uchodźcy drugiej wojny światowej i polscy żołnierze

UCHODÊCY DRUGIEJ WOJNY ÚWIATOWEJ I POLSCY
ÝOÙNIERZE INTERNOWANI W LITWIE (1939 09–1940)
dr. Gintautas Surgailis
W wyniku zmowy Moùotowa – Ribentropa, 1 wrzeúnia 1939 r., gdy
Niemcy napali na Polskæ, rozpoczeùa siæ Druga Wojna Úwiatowa. Chociaý
Litwa ogùosiùa neutralnoúã i odrzuciùa propozycjæ Niemców zabraã z
powrotem okupowanà przez Polskæ w 1920 roku historycznà stolicæ Wilno
za pomocà broni, i w ten sposób uniknæùa bezpoúredniego udziaùu w
dziaùaniach wojennych, skutki rozpoczætej wojny dotknæùy Litwæ juý od
pierwszych dni. Gdy na Polskæ 17 wrzeúnia napadù Zwiàzek Radziecki,
juý nastæpnego dnia, tzn. 18 wrzeúnia, do Litwy zaczæli biec polscy ýoùnierze
oraz mieszkañce cywilni. Ýoùnierze polscy byli internowani, rozbrojeni i
zamykani do obozów internowanych. W ten sposób Litwa postæpowaùa
kierujàc siæ wymaganiami konwencji miædzynarodowych.
27 paêdziernika 1939 r., po zwróceniu Wilna Litwie przez Zwiàzek
radziecki w rezultacie „Umowy o przekazaniu Wilna i Wileñszczyzny Litwie i pomocy miædzy Litwà a Zwiàzkiem Radzieckim“ pomiædzy Litwà a
Zwiàzkiem Radzieckim z 10 paêdziernika 1939 r., Litwie dostali siæ równieý
mieszkañcy cofniæte od frontu z innych rejonów byùej Polski.
Po skoñczeniu dziaùañ wojennych na terytorium byùej Polski, Litwa
zderzyùa siæ z problemem zesùañców do Litwy. Niemcy, jak i Zwiàzek Radziecki, zaczæli zsyùaã ludzi niepoýàdanych do Litwy. Z Niemców byli
zsyùani gùównie ýydzi. Do Litwy ich zostaùo zesùanych 1799. Ze Zwiàzku
Radzieckiego do Litwy zostaùo zesùanych okoùo 3 tys. ludzi.
Znajdujàce siæ na Litwie ponad 26 tys. uchodêców byùy administrowane zgodnie z wymaganiami prawa miædzynarodowego, a takýe specjalnie przyjætymi w Litwie „Ustawà o obchodzeniu siæ z uchodêcami wojennymi“ i innymi aktami prawnymi. Dla administrowania uchodêców zostaù
zaùoýony komisariat administracji uchodêców wojennych.
Aby móc kontrolowaã tak wielkà i nie zawsze przychylnie ustosunkowanà do Litwy masæ uchodêców, konieczne byùy doúã radykalne úrodki
(od grzywn do zesùania z kraju i umieszczenia w obozie koncentracyjnym), jednak te czynnoúci nie przekraczaùy ogólnie przyjætych miædzynarodowych norm prawnych, i ýadna z organizacji miædzynarodowych nie
miaùa zastrzeýeñ do administracji litewskiej z tego powodu.
263
Ogromna liczba uchodêców wywoùaùa sporo problemów socjalnych i
ekonomicznych, dlatego rzàd litewski doùoýyù wszelkich starañ aby conajmniej czæúã przybyùych uchodêców wyjechaùa do innych krajów. Rzàd litewski szukaù moýliwoúci aby choã czæúã przybyùych uciekinierów przyjæùy
Stany Zjednoczone, Argentyna, Skandynawskie i niektóre inne kraje,
lecz one, motywujàc zatrudnieniami wewnætrznymi, lub tym, ýe juý majà
u siebie uchodêców, nie úpieszyùy siæ ich przyjàã. Udaùo siæ umówiã tylko
z Niemcami i ZSRR, aby pozwoliùy chætnym powróciã do terytoriów byùej
Polski przez nie obecnie rzàdzonych. W wyniku ostatecznym z Litwy do
Niemiec wyjechaùy 2584 osoby, do Zwiàzku Radzieckiego - 780. Do innych krajów – tylko jednostki.
Wiækszoúã przybyùych do Litwy uchodêców nie miaùo ýadnych úrodków
do ýycia, dlatego pomocy im udzielaù litewski Czerwony Krzyý, róýne
miædzynarodowe i litewskie organizacje pomocy, rzàd litewski. Z zagranicznych organizacji pomocy naleýy wyróýniã miædzynarodowy Czerwony
Krzyý, „American Jewish Joint distribution Committee“, „Amerykañski
Komitet Hoowera“, brytyjski „Komitet Lorda Moina (Moyn)“, brytyjski
„Fundusz opieki nad dzieãmi“ i inne. Jednorazowe lub mniejsze daniny
byùy przysyùane z róýnych organizacji, litewskich przedsiæbiorstw i urzædów,
mieszkañców Litwy i innych krajów. W wyniku starañ zaùoýonych komitetów pomocy uciekinierom, byùy zaùoýone tymczasowe hotele, stoùówki,
dbano o inne potrzeby. W caùoúci na pomoc uchodêcom na Litwie i za
granicà byùo zùoýono ponad 7,2 mln. litów ofiar. I chociaý uciekinierzy
byùy stosunkowo obficie wspierane przez miædzynarodowe organizacje pomocy, 34,84 proc. tej sumy, czyli ponad 2,5 mln. Lt, byùy úrodki z budýetu
wyznaczone przez rzàd litewski.
Oferowane i wyznaczone przez rzàd litewski pieniàdze byùy przeznaczane nie tylko na karmienie i zakwaterowywanie uchodêców, ale
równieý na ich ubieranie i inne potrzeby sanitarne, medyczne oraz kulturalne.
Choã rzàd litewski staraù siæ stworzyã moýliwie najlepsze warunki
uchodêcom, czæúã uchodêców i ýoùnierzy uciekùy z obozów internowanych, wierzàc sùuchom o szybkim odtworzeniu wielkiej Polski i dàýàc do
utrzymania Wilna w przyszùym pañstwie, Litwæ mieli za pañstwo nieprzyjazne do tego celu i wùàczyli siæ do dziaùalnoúci przeciwlitewskiej. Zakùadano
tajne kóùka, organizacje, zaczæùa siæ agitacja i propaganda przeciwlitewska. Jednak w styczniu 1940 r., po likwidowaniu przez litewskà sùuýbæ
264
bezpieczeñstwa kilka polskich organizacji podziemnych, dziaùalnoúã ta
bardzo osùabùa. Takie dziaùania rzàdu litewskiego byùy poparte przez
wspoùeczñstwo miædzynarodowe, a miædzy nimi, nawet przez rzàd Polski
znajdujàcy siæ w emigracji.
Ogromna koncentracja uchodêców w Wilnie i Wileñszcyênie stwarzaùa wiele problemów administracji litewskiej, dlatego od wiosny 1940 r.
uchodêców zaczæto przenosiã do innych miejsc Litwy. Zaùoýono obozy
uciekinierów w m. Rokiszkis, Ýagare, Waitkuszkis i innych. Jednak prace
przenoszenia zostaùy zakùócone przez radzieckà okupacjæ Litwy.
Po okupacji Litwy przez Zwiàzek Radziecki, organizacje pomocy
odmówiùy nadsyùania pomocy uchodêcom. Pomoc byùa pomniejszana, a w
koñcu 1940 r. pomocy zaprzestano wcale. Wszystkim uchodêcom byùo
zaproponowano przyjàã obywatelstwo sowietskie i znaleêã pracæ. Ci co
odmówili, oraz ci, co stosujàc terminologiæ sowietskà, byùy klasifikowane
jako „elementy kontrrewolucyjne”, byùy aresztowane i zamykane do wiæzienia, obozów koncentracyjnych oraz zsyùane do gùæbi Zwiàzku Radzieckiego. Takich osób byùo ponad dwa tysiàce.
Pierwsi ýoùnierze polscy litewsko-polskà liniæ demarkacyjnà przeszùy
18 wrzeúnia 1939 r. o godz. 12. Od tego czasu rozpoczàù siæ ich bieg masowy do Litwy. Byùo internowanych niemal 13 tys. przeszùych granicæ litewskà ýoùnierzy polskich. Dla nich byùo zaùoýono 7 obozów internowanych, a dla administrowania zaùoýono sztab obozów internowanych.
Internowanych na Litwie trzymano i obchodzono siæ z nimi tak, jak
przewidziano w IV i V Konwencjach Haskich z 1907 r., Genewskiej Konwencji o rannych i niewolnikach z 27 lipca 1929 r. oraz kierujàc siæ doúwiadczeniem praktyki miædzynarodowej.
Internowani ýoùnierze w obozach byùy zaopatrzone i karmione tak
samo jak i ýoùnierze armii litewskiej. One byùy caùkowicie utrzymywane
przez pañstwo Litwy. Porzàdek mieszkania w obozach internowanych byù
ustalony „Statutem porzàdku obozu ýoùnierzy internowanych” i „Przepisami porzàdku wewnætrznego obozów internowanych”. Za naruszenia byùo
karano zgodnie z „Ustawà o sàdzeniu i karaniu internowanych”.
Dla internowanych w obozach stworzono odpowiednie warunki sanitarne i higieniczne, oni mogli widzieã siæ z krewnymi, byùy wypuszczane
na urlopy, stworzono warunki na wykonywanie obrzædów religijnych, uczestniczenie w imprezach twórczoúci amatorskiej, czytanie prasy, sùuchanie radia, utrzymywanie korespondencji z krewnymi.
265
Jednak zachowanie internowanych nie byùo odpowiednie do stworzonych im warunków. Najpierw rozpoczæùy siæ konflikty pomiædzy internowanych polaków a ukraiñców, dlatego ostatnich trzeba byùo zakwaterowaã w odræbnym obozie. Potem w niektórych obozach, gdzie byùy zakwaterowani oficerowie i szeregowi, równieý rozpoczæùy siæ konflikty, poniewaý oficerowie zaczæùy uniýaã szeregowych, zmuszaã do wykonywania
prac za nich i tp. W obozie internowanych Rokiszkisa doszùo do otwartej
sprzeczki pomiædzy oficerów a szeregowych, dlatego oficerów trzeba byùo
oddzieliã od szeregowych i zakwaterowaã w odræbnych obozach. Internowani obozów polskich, w szczególnoúci oficerowie, czæsto wchodziùy w
konflikty z administracjà obozów, wywoùujàc niepoýàdane sytuacje konfliktowe.
Bez wzglædu na wyýej wymienione trudnoúci, miædzynarodowe organizacje zajmujàce siæ opiekà nad ýoùnierzami internowanymi przyznaùy,
ýe warunki mieszkalne, ýywienie, zaspokajanie potrzeb bytowych i kulturalnych w peùni odpowiadajà wymaganiom stawianym przez konwencje
miædzynarodowe.
Liczba ýoùnierzy internowanych stale zmniejszaùa siæ, poniewaý z
obozów zostaùo zwolnionych okoùo 800 internowanych po przyznaniu ich
osobami cywilnymi, 360 internowanym byùo udzielono obywatelstwa Litwy, okoùo 1100 zostaùo przyznanych nie nadajàcymi siæ do sùuýby wojennej, 1687 wyjechaùo do ZSRR, 1613 – do Niemiec, a okoùo 2500 internowanych uciekùo.
Po okupowaniu Litwy przez ZSRR, 10-12 lipca 1940 r. internowani
zostaùy przejæte przez ZSRR i wciàý znajdujàce siæ w obozach 4373 internowanych przeniesiono do obozu w Kozielsku i Juchnowsku.
Litwie utrzymanie, zakwaterowanie i administrowanie niemal 40 tys.
uchodêców i internowanych byùo ciæýkim ciæýarem, tym bardziej, ýe z powodu wojny zostaùy zerwane tradycyjne wiæzi ekonomiczne i jeszcze bardziej pogorszyùo siæ poùoýenie ekonomiczne kraju. Jednak administracja
Litwy dumnie zdaùa doúã ciæýki egzamin narzucony przez okolicznoúci.
Wspóùnota miædzynarodowa przyznaùa, ýe Litwa, rozwiàzujàc problem uchodêców i internowanych, zachowywaùa siæ tak, jak wymagaùo prawo miædzynarodowe i ogólnie przyjæta praktyka, stwarzajàc tym pozytywny obraz na úwiecie.
266