praca magisterska

BiografiaBaruch
Spinoza (1632-1677) urodził się w Amsterdamie. Pochodził z rodziny żydowskiej,
która pod koniec XVI w. wyemigrowała z Portugalii do Holandii, i w żydowskiej szkole
się wykształcił. Był wła¶ciwie samoukiem, ale gruntownie nauczył się matematyki i
fizyki. Znał Talmud, kabalistykę, nauczył się wielu języków: oprócz hebrajskiego
władał łacin±, hiszpańskim, francuskim i włoskim. Duż± rolę w życiu Spinozy
odegrała przyjaĽń z lekarzem i uczonym Franciszkiem Van den Ende, który
zaznajomił Spinozę z twórczo¶ci± Giordana Bruna i Kartezjusza. W 1656 roku
Spinoza został wyklęty z gminy żydowskiej i przyj±ł łacińskie imię Benedykt. Miał
wtedy 22 lata. Zerwanie ze współwyznawcami dokonało się w dramatycznych
okoliczno¶ciach. Próbowano Spinozę przekupić, by tylko pokazywał się w ¶wi±tyni.
Gdy tę propozycję odrzucił, obłożono go tzw. wielk± kl±tw±, a przywódcy gminy
domagali się od władz wyroku banicyjnego na heretyka. Te starania nie przyniosły
oficjalnego rezultatu, ale Spinoza opu¶cił Amsterdam. Powodem wyklęcia były
niezgodne z ortodoksj± pogl±dy Spinozy i w konsekwencji oskarżenie o herezję. W
owych czasach taka oficjalna bezwyznaniowo¶ć ( filozof nie przyj±ł żadnej innej
religii) oznaczała skazanie na samotno¶ć. Spinoza był człowiekiem niezwykle
skromnym i zrównoważonym. Kl±twę przyj±ł spokojnie i z godno¶ci± Tylko w kołach
uczonych, z którymi korespondował, cieszył się uznaniem i szacunkiem. Na co dzień
zjednywał sobie sympatię otoczenia sw± skromno¶ci± i uprzejmo¶ci±. W 1659 osiadł
na stałe w Hadze i po¶więcił się dwóm zajęciom - filozofii i produkowaniu soczewek bowiem takiego rzemiosła nauczył się w młodo¶ci. (był podobno wielkim mistrzem w
tym fachu), gdyż nie chciał być ciężarem dla swych bogatych przyjaciół, którzy chcieli
go go¶cić za darmo; wolał się utrzymywać sam. Bardzo intensywnie pracował
naukowo. Skromno¶ć podkre¶lał ubogim strojem i prostym odżywianiem. Rzadko
wychodził z domu, ale nie był odludkiem. Służył każdemu rad±, o ile o takow± został
poproszony. A chcieli go poznać i filozofowie, i politycy, np. ksi±żę Kondeusz,
dowódca wojsk francuskich w czasie inwazji na Holandię w 1672 r. I jemu nie
odmówił spotkania, co naraziło go na pos±dzenie o współpracę z agresorem (ich
rozmowa prawdopodobnie nie doszła do skutku). Za życia Spinoza opublikował tylko
dwa dzieła, z których jedno było streszczeniem filozofii Kartezjusza. Drugie, Traktat
teologiczno - -polityczny, trafiło na indeks ksi±g zakazanych, ale przyniosło autorowi
także dobr± sławę i nawet zaproponowano mu objęcie katedry filozofii w
Heidelbergu. Propozycja opatrzona była zastrzeżeniem, że filozof nie będzie w
swych wykładach występował przeciw religii. Spinoza propozycję odrzucił, do końca
życia szlifował soczewki, prowadził korespondencję z przyjaciółmi i pisał dzieła, które
wydano po jego ¶mierci. Zmarł na gruĽlicę, na któr± był szczególnie podatny z racji
swego rzemiosła. Mówi się o nim, że chyba nie było drugiego takiego filozofa,
którego życie stałoby w większej harmonii z głoszonymi pogl±dami.Pogl±dyFilozofia
Spinozy jest jednym z pierwszych wielkich systemów w my¶li nowożytnej. Spinoza
był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli racjonalizmu. Jego główne dzieło to
Etyka w porz±dku geometrycznym dowiedziona. Zgodnie z tytułem metoda wykładu
na¶laduje matematyczn± ¶cisło¶ć. Spinoza rozpoczyna od szeregu definicji i
aksjomatów, a potem opieraj±c się na nich buduje twierdzenia. Każdemu twierdzeniu
towarzyszy dowód - wykazuj±cy, że broniona teza wynika z aksjomatów lub
twierdzeń poprzednio dowiedzionych. Zdaniem Spinozy ludzka wiedza może
pochodzić z czterech Ľródeł. Pierwsze z nich to wiadomo¶ci zasłyszane lub
przeczytane. Drugie Ľródło to do¶wiadczenie. Oba te Ľródła dostarczaj± zdaniem
filozofa wiedzy fałszywej. Informacje przejmowane bezkrytycznie, podparte moc±
czyjego¶ autorytetu, mog± utrwalać błędne przekonania, za¶ do¶wiadczenie opiera
się na chwiejnym ¶wiadectwie zmysłów. Trzecim Ľródłem jest rozumowanie,
polegaj±ce na wywodzeniu przyczyny ze skutku lub wnioskowaniu o szczegółach z
prawa ogólnego. Przykładem takiego zastosowania rozumu jest geometria Euklidesa.
Czwarte Ľródło, według Spinozy najbardziej godne zaufania, to intuicja. Przez intuicję
Spinoza rozumie jednak poznanie rzeczy przez sam± jej istotę lub przez znajomo¶ć
najbliższej przyczyny. Spinozjańska intuicja bliska jest kryteriom prawdziwo¶ci
przyjmowanym przez Kartezjusza. Autor Etyki powiada, że intuicja to proste i
wyraĽne pojęcie umysłu, takie, że nie podobna w±tpić w to, co w ten sposób
poznajemy. Jednocze¶nie należy zaznaczyć, że Spinoza nie odrzucał całkowicie
do¶wiadczenia. Jakkolwiek nie można oprzeć na nim wiedzy, to do¶wiadczenie
poucza nas o bardzo istotnym jej elemencie a mianowicie o istnieniu rzeczy, których
wiedza dotyczy. Tak okre¶lone Ľródła wiedzy staj± się podstaw± do krytyki
objawienia. Spinoza podj±ł próbę stworzenia własnego, rozumowego opisu ¶wiata,
opieraj±c się przy tym na trzecim i czwartym Ľródle wiedzy. Jego system
prawdopodobnie był jedn± z inspiracji wyst±pienia Hegla, można też w nim
upatrywać antycypacji niektórych my¶li o¶wiecenia. W dziełach Spinozy można
znaleĽć wiele argumentów przemawiaj±cych za wyzwoleniem od autorytetów i
laicyzacj± my¶lenia.Substancja-BógSubstancj± nazywa Spinoza byt samoistny, taki,
którego pojęcie nie wymaga pojęcia żadnej innej rzeczy. Stwierdza też, że dwie
substancje, które maj± różne atrybuty, nie maj± ze sob± nic wspólnego. Je¶li za¶ nie
maj± ze sob± nic wspólnego, to jedna nie może być przyczyn± drugiej. Boga Spinoza
okre¶la jako substancję o nieskończonej liczbie atrybutów. Tym samym okazuje się,
że istnieje tylko jedna substancja - i jest ni± Bóg. W dodatku owa substancja-Bóg jest
przyczyn± samej siebie, oprócz niej nic nie istnieje. Utożsamienie Boga z substancj±
na dobr± sprawę uniemożliwia postawienie pytania o stworzenie ¶wiata. Bógsubstancja istniał od zawsze i jest przyczyn± samego siebie, nie za¶ innej
substancji.Atrybuty substancjiOczywi¶cie natychmiast pojawia się pytanie o wielo¶ć
rzeczy w ¶wiecie i ich stosunek do jedynej substancji. Po pierwsze Spinoza
stwierdza, że z nieskończonej liczby atrybutów Boga znamy tylko dwa - my¶lenie i
rozci±gło¶ć. Spinozjańskie atrybuty odpowiadaj± więc dwóm rodzajom substancji u
Kartezjusza. Spinoza twierdzi, że cokolwiek istnieje, jest w Bogu i nic bez Boga nie
może ani istnieć, ani być pojęte. Na co dzień spotykamy się z modyfikacjami
atrybutów substancji - s± nimi każde ciało i każda my¶l. Substancja Spinozy jest
niepodzielna, modyfikacje substancji nie s± jej kawałkami, czę¶ciami w znaczeniu
tradycyjnym.Rozci±gło¶ćRozci±gło¶ć jest u Spinozy jednym z nieskończenie wielu
atrybutów substancji, jednocze¶nie jest to jeden z dwóch atrybutów dostępnych
ludzkiemu poznaniu. Suma materialnych (rozci±głych) rzeczy w ¶wiecie nie jest
jednak cało¶ci± substancji. Relacja między czę¶ci± i cało¶ci± jest tutaj bardzo
subtelna, bowiem Bóg-substancja nie tylko posiada nieskończon± liczbę atrybutów,
ale w dodatku - ponieważ – ponieważ Bóg nie może być przez nic
ograniczany – sam atrybut rozci±gło¶ci jest nieograniczony.My¶lenieDrugi z
dostępnych człowiekowi atrybutów substancji to my¶lenie. Jeden z aksjomatów Etyki
Spinozy brzmi: człowiek my¶li. Tym samym atrybut my¶lenia zostaje zlokalizowany w
człowieku. Mimo to Spinoza stwierdza, że między atrybutem rozci±gło¶ci a atrybutem
my¶lenia zachodzi nie tylko doskonała zgodno¶ć, ale wręcz identyczno¶ć - s± to po
prostu dwa aspekty ujmowania tej samej, jedynej substancji. Każdej modyfikacji
atrybutu rozci±gło¶ci (każdemu ciału, każdej rzeczy) odpowiada jaka¶ modyfikacja
atrybutu my¶lenia - idea, pojęcie, my¶l. Szczególne miejsce w systemie Spinozy
zajmuje człowiek. Duszę nazywa Spinoza ide± ciała. O ile każdej rzeczy odpowiada
jej idea, to człowiek może posiadać ideę idei, czyli ideę duszy. Na tym polega
my¶lenie i samo¶wiadomo¶ć. Spinoza stwierdza ponadto, że ludzka dusza jest
czę¶ci± nieskończonego rozumu Boga. Idea duszy, jak wszystkie idee jest wieczna, i
tylko w tym sensie można mówić o nie¶miertelno¶ci duszy.Pewn± trudno¶ć
interpretacyjn± sprawia wyrażone explicite przekonanie Spinozy, że ciało nie może
ograniczać my¶li, a my¶l ciała. Choć Spinoza pisze o ¶wiadomo¶ci, to trudno w
atrybucie my¶lenia wskazać zasadę organizuj±c± ów porz±dek analogicznie do
sposobu, w jaki atrybut rozci±gło¶ci obejmuje wszystkie jednostkowe
ciała.Konieczno¶ćIstnienie Boga, czyli najdoskonalszej, rzeczywistej, jedynej
substancji, jest konieczne. Je¶li jest konieczne, to znaczy, że nie jest przypadkowe.
Bóg istnieje z konieczno¶ci i w ten sam sposób działa. Powoduje to dwie ważne
konsekwencje: po pierwsze, je¶li boskie działanie jest konieczne, to znaczy, że Bóg
nie działa z wolno¶ci. Po drugie - wszystko, cokolwiek się dzieje, wszelkie zmiany s±
konieczne. Jest to radykalny determinizm, obejmuj±cy zarówno atrybut rozci±gło¶ci,
jak i atrybut my¶lenia. Wszystkie oddziaływania fizyczne spięte s± bezwzględn±
konieczno¶ci± powi±zań przyczynowo-skutkowych. Trudno sobie wyobrazić, jak
podobna konieczno¶ć miałaby wygl±dać w atrybucie my¶lenia. Można stworzyć
inuicyjne tło dla takiego stwierdzenia mówi±c, że wszystkie nasze my¶li powi±zane
s± łańcuchem logicznych implikacji (wynikania) lub asocjacji (skojarzeń). Sam
Spinoza jednak nie opisał owej konieczno¶ci w sposób konkretny i obrazowy.Teoria
afektówAfektem nazywa Spinoza pobudzenie ciała, które wpływa dodatnio lub
ujemnie na moc tegoż ciała, oraz ideę tego pobudzenia. Innymi słowy afekt to
doznanie zmysłowe i jego ¶wiadomo¶ć - rozpatrywane równolegle aspekty tego
samego wydarzenia, odpowiednio w atrybucie rozci±gło¶ci i my¶lenia. W całej teorii
afektów ważne jest odróżnienie przyczyn i idei adekwatnych od nieadekwatnych.
Otóż przyczyna (i odpowiadaj±ca jej idea) adekwatna to taka, której skutek może być
jasno i wyraĽnie poznany. Nieadekwatna za¶ to taka, której skutku nie można
zrozumieć odwołuj±c się wył±cznie do tej przyczyny. Człowiek działaj±c staje się
przyczyn± adekwatn±, a w wypadku, gdy jest tylko czę¶ciow± przyczyn±
zachodz±cych w nim stanów lub zewnętrznych wydarzeń, staje się przyczyn±
nieadekwatn±” – jest bierny.Zdaniem Spinozy zarówno ciało nie może
zdeterminować duszy do my¶lenia, jak i my¶l nie ma żadnego wpływu na ciało. Tym,
co determinuje duszę do my¶lenia jest Bóg pojmowany w swym atrybucie my¶lenia,
podobnie sprawa wygl±da z ciałem i rozci±gło¶ci±. Aktywno¶ć duszy zależy od
znajomo¶ci idei adekwatnych, czyli na dobr± sprawę - znajomo¶ci przyczyn. Znaczn±
czę¶ć swej Etyki po¶więcił Spinoza opisowi afektów wła¶nie w kategorii przyczyn.
Opisał w ten sposób wła¶ciwie wszystkie ludzkie uczucia i stany. Np. miło¶ć jest to
rado¶ć poł±czona z ide± przyczyny zewnętrznej, obawa to rodzaj nietrwałego
smutku, pochodz±cego od idei rzeczy czy zdarzenia przyszłego lub przeszłego, co
do wyniku którego mamy w±tpliwo¶ci. Rozpacz to smutek powstały z idei rzeczy
przyszłej lub przeszłej, gdy znikła przyczyna w±tpienia o niej. Po przedstawieniu
obszernego opisu afektów Spinoza przystępuje do sformułowania zaleceń i
wskazówek dotycz±cych ludzkiego życia, a znajduj±cych uzasadnienie w
metafizycznej strukturze ¶wiata. Oto Spinoza nazywa afekty ideami mętnymi. O ile
człowiek im podlega, jest zniewolony. Rozumne życie (które jest tym samym życiem
aktywnym) polega na kierowaniu się ideami jasnymi. Ostatecznie można stwierdzić,
że sama wiedza o Ľródłach i sile afektów, zrozumienie mechanizmów i sposobu, w
jaki afekty determinuj± my¶lenie, pozwala na wyzwolenie się z ich mocy. Je¶li
bowiem rozumiemy nasz± sytuację, pragnienia nasze kieruj± się ku temu, co
konieczne - staj± się zgodne z konieczno¶ci± przyrody. Tym samym życie rozumne
okazuje się jednak życiem pozbawionym wszelkich emocji.Najważniejsz± pobudk±
działania ludzi jest poż±danie, dotycz±ce przede wszystkim zachowania istnienia czyli życia. Za¶ wła¶ciwe życie znajduje swój cel w wiedzy o Bogu. Na tej drodze
najbardziej pomocni s± inni ludzie wiod±cy rozumne życie. Takie rozumowanie
pozwala Spinozie stwierdzić: Człowiek człowiekowi jest Bogiem.Wolno¶ćWiedza o
ludzkich afektach pozwala na uwolnienie się od ich mocy. Przeciwstawne afekty
znosz± się, więc kto¶, kto wie, że złożone uczucia i stany s± wynikiem nawarstwiania
się prostszych, będzie mógł pewnych uczuć w ogóle do siebie nie dopuszczać.
Faktycznie etyka Spinozy nosi pewien rys stoicyzmu - je¶li założyć, że wynikiem
przej¶cia drogi proponowanej przez Spinozę jest wolny od afektów mędrzec. W
systemie Spinozy najwyższe warto¶ci osadzone s± w ¶wiecie intelektualnym,
jednocze¶nie okazuje się, że to człowiek jest twórc± warto¶ci. Mędrzec, oczyszczaj±c
swoje człowieczeństwo z wszelkich naleciało¶ci emocjonalnych, znajduje nagrodę w
postaci doskonałego spokoju. ¦wiat materialny potrzebny jest tylko o tyle, o ile
pomaga utrzymać przy życiu ciało. Wyzwolenie od afektów, a tym samym od wpływu
tego, co zewnętrzne, odkrywa przed człowiekiem wolno¶ć w ¶wiecie my¶lenia.
Spinoza wspomina nawet o zjednoczeniu z Bogiem. Zjednoczenie to jednak nie ma
charakteru mistycznego - polega na takim zorganizowaniu my¶lenia, by
funkcjonowały w nim jedynie idee adekwatne, a to oznacza, że człowiek ma
występować jako przyczyna adekwatna. Wówczas ludzka aktywno¶ć nie znajduje
ograniczeń w przyrodniczym determinizmie, jakkolwiek bowiem ludzkie działania
pozostaj± konieczne, to jest to ta sama konieczno¶ć, o której można mówić w
odniesieniu do Boga. Należy tu przypomnieć, że u Spinozy to człowiek my¶li, choć
my¶lenie jest jednym z atrybutów Boga.