Kultura i dzieje Żydów w Polsce.
advertisement
Kultura i dzieje Żydów w Polsce. Autor: Julia Grzesiak Spis treści: 1. Wstęp 2. Kiedy Żydzi pojawili się na ziemiach polskich? 3. Jak wyglądała sytuacja Żydów w następnych latach? 4. Sytuacja Żydów na ziemiach Rzeczpospolitej Obojga Narodów. 5. Dynastia Sasów. 6. Żydzi podczas zaborów (1795-1846). 7. Życie Żydów. XVIII – XIX wiek. 8. Rozwój judaizmu w Polsce. 9. Kultura Żydowska w Polsce do końca XVIII w. * literatura * nauki świeckie * mistycyzm. kabała. ruchy mesjanistyczne. * sztuka * szkolnictwo * obyczajowość i życie rodzinne. Stroje. * Żydzi a sprawa polska 10. Sytuacja Żydów w czasie wojen 1918-1920. 11. Żydowskie partie polityczne. 12. Umacnianie się antysemityzmu. 13. II wojna światowa. Zagłada polskich Żydów. * okupacja radziecka * okupacja niemiecka. Holokaust. 14. Obozy zagłady i obozy koncentracyjne. 15. Lata powojenne. Sytuacja Żydów. 16. Polscy Żydzi w latach 1967-1989. 17. Zarys dziejów Żydów polskich w XIX i XX wieku. * Od powstania Królestwa Polskiego w XI w. Do roku 1569, kiedy istniała Rzeczpospolita Obojga Narodów Polska jednym z najbardziej tolerancyjnych państw w Europie. * Dzięki dobrej sytuacji obcokrajowców w Polsce, nasz kraj stał się domem dla jednej z największych i najdynamiczniej rozwijających się społeczności żydowskich. * Współcześni nazywali ówczesną Polskę: „ Rajem dla Żydów” (łac. paradisus Iudaeorum ) „ Jeśliby Bóg nie dał Żydom Polski jako schronienia, los Izraela byłby rzeczywiście nie do zniesienia.” XVI w., rabin krakowski Mojżesz ben Israel Isserles * Gdy słabnąć zaczęła unia polsko-litewska, to samo działo się z Polska tolerancją wobec żydostwa. *Sytuacja szybko zaczęła zrównywać się z położeniem Żydów w innych krajach Europy. * Od czasu zerwania uni polsko-litewskiej, losy Żydów w Polsce, zmieniały się co kilka lat. Było to wynikiem wielu ważnych wydarzeń mających miejsce, w tym czasie, w naszym kraju. Kiedy Żydzi pojawili się na ziemiach polskich? III-IV w. - Istnienie skupisk żydowskich w rzymskiej prowincji Panonia (tereny obecnych Węgier). X-XI w. - Historycy podają, że początek obecności Żydów na ziemiach polskich miał miejsce właśnie wtedy. Niewykluczone jest, że miało to miejsce dużo wcześniej. Dowody: * Prawdopodobnie Żydzi z Panonii utrzymywali się z handlu (szlak bursztynowy, który łączył Imperium Rzymskie z wybrzeżem Morza Bałtyckiego) kupcy żydowscy już wtedy wędrowali przez polskie ziemie (dzisiejszy Wrocław, Kalisz, Bydgoszcz i Zatoka Gdańska). później w IX-X w. - najważniejszy szlak handlowy w Europie wiódł z Hiszpanii, poprzez Niemcy do Czech (Praga) lub Dolnego Śląska (Wrocław), aby następnie przez Małopolskę (Kraków) dojść na Ruś oraz do państwa Chazarów. * Mniej pewnym dowodem są odnajdywane na naszych ziemiach monety arabskie. * Pierwszymi, historycznie poświadczonymi Żydami na ziemiach polskich są handlarze niewolników słowiańskich z X wieku. Dostarczali oni ich do Europy Zachodniej i krajów arabskich. * Pierwsza wzmianka o Żydach w polskiej kronice pochodzi z XI wieku. (prawdopodobnie Żydzi zamieszkiwali wtedy Gniezno, ówczesną stolicę piastowskiego państwa polskiego). * Początkowa, stała żydowska wspólnota (Przemyśl), została wspomniana w 1085 przez żydowskiego nauczyciela Jehudę ha-Kohena. * 1098 rok - Masowa migracja Żydów do Polski z Zachodniej Europy. Jak wyglądała sytuacja Żydów w następnych latach? W kolejnych latach zaufanie i sympatia Polskich władców wobec Żydów znacznie wzrosły. Świadczyć mogą o tym m.in.: Polski książe dbał o wspólnotę żydowską. Rozumiał jej korzystny wpływ na gospodarkę państwa polskiego. Duża tolerancja Polski dla mniejszości narodowych. Rok 1264 „Statut Kaliski” - przywileje, które zostały zawarte w akcie prawnym nadane Żydom w Wielkopolsce. 1334 rok - król Polski rozszerzył postanowienia statutu kaliskiego na całe Królestwo Polski. 1388 rok - następny król rozszerzył postanowienia na całe Wielkie Księstwo Litewskie. Dobry czas dla mniejszości narodowych w Polsce jednak szybko się skończył, a następne lata były dla Żydów raz lepsze, a raz gorsze. M.in. Z powodu: - Napływu uchodźców z zachodu (pogrom ze względu na rozprzestrzenianie się dżumy). (W Polsce podobne pogromy w Krakowie, Kaliszu i Głogowie. Zabito wtedy ok. 10tys Żydów). - Wzrostu liczby gmin żydowskich, a ich mieszkańcy, którzy zajmowali się handlem i rzemiosłem, wypierali polskich mieszczan. - Oskarżeń o profanację hostii i posługiwanie się krwią chrześcijańską w celach religijnych przez Żydów. - Brak sprzeciwu władz polskich wobec prześladowań. - Kolejny z władców pod naciskiem szlachty zmuszony był cofnąć część praw przyznanych Żydom - Wypędzenia Żydów z Litwy. Wiek XV-XVI w Polsce stał się znów dla Żydów czasem dość spokojnym i dobrym. -do Rzeczypospolitej ściągali Żydzi, wygnani z Hiszpanii, Portugalii, Niemiec, Austrii i Czech. - XVI w. - na ziemiach polskich żyło już około 80% światowego żydostwa. - Gwałtowny rozwój kultury i sztuki żydowskiej na ziemiach polskich Polska stała się centrum świata żydowskiego. - pierwszy Żyd uszlachetniony przez króla - zniesienie prawa dotyczącego noszenia przez Żydów wyróżniającego się ubrania - Polskę przez tolerancyjną politykę określano jako: „niebo dla szlachty, czyściec dla mieszczan, piekło dla chłopów i raj dla Żydów.” Rzeczpospolita Obojga Narodów -Izolowanie się Żydów od chrześcijan (uniemożliwienie asymilacji i głębszego wzajemnego poznanie między wspólnotami) -Żydzi byli wówczas postrzegani jako 5-ty stan Rzeczypospolitej (obok duchowieństwa, szlachty, mieszczaństwa i chłopów). -XVII w. - Rzeczpospolita była drugim po Turcji skupiskiem Żydów w Europie. Ich liczebność szacuje się na około 0,5 miliona. -Propaganda kleru katolickiego oskarżała Żydów o bezczeszczenie hostii, mordy rytualne i wytaczanie krwi z dzieci chrześcijańskich. (zyskało to szeroki odbiór przede wszystkim wśród pospólstwa miejskiego jak i innych warstw, miało to jednak charakter wyłącznie antyjudaistyczny, a nie antysemicki). -Królowie polscy i magnaci otaczali Żydów szczególną protekcją prawną. Dynastia Sasów... dla Żydów czas gorszy. - Utracenie przez Żydów wsparcia ze strony władców. - Nasilenie się przemocy wobec nich ze strony szlachty i mieszczaństwa. Tolerancja religijna zanikła. - W tym okresie mieszkańcy Rzeczypospolitej osiągnęli "standardy" nietolerancji europejskiej. - Żydzi uważali, że zostali zdradzeni przez państwo, które było dla nich "rajem". - W miastach, takich jak Poznań czy Kraków, bardzo często występowały konflikty chrześcijańsko-żydowskie. -Ataki na Żydów ze strony uczniów i studentów, nazywane Schüler-Gelauf stały się codziennością. - Odpowiedzialni za utrzymanie porządku nie reagowali. 1750 rok - populacja żydowska osiągnęła liczbę 750 tys., co stanowiło 8% ludności. Żydzi podczas zaborów. (1795-1846) I rozbiór: - W jego wyniku najwięcej Żydów polskich trafiło pod panowanie Imperium Rosyjskiego i Austrii. - ustanowienie nienaruszalności osobistej i prawa własności, a także tolerancji religijnej. - postulowano też: * żeby Żydzi z miast byli oddzieleni od chrześcijan * ci bez stałego zawodu - wydalenie z państwa * Żydzi, którzy zajęli się rolnictwem – brak ziemi na własność. Część szlachty i intelektualistów proponowała wprowadzenie pełnego równouprawnienia Żydów. - -Sejm Czteroletni pracował nad ustawami dotyczącymi położenia Żydów. -zapewniono im nietykalność osobistą. U schyłku XVIII w. : * 2/3 polskich Żydów żyło w miastach * 1/3 zajmowała się handlem * 1/3 rzemiosłem •mniej niż 1/6 żyła z szynkarstwa i arend (stanowili 80% arendarzy wiejskich). - Żydzi zmuszeni byli do płacenia podatku za zwolnienie poboru do wojska oraz uzyskiwać zgodę na małżeństwa. II rozbiór: - powstał projekt, w którym ustawy uzyskane przez mieszczan warszawskich, nakazujące usunięcie ludności żydowskiej z Warszawy zostały uznane za bezprawne. - Żydzi brali udział w zbrojnym oporze przeciwko działaniom zaborców. - w obronie Pragi zginęło wiele żydowskich mieszkańców tego przedmieścia Warszawy. III rozbiór: - większość Żydów znalazła się pod panowaniem rosyjskim. Życie Żydów w ostatnich latach XVIII w. i początkach XIX w. -władze państw zaborczych przeciwne były uprzywilejowanej pozycji Żydów na terenie Polski (wypędzenie Żydów na określone tereny Polski, zmniejszenie ich liczby, asymilacja z resztą społeczeństwa oraz odebranie przywilejów) - w Rosji rozpoczęła się realizacja planu ograniczenia osadnictwa Żydów (osiedlanie się jedynie w miastach), komisja poprawy losu Żydów, asymilacja zupełna realizacja planu jednak nigdy nie nastąpiła. Żydzi nadal byli dyskryminowani, a ich prawa ograniczano. - w Galicji Żydów objęto państwowym systemem oświaty i służby wojskowej. Wprowadzono równouprawnienie, ale Żydów nadal dyskryminowano np. podatkami od praktyk religijnych - W Księstwie Warszawskim nadano Żydom te same prawa co obywatelom. Pozbawieni byli jednak prawa wyborczego ze względu na inną kulturę i obyczaje. Zakaz nabywania dóbr ziemskich i nieruchomości, rejony z zakazem osadnictwa żydowskiego Eksplozja demograficzna -społeczność żydowską cechował wysoki przyrost naturalny (prowadził do pauperyzacji) - Między 1800-1880 r. liczba członków społeczności w strefie osiedlenia wzrosła o 500% (około 4 mln). - W XIX wieku założono w Królestwie Polskim kilkadziesiąt żydowskich kolonii rolniczych. według urzędowych danych: 1848 rok Królestwo Polskie, ludność żydowska zajmująca się uprawą roli - 30.795 osób. 1844-50 rok 56 kolonii żydowskich, ogólna liczba ok.570 gospodarstw rolnych. 1931 rok spis ludności, w Polsce żyło z pracy na roli 135 tys. Żydów, ok. 75% z tych osób było zawodowo czynnych. W następnych latach liczba kolonii gwałtownie rosła i większość z nich przetrwała do czasów II wojny światowej. Rozwój judaizmu w Polsce. - Dobre warunki dla rozwoju intelektualnego i kulturowego dla Żydów w Polsce, przyczyniły się do rozwoju judaizmu. -Żydowscy historycy uważają, że samo słowo "Polska", w języku hebrajskim, wymawiane: Polania lub Polin było dla Żydów „dobrym omenem”. - Działo się tak, ponieważ Polania można było rozbić na 3 słowa hebrajskie: po (tutaj), lan (mieszka), ya (Bóg; początek tetragramu JHWH), słowo Polin na 2: Po (tutaj), lin (odpocznij). Wierzyli więc, że Polska jest dobrym miejscem dla Żydów. Od czasu panowania Zygmunta I Starego, aż do czasu holokaustu, Polska była centrum żydowskiego życia religijnego. Kultura Żydowska w Polsce do końca XVIII w. Literatura - Najważniejszą rolę w piśmiennictwie Żydów polskich odgrywała tzw. Literatura rabiniczna (studiowanie Talmudu (komentarz do biblijnej Tory). Składającego się z dwóch działów: * Miszna – kodeks praw ze wszystkich dziedzin życia * Gemara – objaśnienia artykułów Miszny. - Obok dzieł ściśle religijnych powstał szereg opracowań z dziedziny filozofii, religii, etyki, dydaktyki, itd., które również zalicza się do literatury rabinicznej. Nauki świeckie -Obok prac talmudycznych powstawały traktaty poświęcone różnym gałęziom wiedzy świeckiej: * dzieła rabinów * nawiązywali w rozprawach do Majmonidesa (przedst. Arystotelizmu żydowskiego, dążącego do racjonalistycznego uzasadnienia zasad judaizmu) * potrzeba pogodzenia zasad wiary z rozumem opartym na znajomości nauk świeckich. * traktaty o matematyce i mechanice - Rozwój żydowskiego kronikarstwa - Najstarsza i najczęściej uprawiana przez Żydów gałąź wiedzy to medycyna. - Dalszy rozwój nauk świeckich związany jest z oświeceniem żydowskim zwanym Haskalą. (hasła emancypacji i asymilacji w kulturze i obyczajach, nie odrzucał dawnej tradycji i nie potępiał religii) Mistycyzm. Kabała. Ruchy Mesjanistyczne. -ruchy mesjanistyczne i mistyczne pojawiały się wśród Żydów w okresach szczególnego zagrożenia ich bytu. - z filozofii żydowskiej wyłoniła się specjalna nauka o chrakterze mistycznoapologetycznym zwana kabałą. - szerzenie się w Polsce ruchu mistyczno-mesjanistycznego zwanego sabataizmem. -ruch religijno-mistyczny zwany frankizmem. -ruch mistyczny o nazwie chasydyzm. Sztuka -żydowska plastyka (kult religijny) tj. malowidła na ścianach bożnic, pomniki cmentarne, iluminowane rękopisy hebrajskie, rzeźbione ołtarze, ozdoby metalowe dla zwojów Tort. wyznawcy mozaizmu -dzieła przeznaczone do użytku domowego tj. lichtarze, żyrandole, kinkiety, tace metalowe, puszki na rajskie jabłka, kielichy itp. Żydzi, jak i nie Żydzi. -architekci bożnic Żydzi, ich budowa muratorzy chrześcijańscy -ornamentyka sztuki żydowskiej powstałej w Polsce przeplatały się motywy używane w starożytności, z motywami dzieł tworzonych dla chrześcijan. -religia nie pozwalała Żydom odtwarzać postaci ludzkich. (nie działach sztuki i wyrobach rzemiosła artystycznego widnieją zwierzęta mające znaczenie symboliczne jak i motywy roślin lub siedmioramienne świeczniki) Megilat ester – Księga Estery, pergamin, Wenecja XVIII w. Okładka do modlitewnika, srebro, XVIII w. Zamość. Wnętrze synagogi, XVIII w. -Najdawniejszym pomnikiem architektury żydowskiej w Polsce jest Stara Bożnica w Kazimierzu pod Krakowem zbudowana w końcu XIV w. - W Polsce rozwijało się również budownictwo drewniane. * wzorowane na architekturze dworków szlacheckich i kościołów katolickich. * skromne za zewnątrz * z bogatym wystrojem wnętrza z malowidłami ściennymi o motywach symbolicznych -liczne polichromie zdobiły bożnice drewniane oraz wnętrza wielu synagog w Polsce -rzeźba synagonalna charakteryzowała się płaskim reliefem najczęściej w ozdobach szaf ołtarzowych -wysokie walory artystyczne wyróżniały również ozdobne kamienne nagrobki (najwspanialsze zabytki sztuki cmentarnej w Krakowie, Lwowie, Lublinie, Wilnie i Tarnopolu) Kraków. Stara Synagoga. Kraków. Stara Synagoga. Warszawa. Grób wg projektu Henryka Stifelmana. Szydłowiec, Grób kapłana. Płaskorzeźba zdobiąca sarkofag. Ilustruje motyw z Psalmu 137. Dzieło Dawida Friedlandera. Grobowiec pisarzy. Wg projektu Abahama Ostrzegi. -W żydowskim rzemiośle artystycznym do XVIII w. przeważały przedmioty sakralne (ozdoby na Torę, świeczniki, lichtarze) - w XVII i XVIII-wiecznych wyrobach żydowskich obok tradycyjnej symboliki i ornamentyki, występują elementy nawiązujące do ogólnopolskich i lokalnych wzorów. Orzeł polski pojawił się na: * lamberkinach ( haftowano na nich rozwinięte sztandary polskie oraz zbroje używane przez wojsko polskie) * rzeźbach ołtarzowych * koronach * lampkach, świecznikach, żyrandolach - tradycyjny rodzaj żydowskiego rzemiosła introligatorstwo (skórzane oprawy ksiąg liturgicznych z drogimi kamieniami, kością słoniową lub masą perłową) Korona na Torę, srebro. Motyw orła polskiego. Świecznik chanukowy, mosiądz. Motyw orła polskiego. Szkolnictwo Jeszyboty były to akademie talmudyczne. np. w Poznaniu, Lwowie, Krakowie na ich czele rabini zwani rektorami. sofistyczny system nauczania (poszukiwanie istotnych lub pozornych sprzeczności w Biblii lub Talmudzie i usuwanie ich przy pomocy przesłanek z literatury talmudycznej) - W XVI i XVII w. Polskie jeszyboty (szkoły, akademie talmudyczne) cieszyły się wśród Żydów całego świata dużym autorytetem. „Nigdzie wśród rozproszenia Izraelitów nie było tyle nauki, ile w Polsce. W każdej gminie utrzymywano jesziwę i coraz to większą płacę dawano rektorowi tejże jesziwy, by mógł pracować bez trosk i aby nauczanie było jego zawodem. (...) Każda gmina utrzymywała młodzieńców i wyznaczała im tygodniowe zapomogi, aby mogli pobierać nauki u rektora jesziwy.” Natan Hanower z Zasławia. - Radykalna zmiana sytuacji w okresie wojen w XVII wieku: wiele jeszybotów zamknięto szkoły i szkółki kahalne, pozbawione kwalifikowanych nauczycieli podupadały. wyższy poziom utrzymywały nadal tylko szkoły prywatne finansowane przez bogaczy. - w okresie Haskali (ruch oświeceniowy wśród Żydów) pierwsza próba zeświecczenia szkolnictwa żydowskiego - zabór austriacki rząd w dążeniu do „dejudaizacji, asymilacji i germanizacji” społeczeństwa żydowskiego przy pomocy drastycznych metod wprowadzał radykalną reformę szkolnictwa. - w ciągu kilku lat otwarto wiele szkół męskich i żeńskich szkoły te z niemieckim językiem nauczania prowadzone w duchu obrażającym żydowskie tradycje nie cieszyły się zaufaniem. - kilka lat później nowo otwarte szkoły, zamknięto. Obyczajowość i życie rodzinne. Stroje. * W średniowieczu (XIII-XV w.) ilość Żydów w Polsce była niewielka. Nie wyróżniali się oni zbytnio sposobem bycia od swych sąsiadów (często wydawano uchwały synodów prowincjonalnych, które musiały przypominać ludności katolickiej o zakazie biesiad z Żydami, wspólnych zabaw itp.) * W Królestwie Polskim (do XV w.) i na Litwie Żydzi nie wyróżniali się zbytnio swym strojem od otoczenia (zachowane średniowieczne witraże okien kościelnych z postaciami Żydów w strojach mieszczańskich). - Tradycyjny strój Żydów polskich (czarne bakiety i chałaty) i odmienne uczesanie (długie brody i pejsy) pojawiły się w Polsce dopiero ok. XV w. - W dzielnicach i miasteczkach Żydowskich ośrodkiem życia społecznoreligijnego były bożnice (miejsce modłów, zebrań mężczyzn, izba posiedzeń zarządu i sądu kahalnego). - W większych miastach ratusze żydowskie (więzienie dla skazanych, złodziei, awanturników itp.) -Przy bożnicy budynek szkolny, szpital, łaźnia, mikwa (basen dla kobiet) -Ulice w mieście żydowskim wąskie, ciasno zabudowane, bez chodników i ścieków kanalizacyjnych (częste, szybko rozprzestrzeniające się śmiertelne choroby, pożary z powodu drewnianej zabudowy) - kamienice murowane dopiero w XVI w. - ciasnota mieszkaniowa Elementy wyróżniające mieszkanie żydowskie od pozostałych: * przybita na drzwiach mezuza (pergamin z wersetami Pisma Świętego i imieniem Bożym, przybijana po prawej stronie drzwi) * naczynia liturgiczne * dzieła rabiniczne oprawione w skórę * więcej naczyń ( każde używane do czegoś innego ) - chrześcijańskiej opinii publicznej okresu oświecenia przeważało mniemanie, że życie rodzinne Żydów było wzorowe. Żydzi a sprawa polska. - Żydzi brali udział w manifestacjach patriotycznych i konspiracji, która poprzedzała wybuch powstania styczniowego 1860-63 r. -Kupcy i liweranci żydowscy zaopatrywanie w broń i żywność oddziałów powstańczych. (sprowadzili z Belgii słynne sztucery - podstawową broń palną jednostek polskich). - Duże znaczenie działalności nadrabina Dow Bera Meiselsa, wspierającego Polaków w ich walkach narodowowyzwoleńczych (prześladowany z tego powodu przez władze carskie). Oświadczył też Andrzejowi Zamoyskiemu, w czasie pogrzebu poległych że : „ I my czujemy, że jesteśmy Polakami, i my polską ziemię kochamy jak panowie. „ -Symbolem akulturacji społeczeństwa żydowskiego w Królestwie Polskim postać Michała Landego (zginął niosąc krzyż w czasie demonstracji patriotycznej w Warszawie (1861 r.), krwawo stłumionej przez wojsko rosyjskie). - Jednak większość polskich Żydów w czasie powstania styczniowego przyjęła postawę raczej obojętną, wyczekując na przechylenie się szali walk na którąś ze stron Pogromy Żydów. (1881-1884) (1903-1906) -Śmierć cara w Rosji spowodowała wielką falę antyżydowskich zamieszek, nazywanych pogromami. - Nowy car, Aleksander III, o zajścia obwinił Żydów. (Pogromy kontynuowano do 1884 r. za nieoficjalnym poparciem władz carskich. ) -Prześladowania jednen z głównych powodów masowej emigracji do USA, a także narodzin syjonizmu. (Pomimo tego, w 1897 r. w Królestwie Polskim żyło 1,3 mln Żydów (14% populacji) ). -Kolejna fala pogromów (ich część została zorganizowana i wspierana przez carską tajną policję - Ochranę.) - W wyniku zajść 1906 w Białymstoku (pogromy miały też miejsce na ziemiach polskich,mieszkała tu większość rosyjskich Żydów) było ok. 70 ofiar śmiertelnych wśród Żydów oraz 6 wśród chrześcijan, a także co najmniej 90 poważnie rannych. Sytuacja Żydów w czasie wojen trwających w latach 1918-1920. - Żydzi odegrali ważną rolę w walce o niepodległość Polski w 1918 r. - Prześladowania ludności Żydowskiej w czasie: * wojny domowej w Rosji * wojny polsko-ukraińskiej * polsko-sowieckiej. - Zaraz po zakończeniu I-wszej wojny światowej, pojawiły się pogłoski o masowych pogromach antyżydowskich w Polsce. * zareagował na nie amerykański prezydent Woodrow Wilson ( wysłał oficjalną komisję, która miała zbadać tę sprawę. Wyniki pracy komisji opublikowano w 1919 roku w tzw. raporcie Morgenthau'a.) * raport stwierdził, że od XI.1918 do VIII.1919, na terenach polskich miało miejsce 8 większych ekscesów antyżydowskich * za najkrwawsze epizody uzanano: rozruchy antyżydowskie we Lwowie (zabito 72 Żydów) rozruchy w Wilnie (żołnierze polscy rozstrzelali 43 lub 65 Żydów) * w sumie śmierć poniosło w nich ok. 280 osób. (wg raportu główną przyczyną zajść był rozpowszechniony w byłym zaborze rosyjskim antysemityzm ludności cywilnej i żołnierzy – głównych sprawców ekscesów.) * raport podkreślił, że władze polskie nie były inicjatorem zajść, przeciwnie, starały się je poskromić. Żydowskie partie polityczne. - Mniejszość żydowska w II Rzeczpospolitej podzielona pod względem politycznym. - Przed odzyskaniem niepodległości powstał szereg stronnictw o charakterze ponadpaństwowym, których działacze spotykali się na międzynarodowych kongresach. np. Organizacja Syjonistyczna. Wśród partii żydowskich możemy znaleźć m.in. partie takie jak: * Związek Izraela * Organizację Syjonistów Ortodoksów "Mizrachi„ * Syjonistyczną Partię Pracy Hitachdut * Niezależną Żydowską Socjalistyczną Partię Robotniczą „Robotnicy Syjonu” * Związek Polaków Wyznania Mojżeszowego Wszystkich Ziem Polskich * Związek Żydów Uczestników Walk o Niepodległość Polski. - Wszystkie stronnictwa żydowskie prowadziły także szeroko zakrojoną działalność społeczną i kulturalną, wydawały liczną prasę w znacznej części w języku polskim. Umacnianie się antysemityzmu. - Prześladowanie Żydów w Polsce nasilało się w latach istnienia II RP. - Już przed wybuchem I-wszej wojny światowej endecja (ruch polityczny o ideologii nacjonalistycznej)+główny przywódca – R. Dmowski uważali, iż wszelkie mniejszości narodowe stoją na przeszkodzie integracji Polski i jej ponownego zjednoczenia(nie wykazują one polskiej świadomości narodowej) - Po odzyskaniu niepodległości Dmowski głosił: narody nie poddanie się asymilacji doprowadzenie do upadku państwa. - Sytuację pogarszało: * życie Żydów w dużych skupiskach (uniemożliwiało to asymilację) * ok. 85% Żydów określało hebrajski lub jidysz jako swój język ojczysty. - Sytuacja polepszyła się w czasie rządów autorytarnych marszałka J.Piłsudskiego (sprzeciwiał się antysemityzmowi) -Sytuacja mniejszości pogorszyła się po śmierci marszałka * dyskryminacja akademicka * antyżydowskie zajścia * półoficjalne lub nawet oficjalne antysemickie wypowiedzi przedstawicieli władz państwowych * lekarze i prawnicy wprowadzili przepis w swoich statutach, że przyjmowani będą jedynie chrześcijanie (1937 r.) - W latach 1935-37 zabitych zostało 97 Żydów, a ok. 500 odniosło obrażenia w zajściach antysemickich. - Celem przemocy były wielokrotnie żydowskie sklepy. (bojkot ekonomiczny, który w połączeniu z wielkim kryzysem spowodował obniżenie poziomu życia Żydów w Polsce (który był jednym z najniższych spośród wspólnot żydowskich na świecie) ) II wojna światowa. Zagłada polskich Żydów. (1939-1945) -W czasie tzw. kampanii wrześniowej (1939 r.) ok. 120 tys. Polskich Żydów wzięło udział w walkach z Niemcami i Sowietami (będąc żołnierzami polskiej armii). - Ustalono, że w czasie całej II wojny światowej, 32 216 żydowskich żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego zginęło. - Ok. 61 tys. zostało wziętych do niewoli przez nazistów (większość z nich nie przeżyła). Ci, którzy zostali zwolnieni, bardzo szybko znaleźli się w gettach i obozach pracy,podzielili tam los swoich żydowskich współobywateli. Okupacja radziecka - W podbitej i podzielonej Polsce, zgodnie z postanowieniami paktu Ribbentrop-Mołotow, 61,2% polskich Żydów znalazło się pod okupacją niemiecką, podczas gdy 38,8% – pod okupacją sowiecką. - Pośród polskich oficerów zamordowanych przez NKWD w Katyniu (1940 r.) było ok. 450 Żydów. - W latach 1939-1941 ok, 100 - 300 tys. polskich Żydów zostało deportowanych z ziem polskich okupowanych przez Sowietów. -Aresztowano działaczy i ludzi cieszących się autorytetem (część stawała się więźniami obozów pracy lub kierowano ich jako robotników do sowchozów, kołchozów lub odległych miast) - Niewielkiej grupie (ok. 6 tys.) udało się opuścić ZSRR w 1942, będąc częścią armii gen. W. Andersa. - Mimo wszystko Żydom pod okupacją radziecką było o wiele łatwiej niż pod okupacją niemiecką. Okupacja niemiecka – holokaust. Wydano wiele zarządzeń antyżydowskich poniżających ich ludność po opanowaniu Polski przez Niemców np.: * zarządzenie Franka nakazujące Żydom noszenie na prawym ramieniu białej opaski z niebieską gwiazdą (by łatwiej było odróżnić ich od reszty społeczeństwa. W innych miastach zdarzały się inne oznaczenia – żółte gwiazdy na piersiach i plecach z napisem „Jude”) * zdejmowanie nakrycia głowy przed umundurowanymi Niemcami * zakazy uczęszczania do większości miejsc publicznych, poruszana się po bardziej reprezentacyjnych ulicach, jazdy w środkach transportu miejskiego. * wydłużona godzina policyjna Potem również: - wykluczanie Żydów z życia gospodarczego - grabież mienia - rezerwuar taniej lub bezpłatnej siły roboczej - ciężka praca, w złych warunkach, rygory, znęcanie się psychiczne i fizyczne -Jeśli pracy nie było na miejscu, Żydów kierowano do obozów pracy. (obozów na terenie GG zorganizowano dla Żydów ok. 440. - Obozy pracy były organizowane również dla Polaków. Obozy mieszane znajdowały się m.in. W Gorlicach, Janikowie, Kazimierzu dolnym i innych. - Tragiczne statystyki w obozach wynikały m.in. Z powodu wycieńczania więźniów ponad granice ich sił, rozprzestrzeniających się chorób i braku żywności. ( Chorych i niezdolnych do pracy rozstrzeliwano, mordowano biciem lub umierali sami z wycieńczenia. ) - Założenie gett (ok. 400 na ziemiach polskich) były to skupiska Żydów oddzielanych od ludności polskiej. (Znajdowały się m.in. W Piotrkowie Trybunalskim, Warszawie, Krakowie, Kielcach) - Getta odizolowane były od dzielnic polskich np. Wysokim murem i drutem kolczastym, punktów wylotowych strzegła policja niemiecka i Służby Porządkowe lub oddzielano je parkanami, w gettach otwartych zaznaczano tylko granice. - Stworzone w gettach warunki sprawiły, że zmarło w nich lub zginęło ok. 750 tys. Żydów. ( tj. 25% ogółu zamordowanych polskich Żydów ). Obozy zagłady i obozy koncentracyjne. - Obóz zagłady to ośrodki, w których więźniów kierowano po przyjeździe wprost do komór gazowych. - Obóz koncentracyjny to ośrodek, gdzie byli wykorzystywani do ciężkich prac dając im niewielkie szanse przeżycia. - W 1942 rozpoczęła się masowa deportacja, w czasie 52 dni, około 300 tys. osób zostało przewiezionych pociągami do obozu zagłady w Treblince. (był to 4-ty największy obóz zagłady, służący eksterminacji Żydów w ramach akcji Endlösung (niem. ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej) ) * Najwcześniej (XI.1941 r.) powstał obóz w Chełmnie nad Nerem. (zginęło tu ok. 310 tys. osób) * Uruchomiono w 1942 r. Pozostałe 3 obozy zagłady – Bełżec, Sobibór i Treblinka. ( w Treblince padało od 10-12 tys. osób dziennie, ogólnie 870 tys. , w Bełżcu- 4 tys., wszystkich 600 tys., w Sobiborze – 3 tys., ogółem 250 tys. ) * Obozy koncentracyjne w Oświęcimiu, Majdanku, Stutthofie i Płaszowie. - Polska była jedynym krajem okupowanym przez Niemcy w czasie II wojny światowej, w którym formalnie wprowadzono karę śmierci dla każdego, kto ukrywa lub pomaga w inny sposób Żydom. - Reakcją na rozpoczęcie eksterminacji ludności żydowskiej, było utworzenie we wrześniu 1942 przez Zofię Kossak Szczucką i Wandę Krahelską Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom, przekształconego w Radę Pomocy Żydom "Żegota„ . - Polski Rząd na Uchodźstwie był pierwszym, który donosił o istnieniu nazistowskich obozów śmierci i systematycznej eksterminacji Żydów. Lata powojenne. Sytuacja Żydów. -40 - 100 tys. polskich Żydów przetrwało holokaust, ukrywając się lub przyłączając do polskiej lub radzieckiej partyzantki. - 50-170 tys. zostało repatriowanych z ZSRR, 20-40 tys. z Niemiec i innych krajów. - Tuż po wojnie w Polsce było ok. 180-240 tys. Żydów, w większości zamieszkujących Warszawę (ok. 8 tys.), Łódź (ok. 30 tys.), Szczecin (20-31 tys.), Kraków (ok. 13 tys.) i Wrocław (ok. 90 tys. na Dolnym Śląsku). Po wojnie Żydzi masowo opuszczali Polskę (ok. 140 tys osób) m.in. z powodu: * obawa o swoje życie * niechęć Polaków do ludności Żydowskiej (pogrom kielecki 1946 r. w wyniku tego i podobnych wydarzeń, w latach 1945-46 zginęło w Polsce 1150-1500 ocalałych z Holokaustu Żydów) * obojętny lub niechętny stosunek do tragedii Żydów ze strony państwa i Kościoła. * komunistyczne władze odmówiły restytucji mienia żydowskiego, zagrabionego podczas wojny. - chęć zbudowania własnego państwa w Palestynie. - Druga fala masowych wyjazdów z Polski nastąpiła w okresie względnej liberalizacji reżimu komunistycznego w latach 1957-59. -Ci, którzy pozostali, zajmowali się odbudową żydowskiego życia w Polsce, działając m.in. w: * Centralnym Komitecie Żydów Polskich(organizacja edukacji, pomocy społecznej, życia kulturalnego) * Żydowskiej Wspólnocie Wyznaniowej ( kwestie religijne ) - 11 niezależnych żydowskich partii politycznych istniało w Polsce do 1949-50 roku. - powstał również szereg żydowskich instytucji kulturowych i oświatowych m.in.: * Państwowy Teatr Żydowski (1950), * Żydowski Instytut Historyczny - specjalizujący się w prowadzeniu badań nad historią i kulturą Żydów w Polsce. - zaczęto także wydawać kilkadziesiąt czasopism. Polscy Żydzi w latach 1967-1989. -w 1967 poparcie przez Związek Radziecki krajów arabskich w wojnie sześciodniowej PRL zerwała stosunki dyplomatyczne z Izraelem. - Do 1968 ok. 40 tys. Żydów polskich w kraju, było zasymilowanych z polskim społeczeństwem (w ciągu roku stali się obiektem zorganizowanej przez władze państwowe akcji, zrównującej żydowskie pochodzenie z syjonizmem, co władze określały jako nielojalność względem Polski.) - W marcu 1968 studencka demonstracja w Warszawie dała pretekst rządowi Gomułki do rozpoczęcia antysemickiej nagonki. ( Szef służb bezpieczeństwa oficjalnie używał retoryki antysyjonistycznej, jednak jego działania miały dotyczyć wszystkich Żydów.) - Sponsorowana przez państwo kampania "antysyjonistyczna" zaowocowała usunięciem ich z PZPR, ze stanowisk kierowniczych w zakładach pracy oraz posad w szkołach i uniwersytetach. - Ze względów politycznych, ale również i ekonomicznych, 20 tys. Żydów zostało zmuszonych do emigracji w latach 1968-1970 (kampania dotknęła wszystkich Żydów, nie tylko tych ustawionych na wysokich stanowiskach.). - przyczyniło się to do zniszczenia wizerunku Polski na Zachodzie, zwłaszcza w USA. - W latach 70. szereg osób o żydowskim pochodzeniu zaangażowało się w działalność nielegalnych grup opozycyjnych –W momencie upadku komunizmu w Polsce w 1989, w kraju mieszkało tylko 5-10 tys. Żydów. Zarys dziejów Żydów polskich w XIX i XX w. I Ich kultura. Drukarze, wydawcy, księgarze. - Żydowscy kupcy, a nawet kramarze jako jedni z pierwszych prowadzili na ziemiach polskich handel książką (było to prapoczątkiem księgarstwa, drukarstwa i edytorstwa) np. kalendarze, senniki, poradniki i modlitewniki. Przemycali również arcydzieła przez granice(było to prapoczątkiem księgarstwa, drukarstwa i edytorstwa) jak napisał A. Mickiewicz: „ Stąd, mimo carskich gróźb, na złość strażnikom ceł, Przemyca na Litwę Żyd tomiki moich dzieł.” - w 1814 roku H.Nahasanowicz i J. Labensohn założyli pierwszą w Warszawie żydowską drukarnię. (na terytorium Królestwa Polskiego Żydzi byli właścicielami ok.. 40% drukarni, a w niektórych miastach ok. 60% drukarni należało do nich) - powstały nawet rody drukarzy-wydawców Żydów. (należą do nich najwybitniejsi pionierzy polskiego edytorstwa – Glücksbergowie i Orgelbrandowie wydali m.in. „Encyklopedia Powszechna i Historia Polski” i „Encyklopedię Powszechną” ) Literatura.
