankČ takich postaw jest sprzeciw wobec globalnej unifikacji kulturowej i toǏsamoƑciowej (przykųadem moǏe byđ ruch slowfood jako sprzeciw wobec globalnej ekspansji fastfoodów). Przeciwstawianie siħ globalizacji bħdzie ulegaųo racjonalizacji, tzn. wroƑnie znaczenie dziaųaŷ zapobiegajČcych rzeczywistym zagroǏeniom globalizacji (np. ochrona róǏnorodnoƑci kulturowej, ochrona Ƒrodowiska), ale marginalizacji ulegnČ fundamentalistyczne ruchy alterglobalistyczne (poniewaǏ nie ma wiarygodnej alternatywy dla globalizacji). Tygiel kulturowy (mulƟkulturowoƑđ) vs homogenizacja kulturowo-obyczajowa Dziħki globalizacji i otwarciu Ƒwiata nastħpuje otwieranie umysųów, staųe poszerzanie horyzontów – tak na gruncie zawodowym (np. w korporacjach wielonarodowych wyzwanie rosnČcej wielokulturowoƑci Ƒrodowiska pracy), edukacyjnym (np. szkoųy miħdzynarodowe) jak i prywatnym (maųǏeŷstwa mieszane). Dotyczy to równieǏ lokalnych spoųecznoƑci, przed którymi coraz czħƑciej staje wyzwanie asymilacji imigrantów. Otwieranie granic miħdzy krajami i wzrost mobilnoƑci przestrzennej zaowocowaų wymieszaniem kultur, stylów Ǐycia. Z jednej strony mamy do czynienia z wpųywem innych kultur na kulturħ narodowČ (w róǏnych aspektach), z drugiej strony – z procesem globalnej unifikacji kultury w zwiČzku z globalnym, powszechnym dostħpem do TV, Internetu, sieci franczyzowych (np. McDonald, KFC). Nastħpuje pewna standaryzacja kulturowo-obyczajowa, globalizacja rozwija konsumpcjonizm, pojawia siħ wiħksza swoboda obyczajowa i moralna, wiħksze przyzwolenie spoųeczne na zjawiska, które wczeƑniej w danej kulturze nie wystħpowaųy. NastČpiųo zderzenie kultur i nowe realia globalnego handlu i globalnej konkurencji. Zderzenie kultur i systemów wartoƑci Chin czy Indii ze Ƒwiatem zachodnim moǏe doprowadziđ do ideologicznej „bitwy o przyszųoƑđ”. W tym kulturowym tyglu jednostka postħpuje wg pewnych indywidualnych wartoƑci – dla jednych jest to postħpowanie zgodnie z religiČ, dla innych – zgodnie z obyczajami Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 85 czy tradycjami lokalnymi. Coraz czħƑciej indywidualne wzorce wartoƑci bħdČ wypadkowČ indywidualnie dobieranych elementów róǏnych kultur i religii. Na znaczeniu – zarówno w aspekcie biznesowym jak i spoųecznym – zyskiwađ bħdČ kompetencje z zakresu szeroko rozumianego kulturoznawstwa, antropologii, etnografii i religioznawstwa. PostħpujČce zróǏnicowanie rozwojowo-dochodowe Polaryzacja dochodowa – super bogaci kontra super biedni – bħdzie siħ pogųħbiađ nie tylko w wymiarze regionalnym, krajowym, ale i globalnym. Rozwarstwienie dochodowe wpųywa na pogųħbienie rozwarstwienia edukacyjnego i technologicznego, tworzČc spiralħ ubóstwa. W aspekcie globalnym powodowađ to bħdzie nasilenie siħ ruchów migracyjnych i groǍbħ konfliktów (w tym poǏywkħ dla globalnego terroryzmu). W globalnej gospodarce i spoųeczeŷstwie decyzje narodowe (np. wzrost narodowego protekcjonizmu czy teǏ interwencjonizmu) powodujČ globalne reperkusje. Dla przykųadu, jeǏeli poszczególne wysokorozwiniħte kraje zdecydowaųyby siħ na samowystarczalnoƑđ ǏywnoƑciowČ, pogųħbiųby siħ gųód i ubóstwo krajów Trzeciego _wiata. Próby, które podejmowane sČ w krajach wysokorozwiniħtych (i w ramach ugrupowaŷ integracyjnych) w zakresie konwergencji rozwojowej bħdČ musiaųy byđ stopniowo przenoszone na szczebel globalny – dokųadnie z tych samych powodów (gųówny to przeciwdziaųanie napiħciom spoųecznym i politycznym). Potencjalne znaczenie dla struktury regionalnej gospodarki i rynku pracy PostħpujČca globalizacja oddziaųuje na regionalnČ strukturħ gospodarki i rynku pracy gųównie horyzontalnie, chođ moǏna takǏe wskazađ elementy gospodarki, których funkcjonowanie bħdzie modyfikowane przez procesy skųadajČce siħ na analizowany trend. NiewČtpliwe nacisk na wiħkszČ miħdzynarodowČ koordynacjħ i regulacjħ wpųynie na funkcjonowanie administracji publicznej. Byđ moǏe wzroƑnie zapotrzebowanie na urzħdników posiadajČcych kwalifikacje do pracy w instytucjach miħdzynarodowych. Z uwagi na fakt, Ǐe Pomorze nie odgrywa roli oƑrodka decyzyjnego w skali miħdzynarodowej wpųyw tego mechanizmu bħdzie znikomy. Wiħkszy wyzwaniem dla wųadz i administracji samorzČdowej bħdzie natomiast przeciwdziaųanie rosnČcemu rozwarstwieniu dochodowemu. WyraǍniej odczuwalne dla gospodarki regionu mogČ byđ takǏe efekty nowych regulacji, które wpųynČ przede wszystkim na funkcjonowanie sektora finansowego. Sektor ten zatrudnia w regionie jedynie nieco ponad 2 proc., jednak odgrywa istotna rolħ w aktywizowaniu dziaųalnoƑci gospodarczej. Dalszy wzrost znaczenia miħdzynarodowych korporacji, w wypadku lokalizacji siedzib oddziaųów w województwie pomorskim, bħdzie powodowaų wzrost zapotrzebowania na pracowników branǏy reprezentowanej przez inwestora (raczej z sektora usųug lub dziaųalnoƑci B+R z uwagi na profil atrakcyjnoƑci inwestycyjnej regionu) a takǏe, niezaleǏnie od branǏy, wzrost popytu na pracħ specjalistów, kierowników firm, pracowników obrotu pieniħǏnego i obsųugi klientów, pracowników obsųugi biurowej. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 86 Intensyfikacja wymiany gospodarczej oraz wzrost znaczenia nowych rynków (Chiny, Indie, Brazylia) wymuszađ bħdzie poszukiwania nisz rynkowych i wČskich specjalizacji, co bħdzie widoczne przede wszystkim w takich grupach zawodowych, jak specjaliƑci, szczególnie nauk inǏynieryjnych (matematycznych i fizycznych), a takǏe kierownicy przedsiħbiorstw, handlowcy i logistycy. Trend widoczny bħdzie przede wszystkim w przetwórstwie przemysųowym oraz w usųugach podatnych na digitalizacjħ. Procesy globalizacyjne natrafiajČ na pewnČ przeciwwagħ polegajČcČ na poszukiwaniu lokalnego zakorzenienia. MoǏe to byđ bodǍcem do rozwoju produktów bazujČcych na lokalnych zasobach. Korzystađ z tego moǏe przede wszystkim branǏa turystyczna, w mniejszym stopniu sektor rolno-spoǏywczy, czy przetwórczy (o ile wytwarza produkty o lokalnej specyfice – np. meble gdaŷskie). PostħpujČca globalizacja stanowi takǏe wyzwanie dla sektora edukacji. Nacisk na skuteczniejszČ regulacjħ globalnego systemu gospodarczego moǏe byđ przyczynČ wzrostu zapotrzebowania na edukacjħ z zakresu miħdzynarodowych finansów, regionalistyki czy prawa miħdzynarodowego. Bagodzenie efektów rosnČcego zróǏnicowania rozwojowo-dochodowego wymagađ bħdzie specjalistów z zakresu pomocy spoųecznej i popularyzowania idei wolontariatu. RównieǏ zadaniem edukacji jest wyksztaųcenie kompetencji interkulturowych, które w województwie pomorskim, dziħki prħǏnoƑci Ƒrodowisk kaszubskich jak i historii regionu, wydajČ siħ byđ nieco lepiej wyksztaųcone niǏ w innych czħƑciach Polski, chođ i tak wymagajČ znacznego wzmocnienia (w kierunku umiħdzynarodowienia). Rolħ „okna na Ƒwiat”, którČ w ubiegųym stuleciu peųniųy porty Gdyni i Gdaŷska, powinny przejČđ pomorskie kompetencje z zakresu miħdzynarodowego kulturoznawstwa i antropologii – to one bowiem zdecydujČ w najbliǏszych latach o pozycji Pomorza na mapie globalnego handlu i logistyki. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 87 6.4 SZYBKA TECHNOLOGIZACJA Zmiana technologiczna na rynku pracy DuǏe tempo zmiany technologicznej dynamizuje proces „kreatywnej destrukcji i realokacji”. Przedsiħbiorstwa, równieǏ najwiħksze ze wzglħdu na „blokadħ organizacyjnČ”, nie nadČǏajČc za zmieniajČcymi siħ warunkami rynkowymi bħdČ w coraz wiħkszym stopniu naraǏone na znikniħcie z rynku. Uwolnione zasoby pracy zostanČ wykorzystane w dziaųalnoƑciach cechujČcych siħ wyǏszČ wartoƑciČ dodanČ. Nowe technologie to nowe moǏliwoƑci, nowe firmy, nowe miejsca pracy. Postħp skutkuje wzrostem zatrudnienia w branǏach zaawansowanych technologiczne, cechujČcych siħ duǏČ innowacyjnoƑciČ. Z drugiej strony korzystanie z dobrodziejstw innowacji moǏe skutkowađ redukcjČ zatrudnienia. Postħp technologiczny premiuje pracowników o wysokich kwalifikacjach. Wzrost produktywnoƑci ich pracy, prowadzČcy do wzrostu wynagrodzeŷ wpųywa na wzrost zróǏnicowania pųac pomiħdzy Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 88 specjalistami, a pracownikami niewykwalifikowanymi. Próby zahamowania tego procesu skutkujČ wzrostem bezrobocia wƑród niewykwalifikowanej siųy roboczej3. Dynamika postħpu technologicznego sprzyja dezaktywizacji zawodowej. WczeƑniejsze przejƑcie na emeryturħ, jest bardziej atrakcyjne od pozostawania na rynku pracy. Starsi pracownicy ze wzglħdu na nastħpstwa wieku (gorsza pamiħđ, kondycja fizyczna), jak równieǏ ze wzglħdu na krótszy okres kariery zawodowej przed nimi (krótszy okres, w którym bħdČ odnosiđ korzyƑci z inwestycji) majČ niǏszČ motywacjħ do inwestowania w rozwój posiadanego kapitaųu intelektualnego (dostosowywania siħ do nowych technologii). Nowe technologie dewaluujČ kapitaų intelektualny pracowników. W jeszcze wiħkszym stopniu wpųywajČ negatywnie na osoby nie nabywajČce nowych umiejħtnoƑci w praktyce: bezrobotnych oraz biernych zawodowo (zwiħkszajČc stopieŷ ich nieprzystosowania do aktualnych wymogów kwalifikacyjnych rynku pracy). Z drugiej strony w przypadku pracowników mųodych, zmotywowanych do inwestowania w rozwój kapitaųu intelektualnego ze wzglħdu na dųugi okres czerpania zysków z inwestycji szok technologiczny sprzyja wydųuǏeniu czasu pozostawania na rynku pracy4. Case: Królestwo Niderlandów Przy planowanym przejƑciu na emeryturħ w wieku 60 lat szok technologiczny, skutkujČcy 10-procentowym spadkiem kapitaųu ludzkiego dla osoby w wieku 20 lat, prowadzi do przedųuǏenia czasu pracy o 34 miesiČce. W przypadku gdy pracownik ma 50 lat i 10 lat do planowanej emerytury pojawienie siħ nowej technologii sprzyja skróceniu czasu pracy o 23 miesiČce. Technologizacja Ǐycia i wykluczenie technologiczne Coraz szybszy przyrost nowych technologii, coraz wyǏszy stopieŷ ich skomplikowania, szczególnie wykorzystywanych w sektorze usųugowym moǏe owocowađ trudnoƑciami w ich zrozumieniu, jak równieǏ niemoǏnoƑciČ ich wykorzystania przez okreƑlone grupy spoųeczne. Kto nie podČǏa za zmianami jest coraz bardziej wykluczony, takǏe branǏowo. Im szybciej rozwijajČ siħ nowe technologie, tym wiħksze ryzyko wykluczenia technologicznego caųych spoųeczeŷstw. Prowadzi to do zjawiska polaryzacji umiejħtnoƑci (technologii) pogųħbiajČc polaryzacjħ dochodowČ. Zjawisko to moǏe mieđ wymiar takǏe miħdzyregionalny i wewnČtrzregionalny (np. metropolia vs powiaty peryferyjne). 3 Bukowski M., Zawistowski J. (red.), Zmiana technologiczna na polskim rynku pracy, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i Polityki Spoųecznej, str. 33 4 Bukowski M., Zawistowski J. (red.), Zmiana technologiczna na polskim rynku pracy, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i Polityki Spoųecznej, str. 59 Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 89 BIO-NANO-NEURO- technologie od ǏywnoƑci modyfikowanej genetycznie, poprzez biokomputery po medycynħ spersonalizowanČ To obszar badaŷ cechujČcy siħ niezwykųym tempem postħpu technologicznego. Spektrum potencjalnych zastosowaŷ jest niezwykle szerokie: obejmuje wszystkie sektory gospodarki. W zakresie samej biotechnologii mówi siħ o jej trzech obliczach: czerwonej – zwiČzanej z medycynČ, weterynariČ, diagnostykČ; biaųej – kojarzonej z przemysųem i nowymi technologiami produkcji z wykorzystaniem enzymów i bakterii; oraz zielonej – zwiČzanej z rolnictwem i przemysųem przetwórczym. Potencjalne znaczenie dla struktury regionalnej gospodarki i rynku pracy Jest to trend horyzontalny obejmujČcy szerokie spektrum regionalnej gospodarki oraz rynku pracy. Postħp technologiczny faworyzujČcy siųħ roboczČ posiadajČcČ wysokie kwalifikacje jednoznacznie bħdzie stymulowaų wzrost liczebnoƑci specjalistów. Ze wzglħdu na kluczowČ rolħ tej grupy zawodowej bħdzie dotyczyų przetwórstwa przemysųowego, obsųugi nieruchomoƑci i wynajmu, nauki i usųug zwiČzanych z prowadzeniem dziaųalnoƑci gospodarczej oraz ochrony zdrowia i edukacji. MajČc na uwadze róǏnice pomiħdzy regionalnČ strukturČ zatrudnienia oraz strukturČ zatrudnienia w pozostaųych krajach UE moǏna zakųadađ przyrost udziaųu tej grupy zawodowej. Z drugiej strony naleǏy mieđ na uwadze fakt, iǏ znaczenie grupy zawodowej w strukturze zatrudnienia poszczególnych sekcji jest silnie zróǏnicowane: od niecaųych 7 proc. w przetwórstwie przemysųowym do ponad 70 proc. w edukacji. BiorČc pod uwagħ pierwszy z wymienionych rodzajów dziaųalnoƑci wpųyw zmiany technologicznej bħdzie silniejszy poprzez zmiany dotykajČce pracowników o niǏszych kwalifikacjach. To ich najbardziej dotknČ konsekwencje zwiČzane z inwestycjami w komputeryzacjħ, czy wydatkami na prace badawczorozwojowe. W analizie wpųywu zmiany technologicznej na rynek pracy czynnikiem istotnym okazuje siħ demografia. Im mųodsze spoųeczeŷstwo, tym niǏszy nacisk na dezaktywizacjħ zawodowČ pracowników. Relatywnie mųoda populacja województwa jest atutem. Podobnie jak najniǏszy spoƑród polskich województw poziom bezrobocia oraz wyǏszy od przeciħtnej wskaǍnik zatrudnienia5. Statystyki te przekųadajČ siħ na niǏszy od przeciħtnej ogólnopolskiej udziaų grupy osób, cechujČcej siħ niezwykle szybkČ deprecjacjČ kapitaųu intelektualnego. SkųonnoƑđ do uzupeųniania kwalifikacji zawodowych to równieǏ element istotny w analizie siųy oddziaųywania zmiany technologicznej na rynek pracy. Dobrze oceniane z perspektywy krajowej województwo pomorskie fatalnie wypada w zestawieniach miħdzynarodowych (dot. osób uczestniczČcych w ksztaųceniu ustawicznym). Przekonanie o koniecznoƑci ustawicznego ksztaųcenia powinno zaowocowađ rosnČcym popytem na usųugi edukacyjne dla dorosųych. 5 AktywnoƑđ ekonomiczna ludnoƑci Polski I kwartaų 2009, GUS, Warszawa 2009 Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 90 Dynamika odkryđ w zakresie nauk przyrodniczych jednoznacznie wskazuje obszar filarów wzrostu gospodarczego w przyszųoƑci. To one bħdČ decydowađ o miħdzynarodowej konkurencyjnoƑci przedsiħbiorstw, regionów czy teǏ krajów. Kluczowe wydaje siħ zatem posiadanie odpowiednich kadr, bħdČcych w stanie skonsumowađ efekty postħpu technologicznego. Niestety relatywnie niski udziaų studiujČcych nauki przyrodnicze w województwie nie jest dobrym prognostykiem. Atutem wydaje siħ specjalizacja w zakresie produkcji farmaceutyków. RozwiČzaniem moǏe byđ wprowadzenie w Ǐycie zaųoǏeŷ gospodarki post-naukowej (opisanej w raporcie jako osobny trend) – jednak w zakresie moǏliwoƑci takiego przeorientowania gospodarki i spoųeczeŷstwa województwo pomorskie równieǏ charakteryzuje siħ wieloma deficytami (szczególnie edukacyjnymi). 6.5 CORAZ BARDZIEJ SIECIOWA I PROJEKTOWA GOSPODARKA ProjektowoƑđ, sieciowoƑđ i otwartoƑđ relacji i procesów Nauka wytwarza coraz wiħcej zųoǏonej wiedzy o charakterze interdyscyplinarnym. Wzrasta popyt na zųoǏone rozwiČzania systemowe oraz pakietowoƑđ produktów i usųug. Elastyczna, Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 91 projektowa i sieciowa wspóųpraca (dla okreƑlonego celu) miħdzy wyspecjalizowanymi firmami a takǏe miħdzy biznesem a naukČ staje siħ najbardziej efektywnym modelem funkcjonowania w tak zmiennych warunkach. StČd wzrost znaczenia klastrów oraz róǏnego rodzaju koalicji projektowych, zadaniowych. Taki model wspóųpracy sprzyja innowacyjnoƑci a takǏe projektowaniu rozwiČzaŷ „na miarħ”, dostosowanych do indywidualnych potrzeb. Komplementarnie do wzrostu znaczenia „gospodarki projektowej” zachodzi proces zwiħkszania otwartoƑci i usieciowienia relacji biznesowych: miħdzy kooperujČcymi firmami, miħdzy biznesem a naukČ, miħdzy biznesem a konsumentami. Wiħksza otwartoƑđ jest konieczna, poniewaǏ natura relacji projektowych wymaga wzajemnego rozumienia potrzeb, wzajemnego zaufania i partnerskiego zaangaǏowania. Nastħpuje zmiana organizacji pracy. Coraz wiħkszego znaczenia nabiera telepraca, praca nie tylko w biurze, praca w koloniach i komunach biznesowych (wspólna infrastruktura dla róǏnych dziaųalnoƑci), elastyczne godziny pracy, praca polegajČca na ciČgųych interakcjach, burze mózgów itp. Stanowi to wyzwanie zarówno z punktu widzenia organizacji przedsiħbiorstwa, jak i wspóųpracy pracowników (rosnČca waga kompetencji interpersonalnych). Punkt ciħǏkoƑci zostaje przeniesiony na Ƒwiadomego, elastycznego, odpowiedzialnego pracownika. Pracodawca przestaje byđ zarzČdcČ i kontrolerem, a zaczyna byđ partnerem w projekcie. Zmienia siħ przedmiot lojalnoƑci: jest nim konkretny projekt, a nie pracodawca. Stwarza to wiħksze moǏliwoƑci outsourcingu zadaniowego – do konkretnego zadania, z konkretnymi kompetencjami, w ƑciƑle okreƑlonym czasie. Zanik granic miħdzy sektorami i branǏami Najbardziej znamiennym przejawem zacierania siħ granic miħdzy sektorami i branǏami jest zjawisko serwicyzacji przemysųu i rolnictwa – wųČczanie usųug do dziaųalnoƑci przemysųowej i rolniczej. Jednak proces rozmywania granic bħdzie dotykaų wszystkich branǏ wraz z rosnČcČ interdyscyplinarnoƑciČ wiedzy, zmianČ charakteru innowacji i rozwojem gospodarki projektowej. KonsekwencjČ jest rosnČce zapotrzebowanie na specjalistów legitymujČcych siħ kompetencjami z róǏnych dziedzin, np. inǏynierów dysponujČcych kwalifikacjami z obszaru ekonomii i zarzČdzania, psychologii albo marketingu. Takie przetasowania w tradycyjnych kanonach kompetencji zwiČzanych z konkretnymi zawodami bħdzie wielkim wyzwaniem dla systemu oƑwiaty i edukacji. Coraz wyraǍniej widađ koniecznoƑđ odejƑcia od tradycyjnego modelu ksztaųcenia zawodowego na rzecz ksztaųcenia moduųowego – w zaleǏnoƑci od potrzeb pracodawców moǏna by dobierađ róǏne moduųy kwalifikacyjne tworzČc indywidualne profile kompetencji zawodowych najbardziej do tych potrzeb dostosowanych i mogČcych stosunkowo ųatwo ulegađ przekwalifikowaniom. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 92 AƩenƟon economy – zarzČdzanie uwagČ To nowe podejƑcie do relacji miħdzy producentem a konsumentem polega na postrzeganiu uwagi klienta jako dobra rzadkiego. Konsumenci mogČ wybrađ, na co jest “wydawana” ich uwaga. Tak dųugo, jak uwaga konsumenta koncentruje siħ na danym produkcie, tak dųugo stwarza to temu produktowi szersze moǏliwoƑci dystrybucji ale takǏe rozwoju (zgodnie z ideČ prosumenta). PrzyszųoƑciowe strategie marketingowe nie muszČ zatem iƑđ tradycyjnym tropem AIDA (Attention, Interest, Desire, Action – uwaga, zainteresowanie, pragnienie, dziaųanie). Wystarczy, Ǐe skoncentrujČ siħ na nieustannym doskonaleniu pierwszego elementu – tak, by uwaga klienta byųa caųy czas przy produkcie. Potencjalne znaczenie dla struktury regionalnej gospodarki i rynku pracy RosnČca projektowoƑđ i sieciowoƑđ gospodarki wywierađ bħdzie silny wpųyw nie tyle na branǏowČ strukturħ gospodarki, co na strukturħ rynku pracy, modyfikujČc zestaw najbardziej potrzebnych kompetencji. Modyfikacja ta w najwiħkszym stopniu dotknie kierowników (zarówno duǏych jak i maųych oraz Ƒrednich przedsiħbiorstw) oraz wszelkich specjalistów. Model projektowy, który dobrze sprawdza siħ w dziaųalnoƑci badawczo-rozwojowej, bħdzie coraz czħƑciej obecny w innych usųugach, równieǏ tych, które w efekcie zanikania granic miħdzysektorowych i branǏowych, coraz ƑciƑlej zwiČzane sČ z dziaųalnoƑciČ rolniczČ i przemysųowČ. Proces rozwoju gospodarki projektowej i sieciowej stanowi powaǏne wyzwanie dla sektora edukacyjnego. Bħdzie musiaų dostarczađ wiedzy moduųowej, dziħki czemu moǏliwe bħdzie ksztaųcenie bardziej zróǏnicowane i interdyscyplinarne. Silnego nacisku wymaga ksztaųcenie kompetencji uniwersalnych, w tym komunikacyjnych (uwzglħdniajČcych specyfikħ elektronicznych narzħdzi komunikacji) i innych niezbħdnych do pracy zespoųowej a takǏe wyrobienie nawyku permanentnego uczenia i oduczania siħ. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 93 6.6 OSZCZ%DZANIE ENERGII I ODNAWIALNO_ JEJ RÓDEB Nowe ƑcieǏki „zasilania” rozwoju Wyzwania zwiČzane z coraz wiħkszym zuǏyciem zasobów energetycznych z jednej strony i ich ograniczonČ dostħpnoƑciČ z drugiej powodujČ coraz intensywniejsze poszukiwanie alternatywnych ƑcieǏek „zasilania” rozwoju gospodarczego. Zasoby paliw kopalnych takich jak ropa, wħgiel czy gaz, biorČc pod uwagħ obecne poziomy wydobycia i moǏliwoƑđ potencjalnego wzrostu tych poziomów mogČ nie wystarczyđ do zaspokojenia potrzeb gospodarki Ƒwiatowej. JeǏeliby nawet zaųoǏyđ, Ǐe ropy czy gazu nie brakuje, to inwestycje w poszukiwanie i udostħpnianie nowych zųóǏ zostaųy tak zaniedbane, Ǐe przywrócenie potencjaųu wydobycia surowców kopalnych zdolnego zaspokoiđ ten popyt wymaga niewiele mniejszych inwestycji niǏ prace nad nowymi technologiami. Skoro wiħc i tak trzeba inwestowađ – International Energy Agency (IEA) szacuje, Ǐe koszt rewolucji technologicznej w sektorze energii to jakieƑ 45 bilionów dolarów w skali Ƒwiata do roku 2050 – to moǏna siħ spodziewađ, iǏ bħdČ to inwestycje gųównie w przyszųoƑđ, a nie w przeszųoƑđ (poszukiwania nowych zųóǏ dla starych Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 94 technologii). Obecnie moǏna juǏ zaobserwowađ symptomatyczne dziaųania w zakresie polityki energetycznej poszczególnych paŷstw. Przykųadem mogČ tu byđ Stany Zjednoczone, które w ramach pakietu ratunkowego o wartoƑci 787 mld USD dedykowanego gospodarce amerykaŷskiej, 250 mld USD przeznaczajČ na energetykħ odnawialnČ. Rewolucja technologiczna w energetyce Nacisk na rozwój nowych technologii moǏna zaobserwowađ w wielu sferach energetyki. Za przykųad moǏe posųuǏyđ tu rozwój wysokosprawnych technologii zgazowania biomasy i odpadów wraz z technologiami wspóųspalania wħgla. Warto tutaj zaznaczyđ, iǏ biomasa moǏe mieđ róǏne Ǎródųa: plantacje roƑlin energetycznych, odpady z rolnictwa, odpady komunalne, zasoby rolnicze: sųoma, rzepak, siano, odpady z przemysųu drzewnego, odpady z leƑnictwa. Rozwój energetyki w tym kierunku moǏe mieđ duǏy wpųyw miħdzy innymi na charakter i strukturħ sektora rolniczego. Tymczasem w energetyce wiatrowej moǏna juǏ stosowađ dųugie rotory, których pųaty wykonane sČ z tworzyw sztucznych, co zwiħksza efektywnoƑđ tego Ǎródųa energii. Energetyka wiatrowa moǏe stađ siħ siųČ napħdowČ Europy, która juǏ dziƑ jest Ƒwiatowym liderem w tej dziedzinie. W 2007 r. europejska energetyka wiatrowa zanotowaųa 18 proc. przyrost mocy, co stanowiųo najlepszy wskaǍnik wƑród wszystkich technologii energetycznych. Sektor ten obejmowaų wówczas 40 proc. wszystkich nowych instalacji generujČcych energiħ elektrycznČ, zainstalowanych w paŷstwach Wspólnoty. W zakresie wykorzystania energii sųonecznej teǏ nastħpujČ zmiany. Nowoczesne kolektory sųoneczne do podgrzewania wody w Niemczech juǏ dziƑ mogČ wytwarzađ 65 proc. rocznego zapotrzebowania na ciepųČ wodħ. IstniejČ teǏ kolektory fotoelektryczne, które umoǏliwiajČ zamianħ energii sųonecznej na prČd elektryczny. Obecnie trwajČ równieǏ prace nad polimerowym ogniwem paliwowym na bazie elektrolitu, w którym wykorzystuje siħ reakcje chemiczne pomiħdzy wodorem i tlenem prowadzČce do wytworzenia energii elektrycznej. W takim ogniwie bardzo cienka membrana z tworzywa sztucznego oddziela wodór od tlenu, a przebieg reakcji z tlenem moǏe odbywađ siħ w sposób kontrolowany. Uzyskana w ten sposób energia moǏe byđ wykorzystana w dowolny sposób: do wytwarzania prČdu lub ciepųa. Wzrost ƑwiadomoƑci energetycznej Wyzwania zwiČzane z coraz wiħkszym zuǏyciem zasobów energetycznych na Ƒwiecie i ograniczonym dostħpem do nich powodujČ wzrost ƑwiadomoƑci energetycznej wƑród paŷstw i spoųeczeŷstw. Na przestrzeni ostatnich lat moǏna zaobserwowađ wzrost ƑwiadomoƑci w zakresie koniecznoƑci oszczħdzania energii i korzystania z energooszczħdnych technologii. Ocenia siħ, Ǐe potencjaų leǏČcy w oszczħdzaniu energii (przy dzisiejszych technologiach) moǏe byđ wiħkszy niǏ moǏliwoƑci jej produkcji z odnawialnych Ǎródeų. Ma to swoje odbicie zarówno w nowych regulacjach (stopniowy zakaz sprzedaǏy Ǐarówek innych niǏ energooszczħdne), technologiach (czujniki reagujČce na Ƒwiatųo sųoneczne w pomieszczeniach i automatycznie redukujČce zuǏycie energii pochodzČcej ze Ǎródeų tradycyjnych) jak i zachowaniach spoųeczeŷstw i jednostek (odųČczanie sprzħtu elektronicznego z gniazdek elektrycznych w Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 95 gospodarstwach domowych, korzystanie z samochodów maųolitraǏowych, czy teǏ pojazdów o napħdzie elektrycznym). Trend ma duǏy potencjalny wpųyw na wszelkie sektory, oferujČce produkty, których uǏytkowanie wiČǏe siħ z wysokČ energochųonnoƑciČ: (np. budownictwo czy teǏ transport indywidualny). Pakiet klimatyczny Trendy w zakresie kurczenia siħ zasobów naturalnych, jak równieǏ wywoųanych ich eksploatacjČ zmian klimatycznych w istotny sposób warunkujČ politykħ energetycznČ UE. Jednym z jej elementów jest przyjħty przez Radħ UE w 2008 r. pakiet klimatyczny. Proekologiczne regulacje w nim zawarte przewidujČce m.in. 20 proc. redukcjħ CO2, wzrost udziaųu energii odnawialnej do poziomu 20 proc. caųkowitego zuǏycia, wzrost efektywnoƑci energetycznej skutkujČcej 20 proc. redukcjČ zuǏycia paliw oraz wzrost zuǏycia biopaliw do poziomu 10 proc. wszystkich paliw napħdowych, nakųadajČ szczególnČ presjħ nie tylko na sektor energetyczny, ale na caųČ gospodarkħ (w tym gospodarstwa domowe). Potencjalne znaczenie dla struktury regionalnej gospodarki i rynku pracy Opisywane tendencjħ bħdČ odczuwalne przez wszystkie sektory pomorskiej gospodarki. Ze wzglħdu na charakter zmian zaliczanych do otoczenia prawnego wydaje siħ, Ǐe w perspektywie Ƒredniookresowej przedsiħbiorcy, jak i mieszkaŷcy Pomorza odczujČ najdotkliwiej wpųyw regulacji pakietu klimatycznego. Sektorem dotkniħtym w najwiħkszym stopniu wprowadzonymi regulacjami bħdzie sektor energetyczny. Realizacja celów pakietu doprowadzi do znaczČcego wzrostu cen energii, bħdČcego wynikiem zarówno inwestycji proekologicznych, jak i koniecznoƑciČ ponoszenia przez elektrownie wydatków na limity zanieczyszczeŷ w systemie aukcyjnym. Przewiduje siħ, Ǐe np. wzrost cen prČdu dla duǏych odbiorców przemysųowych przekroczy 100 proc 6. Pozycja Pomorskiego na tle innych województw, w Ƒwietle ustaleŷ wynikajČcych z przyjħcia pakietu wydaje siħ nienajgorsza. ZaleǏnoƑđ energetyczna województwa (brak pewnoƑci dostaw, relatywnie wysokie koszty energii) stanowiųy istotnČ barierħ w rozwoju energochųonnych gaųħzi przemysųu. SpoƑród nich, w strukturze gospodarki obecny jest przemysų chemiczny, papierniczy, mineralny, jak równieǏ specyficzny dla tego zestawienia transport7. NaleǏy równieǏ mieđ na uwadze wewnČtrzbranǏowe zróǏnicowanie dziaųalnoƑci gospodarczej. Wpųyw wzrostu cen energii elektrycznej na cechujČcy siħ wysokČ wartoƑciČ dodanČ, uzaleǏniony od zasobów pracy przemysų farmaceutyczny, kosmetyczny, czy teǏ korzystajČcy z pozycji oligopolisty przemysų petrochemiczny bħdzie zdecydowanie mniejszy niǏ na zakųady zajmujČce siħ produkcjČ nawozów sztucznych, bČdǍ teǏ prowadzČce dziaųalnoƑđ w zakresie produkcji wyrobów z surowców niemetalicznych. 6 Polityka energetyczna. ZagroǏenia dla polskiej gospodarki. Business Centre Club, Str. 13 7 Wydaje siħ, Ǐe pierwsze trzy wymienione rodzaje dziaųalnoƑci gospodarczej w Ƒwietle uwarunkowaŷ prawnych nie bħdČc w stanie konkurowađ z przedsiħbiorstwami spoza Europy bħdČ podatne na procesy delokalizacyjne. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 96 Rozwój energetyki opartej na Ǎródųach odnawialnych jest naturalnym nastħpstwem kurczenia siħ zasobów naturalnych. WybrzeǏe Morza Baųtyckiego jest rejonem uprzywilejowanym dla wykorzystania energii wiatru. Jej problemem jest jednak koniecznoƑđ zapewnienia Ǎródeų regulacyjnych, których rolħ w pomorskich warunkach najlepiej jak siħ wydaje mogČ peųniđ maųe elektrownie gazowe8. Oba rodzaje inwestycji wymagajČ rozbudowy infrastruktury w postaci przyųČczy oraz rozbudowy sieci gazowej. Pomorskie posiada równieǏ relatywnie dobre warunki do produkcji energii opartej na spalaniu biomasy. RozwiČzania w postaci budowy siųowni kogenerecyjnych opartych na lokalnych Ǎródųach o charakterze rolniczym wydajČ siħ mieđ wyǏszy potencjaų od energetyki wodnej9. BħdČ one wpųywađ na strukturħ produktowČ pomorskiego rolnictwa. Prawdopodobnie wzrost zatrudnienia w sektorze energetycznym bħdzie obserwowany na terenach wiejskich. Jednak rozwój elektrowni wodnych, wiatrowych, bazujČcych na spalaniu biomasy nie bħdzie w stanie zaspokoiđ rosnČcych potrzeb energetycznych regionu. Spektrum moǏliwych do podjħcia dziaųaŷ w tym zakresie jest szerokie, obejmujČc zarówno konwencjonalne jak i alternatywne (atom) Ǎródųa energii. Dziaųanie w tym zakresie, jak równieǏ zakresie rozbudowy, modernizacji sieci przesyųowych jest niezbħdne. Coraz wiħkszy nacisk na oszczħdzanie energii (w tym wymogi prawne) skutkowađ bħdzie takǏe wzrostem popytu na usųugi audytu i certyfikacji energetycznej oraz poradnictwa w zakresie energochųonnoƑci (szczególnie w budownictwie i przetwórstwie przemysųowym). 8 Wywiad z Prezesem ZarzČdu Energa S.A. Mirosųawem Bieliŷskim, Pomorski PrzeglČd Gospodarczy 1/2009 (40), str. 22. 9 Szymanek M., Odnawialne Ǎródųa energii – szansa na energetyczne zaistnienie Pomorza, w: Pomorski PrzeglČd Gospodarczy 1/2009 (40), str. 71 Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 97 6.7 OTWARTY I WYMAGAJCY RYNEK PRACY Bez mobilnoƑci ani rusz Jednym z najwaǏniejszych aspektów zmian spoųecznych i gospodarczych jest rosnČca mobilnoƑđ – zarówno przestrzenna jak i zawodowa. Globalizacja i rozwój transportu bħdČ to zjawisko wzmacniaųy. Jednak konieczne jest lepsze przygotowanie do wymogu wiħkszej mobilnoƑci. Dotyczy to zarówno sfery kompetencji i kwalifikacji zawodowych, które powinny sprzyjađ czħstym zmianom pracy (a nawet zawodu) jak i zwiħkszenia gotowoƑci do zmiany miejsca zamieszkania czy teǏ czħstych podróǏy. Mimo, Ǐe w coraz wiħkszym stopniu relacje biznesowe bħdČ ulegaųy wirtualizacji zmniejszajČc koniecznoƑđ fizycznego przemieszczania siħ w przestrzeni, to dzisiejszy poziom mobilnoƑci (zawodowej i przestrzennej) jest zdecydowanie za niski. Dotyczy to w szczególnoƑci dziedzin, w których kontakt bezpoƑredni jest – i dųugo jeszcze bħdzie – nieodzowny. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 98 Pokolenie Y Wielkim wyzwaniem bħdzie wejƑcie na rynek pracy „pokolenia Y”. To pokolenie, które nie zna Ƒwiata bez Internetu, telefonów komórkowych, komunikatorów, e-maili. Oprócz cech bardzo pozytywnych (wiħksza otwartoƑđ, znajomoƑđ komputerów, jħzyków obcych, zorientowania na pracħ zespoųowČ, umiejħtnoƑci wykonywania wielu zadaŷ w tym samym czasie) dzisiejsi nastolatkowie charakteryzujČ siħ brakiem samodzielnoƑci, niskimi umiejħtnoƑciami interpersonalnymi (w tym nieumiejħtnoƑciČ bezpoƑredniej rozmowy, bo tħ zastħpujČ formy elektroniczne), brakiem szacunku dla prywatnoƑci (pokolenie „Big Brother’a”), brakiem cierpliwoƑci, niskČ etykČ pracy (od najmųodszych lat wychowywani byli w duchu „wyƑcigu szczurów”), ograniczonymi umiejħtnoƑcioami rozwiČzywania niestandardowych problemów (pokolenie testów i szablonów). Kiedy przedstawiciele tego pokolenia wkroczČ na rynek pracy, nie bħdČ chcieli pracowađ w jednym miejscu pracy, nie bħdČ caųe Ǐycie tworzyđ jednej ƑcieǏki kariery. Trudno ich bħdzie zatrudniđ na klasycznych zasadach – w najlepszym przypadku bħdČ kontraktowani. ZarzČdzanie wiekiem WydųuǏenie trwania Ǐycia i wchodzenie w fazħ wieku emerytalnego kolejnych pokoleŷ wyǏu demograficznego jeszcze siħ nasili. Doprowadzi to w konsekwencji do rozwoju modelu organizacji pracy, gdzie mųodzi bħdČ potrafili skutecznie wspóųpracowađ z seniorami. Potrzebne bħdČ nowe kompetencje w zakresie zarzČdzania wiekiem. Konieczne bħdzie stworzenie Ƒrodowiska sprzyjajČcego wspóųpracy tzw. cardboard people („tekturowi” ludzie, nie zaznajomieni z technologiami multimedialnymi) i plasma people (ich przeciwieŷstwa). Ale zarzČdzanie wiekiem ma wymiar nie tylko technologiczny. Do tej pory w Polsce nie wypracowano, czy teǏ nie uksztaųtowaų siħ model relacji miħdzy osobami starszymi i najmųodszymi w miejscu pracy. Na Ƒwiecie, w róǏnych uwarunkowaniach kulturowych wyksztaųciųy siħ bardzo róǏne formy takich relacji (od partnerskich po niemalǏe „feudalne”). W miarħ rozwierania siħ wideųek wiekowych w polskich firmach problem ten stanie siħ bardzo widoczny. Ani mųode pokolenie wchodzČce na rynek pracy, ani najstarsi pracownicy nie sČ dobrze przygotowani do efektywnej wspóųpracy miħdzypokoleniowej. Uniwersalne kompetencje i ciČgųe zmiany kwalifikacji Szybki przyrost wiedzy prowadzi do szybkiej zmiany kariery. Szacuje siħ, Ǐe ponad poųowa dzieci bħdČcych dziƑ w wieku przedszkolnym, bħdzie zatrudniona na stanowiskach i w profesjach, które obecnie jeszcze nie istniejČ. Nauczyciele muszČ rozwijađ u dzieci od najmųodszych lat zdolnoƑci adaptacyjne i elastycznoƑđ, opierajČce siħ na w miarħ staųych, dobrze ugruntowanych kompetencjach kluczowych i uniwersalnych oraz moduųowoƑci kwalifikacji zawodowych, które wzmocniČ gotowoƑđ do czħstych zmian. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 99 Pracownicy przyszųoƑci bħdČ zmieniađ swoje miejsca pracy nawet kilkanaƑcie razy w ciČgu caųego Ǐycia. NormČ staje siħ praca równolegųa, w róǏnych profesjach oraz ųČczenie kwalifikacji z róǏnych dziedzin. Mųodzi ludzie bħdČ zmierzađ siħ z ciČgųČ zmianČ, zatem muszČ byđ przygotowani, aby uczyđ siħ bardzo szybko. NaleǏy, wiħc rozwijađ w nich umiejħtnoƑci zdobywania wiedzy na czas, wykorzystujČc w peųni wszystkie sfery ich inteligencji. Orientacja na constant improvement – nieustanne dČǏenie do doskonaųoƑci w szeroko pojħtym procesie produkcyjnym przekųada siħ na wymóg nieustannego dostosowywania/rozwoju kompetencji i kwalifikacji zawodowych pracowników. Kompetencje przyszųoƑci bħdČ musiaųy umoǏliwiađ dostosowywanie siħ do szybkich zmian – z tego punktu widzenia najwaǏniejsze bħdČ: ƑwiadomoƑđ „degradacji” pewnych umiejħtnoƑci, które trzeba zastČpiđ szybko innymi; umiejħtnoƑđ odnawiania kwalifikacji, które w danym momencie sČ potrzebne; umiejħtnoƑđ rozporzČdzania swoimi talentami; zdolnoƑđ przenoszenia umiejħtnoƑci z jednego miejsca pracy na inne; umiejħtnoƑđ przekazywania pewnych kwalifikacji innym. Upodmiotowienie kompetencji i walka o talenty Nowa gospodarka bħdzie wymagaųa kombinacji umiejħtnoƑci – znalezienia sposobu na to, jak zaangaǏowađ talenty róǏnych ludzi. Oznacza to zmianħ sposobu myƑlenia w kierunku zaangaǏowania do wspólnej pracy ludzi róǏnych pokoleŷ, róǏnych ƑwiatopoglČdów, wywodzČcych siħ z odmiennych kultur. WaǏne bħdČ nie osoby, ale talenty, jakimi dysponujČ. Ze wzglħdu na poszukiwanie talentów, kompetencji, pracownicy „w odpowiedzi” stanČ siħ mniej lojalni wobec firmy, a bardziej lojalni wobec zadania, projektu, jaki majČ zrealizowađ. Brak identyfikacji z firmČ, brak lojalnoƑci, „wynajmowanie pracy” – konkretnych umiejħtnoƑci do konkretnego zadania – prowadzi do globalnej walki o talenty. Nastħpuje przesuniħcie wųadzy w firmach na korzyƑđ kluczowych pracowników. Ci najbardziej twórczy (klasa kreatywna), a wiħc najcenniejsi ųatwo znajdujČ konkurencyjne miejsce pracy lub podejmujČ zatrudnienie jako niezaleǏni i samodzielni „wolni strzelcy”. Ok. 70% mųodych szybko rozwijajČcych siħ firm amerykaŷskich (z tzw. listy Inc 500) zaųoǏyli byli pracownicy duǏych firm. Korporacjom ponadnarodowym coraz trudniej znaleǍđ sposoby, aby utrzymađ lojalnoƑđ swoich utalentowanych pracowników. Wiħcej kobiet na rynku pracy WskaǍnik aktywnoƑci zawodowej kobiet bħdzie rósų ze wzglħdu na wyzwania demograficzne i zmianħ modelu rodziny – wiħkszČ aktywizacjħ domowČ mħǏczyzn (zasiųki opiekuŷcze dla mħǏczyzn, urlopy ojcowskie tak popularne juǏ w Skandynawii), elastyczne formy zatrudnienia – nowe formy zatrudniania kobiet (e-praca, praca projektowa, praca w domu), aktywne formy przekwalifikowania kobiet. Ten trend wspierany jest róǏnego rodzaju ruchami i organizacjami samopomocowymi oraz politycznymi. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 100 Potencjalne znaczenie dla struktury regionalnej gospodarki i rynku pracy Otwarty i wymagajČcy rynek pracy stawia wyzwania zarówno przed pracodawcami jak i pracobiorcami. Opisane powyǏej procesy odmieniČ filozofiħ zarzČdzania personelem. Z kolei pracobiorcy w wiħkszym niǏ dotychczas stopniu dbađ bħdČ musieli o rozwój kompetencji uniwersalnych oraz rozwijađ zdolnoƑci adaptacji to czħsto zmieniajČcych siħ zadaŷ i warunków pracy. Niektóre procesy zwiČzane z rosnČcČ otwartoƑciČ i wymaganiami rynku pracy majČ takǏe wpųyw na branǏowČ strukturħ gospodarki. RosnČca mobilnoƑđ dotyczyđ bħdzie w wiħkszym stopniu pracowników o kompetencjach i umiejħtnoƑciach ųatwych do przeniesienia i adaptacji z jednego stanowiska pracy do drugiego. Dotyczy to grona pracowników, których specjalizacja nie jest bardzo wČska, i jednoczeƑnie wyposaǏonych w wiedzħ symbolicznČ (kreatywnČ) i syntetycznČ (inǏynierskČ), a takǏe kompetencje interpersonalne oraz uniwersalne. Do grupy tej zaliczyđ moǏna kierowników, Ƒredni personel techniczny, pracowników obsųugi biurowej, obrotu pieniħǏnego i obsųugi klientów, pracowników usųug osobistych i ochrony, sprzedawców. BranǏe pozostajČce pod najwiħkszym wpųywem tego trendu w województwie pomorskim to: obsųuga rynku nieruchomoƑci, dziaųalnoƑđ zwiČzana z prowadzeniem interesów, handel hurtowy i detaliczny hotelarstwo i gastronomia, informacja i komunikacja, dziaųalnoƑđ finansowa i ubezpieczeniowa, transport i gospodarka magazynowa, administracja publiczna i obrona narodowa, oraz ochrona zdrowia i opieka spoųeczna. Udziaų wymienionych branǏ w pracujČcych ksztaųtuje siħ obecnie na poziomie 40 proc. RosnČca mobilnoƑđ jest zatem istotnym procesem nie tylko z punktu widzenia struktury kompetencyjnej, ale takǏe branǏowej. Wyzwaniem dla gospodarki i rynku pracy województwa pomorskiego bħdzie walka o talenty. Region dysponuje w tym wzglħdzie silnym atutem w postaci korzystnych warunków Ǐycia, które przyciČgajČ klasħ kreatywnČ. Nie oferuje on jednak wystarczajČcej gamy kreatywnych stanowisk pracy, co na pewnym etapie rozwoju zawodowego, sprzyja podejmowaniu decyzji o migracji (juǏ nie tylko do Warszawy, Poznania czy Wrocųawia, ale takǏe do Londynu i innych duǏych miast na obszarze UE). Walka o talenty przede wszystkim dotyczyđ bħdzie: dziaųalnoƑci badawczo-rozwojowej, dziaųalnoƑci zwiČzanej z prowadzeniem interesów, informatyki, rekreacji, kultury i sportu, edukacji oraz ochrony zdrowia. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 101 6.8 NOWE SPOBECZEFSTWO _wiadomy obywatel i wyborca Gųos obywateli dziħki nowym technologiom staje siħ coraz lepiej sųyszalny. Dziħki Internetowi partycypacja obywateli w sprawowaniu wųadzy nie sprowadza siħ juǏ jedynie do uczestniczenia w wyborach, lecz polega na aktywnym uczestnictwie w podejmowaniu decyzji, np. poprzez fora internetowe, portale spoųecznoƑciowe, itp. Obserwujemy coraz wiħksze zainteresowanie i zaangaǏowanie na rzecz lokalnego Ƒrodowiska i spoųecznoƑci (np. internetowe fora osiedlowe, dzielnicowe). Sprzyja to budowie spoųeczeŷstwa obywatelskiego – do tendencji tej musi dostosowađ siħ jednak administracja publiczna. Dotychczasowe próby zwiħkszania efektywnoƑci administracji publicznej próbowaųy przenieƑđ na jej grunt modele zarzČdzania biznesowego. W zestawieniu z rosnČcČ ƑwiadomoƑciČ i partycypacjČ obywatelskČ takie dziaųania nie sprawdzajČ siħ. OdpowiedziČ na ten dysonans (obywatelskie spoųeczeŷstwo vs biznesowa administracja) ma byđ idea responsive governance, koncentrujČca siħ na zwiħkszaniu wartoƑci publicznej, opierajČc siħ na zarzČdzaniu wieloma, czħsto skonfliktowanymi interesariuszami tak, by Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 102 wnosiđ jak najwiħkszy wkųad do interesu publicznego. Model ten wųČcza do publicznej odpowiedzialnoƑci Ƒwiadomych obywateli i zasadza siħ na efektywnych interakcjach miħdzy nimi samymi i miħdzy nimi a administracjČ. _wiadomy konsument Miejsce dotychczasowych anonimowych i jednokierunkowych relacji miħdzy konsumentem a producentem (a w rzeczywistoƑci handlowcem-poƑrednikiem) zajmujČ otwarte, interaktywne, partnerskie relacje miħdzy biznesem a klientami. Konsument staje siħ wspóųtwórcČ i Ǎródųem innowacji. Zamiast o konsumencie, mówi siħ coraz czħƑciej o prosumencie. SzybkoƑđ w Ƒwiecie Web 2.0 nabiera szczególnego znaczenia. Nie ma czasu na dųugotrwaųe doskonalenie produktu przed wprowadzeniem go na rynek. Nastħpuje wejƑcie w epokħ „perpetual Beta”, polegajČcej na wprowadzeniu produktów i usųug, których cykl rozwojowy nie zostaų jeszcze zakoŷczony i zaproszeniu konsumentów do wspóųudziaųu w doprowadzeniu oferty do kolejnych etapów doskonaųoƑci. Metoda ta najlepiej sprawdza siħ w sektorze informatycznym, ale coraz czħƑciej stosujČ jČ firmy z pozostaųych branǏ (nawet farmaceutycznej). Dziħki temu produkt szybciej dociera na rynek, producent nawiČzuje bliǏsze relacje z klientem, eliminuje lub zmniejsza ryzyko niepowodzenia przedsiħwziħcia. Konsument wczeƑniej niǏ w tradycyjnym modelu (dziaų odpowiedzialny za promocjħ i marketing) dostrzega nowe moǏliwoƑci, jest bardziej skųonny do ryzyka i dzielenia siħ swoimi pomysųami na otwartych platformach internetowych. _wiadomy konsument to takǏe konsument zaangaǏowany (fora spoųecznoƑciowe i poradniki, prowadzone przez konsumentów), poszukujČcy, wybierajČcy ale przez to – posiadajČcy krótkČ atencjħ na produkt, dlatego równie waǏny w caųym procesie jest Ƒwiadomy producent – wspierajČcy, uwaǏnie sųuchajČcy gųosu konsumentów, oferujČcy dodatkowe – obok samego produktu – usųugi. Samopomoc sieciowa Dynamicznie rozwijajČ siħ róǏnego rodzaju fora spoųecznoƑciowe, doradcze, wspierajČce (np. w czasie choroby), wreszcie – róǏnego rodzaju poradniki prowadzone przez uǏytkowników, konsumentów. Internet sprzyja samoorganizacja spoųecznej – w ramach maųych grup, spoųecznoƑci w celu realizacji róǏnych projektów, nie tylko biznesowych, ale czħsto poǏytku publicznego, szczególnie w lokalnym Ƒrodowisku (np. budowa osiedlowego placu zabaw czy stworzenie domu kultury). Pomaga takǏe w dziaųalnoƑci charytatywnej – proƑby o pomoc umieszczane w Internecie i duǏe zaangaǏowanie spoųeczne w takČ pomoc, czy teǏ kampanie internetowe (np. Pajacyk.pl). Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 103 Rozwój klasy Ƒredniej Systematyczny wzrost dochodów tzw. klasy Ƒredniej w sposób naturalny pociČga za sobČ wzrost popytu na specyficzne dobra i usųugi. Wskutek rozwoju tej klasy obserwujemy wzrost konsumpcjonizmu, w szczególnoƑci zainteresowanie dobrami luksusowymi, turystykČ zagranicznČ, sprzħtem AGD i usųugami pielħgnacyjnymi i zdrowotnymi (spa, salony piħknoƑci, fitness kluby, siųownie). RozwijajČ siħ przemysųy kultury masowej – telewizja cyfrowa, filmy DVD, gry, muzyka popularna. Tempo Ǐycia skutkuje w rosnČcej popularnoƑci szybkiej, pųytkiej rozrywki i takiego stylu Ǐycia – na popularnoƑci ciČgle zyskujČ talk-shows, reality-shows, prasa kolorowa, powszechna jest fascynacja celebrities. Ponadto obserwujemy wzrost zainteresowania samorozwojem (popularnoƑđ wszelkich kursów – od komunikacji po ustawienia Hellingera), potrzebħ budowania poczucia wųasnej wartoƑci – nastawienie na rozwój psychologiczno-osobowoƑciowy, potrzeba wyjaƑniania rzeczywistoƑci i znajdowania we wszystkich dziaųaniach gųħbszego sensu (konsiliencja) – stČd coraz popularniejsze nastawienie siħ na wųasnČ duchowoƑđ i odrzucanie „wyƑcigu szczurów” (jaskrawe tego przykųady to przerwa w karierze zawodowej i zamieszkanie w odludnym miejscu czy 1-2-letnie przerwy w karierze i odbywanie podróǏy po Ƒwiecie). Coraz popularniejsze jest takǏe Ǐycie „bliǏej natury”, co przejawia siħ przenoszeniem z miast na wieƑ, zdrowym trybem Ǐycia, zainteresowaniem ekologicznČ ǏywnoƑciČ, itp. JednoczeƑnie wƑród przedstawicieli klasy Ƒredniej rozpowszechniajČ siħ postawy roszczeniowe (pųacħ-wymagam), a indywidualizm czħsto przeradza siħ w egoizm. Wiħksza otwartoƑđ Wiħksze moǏliwoƑci (Internet, bogacenie siħ spoųeczeŷstw) prowadzČ do stopniowego zamierania kompleksów spoųecznych i skrajnych tendencji izolacyjnych. Dla Polaków kluczowe znaczenie w tym procesie miaųo wejƑcie do UE i rosnČce znaczenie przedstawicieli Polski w strukturach miħdzynarodowych. Rozwój gospodarczy i moǏliwoƑđ decydowania o sobie poprawiųy u Polaków odczuwanie szczħƑcia, zadowolenia – najnowsze wyniki Diagnozy Spoųecznej. Nie bez znaczenia dla rosnČcej otwartoƑci Polaków jest takǏe moǏliwoƑđ coraz bardziej swobodnego podróǏowania (takǏe z punktu widzenia dostħpnoƑci kosztowej). Dziħki ogólnemu wzrostowi zamoǏnoƑci zanikađ bħdČ kompleksy spoųeczne wynikajČce z polaryzacji dochodowej w ukųadzie miħdzynarodowym. Utrzymywađ siħ jednak bħdČ pewne obszary niskiej otwartoƑci, a nawet tendencji izolacyjnych w grupach spoųecznych, które znajdČ siħ na negatywnym biegunie rosnČcej polaryzacji dochodowej wewnČtrz kraju. Potencjalne znaczenie dla struktury regionalnej gospodarki i rynku pracy Procesy zwiČzane z rozwojem nowego spoųeczeŷstwa równieǏ majČ charakter horyzontalny, chođ niektórych rodzajów aktywnoƑci gospodarczej dotyczČ nieco silniej. Wzrost ƑwiadomoƑci obywatelskiej i spoųecznej stanowi wyzwanie dla administracji, która musi wypracowađ Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 104 model funkcjonowania adekwatny do obserwowanych zmian. Aby byųo to moǏliwe potrzebne jest wyposaǏenie pracowników administracji w nowe kompetencje (zarzČdcze, w tym komunikacyjne) konieczne dla wdroǏenia modelu responsive governance. Efektem rosnČcej ƑwiadomoƑci spoųecznej jest rozwój organizacji pozarzČdowych. Dziħki temu, Ǐe funkcjonujČ one gųownie w oparciu o wolontariat, to sČ waǏnym ogniwem poƑrednim pomiħdzy etapem edukacji a pracy zawodowej sprzyjajČcym wyksztaųceniu uniwersalnych kompetencji. Szerokie oddziaųywanie na strukturħ gospodarki i rynku pracy ma rozwój klasy Ƒredniej. GrupČ, na którČ trend ten oddziaųuje, sČ przede wszystkim pracownicy usųug: obrotu pieniħǏnego i obsųugi klientów, pracownicy usųug osobistych, a takǏe modelki, sprzedawcy i demonstratorzy oraz pracownicy handlu – wzroƑnie bowiem popyt na wszelkiego rodzaju dobra konsumpcyjne. Ponadto wzroƑnie popyt na usųugi pielħgnacyjne – masaǏe, profesjonalne usųugi medycyny kosmetycznej oraz profesjonalne usųugi edukacyjne – nauka jħzyków obcych, róǏnego rodzaju szkolenia i warsztaty. Rozwój klasy Ƒredniej bezpoƑrednio stymuluje takie rodzaje dziaųalnoƑci jak: przemysų spoǏywczy, jubilerski, meblowy; handel hurtowy i detaliczny, poƑrednictwo finansowe, obsųuga nieruchomoƑci i wynajem, edukacja, ochrona zdrowia i opieka spoųeczna, hotele i restauracje, transport, gospodarka magazynowa i ųČcznoƑđ, pozostaųa dziaųalnoƑđ usųugowa komunalna, spoųeczna i indywidualna. Na wymienione rodzaje dziaųalnoƑci w województwie pomorskim przypada ok. 40 proc. pracujČcych. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 105 6.9 DBUSZE I LEPSZE YCIE Rozwój medycyny i branǏ okoųomedycznych Dynamiczny rozwój medycyny, farmacji oraz wzrost ƑwiadomoƑci zdrowotnej spoųeczeŷstwa umoǏliwiČ zapobieganie chorobom i dalsze wydųuǏanie siħ Ǐycia ludzkiego. Wraz z medycynČ i farmacjČ, szybko rozwijajČ siħ branǏe okoųomedyczne, w tym przemysų tworzyw sztucznych wykorzystywanych w medycynie oraz usųugi opiekuŷcze i profilaktyka (w tym rekreacja, zdrowa ǏywnoƑđ i suplementy diety, sport itp.). Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 106 Wzrost komercyjnych usųug zdrowotnych Wzrost zamoǏnoƑci oraz niewydolnoƑđ publicznych systemów opieki zdrowotnej wpųywa na zwiħkszenie popytu na prywatne usųugi medyczne i okoųomedyczne, szczególnie w obszarze diagnostyki medycznej. Dla Pomorza bardzo waǏnym klientem staje siħ „pacjent z importu”. Porównywalna jakoƑđ usųug medycznych przy znacznie niǏszym ich koszcie, bħdČ przyciČgaųy pacjentów zagranicznych, szczególnie w dziedzinach/procedurach medycznych nie objħtych publicznymi systemami opieki zdrowotnej oraz w takich, w których oczekiwanie na konsultacjħ/zabieg jest dųugie. Najwiħkszym zainteresowaniem cieszČ siħ: stomatologia i chirurgia plastyczna oraz pobyty w sanatoriach i uzdrowiskach. Niedawno powstaųa Izba Gospodarcza Turystyki Medycznej (IGTM), która zrzesza obok placówek prywatnych równieǏ placówki publiczne. MoǏliwoƑđ refundacji zabiegów w ramach koordynacji systemów zabezpieczenia spoųecznego w UE przyciČgnie jeszcze wiħksze fale turystów medycznych. Rozwój branǏ zwiČzanych ze sportem, rekreacjČ, bioregeneracjČ, wellness&spa Wzrost zamoǏnoƑci i ƑwiadomoƑci zdrowotnej spoųeczeŷstwa wywoųujČ popyt na usųugi branǏ zwiČzanych ze sportem, rekreacjČ i profilaktykČ – popularyzacja wszelkich sportów pobudza popyt na sprzħt i instruktaǏe (filmy, poradniki, przewodniki), infrastrukturħ (budowa tras rowerowych, sztucznie naƑnieǏanych stoków, lodowisk, basenów, pól golfowych, kortów tenisowych, hal sportowych, siųowni itp.) oraz kadrħ trenerskČ i instruktorskČ. Rozwój rynku „zdrowych” produktów KonsekwencjČ popularnoƑci tzw. zdrowej ǏywnoƑci bħdzie rozwój rolnictwa ekologicznego i naturalnego, a co za tym idzie - rozwój klastrów i grup producenckich ekologicznej, zdrowej ǏywnoƑci. Rozwinie siħ takǏe segment rynku zajmujČcego siħ certyfikacjČ i audytem takiej produkcji. Napiħcia w systemach emerytalnych i opieki zdrowotnej Starzenie siħ spoųeczeŷstwa bħdzie wywoųywaųo coraz wiħksze napiħcia w systemach emerytalnych i w opiece zdrowotnej. Dlatego coraz wiħkszČ popularnoƑciČ cieszyđ siħ bħdČ indywidualne lub grupowe prywatne ubezpieczenia zdrowotne, plany emerytalne, abonamenty medyczne. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 107 Srebrna gospodarka BħdČ rozwijaųy siħ usųugi i produkty skierowane do osób starszych – od reklamy (specjalny przekaz, np. duǏa czcionka), poprzez handel (ųČczenie sprzedaǏy z wykonywaniem specyficznych usųug), rozrywkħ, produkty spoǏywcze, turystykħ (turystyka wyspecjalizowana, w tym medyczna), po specjalne produkty i usųugi finansowe (np. odwrócony kredyt hipoteczny – reverse mortgage). Coraz wiħksze szanse bħdČ miaųy firmy i przedsiħwziħcia specjalizujČce siħ w zaspokajaniu potrzeb, równieǏ zdrowotnych ludzi starszych. Zaobserwujemy boom na farmaceutyki, suplementy diety i specjalnČ ǏywnoƑđ dla osób starszych. RównieǏ branǏe dotychczas „zarezerwowane” tylko dla ludzi mųodych, bħdČ otwieraųy siħ na osoby starsze. Dotyczy to przede wszystkim branǏy edukacyjnej i szkoleniowej, które bħdČ musiaųy uzupeųniđ ofertħ takǏe o usųugi dla bardziej dojrzaųych klientów – nie tylko jako formy spħdzania wolnego czasu (uniwersytety trzeciego wieku) ale jako efektywnego ksztaųcenia ustawicznego, którego celem jest zmiana lub uzupeųnienie kwalifikacji zawodowych potrzebnych do dalszego funkcjonowania na rynku pracy. Potencjalne znaczenie dla struktury regionalnej gospodarki i rynku pracy WydųuǏanie siħ Ǐycia ludzkiego oraz wzrost jego jakoƑci bħdzie miaų szerokie spektrum wpųywu na gospodarkħ regionu i rynek pracy. Warto jednak zwróciđ uwagħ na dwa kluczowe wymiary tego oddziaųywania. Z jednej strony bħdzie to wzrost popytu na produkty i usųugi dedykowane osobom starszym (bħdČcym rezydentami nie tylko województwa pomorskiego). Z drugiej zaƑ zmniejszeniu ulegnie relacja pracujČcych do osób, które opuƑciųy juǏ rynek pracy, przy jednoczesnym wzroƑcie Ƒredniej wieku w pierwszej z tych grup. Napiħcia w systemach emerytalnych i opieki zdrowotnej bħdČ tym elementem trendu, który bħdzie najszerzej oddziaųywaų na pracujČcych i gospodarkħ regionu. Bħdzie on dotykaų wszystkich w mniej wiħcej równym stopniu. Przedsiħbiorstwa ze wzglħdu na potencjalny wzrost obciČǏeŷ z tytuųu ubezpieczeŷ spoųecznych mogČ traciđ na konkurencyjnoƑci. JednoczeƑnie pracujČcy mogČ spodziewađ siħ zmniejszenia dochodów, które realnie pozostanČ w ich dyspozycji. Siųa tego zjawiska nie bħdzie zaleǏna jedynie od sytuacji demograficznej województwa, gdyǏ zarzČdzanie systemem emerytalnym w postaci chociaǏby regulacji wysokoƑci skųadek tak po stronie pracownika jak i pracodawcy leǏy w kompetencjach szczebla krajowego. Kolejny aspekt tego trendu w postaci rozwoju ƑwiadomoƑci zdrowotnej bħdzie miaų równieǏ szerokie oddziaųywanie lecz w wyniku innego rodzaju przesųanek. Tak jak problemy w postaci napiħđ w systemach emerytalnych i opieki zdrowotnej bħdČ rozwiČzywane w sposób odgórny i obligatoryjny, tak dbanie o wųasne zdrowie bħdzie zjawiskiem oddolnym i wynikajČcym ze Ƒwiadomego wyboru poszczególnych osób. Element ten bħdzie nasilaų siħ wraz ze wzrostem Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 108 zamoǏnoƑci spoųeczeŷstwa regionu i zmianČ struktury miejsc pracy – od pracy manualnej do umysųowej. Jego oddziaųywanie bħdzie koncentrowaųo siħ w dwóch kluczowych obszarach – nawyki Ǐywieniowe ludnoƑci oraz pro-zdrowotny tryb spħdzania czasu. W szczególnoƑci odczujČ go specjaliƑci nauk przyrodniczych i ochrony zdrowia, Ƒredni personel w zakresie nauk biologicznych i ochrony zdrowia, pracownicy usųug osobistych i ochrony (masaǏyƑci), rolnicy, ogrodnicy, leƑnicy i rybacy, pozostali robotnicy przemysųowi i rzemieƑlnicy (przetwórstwo spoǏywcze), pozostali specjaliƑci (sport, doradca Ǐywieniowy). Pod jego silnym wpųywem pozostanie rolnictwo, ųowiectwo i leƑnictwo (A), ryboųówstwo i rybactwo (B), przetwórstwo przemysųowe (D), handel hurtowy i detaliczny (G), hotele i restauracje (H). Rozwój ƑwiadomoƑci zdrowotnej bħdzie miaų najwiħkszy wpųyw na klaster rolno-spoǏywczy i turystyczny. Wchodzenie w fazħ srebrnej gospodarki i koncentracja potencjaųu finansowego w coraz starszej grupie wiekowej bħdzie ogólnie powodowaųo czħstsze patrzenie na oferowane produkty i usųugi z punktu widzenia tychǏe uwarunkowaŷ. Nie mniej jednak najbardziej widoczne zmiany nastČpiČ przede wszystkim w obszarze usųug medycznych i zdrowotnych. Bħdzie to odczuwalne dla zawodów takich jak: specjaliƑci nauk przyrodniczych i ochrony zdrowia (lekarze i farmaceuci, nowe leki i nowe rozwiČzania w medycynie), Ƒredni personel w zakresie nauk biologicznych i ochrony zdrowia (obsųuga medyczna), pracownicy usųug osobistych i ochrony (opiekun). BranǏa, która zostanie najbardziej dotkniħta tym elementem trendu to: ochrona zdrowia i opieka spoųeczna (N). Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 109 6.10 DALSZA INTEGRACJA EUROPY Wprowadzenie euro w Polsce10 WstČpienie Polski do unii walutowej jest nieuniknione. Ze wzglħdu na trwajČcy kryzys finansowy i gospodarczy na Ƒwiecie oraz jego konsekwencje dla polskiej gospodarki (szczególnie dla finansów publicznych) trudno obecnie okreƑliđ moǏliwy termin przyjħcia euro w Polsce. Wydaje siħ jednak, Ǐe zdarzenie to jest wielce prawdopodobne w perspektywie realizowanego projektu. Efekty procesu moǏna analizowađ w grupach. MogČ mieđ one charakter bezpoƑredni, bČdǍ teǏ poƑrednio wpųywađ na poziom dobrobytu w dųugim okresie. Dotyczy to zarówno rezultatów majČcych charakter korzyƑci, jak i tych które przyjmČ wymiar kosztów. 10 Raport na temat peųnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, www.nbp.pl, Warszawa 2009. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 110 W grupie korzyƑci bezpoƑrednich wymienia siħ redukcjħ ryzyka kursowego i kosztów transakcyjnych. Proces ten bezpoƑrednio wpųynie na obniǏenie kosztów dziaųalnoƑci gospodarczej (w tym uųatwienia w ksiħgowoƑci). Poprawi siħ wiarygodnoƑđ analiz rentownoƑci przedsiħwziħđ inwestycyjnych, uwzglħdniajČcych zmiennoƑđ kursu walutowego (skuteczniejsze planowanie inwestycji). WzroƑnie porównywalnoƑđ cen w wymiarze miħdzynarodowym. Wprowadzenie waluty miħdzynarodowej przyczyni siħ równieǏ do poprawy pozycji Polski jako partnera handlowego. Wielce prawdopodobny jest wzrost aktywnoƑci inwestycyjnej, wynikajČcy takǏe z napųywu zagranicznych inwestycji bezpoƑrednich. W tym wypadku elementem kluczowym bħdzie wzrost stabilnoƑci i wiarygodnoƑci makroekonomicznej, ograniczajČcy ryzyko wystČpienia kryzysu walutowego. WƑród bezpoƑrednich rezultatów przyjħcia wspólnej waluty wymienia siħ takǏe spadek stóp procentowych. Jego nastħpstwem bħdzie spadek kosztów konsumpcji (gospodarstwa domowe) jak i rozszerzenia dziaųalnoƑci inwestycyjnej (przedsiħbiorstwa). Intensyfikacja wymiany handlowej to korzyƑđ, której wystČpienie ma charakter poƑredni. W poczČtkowym okresie silniej wzroƑnie import, sųabiej zaƑ eksport. W perspektywie Ƒrednio i dųugoterminowej relacja siħ zmieni. Wymiar efektu poƑredniego wprowadzenia wspólnej waluty przyjmuje równieǏ wzrost inwestycji. Bħdzie on efektem niǏszej stopy procentowej, oraz wzrostu stabilnoƑci makroekonomicznej. Szczególne znaczenie moǏe mieđ import nowych technologii zwiČzany z napųywem zagranicznych inwestycji bezpoƑrednich. Integracja rynków finansowych stworzy szanse szybszego rozwoju krajowego systemu finansowego, a takǏe zwiħkszy jego stabilnoƑđ. Przyjħcie wspólnej waluty wiČzađ siħ bħdzie równieǏ z kosztami. W krótkim okresie pomijajČc koszy techniczne i organizacyjne bħdČ to koszty zwiČzane przede wszystkim z ryzykiem wystČpienia inflacji, bħdČcej efektem zaokrČglania „w górħ” cen. ZagroǏenia wiČǏČ siħ równieǏ z koniecznoƑciČ speųnienia kryteriów z Maastricht. W rezultacie moǏliwa jest koniecznoƑđ podjħcia dziaųaŷ, których efektem ubocznym moǏe byđ obniǏenie tempa wzrostu PKB. WystČpienie kosztów Ƒredniookresowych bħdzie uzaleǏnione od trafnego ustalenia kursu, po którym waluta krajowa zostanie zastČpiona przez euro. Zbyt niski moǏe zaowocowađ przegrzaniem gospodarki – presjČ inflacyjnČ oraz ograniczeniem importu (w tym równieǏ importu nowych technologii) obniǏajČcym jej potencjaų rozwojowy. Zbyt wysoki kurs wymiany bħdzie skutkowaų obniǏeniem konkurencyjnoƑci gospodarki (spadkiem eksportu, wzrostem importu), spowolnieniem gospodarczym oraz wzrostem bezrobocia. Efektem rozpatrywanym w dųugim okresie jest przede wszystkim rezygnacja z prowadzenia wųasnej polityki pieniħǏnej. Usztywnienie kursu zųotego wobec euro oznaczađ bħdzie rezygnacjħ z mechanizmu absorbujČcego szoki gospodarcze. Z drugiej strony zmienny kurs walutowy moǏe byđ równieǏ ich Ǎródųem. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 111 Peųniejsza swoboda przepųywu pracowników Rok 2011 to rok otwarcia rynków pracy Niemiec, Austrii i Malty dla Polaków. Swobodny przepųyw pracowników w obrħbie UE umoǏliwia nieograniczonČ migracjħ. Ze wzglħdu na konwergencjħ dochodów miħdzy krajami UE motywy migracji ulegnČ zmianie i czħƑciej bħdzie przewaǏaų model migracji nie za chlebem ale migracji w poszukiwaniu lepszego miejsca do Ǐycia, ciekawszej kultury, migracji poznawczej, w celu nabycia doƑwiadczenia (pokolenie Y) lub migracji turystycznych, czasowych (trwajČce czasem 1-2 lata; tħ formħ coraz czħƑciej bħdČ wybierađ osoby starsze). Swobodny przepųyw osób to koordynacja systemów ubezpieczeŷ spoųecznych, certyfikacja edukacji i zawodów. Peųna swoboda przepųywu osób wpųynie równieǏ na wizerunek Polski jako kraju bezpiecznego dla cudzoziemców – wzroƑnie ruch turystyczny, tak drogowy, jak morski i lotniczy. Fundusze strukturalne Napųyw funduszy strukturalnych w bezpoƑredni sposób wpųywa i bħdzie wpųywađ na poprawħ i rozbudowħ infrastruktury komunikacyjnej. ZyskajČ branǏe powiČzane: transport, budownictwo, dziaųalnoƑđ produkcyjna, oraz odbiorcy funduszy – przede wszystkim administracja wszystkich szczebli, organizacje pozarzČdowe i maųe przedsiħbiorstwa. W dalszym ciČgu rozwijađ siħ bħdČ usųugi zwiČzane ze zdobywaniem dofinansowania unijnego, firmy zajmujČce siħ projektami unijnymi, szkolenia w zakresie ubiegania siħ o dofinansowanie unijne oraz informacji o funduszach oraz ewaluacji. Zaobserwuje siħ równieǏ dalszy przyrost kadr do obsųugi funduszy strukturalnych w kaǏdej niemal branǏy i dziaųalnoƑci – szkoleniowej, edukacyjnej, administracji, biznesie. Przekųada siħ to na powstawanie nowych kierunków ksztaųcenia – np. zarzČdzanie funduszami. Trend ten widoczny jest takǏe w bankach – powstaųy komórki i dziaųy do obsųugi funduszy. NiezauwaǏanym lub pomijanym zagroǏeniem zwiČzanym z inwestycjami finansowanymi ze Ƒrodków UE jest „nierynkowe” przeformowanie niektórych branǏ (np. branǏa szkoleniowa, która wskutek funduszy UE dziaųa w logice podaǏowej, która obniǏa jej jakoƑđ i efektywnoƑđ) oraz uzaleǏnienie gospodarki od „unijnej kroplówki” – przykųadem mogČ byđ nowe zawody i stanowiska pracy, które majČ racjħ bytu jedynie w sytuacji napųywu funduszy UE. Zbyt maųČ wagħ przywiČzuje siħ do moǏliwoƑci utrzymania/remontów w przyszųoƑci inwestycji, które powstajČ dziħki funduszom UE. Potencjalne znaczenie dla regionalnej struktury gospodarki i rynku pracy Najbardziej wymiernym efektem postħpujČcych procesów integracyjnych jest moǏliwoƑđ wykorzystania funduszy europejskich. W ramach perspektywy finansowej 2004-2006 w województwie pomorskim zrealizowano 5868 projektów, czyli 6,6 proc. spoƑród wszystkich projektów, które uzyskaųy wsparcie ze Ƒrodków wspólnotowych. Kwota wsparcia przekroczyųa Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 112 3,4 mld zų (5,7 proc. wkųadu wspólnotowego ogóųem), co w przeliczeniu na osobħ wyniosųo 1559,3 zų, czyli nieco mniej niǏ przeciħtnie w Polsce11. W caųej perspektywie finansowej 2007-2013 w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego oraz regionalnego komponentu Programu Operacyjnego Kapitaų Ludzki ze Ƒrodków pomocowych do województwa pomorskiego trafi ponad 1,2 mld euro, co ųČcznie ze wspóųfinansowaniem krajowym pozwoli na realizacjħ projektów o wartoƑci przekraczajČcej 1,6 mld euro. Ponadto na terenie województwa bħdČ realizowane projekty w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (0,3 mld euro) oraz programów Infrastruktura i _rodowisko oraz Innowacyjna Gospodarka12. WysokoƑđ wsparcia inwestycji realizowanych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego wyniesie 885 mln euro13. ródųo finansowania (Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego), jak równieǏ profil poǏČdanych projektów koncentrujČcych siħ, bez wzglħdu na oƑ priorytetowČ na rozbudowie szeroko pojħtej infrastruktury wskazujČ, iǏ etap przeprowadzania inwestycji bħdzie tworzyų przede wszystkim silny impuls popytowy w sektorze budownictwa. Jeszcze silniejszego wzrostu popytu na realizacjħ prac budowlanych naleǏy siħ spodziewađ, ze wzglħdu na realizacjħ projektów finansowanych w ramach realizacji programów sektorowych. Dotyczy to w szczególnoƑci Programu Operacyjnego Infrastruktura i _rodowisko. WartoƑđ, uwzglħdniajČc dofinansowanie z UE, kluczowych projektów majČcych zdynamizowađ rozwój spoųeczno-gospodarczy województwa przekroczy 4,2 mld euro. Najwiħksze inwestycje takie jak budowa drogi ekspresowej S8 (o wartoƑci 1,25 mld euro), czy teǏ modernizacja poųČczenia kolejowego E65 (1,39 mld euro), bħdČ realizowane równieǏ poza województwem pomorskim. Niemniej popyt na usųugi budowlane w regionie wzroƑnie. Zmieni siħ równieǏ struktura zatrudnienia wewnČtrz sektora. Zwiħkszy siħ udziaų pracujČcych przy budowie obiektów infrastrukturalnych. Wzrost popytu w sektorze budownictwa przeųoǏy siħ równieǏ na zmiany popytu w innych dziaųach gospodarki, w tym w szczególnoƑci w produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych oraz produkcji wyrobów z surowców niemetalicznych, stymulujČc popyt np. na materiaųy budowlane. Niewiele zmienia równieǏ fakt, iǏ województwo pomorskie jest importerem usųug budowlanych (wartoƑđ prac budowlanych realizowanych na terenie województwa przekracza wartoƑđ robót realizowanych przez firmy posiadajČce siedzibħ w województwie pomorskim), bowiem wiħkszoƑđ (okoųo 75 proc.) prac budowlano-montaǏowych realizowanych w regionie jest wykonywana przez przedsiħbiorców z Pomorza. MajČc na uwadze skalħ wsparcia naleǏy siħ spodziewađ, iǏ liczba pracujČcych w budownictwie wzroƑnie. Przy obecnie juǏ obserwowanych brakach kadrowych prawdopodobny jest równieǏ wzrost popytu na usųugi szkoleniowe, które 11 hƩp://www.mapa.funduszestrukturalne.gov.pl 12 www.mrr.gov.pl 13 RPO Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013, UrzČd Marszaųkowski Województwa Pomorskiego Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 113 w stosunkowo krótkim czasie mogČ poprawiđ kwalifikacje osób zatrudnionych w sektorze (np. kursy operatorów maszyn budowlanych). Inwestycje w infrastrukturħ dotyczČ równieǏ dziaųania w sferze infrastruktury teleinformatycznej. Dotyczy to projektów realizowanych w ramach osi priorytetowej „Spoųeczeŷstwo wiedzy” o ųČcznej wartoƑci 82,6 mln euro, stymulujČcych bezpoƑrednio popyt na usųugi Sekcji I (transport, gospodarka magazynowa i ųČcznoƑđ). Ponad 1/5 Ƒrodków pomocowych zaprogramowanych w RPO 2007-2013 przeznaczono na rozwój i innowacje w sektorze MSP. Wsparcie realizowane w ramach tej osi priorytetowej bħdzie siħ koncentrowađ na przede wszystkim na sektorze usųug w tym w szczególnoƑci zwiČzanych z otoczeniem biznesu (sekcja K), edukacjČ (sekcja M) oraz transportem, gospodarkČ magazynowČ i ųČcznoƑciČ (sekcja I). RównieǏ te sekcje bħdČ beneficjentami projektów realizowanych w ramach osi priorytetowych Funkcje miejskie i metropolitalne, oraz turystyka i dziedzictwo kulturowe. WƑród pozostaųych beneficjentów naleǏy wymieniđ ochronħ zdrowia – sekcja N (oƑ priorytetowa: „Ochrona zdrowia i system ratownictwa”, jak równieǏ oƑ priorytetowa „Turystyka i dziedzictwo kulturowe”), czy teǏ energetykħ, (wytwarzanie i zaopatrywanie w energiħ elektrycznČ, gaz i wodħ). Bez wČtpienia programowane wsparcie bħdzie sprzyjađ wzrostowi konkurencyjnoƑci branǏ, do których jest kierowane. Jednak wpųyw na rynek pracy nie jest jednoznaczny. O ile wzrost zatrudnienia w sektorze budownictwa jest bezdyskusyjny, o tyle zmiany liczby pracujČcych w pozostaųych branǏach mogČ przyjmowađ róǏne kierunki. Dotyczy to w szczególnoƑci dziaųaŷ/projektów, których efektem bħdzie wzrost wydajnoƑci pracy, mogČcy w skrajnych przypadkach prowadziđ do redukcji zatrudnienia (zjawisko kreatywnej destrukcji i realokacji miejsc pracy opisane w trendzie „technologizacja”). Efektem napųywu funduszy europejskich jest obserwowany przyrost kadr zajmujČcych siħ ich obsųugČ. Dotyczy to kaǏdej niemal branǏy i dziaųalnoƑci – szkoleniowej, edukacyjnej, administracji, biznesu. PowstajČ nowe kierunki ksztaųcenia np. zarzČdzanie funduszami, jak i zawody : m.in. ewaluator, kontroler wydatkowania Ƒrodków unijnych. Trend ten widoczny jest takǏe w bankach – powstaųy komórki i dziaųy do obsųugi funduszy. WƑród grup zawodowych, na które trend bħdzie oddziaųywaų najmocniej, sČ przedstawiciele wųadz publicznych, urzħdnicy, kierownicy maųych przedsiħbiorstw, specjaliƑci szkolnictwa, rolnicy, leƑnicy i rybacy, pracownicy obsųugi biurowej, pracownicy obrotu pieniħǏnego i obsųugi klientów. Przyjħcie wspólnej waluty bħdzie oddziaųywađ horyzontalnie - na caųoƑđ gospodarki województwa. Siųa oddziaųywania, jak i czas w jakim ono nastČpi bħdzie zróǏnicowany. Zjawisko zaokrČglania cen to efekt, którego wystČpienia naleǏy siħ spodziewađ przede wszystkim w handlu detalicznym. Nieuczciwe przeliczenie cen moǏe równieǏ wystČpiđ w branǏy restauracyjnej, prowadzČc w skrajnym przypadku do redukcji popytu. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 114 Zmiany zwiČzane z obniǏeniem kosztów transakcyjnych bħdČ stanowiđ szanse dla maųych i Ƒrednich firm, zwiČzanČ z obniǏeniem kosztów eksploracji rynków zagranicznych. Niska aktywnoƑđ eksportowa tego typu przedsiħbiorstw wskazuje jako gųównych beneficjentów ugrupowania klastrowe, wspóųpracujČce z agencjami rzČdowymi/samorzČdami w zakresie wspólnej reprezentacji. ObniǏenie kosztów transakcyjnych to równieǏ zmiany dla sektora finansowego czerpiČcego do tej pory dochody ze sprzedaǏy instrumentów zabezpieczajČcych transakcje, jak i osiČgajČcych korzyƑci z wymiany walut (spread). Nasilenie obrotów handlowych z zagranicČ skoncentruje siħ na sektorze przetwórstwa przemysųowego. To jego produkty stanowiČ przede wszystkim przedmiot wymiany z zagranicČ. Wzrost stabilnoƑci makroekonomicznej Polski moǏe przyczyniđ siħ do wzrostu zainteresowania inwestorów z zagranicy lokowaniem dziaųalnoƑci gospodarczej na terenie województwa. PatrzČc przez pryzmat czynników warunkujČcych atrakcyjnoƑđ inwestycyjnČ województwa zmiany bħdČ sprzyjađ lokowaniu dziaųalnoƑci usųugowej, bČdǍ teǏ zwiČzanej z dziedzinČ wysokich technologii. Z drugiej strony, bħdČca efektem inwestycji infrastrukturalnych, zdecydowana poprawa dostħpnoƑci transportowej moǏe zwiħkszyđ zainteresowanie lokowaniem dziaųalnoƑci przemysųowej. Nie istniejČ przesųanki pozwalajČce stwierdziđ, iǏ województwo pomorskie w specyficzny sposób zostanie dotkniħte otwarciem niemieckiego (i austriackiego) rynku pracy. Procent populacji deklarujČcej biernČ lub czynnČ znajomoƑđ niemieckiego jest w Pomorskiem tylko nieznacznie wyǏszy od Ƒredniej ogólnopolskiej. Skala wyjazdów w latach 2004-2006 nie powtórzy siħ. Liczba emigrantów przebywajČcych za granicČ zmniejszyųa siħ w okresie 20072008 r. o okoųo 60 tys.14 Wzrostowy trend migracyjny zatrzymaų siħ. Nawet jeƑli obecnie Republika Federalna Niemiec15 jest drugim po Wielkiej Brytanii krajem, najchħtniej wybieranym przez osoby wyjeǏdǏajČce czasowo z Polski, to wzrost wyjazdów jest maųo prawdopodobny. JeƑli wystČpi to nie bħdzie wynikiem zniesienia ograniczeŷ w zatrudnianiu cudzoziemców. Wydaje siħ bowiem, Ǐe wiħkszoƑđ osób, zdecydowanych na pracħ zarobkowČ w Niemczech zrealizowaųa swój zamiar. SpecjaliƑci tacy jak np. lekarze czy pielħgniarki sČ w Niemczech chħtnie zatrudniani od dųuǏszego czasu. W przypadku informatyków pewnČ przesųankħ stanowi fiasko programu uųatwieŷ wizowych realizowanego w 2001 r. (skorzystaųo z niego zaledwie okoųo 100 osób). Co do pracowników o niǏszych kwalifikacjach, wyjazdy osób zajmujČcych siħ opiekČ nad osobami starszymi czy teǏ zatrudnionych w sektorze budownictwa sČ mocno uzaleǏnione od moǏliwoƑci zatrudnienia w szarej strefie. Otwarcie rynku pracy wiČǏe siħ z wiħkszym naciskiem na legalizacjħ takiego zatrudnienia, a wiħc ze spadkiem popytu na takich pracowników (mniejsza atrakcyjnoƑđ kosztowa zatrudnienia legalnych pracowników). 14 Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004 – 2008, www.stat.gov.pl 15 W 2008 r. w kraju tym przebywaųo 490 tys. polskich emigrantów (22,2 proc. emigrantów ogóųem) Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 115 6.11 EURO 2012 Sektor budowlany Wydarzenie jakim jest organizacja Mistrzostw Europy w Piųce NoǏnej Euro 2012 w Gdaŷsku zaowocuje przede wszystkim rozbudowČ infrastruktury drogowej – drogi dojazdowe do stadionu, komunikacji miejskiej, budowČ samego stadionu, modernizacjČ infrastruktury budowlanej wokóų stadionu oraz powstaniem nowych inwestycji w zakresie hotelarstwa, gastronomii. NaleǏy jednak zaznaczyđ, iǏ organizacja mistrzostw peųni gųównie funkcjħ koordynacyjnČ – wyznaczenia pewnych priorytetów, gdyǏ gros inwestycji infrastrukturalnych bħdzie wynikiem przeznaczenia na nie unijnych funduszy strukturalnych. Dla sektora budowlanego zarówno inwestycje prywatne jak i publiczne zwiČzane z Euro peųniČ rolħ pewnego bufora w czasach spowolnienia gospodarczego i zmniejszonego popytu na nowe obiekty budowlane. Podtrzymanie koniunktury w tym sektorze moǏe pozytywnie wpųynČđ na pozycjħ konkurencyjnČ pomorskich firm budowlanych w czasach prosperity, gdyǏ nie bħdČ one musiaųy odbudowywađ swojego potencjaųu w zakresie realizacji zleceŷ z rynku, który Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 116 bħdzie w fazie wzrostowej (firmy pomorskie, nawet jeǏeli nie sČ gųównymi wykonawcami najwiħkszych inwestycji, to mogČ peųniđ rolħ podwykonawców). Zmiany wizerunku Gdaŷska i Pomorza Mistrzostwa w Piųce NoǏnej zaowocujČ promocjČ Gdaŷska i regionu zagranicČ, a przez to wzrostem zainteresowania – inwestorów, turystów – z UE ale i z innych paŷstw. Z gospodarczego punktu widzenia w tym kontekƑcie kluczowym wydaje siħ potencjalny wzrost atrakcyjnoƑci inwestycyjnej oraz ogólnego klimatu do prowadzenia dziaųalnoƑci gospodarczej w regionie. Oba te aspekty bħdČ wiČzaųy siħ z lepszČ rozpoznawalnoƑciČ regionu na arenie miħdzynarodowej oraz wzrostem zaufania do obywateli i instytucji regionu popartego sukcesem organizacyjnym w wielu wymiarach (komunikacja, bezpieczeŷstwo, etc.). W okresie po mistrzostwach moǏna spodziewađ siħ pozytywnych skutków zarówno w zakresie przyciČgania biznesu do regionu jak i umiħdzynarodowienia firm z Pomorza, a co za tym idzie zwiħkszania dostħpnoƑci do nowych rynków i potencjalnego wzrostu eksportu. Jednym z istotnych kanaųów dystrybucji korzyƑci wizerunkowych efektu mistrzostw powinien byđ sektor turystyki. Jednorazowe przyciČgniħcie duǏej liczby osób – nie tylko z krajów i regionów sČsiednich, ale i z dalszych miejsc globu – oraz pozostawienie dobrego wraǏenia z pobytu w regionie moǏe pozytywnie wpųynČđ na rozwój sektora turystycznego. Wzmocniony relacjami miħdzynarodowych Ƒrodków przekazu efekt ten bħdzie miaų charakter dųugofalowy i dotyczyų bħdzie zarówno osób, które bħdČ miaųy bezpoƑredniČ jak i poƑredniČ stycznoƑđ z Pomorzem. Wzrost kapitaųu spoųecznego i wsparcie startegii zbiorowych ObecnoƑđ duǏych obiektów architektonicznych, a takǏe atmosfera sukcesu wynikajČca z udanych dziaųaŷ wspólnych mogČ pozytywnie wpųynČđ na poziom kapitaųu spoųecznego w regionie – miħdzy innymi wzrost zaufania wykraczajČcego poza krČg najbliǏszej rodziny oraz wiħkszČ chħđ do podejmowania dziaųaŷ zarówno indywidualnych jak i grupowych. Wiara w sukces moǏe odblokowađ na poziomie spoųeczno-mentalnoƑciowym zdolnoƑđ do dziaųaŷ wspólnych. PoƑrednio powinno to mieđ swoje odzwierciedlenie we wzroƑcie aktywnoƑci ekonomicznej ludnoƑci oraz wiħkszej liczbie lepszej jakoƑci innowacji spoųecznych – np. w zakresie walki z wykluczeniem spoųecznym, ochronie zdrowia czy edukacji. JednoczeƑnie wskutek licznego bezpoƑredniego zaangaǏowania osób reprezentujČcych róǏne sektory (administracja samorzČdowa, izby lekarskie, Ƒrodowiska kibiców, biznes, etc.), które bħdČ przez caųy okres przygotowaŷ do mistrzostw dziaųaųy we wspólnym celu powinien powstađ niepisany kodeks dobrych praktyk w zakresie dziaųaŷ wspólnych. PoƑrednio efekt doƑwiadczeŷ wspóųpracy wielu Ƒrodowisk, które dziaųajČ w warunkach braku jednej posiadajČcej decydujČcy gųos jednostki, lecz majČcych wspólny cel moǏe doprowadziđ do przyspieszenia pozostaųych procesów odbywajČcych siħ na podobnych zasadach – chociaǏby metropolizacji trójmiasta. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 117 Wzrost kapitaųu ludzkiego Euro 2012 daje równieǏ szansħ rozwiniħcia wysoko-wyspecjalizowanych kompetencji i kwalifikacji w zakresie profesjonalnego zarzČdzania duǏymi obiektami i imprezami sportowymi. Zbudowanie tego typu kompetencji w regionie moǏe w przyszųoƑci pozwoliđ na eksport usųug z obu tych zakresów do innych regionów i paŷstw. UmiejħtnoƑđ prowadzenia duǏych projektów oraz europejski standard zarzČdzania obiektami mogČ byđ docenione na rynku miħdzynarodowym w przyszųoƑci. Potencjalne znaczenie dla struktury regionalnej gospodarki i rynku pracy Organizacja Piųkarskich Mistrzostw Europy jest wydarzeniem, które w szczególny sposób wpųynie na strukturħ gospodarki województwa. Charakter przedsiħwziħcia (zachodzČce w okreƑlonym czasie i miejscu zjawisko) pozwala na ocenħ jego nastħpstw w podziale na dwa okresy oddzielone datČ przeprowadzenia imprezy (2012 r.) oraz czas jej trwania. W okresie przygotowaŷ najsilniejsza interakcja zostanie zaobserwowana w sektorze budownictwa. WiħkszoƑđ nakųadów determinowanych przez EURO 2012 bħdzie dotyczyųo obszaru infrastruktury transportowej oraz sportowej. Realizacja wiħkszoƑci tego typu inwestycji powinna zostađ ukoŷczona w 2011 r. Jednak prace budowlane, szczególnie w przypadku inwestycji w infrastrukturħ obsųugi ruchu turystycznego finansowanych ze Ǎródeų prywatnych takich jak: obiekty hotelowe, pensjonaty, czy restauracje bħdČ kontynuowane równieǏ w 201216. Wtedy równieǏ naleǏy siħ spodziewađ zahamowania wzrostu liczby zatrudnionych w sektorze. Wzrost popytu na usųugi w branǏy budowlanej przeųoǏy siħ na caųy zatrudniajČcy okoųo 100 tys. osób klaster budownictwa. Inwestycje infrastrukturalne wytworzČ zapotrzebowanie na dziaųalnoƑđ zwiČzanČ z produkcjČ metalowych i drewnianych elementów konstrukcyjnych, i wyrobów stolarki budowlanej jak i na usųugi w zakresie projektowania i doradztwa technicznego, lecz równieǏ usųugi transportowe. IloƑciowo naleǏy siħ spodziewađ wzrostu popytu na górników i robotników budowlanych, kierowców i operatorów pojazdów, robotników pomocniczych w górnictwie, przemyƑle budownictwie i transporcie oraz pracowników obsųugi biurowej. W okresie okoųo dwóch tygodni trwania imprezy pewne jest maksymalne obciČǏenie infrastruktury hotelowej, restauracyjnej, komunikacyjnej i transportowej. Wzrost obrotów, przewozów bħdzie wymagaų sezonowego wzrostu zatrudnienia w przedsiħbiorstwach prowadzČcych dziaųalnoƑđ w wyǏej wymienionych branǏach. Przy ograniczonych zasobach regionu moǏna zakųadađ wystČpienie importu pracowników spoza województwa. Ze wzglħdu na okresowoƑđ prawdopodobny jest wzrost zatrudnienia w szarej strefie. Wzrost zapotrzebowania obejmie kelnerów, kucharzy, pracowników usųug osobistych (kosmetyczki, 16 Gospodarcze efekty organizacji Mistrzostw Europy w Piųce NoǏnej w 2012 roku, dla Gdaŷska, jako jednego z miast gospodarzy oraz regionu pomorskiego, IBnGR, 2007 r. Zjawiska oraz tendencje spoųeczne i gospodarcze 118 masaǏyƑci), sprzedawców. Organizacja okoųo-igrzyskowych imprez sportowych i rozrywkowych takǏe wywoųa popyt na obsųugħ tego typu imprez. BħdČ to osoby cechujČce siħ otwartoƑciČ, doskonaųČ znajomoƑciČ jħzyków obcych i umiejħtnoƑciami interpersonalnymi, znajdujČce czħsto zatrudnienie we wszelkiego rodzaju punktach informacji dla turystów. Inwestycje infrastrukturalne przyczyniČ siħ do poprawy relatywnie sųabej dostħpnoƑci transportowej regionu. Bħdzie to miaųo znaczenie zarówno dla wzrostu atrakcyjnoƑci województwa jak i dla przedsiħbiorców i odwiedzajČcych. Warunkiem optymalnego wykorzystania rozbudowanego zaplecza turystycznego bħdzie wykorzystanie zgromadzonego kapitaųu promocyjnego. Aby zminimalizowađ nieuchronny spadek popytu na usųugi branǏy hotelowo-restauracyjnej po 2014 r. konieczne jest wdroǏenie adekwatnej (uwzglħdniajČcej nowe uwarunkowania) strategii promocyjnej Gdaŷska i caųego regionu. Kluczowa w tym zakresie jest wiarygodna, rzetelna i ambitna strategia wykorzystania infrastruktury powstaųej dla celów organizacji Euro2012, szczególnie stadionu (duǏe imprezy sportowe, handlowowystawiennicze i koncertowo-kulturalne). 119 Bibliografia Literatura AktywnoƑđ ekonomiczna ludnoƑci Polski I kwartaų 2009, GUS, Warszawa. Albright R.E., Kappel T.A. (2003), „Roadmapping in the corporaƟon”, Research Technology Management. ATLAS ESPON (2006), Struktura terytorium Europy, ESPON. BČczek I. (2009), Pacjent z importu – zysk czy strata? W: Rynek zdrowia (maj 2009). Bell W. (1997), FoundaƟons of Futures Studies, vol 1. TransacƟon, New Brunswick. Bergelt K. (2000), „CharƟng the future: Motorola’s approach to technology planning”, Report of the 6th Annual Cambridge Technology Management Symposium, Cambridge. Berkhout F., HerƟn J. (2002): „Foresight Futures Scenarios: Developing and Applying a ParƟcipaƟve Strategic Planning Tool”, GMI newsleƩer. Bieliŷski M., (2008), Diagnoza sytuacji w sektorze elektroenergetycznym na przykųadzie Grupy ENERGA, Gdaŷsk. Birch D. (1991), The Market for Industrial and Oĸce Space in America: ProjecƟons for the 1990s, Conway Data Inc. Böhmer M. (red.), (2007) Prognos AG, Globalisierungsreport. Die internaƟonale Vernetzung der deutschen Industrie, Basel. BöhmerM. (red.) (2007). StudieDie Veränderung der europäischen Wertschöpfungsstrukturen im Zuge der Vollendung des europäischen Binnenmarktes und der EUErweiterungen, Bonn. Boni M. (red.) (2009), Polska 2030, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Balackova H., Brainstorming and CreaƟvity, from the Foresight Methodologies Text Book, Training Module 2. Brodzicki T., Tamowicz P., Tarkowski M. (2008), Struktura gospodarki Pomorza i jej zmiany w latach 2007–2015, IBnGR, Gdaŷsk. Buckingham M., CliŌon D. O. (2001), Now, discover your strengths, The Gallup OrganizaƟon. Bukowski M., Zawistowski J. (red.), Zmiana technologiczna na polskim rynku pracy, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i Polityki Spoųecznej. Buzan T. (2001), The Power of CreaƟve Intelligence, HarperCollins Publishers, New York. Buzek J. (2008), Wizja polskiej energetyki w Ƒwietle problemów Europy i _wiata, Seminarium Bezpieczeŷstwo Energetyczne w Województwie Pomorskim, Gdaŷsk. 120 Canton J. (2007), The extreme future, The top trends that will reshape the world in the next 20 years, Penguin Group. Carroll J, Ready, Set, Done: How to Innovate When Faster is the New Fast. Carroll J., 2004, What I Learned From Frogs in Texas: Saving Your Skin with Forward Thinking InnovaƟon, Oblio Press. Carroll J., Global Economic Trends. Which Way Forward? An Interview with Jim Carroll. Carroll J., High Velocity Leadership. InteracƟve, content-rich half and full-day sessions. Carroll J., What Comes Next? A Trends PerspecƟve for Our Future. Carroll J., Where’s the Growth?, Global InnovaƟon OpportuniƟes for the Long Term. Coates J. F., Mahaĸ e J. B., Hines A. (1998), 2025: Scenarios of US and Global Society reshaped by Science and Technology, Greensboro, Oakhill Press. Commission of the European CommuniƟes, (2008), Regions 2020 Demographic Challenges for European Regions, Brussels. Cripps F., Wolleb E, Ciīolilli A., Khurasee N., (2009) Regional challenges in the perspecƟve of 2020 – regional despariƟes and future challenges, A report to the Directorate-General for Regional Policy Unit ConcepƟon, forward studies, impact assessment. Background paper on globalizaƟon. Czapiŷski J., Panek T. (red.) (2007), Diagnoza 2007 - Warunki i jakoƑđ Ǐycia Polaków, Warszawa. D.L. Granatstein (2002), Case study on biococomb biomass gasificaƟon project zeltweg power staƟon, Austria, Natural Resources Canada/CANMET Energy Technology Centra. Deutsche Bank Research (2007), Germany 2020, New challenges for land on expediƟon. Dobosz M. (2009), To nie jest tak jak myƑlisz, w: Edukacja i Dialog, nr 02/2009, Warszawa. Dzierzgwa R., Sudak S. (2009), Rozwój regionalny w Polsce, Raport 2009, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. European Commission (2004), Key Competences for Lifelong Learning. A European Reference Framework, Brussels. European Commission (2008), Skill needs in Europe Focus on 2020, The European Centre for the Development of VocaƟonal Training, Thessaloniki. Fazlagiđ J., Schmidt M. (red.) (2009), Innowacyjne zarzČdzanie w polskiej oƑwiacie, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa. Foresight technologiczny podrħcznik Tom 1. Organizacja i metody (2007), Polska Agencja Rozwoju PrzedsiħbiorczoƑci, Warszawa. Foresight technologiczny podrħcznik Tom 2. Foresight technologiczny w praktyce (2007), Polska Agencja Rozwoju PrzedsiħbiorczoƑci, Warszawa. 121 Freeman C. (1978): World Futures: The Great Debate, MarƟn Robertson, London. Frey T. (2009), Fourteen Future Trends for Business in 2009 and Beyond - Global shiŌs will cause a new social order to emerge, DaVinci InsƟtute. Fukuyama F., w: S. Griĸths, 1999, PredicƟons: 30 great minus on the future, Oxford University Press. European Commission (2008), Future skill needs In Europe, medium-term forecast, synthesis report Oĸce for Oĸcial PublicaƟons of the European CommuniƟes, Luxembourg. Future Trends In PharmaceuƟcal Benefis (2004), NaƟonal Health Leadership Council MeeƟng, Las Vegas, Nevada. Georghiou L. (1996), The UK Technology Foresight Programme.” Futures, vol. 28(4). Gesano G., Heins F. (2009), Regional challenges in the perspecƟve of 2020 – regional despariƟes and future challenges, A report to the Directorate-General for Regional Policy Unit ConcepƟon, forward studies, impact assessment. Background paper on demographic challenge. Glenn Jerome C. and Gordon Theodore J. (1999) State of the Future—Challenges We Face at the Millenium, The Millenium Project, American Council for the United NaƟons University. Global employment trends (2009), InternaƟonal Labour OrganizaƟon, Geneva. Gospodarcze efekty organizacji Mistrzostw Europy w Piųce NoǏnej w 2012 roku dla Gdaŷska, jako jednego z miast gospodarzy oraz regionu pomorskiego, (2007), IBnGR, Warszawa. Grabowski M. (red.) (2007), Imigracja wykwalifikowanych pracowników do Polski, Niebieski Ksiħgi 2007, Nr 22, Polskie Forum Strategii Lizboŷskiej, Gdaŷsk. Greeuw S. (2000), Cloudy Crystal Balls: An Assessment of Recent European and Global Scenario Studies and Models. „Experts Corner Report: Prospects and Scenarios” 4 (Copenhagen: European Environment Agency). Gromada G., Matusiak M., Nowak M. (red.) (2006), Innowacje i przedsiħbiorczoƑđ dla przyszųoƑci, Stowarzyszenie Organizatorów OƑrodków Innowacji i PrzedsiħbiorczoƑci w Polsce, BódǍ, Poznaŷ, Warszawa, Wrocųaw. Gryzik A., Kuciŷski J., Matusiak K. (red.) (2009), Foresight nowoczesnej gospodarki, Polska Agencja Rozwoju PrzedsiħbiorczoƑci, Warszawa. GUS (2009), Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004 – 2008, Warszawa. Havas A. (2003), Policy challenges and opƟons for Central European Countries, ppt Technological InnovaƟon and GlobalisaƟon: ImplicaƟons for Intermediate Developed Countries. Identyfikacja potencjalnych klastrów na bazie analizy struktury gospodarki województwa pomorskiego (2008), IBnGR, Gdaŷsk. 122 Irvine J., MarƟn, B. (1984): Foresight in Science: Picking the Winners, London, Frances Pinter. Jakubiak L. (2009), Wybitni przedstawiciele handlowi w: Rynek zdrowia (marzec 2009). Jakubowska P., Kukliŷski A., uber P. (2008), Problemy przyszųoƑci regionów. W poszukiwaniu nowego paradygmatu, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Jasiŷski J. (2007), MyƑlenie perspektywiczne. Uwarunkowania badaŷ przyszųoƑci typu Foresight. Jungk R., Mullert N. (1987), Future Workshops: How to Create Desirable Futures, InsƟtute for Social InvenƟons, London. Kalinowski T. (2008), Stan obecny i scenariusze kierunków rozwoju gospodarki i rynku pracy w województwie pomorskim ze szczególnym uwzglħdnieniem otoczenia zewnħtrznego województwa, Gdaŷsk. Keenan M. i in. (2003), European Foresight Competence Mapping, Seville. Komisja Europejska (2007), Program Regionu Morza Baųtyckiego 2007-2013, Program w ramach celu Europejska Wspóųpraca Terytorialna oraz Europejskiego Instrumentu SČsiedztwa i Partnerstwa. KonkurencyjnoƑđ województwa pomorskiego (2009), Pomorskie Studia Regionalne, UrzČd Marszaųkowski Województwa Pomorskiego, Gdaŷsk. KPMG (2008), Migracja pracowników – szansa czy zagroǏenie, Warszawa. Krystek R. (2005) Ministerstwo Infrastruktury, Polityka Transportowa Paŷstwa na lata 2006 – 2025, Warszawa. Lasak G. (2008), Nowe trendy w turystyce uzdrowiskowej w Polsce i w Europie / Jedziemy do Wód. - nr 2-3. Linker S., w: S. Griĸths (1999), PredicƟons: 30 great minus on the future, Oxford University Press. Lyne J. (1992), McNamara R.: ‘If We Don’t Change Soon, We’re Going to Have to Change, Conway Data Inc. Lyne J., Venable T. (1991), IDRC in CincinnaƟ: Technology Theme Sparks Live-Wire World Congress, Conway Data Inc. Manpower (2008), Niedobór talentów na rynku pracy 2008 r., Raport ekspercki, Warszawa. McKinley C.(1994), The Next 40 Years: A Fabulous Future for FaciliƟes, Conway Data Inc. McKinley C., The Telcom Coup - SecƟon A, Conway Data Inc. McKinley C., The Telcom Coup - SecƟon B, Conway Data Inc. 123 Miles I., Keenan M., (2002), European FoundaƟon for the Improvement of Living and Working CondiƟons, Handbook of knowledge society foresight. Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyǏszego, (2005), Narodowy Program Foresight „Polska 2020”. Ministerstwo Infrastruktury (2008), Master Plan dla transportu kolejowego w Polsce do 2030 roku, Warszawa. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa WyǏszego (2007), Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015, Strategia rozwoju nauki w Polsce do 2015 roku, Warszawa. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, (2007), Program Operacyjny Kapitaų Ludzki, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013, Warszawa. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (2009), Sytuacja Gospodarcza Polski. Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015. Fundusze unijne. NaƟonal Intelligence Council (2008), Global Trends 2025: A Transformed World. NBP (2009), Raport na temat peųnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, Warszawa. Nowicki M. (red.) (2008) Pomorska Mapa Zawodów i UmiejħtnoƑci PrzyszųoƑci, Instytut Badaŷ nad GospodarkČ RynkowČ, Gdaŷsk. OECD (2006), Older workers. Living longer, working longer, Directorate for Employment, Labour and Social Aīairs, NewsleƩer Issue 2, Paris. OECD (2007), PISA 2006: Science Competencies for Tomorrow’s World”, Vol. 1. Oxford Analityca, Erst & Young (2007), Strategic Business Risk 2008 – the Top 10 Risks for Business, London. PlasƟcsEurope - Stowarzyszenie Producentów Tworzyw Sztucznych (2007) The World in 2030 Summary and IniƟal Industry Response, Brussels. PlasƟcsEurope - Stowarzyszenie Producentów Tworzyw Sztucznych (2007), Tworzywa Sztuczne – pomyƑl inaczej o energii. Barszcz M., KaliƑ H. (2009), Polityka energetyczna. ZagroǏenia dla polskiej gospodarki, Business Centre Club. Pomorska Izba Przemysųowo-Handlowa, (2004), Gdaŷsk – Kaliningrad. Wspólne doƑwiadczenia, Gdaŷsk. Pomorski PrzeglČd Gospodarczy nr 1/2008 „e-Pomorze”, Gdaŷsk. Pomorski PrzeglČd Gospodarczy nr 1/2009 „Pomorska energetyka”, Gdaŷsk. Pomorskie Obserwatorium Rynku Pracy nr V/2009 (2009), Instytut Badaŷ nad GospodarkČ RynkowČ, Gdaŷsk. R. Florida, CiƟes and the CreaƟve Class. 124 Raport o Kapitale Intelektualnym Polski (2008), Warszawa. Riley W. (2000), Before It’s Too Late, A Report to the NaƟon from the NaƟonal Commission on MathemaƟcs and Science Teaching for the 21st Century Secretary of EducaƟon U.S. Department of EducaƟon, Washington, DC. Römisch R. (2009), Regional challenges in the perspecƟve of 2020 – regional despariƟes and future challenges, A report to the Directorate-General for Regional Policy Unit ConcepƟon, forward studies, impact assessment. Background paper on energy. RPO Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013, UrzČd Marszaųkowski Województwa Pomorskiego. Ryzenko J., Badurska A., Kobierczyka A (2007). Projekt Foresight. Kierunki rozwoju systemów satelitarnych. Gųówne trendy., Polskie Biuro do Spraw Przestrzeni Kosmicznej, Warszawa. Sherden W.A. (1998), The Fortune Sellers: The Big Business of Buying and Selling PredicƟons, John Wiley, New York. Stata R. (1989), OrganizaƟonal learning—the key to management innovaƟon, Sloan Management Review. Talwar R. (2007), Thu future of China’s economy, The path to 2020 – OpportuniƟes, Challenges and UncertainƟes, a Survey and Report by Global Futures and Foresight and Fast Future – ExecuƟve Summary. May G. (1996), The Future is Ours, Foreseeing, Managing and CreaƟng the Future, AdamanƟne/Greenleaf. Toŋer A. (1997), Trzecia fala, PIW, Warszawa Tubielewicz A. (red.) (2008), Regionalna strategia rozwoju transportu w województwie pomorskim na lata 2007-2020, UrzČd Marszaųkowski Województwa Pomorskiego, Gdaŷsk. UrzČd Marszaųkowski Województwa Pomorskiego (2005), Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego, Gdaŷsk. UrzČd Marszaųkowski Województwa Pomorskiego, (2008), Raport z realizacji Strategii Rozwoju Województwa Pomorskiego w latach 2005-2007, Gdaŷsk. Van der Heijden A. (1996), Scenarios: The Art of Strategic ConversaƟon Chichester. Vanacht M. (2006), Six Megatrends in Agriculture, Abstract of conference proceeding, Visions for Animal Agriculture and the Environment, Kansas City. Vodopivec M., Dolenc P. (2008), Live Longer, Work Longer: Making It Happen in the Labor Market, Discussion paper no. 0803, Social ProtecƟon and Labor, World Bank. WČdoųowska B. (2009), Informator gospodarki morskiej 2009/2010, PROMARE, Gdynia. 125 Wojnicka E., Klimczak P., Wojnicka M., DČbkowski J., Podsiadųa W., (2006), Perspektywy rozwoju maųych i Ƒrednich przedsiħbiorstw wysokich technologii w Polsce do 2020 roku, Polska Agencja Rozwoju PrzedsiħbiorczoƑci, Warszawa. Strony internetowe www.cedefop.europa.eu www.dbresearch.com www.dni.gov www.ideo.com www.ec.europa.eu www.ed.gov www.epi.org www.epp.eurostat.ec.europa.eu www.eurofound.europa.eu www.euromap.org www.europa.eu www.ey.com.pl www.futurist.com www.gallup.com www.ilo.org www.jimcarroll.com www.kpmg.pl www.mapa.funduszestrukturalne.gov.pl www.mckinsey.pl www.mg.gov.pl www.mpips.gov.pl www.mrr.gov.pl www.nbch.org www.nyatep.org www.oecd.org www.oup.com 126 www.oxan.com www.plasƟcseurope.org www.psz.praca.gov.pl www.scienƟficupdate.co.uk www.stat.gov.pl www.thetalentjungle.com www.worldbank.org Prezentacje Gordon O., (2007) “FORESIGHT”, Methodology, examples and possibiliƟes of realizaƟon in the Pomerania Region, Gdansk. Hofmann J., Rollwagen I., Schneider S. (2007), Deutsch Bank Reserch, Deutschland im Jahr 2020. Jasiŷski A. (2007), Procesy innowacji i transferu techniki: Polskie bolČczki, Opracowanie w ramach przedsiħwziħcia „Narodowy Program Foresight”, Warszawa. kováts F. (2007) Technology foresight programme in Hungary, Warszawa. Kuciŷski J. (2007), Narodowy Program Foresight Polska 2020, Gdaŷsk. Mazurkiewicz A. (2007), Panel Pola Badawczego „ZrównowaǏony Rozwój Polski”, Warszawa. Posiedzenie Panelu Gųównego, Narodowego Programu Foresight „POLSKA 2020” (2007), Warszawa. Rollwagen I., Analyst S., Deutsche Bank Research (2007), ZukünŌige QualifikaƟonsanforderungen und BildungslandschaŌen Trends und Herausforderungen für Individuen und InsƟtuƟonen. Szewczyk R. (2007) Projekt FORESIGHT Mazovia, Regionalny foresight technologiczny dla Mazowsza Talwar R. (2007) Venturing into New Territory Talwar R. (2007), Addressing Emerging Market OpportuniƟes TrzČski L., Czaplicka K., Bondaruk J. Foresight regionalny Priorytetowe technologie dla zrównowaǏonego rozwoju województwa ƑlČskiego.
