Rozwój i przemiana faszyzmu

Rozdział V
Rozwój i przemiana faszyzmu
Odejście faszyzmu od mitów demokratycznych i libertariańskich kombatantyzmu nasta˛piło na przełomie 1920 i 1921 roku. Dokonał sie
˛ wówczas – droga˛
nieuporza˛dkowanego procesu – zwrot faszyzmu ku prawicy. Jego oznaki wyste
˛powały już wcześniej w wewne
˛trznych kryzysach „faszyzmu z San Sepolcro”,
w dyskusjach i polemikach mie
˛dzy mussolinizmem a ekstremistycznymi nurtami
kombatantyzmu, takimi jak futuryzm i fiumenizm. Mówiliśmy już o dwuznacznościach, zwia˛zanych z realizmem ruchu faszystowskiego, o pułapkach i zagrożeniach, jakie przedstawiało zbyt wyzywaja˛ce stosowanie owego realizmu
w oczach tych faszystów, którzy byli wrodzy pewnym postawom reakcyjnym,
okazywanym przez przywódców Fasci od pierwszych miesie
˛cy 1920 roku.
Jak zauważył jeden z pierwszych krytyków „zwrotu na prawo”1, po kryzysie wewne
˛trznym, spowodowanym porażka˛ wyborcza˛ z roku 1919, faszyzm
zdawał pogra˛żać sie
˛ w niepewności i z trudem szukał wyrazistej orientacji.
Niepowodzenia, poniesione w różnych próbach organizowania sił interwencjonizmu, założona z góry awersja do Partii Socjalistycznej, mieszanie perspektyw lokalnych z wa˛tkami ogólnymi, jak i sama szczupłość liczbowa ruchu
Fasci, wraz z zabiegami, aby mimo to uzyskać przestrzeń polityczna˛, wprowadziły – w praktyce – do nowej polityki faszystowskiej, „pod łatwa˛ flaga˛ miłości
ojczyzny, wyraźna˛ tendencje
˛ konserwatywna˛”. Konieczność zmiany kursu nie
musiała kierunkować ruchu faszystowskiego ku partiom konserwatywnym. Faszyzm – biora˛c pod uwage
˛ niewielki rezonans, jaki już budził sztandar interwencjonizmu, jak i sama˛ niemożność skupienia pod tym sztandarem wszystkich
ugrupowań interwencjonistycznych – musiał przede wszystkim zaniechać polemiki mie
˛dzy interwencjonizmem a neutralizmem i nastawić sie
˛ na jedyna˛ możliwa˛ wówczas polityke
˛ rewolucyjna˛, czyli na obrone
˛ i utwierdzenie rewindykacji
ekonomicznych i społecznych klas pracuja˛cych. „Już rysuje sie
˛ pewna tenden-
214
Rozwój i przemiana faszyzmu
cja do przegrupowywania sie
˛ dawnych nurtów i skupiania sie
˛ ich w dwa wielkie
nurty – pracowniczy, któremu przewodzi socjalizm, i konserwatywny, zmierzaja˛cy do skupienia wie
˛kszości pozostałych partii”. Jeśli faszyzm zamierzał
mieć przyszłość jako ruch odnowicielski, powinien stana˛ć po stronie socjalizmu
i poprzez swoja˛ krytyke
˛ pełnić wobec rewolucyjnych ekstremistów funkcje
˛
moderuja˛ca˛ i urealniaja˛ca˛. W ten sposób powinien wnieść wkład w emancypacje
˛ klas pracuja˛cych.
Ta krytyczna przestroga skierowana była przede wszystkim do mediolańskiej grupy kierowniczej Fasci i do dziennika Mussoliniego. Jego postawa wobec poczynań syndykalnych ruchu2 – jak wynikało to z komentarzy głównego
współpracownika Mussoliniego, Cesare Rossiego – była kształtowana przez
nastawienie otwarcie konserwatywne: „czas już ogłosić otwarcie – stwierdzał
Rossi w pocza˛tkach 1920 roku – że wobec nieuchronnej pewności ogólnego
rozpadu, do którego doprowadziłby nas ruch rewolucyjny (niezależnie przez
kogo kierowany i bez wzgle
˛du na cel), mamy obowia˛zek iść pod pra˛d. Powiedzmy to brutalniej: mamy obowia˛zek być zdecydowanymi konserwatystami
i reakcjonistami. Oznacza to sprzeciwianie sie
˛ skokom w ciemno, zachowanie
tego, co trwałe, niezbe
˛dne i zdrowe w klasie społecznej, be
˛da˛cej dziś u władzy.
Dlatego też zdecydowanie negujemy dojrzałość syndykatów oraz zdolność
techniczna˛ i moralna˛ proletariatu do kierowania życiem narodu. Ale nie tylko:
twierdzimy że proletariat, zwłaszcza po tych pie
˛ciu latach bestialskich nauk, ma
wie
˛ksze braki moralne i mniejsze zdolności twórcze niż obecna burżuazja,
mimo jej zepsucia i miernoty. W zwia˛zku z tym nie mamy żadnych oporów do
działania w tym samym obszarze obronnym, gdzie przenikaja˛ sie
˛ wzajemnie
środowiska intelektualne i klasy nieproletariackie”3.
Historyczne przesłanki stopniowego oddalania sie
˛ faszyzmu od pierwotnego programu sa˛ znane4. Na użytek tego studium interesuje nas wyodre
˛bnienie i prześledzenie zmian, jakie zaszły w derywacjach i w mitach, którymi posługiwał sie
˛ faszyzm w działaniu, gdy wkraczał w nowa˛ faze
˛ swojej historii.
Dokonawszy zwrotu na prawo, faszyzm w istocie stana˛ł u boku partii konserwatywnych, ale uzyskał nowe, szczególne cechy charakterystyczne. Były one na
tyle ważne, że nie pozwalaja˛ zredukować ideologii faszystowskiej (takiej, jaka
uformowała sie
˛ w trakcie tej nowej fazy rozwoju ruchu) do zwykłej repliki
wa˛tków i mitów tradycyjnych ideologii konserwatywnych czy reakcyjnych,
z którymi później bywał błe
˛dnie ła˛czony. Śledza˛c historyczny proces formowania sie
˛ ideologii faszystowskiej należy zawsze pamie
˛tać o ścisłym powia˛zaniu, jakie istniało mie
˛dzy sytuacja˛ polityczna˛, baza˛ społeczna˛ i pozostałościami
psychologicznymi z jednej strony, a derywacjami wyrosłymi z tej złożonej rzeczywistości, stanowia˛cej realna˛ nature
˛ ruchu faszystowskiego. Działo sie
˛ tak
dlatego – jak zauważyło to później „Stato Operaio” – że kolejnym fazom marszu faszyzmu do władzy odpowiadało „poszerzanie bazy społecznej Fasci,
a w konsekwencji odpowiednie dostosowywanie sie
˛ ideologii faszystowskiej”5.
Rozwój i przemiana faszyzmu
215
Bardzo wymownym znakiem nowej orientacji, która˛ faszyzm obierał (choć
po omacku) w pierwszej połowie 1920 roku, było usunie
˛cie futurystów ze
Zwia˛zków Kombatanckich. Stało sie
˛ to na II kongresie faszystowskim w Mediolanie, w maju tegoż roku. Mussolini, z wielka˛ pewnościa˛ siebie, chciał narzucić programowe wyrzeczenie sie
˛ przez Fasci republikanizmu i antyklerykalizmu. Takie wyrzeczenie uzasadniał powoływaniem sie
˛ na programowy brak
uprzedzeń faszyzmu. Argumenty Mussoliniego nie przekonały Marinettiego
i jego zwolenników, co spowodowało ich odejście z Fasci.
W rzeczywistości także futuryzm jako ruch polityczny pogra˛żał sie
˛ już
w kryzysie. Od stycznia 1920 roku organ Partii Futurystycznej odżegnał sie
˛
niemal zupełnie od polityki, deklaruja˛c konieczność powrotu do sztuki. Marinetti i jego zwolennicy byli bardziej niż ardyci, bardziej niż faszyści, a może
nawet bardziej niż legioniści D’Annunzia radykalnymi przeciwnikami instytucji
i istnieja˛cego społeczeństwa, wynalazcami przyszłościowej retoryki. Wizjonerskim fantazjom artystycznym tworzenia nowego społeczeństwa, nowego państwa
i nowego człowieka nadali oni polityczny styl i je
˛zyk, ale ich polityce brak było
całkowicie realnego odniesienia do włoskiej rzeczywistości. W obliczu trudnych
problemów chwili ich wizja przyszłego rozwia˛zania kwestii politycznych i społecznych wydawała sie
˛ całkowicie abstrakcyjna. Abstrakcyjność te
˛ obnoszono ostentacyjnie, jako rodzaj polityki niemożliwości, jako całkowita˛ antypolityke
˛. Dlatego
też polityka futurystyczna była skazana na rewolucje
˛ werbalna˛, bez namacalnych
naste
˛pstw praktycznych, zarówno w sferze politycznej, jak i społecznej. Wraz
z najnowszymi publikacjami Marinettiego, jak Poza komunizmem [Al di là del
comunismo]6, futuryści doszli do zanegowania samej koncepcji rewolucji
politycznej i stali sie
˛ zwolennikami nowej utopii anarchistyczno-indywidualistycznej, która zupełnie nie pasowała do realizmu politycznego faszyzmu
i do jego narastaja˛cej zgody na wizje
˛ państwa jako siły i władzy, niezbe
˛dnych dla
przeprowadzenia „rewolucji włoskiej” i dla tworzenia nowego ładu.
Po odejściu Marinettiego z Fasci rozbrat mie
˛dzy futuryzmem a faszyzmem
zakończył sie
˛ zupełnym i głośnym zerwaniem w końcu roku 1920. Powodem
była właśnie orientacja ideologiczna w odniesieniu do nowego państwa i do
metod, jakie należało zastosować w da˛żeniu do niego. Bottai, ardyta i futurysta,
był tym, który ogłosił nieprzystawalność futuryzmu i faszyzmu ze wzgle
˛du na
abstrakcyjny i politycznie nierealny charakter futuryzmu. W jakimkolwiek zakresie nie mógł on współistnieć z nowymi kierunkami w faszyzmie i nie był
żadna˛ poważna˛ odpowiedzia˛ na sytuacje
˛ społeczna˛ i polityczna˛ kraju7. Bottai
zarzucił futurystom, że pozostali przy koncepcji polityki „sportowej i dyletanckiej” i że młodzieńcza˛ retoryka˛ pokrywali ubóstwo idei i miałkość myślenia
w kategoriach sprzeciwu: „Wasza młodzieńczość jest jarmarczna. My kochamy
młodość, a wy ja˛ korumpujecie, psujecie, postarzacie ja˛”. Zdaniem Bottaiego,
futuryzm polityczny ograniczał sie
˛ do rewolucyjności wypranej z konkretów,
czyli „do mówienia – rewolucja, i w gruncie rzeczy do poprzestawania wyła˛cznie
216
Rozwój i przemiana faszyzmu
na estetycznej stronie dynamiki rewolucji, bez dochodzenia do zadeklarowania,
co w niej miałoby być politycznie i etycznie konstruktywnego”. Swoje oskarżenie futuryzmu Bottai zakończył stwierdzeniem, że rewolucja futurystyczna
była „olbrzymim zamkiem na lodzie, [zbudowanym przez] niepoprawnych chłopaczków, którzy figluja˛, fruwaja˛ jak motyle, bawia˛ sie
˛ w chowanego w swoim
pie
˛knym, sztucznym zamku”.
Antyfuturystyczne polemiki faszystów wytykały Marinettiemu i jego towarzyszom przede wszystkim zbyt lewicowa˛ postawe
˛, która nadawała futuryzmowi
politycznemu „pozory frondy bolszewizuja˛cej”8. Tymczasem faszyzm uznał już
za konieczne usuna˛ć ze swojej ideologii motywy retoryki politycznej ardytyzmu
i futuryzmu, przynajmniej we wszystkim tym, co odnosiło sie
˛ do ambicji libertariańskich radykalnej modernizacji. Wraz z przekształcaniem sie
˛ z ruchu
mniejszościowego w partie
˛ masowa˛, faszyzm nabierał coraz wyraźniejszych
znamion ruchu na rzecz restauracji państwa.
1. Faszyzm warstw średnich
Rok 1921 był „rokiem faszystowskim”. Ruch Zwia˛zków Kombatanckich
wszedł w nowy rok z tyleż nagłym, co i nieprzewidywanym sukcesem, a tendencja ta miała sie
˛ poszerzać w latach naste
˛pnych. Każdy wzrost niesie ze soba˛
troche
˛ nieporza˛dku, tym wie
˛kszego, im szybszy i wie
˛kszy był ów wzrost. Każdy
rozwój jest też w pewnym sensie przemiana˛. Sukces, jaki w regionach rolniczych Włoch Środkowo-Północnych odniósł ruch inspirowany przez Zwia˛zki
Kombatanckie, powoduja˛c napływ pod znaki faszyzmu tysie
˛cy nowych zwolenników, zdezorientował dawnych i nowych przywódców ruchu. Zmuszeni oni
zostali do organizacyjnego wła˛czenia tej nowej siły, choć z trudem dawała sie
˛
ona kierować przy zachowaniu pierwotnych cech organizacji mussoliniańskiej,
czyli organizacji antypartyjnej o charakterze okazjonalnym i elitarnym. Ten
nowy faszyzm rozszerzył sie
˛ i umocnił na scenie politycznej, zanim ktokolwiek
z tych, którzy później spierali sie
˛ o jego ojcostwo, zdołał dobrze poja˛ć, czym
politycznie był ten aglomerat sił, który sam określał sie
˛ jako „faszystowski”, ku
jakim celom zmierzał, jakimi ideami inspirował sie
˛ i kierował, jakie było jego
oparcie społeczne, jego polityczne intencje. Pewne było tylko to, że faszyzm
w błyskawicznym tempie nabrał „wymiarów gigantycznego ruchu narodowego”
– jak to opisał Mussolini, sam zdziwiony tym rozwojem – który miał w sobie
„coś piorunuja˛cego i coś cudownego”9. Nie był to już szczupły faszyzm z roku
1919, fenomen mediolański, upowszechniony w niektórych innych ośrodkach
miejskich, z nielicznymi zwolennikami, zrodzony jedynie dla obrony interwencjonizmu, dla chwały zwycie
˛stwa i do walki z bolszewizmem. I nie był to już
ruch mniejszości, który stawiał sobie za cel czasowe wypełnienie misji i miał sie
˛
wycofać ze sceny po jej wypełnieniu. Mussolini odkrył w nim teraz – wbrew
1. Faszyzm warstw średnich
217
swojej wcześniejszej wizji faszyzmu jako zjawiska okolicznościowego i przejściowego – „głe
˛bokie motywy i korzenie”. Jego zdaniem, wzrost faszyzmu nie
mógł być tłumaczony tylko subwencjami „rekinów finansowych”. „W cia˛gu
mniej niż dwóch lat nie da sie
˛ skupić setek tysie
˛cy włoskich obywateli wokół
proporców faszyzmu tylko dla kaprysu, dla głupstwa ani dla idolatrii wodza.
W Fasci, mówimy to z głe
˛bokim przekonaniem i wielka˛ duma˛, jest kwiat,
arystokracja rasy włoskiej”10.
Nieuniknionym naste
˛pstwem nagłego wzrostu, który spowodował istotna˛
zmiane
˛ natury społecznej i organizacyjnej faszyzmu, był kryzys faszyzmu mediolańskiego i faszyzmów regionalnych, jaki ujawnił sie
˛ wiosna˛ 1921 roku i trwał
aż do kompromisu, osia˛gnie
˛tego na kongresie faszystowskim w Rzymie, w listopadzie 1921 roku. Był to kryzys zarówno polityczny, jak i ideologiczny. Była
to przede wszystkim walka pomie
˛dzy przywódcami starymi a nowymi różnych
„faszyzmów” regionalnych o zdobycie kontroli politycznej nad ruchem. Walka
ta wyrażała sie
˛ w polemikach o charakterze ideologicznym, zrodzonych z potrzeby wyjaśnienia i zdefiniowania funkcji i celów faszyzmu. Po zakończeniu
sporu nie osia˛gnie
˛to jednolitej formuły, bo pod powierzchnia˛ programowej
jedności, uzgodnionej podczas kongresu w Rzymie, faszyzm zachował różnorodność nurtów ideologicznych – ślad po heterogenicznym pochodzeniu swojej
nowej masy społecznej, po specyfikach lokalnych, sprzecznościach władzy i po
różnorodności składników kulturalnych, napływaja˛cych do ruchu.
Sami faszyści zadawali sobie pytanie o nature
˛ tego nowego faszyzmu. Jego
istnienie narzuciło obserwacje
˛ i uważna˛ jego analize
˛ tym wszystkim siłom politycznym, które do tego momentu niemal ignorowały albo wyśmiewały obecność
narodowego ruchu faszystowskiego. Jacyż byli jego adherenci, z jakich klas
ruch wyrastał, jakie motywy – szlachetne ba˛dź niegodziwe – kierowały jego
działaniem? Kilka lat później tak go opisywał historyk Gioacchino Volpe:
„Pragnienie nowości, wyja˛tkowości i przygody; wola wyzwolenia sie
˛ spod
tyranii czerwonych na wsi i wzie
˛cia odwetu za wyrza˛dzone krzywdy; troska
o uchronienie ziemi i plonów przez żarłocznościa˛ chłopów; pozostałości ducha
buntu i głośnych kłótni; schlebianie zmysłowi estetycznemu złotej młodzieży,
maszeruja˛cej dobrze odmierzonym krokiem; dziecinne zamiłowanie do parad,
symboli, odznak i dźwie
˛cznych słów; wzruszenie rozbudzane przez me
˛skie rytuały, za pomoca˛ których faszyści czcili swoich poległych i piecze
˛towali pakt
pomie
˛dzy żywymi a poległymi; te
˛sknota za rozkazem i wojna˛, oczyszczona˛ już
z pamie
˛ci o błotnej skorupie dzie
˛ki efektowi odległości [w czasie] i wtórnej idealizacji; uczucie narodowe, rozdrażnione stałymi niepowodzeniami naszej polityki zagranicznej; przemożna potrzeba porza˛dku i spokojnej pracy, a także ludzi
be
˛da˛cych na właściwym sobie miejscu, oraz poszanowania hierarchii; zbrzydzenie ponura˛ rzymska˛ komedia˛ itd. Te i inne motywy – w zróżnicowanym stopniu,
w zależności od wieku i charakteru poszczególnych osób i środowisk lokalnych –
od 1921 roku przycia˛gały pod proporczyki i wia˛zki liktorskie”11.
218
Rozwój i przemiana faszyzmu
W mnogości motywacji, które popychały ku faszyzmowi nowe masy członkowskie, była obecna – pod postacia˛ rozmaitych formuł – pewna wspólna treść.
Charakterystycznym składnikiem ła˛cznym nowego faszyzmu – jak zauważali
najprzenikliwsi współcześni obserwatorzy – był stan społeczny nowych zwolenników, którzy w znacznej cze
˛ści należeli do różnych warstw średnich, miejskich
i wiejskich. Obecność tych warstw, jako społecznej bazy ruchu, była decyduja˛ca
dla charakterystyki faszyzmu jako politycznego ruchu masowego. I głównie
z tej masy społecznej płyne
˛ły impulsy i treści do dalszego krystalizowania sie
˛
ideologii faszystowskiej, która – zachowuja˛c pewne cechy i podstawowe mity
wczesnego faszyzmu (takie jak aktywizm, relatywizm, antybolszewizm, nacjonalizm, mity: interwencjonizmu, Wielkiej Wojny, rewolucji włoskiej itd.) – nabyła inne wa˛tki i mity, współgraja˛ce z kondycja˛ społeczna˛, psychologia˛ i kultura˛
tych nowych warstw. Wraz z akcesem warstw średnich dopełnił sie
˛ – jak pisał
faszysta Gorgolini12 – proces społecznego dojrzewania faszyzmu. Dopełnił sie
˛
przez skupienie wokół pierwotnego ja˛dra kombatantów „dwóch stref wystarczaja˛co obszernych – autentycznego proletariatu intelektualnego oraz drobnomieszczaństwa, zirytowanego anormalnym stanem rzeczy, rujnuja˛cym kraj”.
Dla współczesnych obserwatorów było zupełnie jasne – a co potwierdziła
historiografia – że czynnikiem decyduja˛cym o sukcesie faszyzmu był skwadryzm
agrarny, czyli – by nazwać to za Zibordim – kontrrewolucja burżuazji agrarnej,
przeciwstawiaja˛ca sie
˛ zdobyczom ruchu socjalistycznego. Zapocza˛tkowała ona
faszyzm, który możemy nazwać ekonomicznym, pojmowany jako strach albo
zwykła reakcja antyludowa ze strony burżuazji, najboleśniej poszkodowanej
w swoich interesach przez poste
˛py ruchu socjalistycznego przed wojna˛, a zwłaszcza po niej. Reakcja wywołana została przez fale
˛ obaw, resentymentów i motywów zemsty, sprowokowanych gwałtownym umocnieniem sie
˛ organizacji
politycznych i zwia˛zkowych Partii Socjalistycznej, a przede wszystkim przez
groźbe
˛, że poprowadzi to do rychłej rewolucji i – tak jak w Rosji – do kresu
burżuazji. W bezpośredniej walce antysocjalistycznej, cele polityczne tej reakcji
ekonomicznej jawiły sie
˛ wielu obserwatorom, zwłaszcza socjalistycznym, jako
prawie żadne. Jedynym celem było zburzenie fundamentów organizacyjnych
proletariatu, w skrajnym oporze, stawianym przez reakcyjna˛ burżuazje
˛ przeciwko samemu nowoczesnemu rozwojowi ekonomiki kapitalistycznej, nieuniknienie niosa˛cemu ze soba˛ rozwój ruchu robotniczego i chłopskiego. Dla wielkich właścicieli ziemskich, którzy zbroili skwadry, reakcja antysocjalistyczna nie
szła dalej niż prosty powrót do sytuacji dominacji i uprzywilejowania, jakimi
cieszyli sie
˛ oni, aż do umocnienia sie
˛ ruchu socjalistycznego. „Faszyzm agrarny”,
jako czysty i prosty wyraz tej reakcji, nie miał żadnej wizji politycznej
i z pewnościa˛ wyczerpałby sie
˛ jako ruch, po przywróceniu dominacji właścicieli
[ziemskich], wyzwalaja˛c ich z wie
˛zów stwarzanych przez organizacje zwia˛zkowe.
Jak zauważył komunista Giulio Aquila (Sas): „W przeciwieństwie do środowisk
miejskich faszyzmu, którym (w tym inteligentom i synom burżuazji miejskiej)
1. Faszyzm warstw średnich
219
nie można odmówić pewnego krótkowzrocznego idealizmu, faszyzm dla agrariuszy, napływaja˛cych do Fasci, nie był ruchem »rewolucyjnym« ani idealistycznym. Polityczna strona faszyzmu zupełnie ich nie obchodziła. Widzieli w nim,
a zwłaszcza w »karnych ekspedycjach«, skuteczny środek ponownego zape
˛dzenia w niewole
˛ proletariatu rolnego, już rozbrojonego i z zachwianymi organizacjami. Faszyzm dla agrariuszy identyfikował sie
˛ z ekspedycjami karnymi”13.
Charakterystyczne cechy „faszyzmu agrarnego” zostały wydobyte przez
radykała, Massimo Natale Fovela, we wnikliwej analizie i z uwzgle
˛dnieniem
wie
˛kszej złożoności społecznej tego fenomenu. Jego ocena jednak bła˛dziła, aż
po przypisywanie takiej wagi wpływowi reakcji agrarnej na faszyzm, że uznawał
go za przeszkode
˛ nie do pokonania dla trwania faszyzmu jako ruchu politycznego, po spełnieniu przezeń zadań czysto reakcyjnych. Toteż w pocza˛tkach
1922 roku Fovel utrzymywał, że w nowym klimacie społecznej demokracji faszyzm „skazany był na zanik, jako fenomen z nieużytecznej przeszłości”. A ten,
jak wierzył, zbliżał sie
˛ nieuchronnie:
„W czysto niewolniczej mentalności włoskich obszarników zachowała sie
˛
do dziś historyczna pozostałość czasów minionych. Nie znała ona nigdy godnej
i szlachetnej czynnej demokracji, która˛ znali obszarnicy francuscy, toteż wszystkie idee wolnościowe, darowywane naszemu zamożnemu chłopstwu przez nielicznych arystokratycznych emancypatorów, obumierały w cia˛gu kilku miesie
˛cy.
Przemoc faszystowska na wsiach nie był środkiem ograniczenia wrogiej tyranii,
by zasta˛pić ja˛ systemem powszechnej demokracji, ale była sposobem na przywrócenie niezmiennej tyranii mniejszości obszarniczej, wbrew fundamentalnym gwarancjom historycznym i prawnym, danym człowiekowi i obywatelowi. To stary porza˛dek. Klasa obszarnicza negowała wszystkie najzdrowsze
i najpożyteczniejsze zdobycze obywatelskiej Italii, od kodeksu cywilnego po
powszechne prawo głosu. Przekazała te swoje negacje w stylu ancien régime’u
faszyzmowi, narzuciła te łańcuchy przeszłości na przeguby faszystowskie, choć
pulsowało w nich nieco młodości i przyszłości. Pod naciskiem prostackiego
kciuka wandejczyków faszyzm przemodelował od stóp do głów własny profil
polityczny. A że w swoich tradycjach, instynktach i w swoich wstecznych nastawieniach burżuazja ziemiańska – podobnie, jak burżuazja przemysłowa i miejska – ma również nieodparte inklinacje poste
˛powe, wie
˛c faszyzm, w miare
˛
mieszania swoich szeregów z obszarniczymi, stawał sie
˛ siła˛ nieuniknienie konserwatywna˛ i reakcyjna˛, w klasycznym i historycznym znaczeniu tego słowa.
Reakcyjna˛, ponieważ wyste
˛pował do walki w obronie klasy, która jest typowym
przykładem burżuazyjnej bezproduktywności. Reakcyjna˛, ponieważ obrona klasy ziemiańskiej – biernej, pasożytniczej, zbe
˛dnej, niezdolnej od dwóch stuleci do
przetrwania w ramach porza˛dku i krytyki liberalnej – doprowadziła [faszyzm]
do odrzucenia systemu liberalnego, który jest jedyna˛ gwarancja˛ tego, czym Italia
jest dzisiaj, i jest zadatkiem tego, czym Italia może być. [...] Podczas gdy zaledwie rok temu faszystowska młodzież rozbiegała sie
˛ po wszystkich dzielnicach
220
Rozwój i przemiana faszyzmu
Włoch, jakby była rzeczywiście sama˛ młodościa˛ kraju odmłodzonego przez
wojne
˛, to dziś jest ona jawnie znakiem i podpora˛ kraju starego, zgrzybiałego,
przedliberalnego, a nawet przedmieszczańskiego, który chce przetrwać za wszelka˛ cene
˛ i który chciałby zgne
˛bić młoda˛ Italie
˛ przemoca˛ prawdziwa˛, głe
˛boka˛,
rozkwitaja˛ca˛ i niepowstrzymana˛. Ta jest tylko w miastach, gdzie codziennie
ła˛cza˛ sie
˛ mózgi zdolnej burżuazji z ramionami ludu pracuja˛cego”14.
Słabym punktem analizy Fovela i jego przewidywań co do przyszłości faszyzmu – jak wie
˛kszość uwag obserwatorów demokratycznych – było poświe
˛cenie zbyt małej uwagi czynnikowi warstw średnich, które wycisne
˛ły na nowym
faszyzmie znacznie bardziej charakterystyczne znamie
˛ niż reakcyjność, z pewnościa˛ wyraźna, ale nie wyła˛czna. Mowa o tych warstwach średnich, nowych
w życiu politycznym, co do których Fovel na próżno miał nadzieje
˛, że dadza˛ sie
˛
pozyskać dla ideałów demokracji społecznej. Wraz z faszyzmem – jak pisał Leo
Valiani15 – „pojawiła sie
˛ na scenie warstwa społeczna, która wcześniej nie
działała samodzielnie, i nowa siła polityczna. Zaatakowały one system liberalny
z prawicy, a mogłyby zaatakować go nawet z lewicy, choć zajmowały też przestrzeń życiowa˛ w centrum”. W faszyzmie istniało – obok reakcji najostrzejszej
i najbardziej krótkowzrocznej (rebelia dla obrony lub przywrócenia tradycyjnych przywilejów) – rozpowszechnione i pomieszane, ale nie mniej ważne,
pragnienie pewnych grup z warstw średnich, aby wydobyć sie
˛ z chaosu powojennego, wyrwać sie
˛ z egzystencji anonimowej i zawsze niepewnej. Grupy te,
naciskane z dołu i z góry, czuły sie
˛ zagrożone i zranione w swoich ideałach
i interesach, zarówno rewindykacjami proletariatu, jak i zachłannościa˛ wielkiej
burżuazji kapitałowej i ziemskiej. W tych warstwach, które (jak zauważył Salvatorelli) z pewnościa˛ nie stanowiły „klasy organicznej, czyli maja˛cej władze
˛
i funkcje
˛ ekonomiczna˛”, rozwina˛ł sie
˛ po wojnie aktywny duch rebelii przeciw
porza˛dkowi ustanowionemu przez stare oligarchie. Towarzyszyła temu wola
bezpośredniego uczestniczenia w życiu politycznym i społecznym kraju, znalezienia pomie
˛dzy walcza˛cymi ze soba˛ dwoma głównymi klasami drogi do własnego sukcesu. Miałoby sie
˛ to dokonać nawet droga˛ rewolucji, która doprowadziłaby do ustanowienia nowego ładu, gdzie byłaby zagwarantowana hegemonia warstw średnich, pokój społeczny, zaspokojenie rozmaitych interesów
klasowych w harmonii z interesem narodowym. Warstwy średnie uważały, że
interes ten reprezentuja˛ pełniej i lepiej niż wielka burżuazja i proletariat.
Miałyby być też chronione i utwierdzane ideały patriotyczne, znieważane i wyszydzane przez ideologie internacjonalistyczne. W ramach nowego ładu politycznego i społecznego, opartego na hierarchii zdolności i kompetencji, miało
być zapewnione kra˛żenie élites, wolne od ograniczeń nakładanych przez protekcjonizm państwowy, jak i egalitaryzm socjalistyczny.
Wymownym świadectwem tej woli rewanżu i awansu warstw średnich jest
Manifest do burżuazji [Il Manifesto alla borghesia], opracowany przez profesora
filozofii, Emilio Bodrere
˛. Manifest ten, opublikowany w roku 1921, był apelem
1. Faszyzm warstw średnich
221
do burżuazji, przede wszystkim do burżuazji intelektualnej, aby stworzyła ona
własna˛ organizacje
˛ dla zdobycia dominuja˛cej roli w społeczeństwie, utwierdzenia swojego prawa do przewodzenia krajowi i sprowadzenia proletariatu
i wielkiej burżuazji kapitalistycznej do roli podległej ekonomicznie. Bodrero
wychodził od stwierdzenia, że po wojnie burżuazja doznała przeciwstawnych
ataków ze strony proletariatu i wielkiego kapitału, ponieważ nie zdobyła własnej
świadomości klasowej i nie była świadoma swojej roli hegemona. A rola ta brała
sie
˛ z jej głównych narze
˛dzi pracy i zarobków, czyli intelektu i kultury. Jego
krytyka kierowała sie
˛ jednak przede wszystkim przeciw klasie rza˛dza˛cej. Podczas
gdy partie tradycyjne podupadły, ze wzgle
˛du na ich niezdolność do rozwia˛zania
trudności okresu powojennego, podczas gdy Partia Socjalistyczna i Partia Ludowa [Partito Popolare] zdobyły na scenie politycznej pierwszoplanowe pozycje,
wykorzystuja˛c niepokoje klas pracuja˛cych, rza˛d – według Bodrery – troszczył sie
˛
jedynie o zachowanie władzy, uste
˛puja˛c przed szantażami kapitału i atakami
proletariatu. Za te
˛ sytuacje
˛ płaciło przede wszystkim mieszczaństwo, które
„stało sie
˛ ofiara˛ kapitału i pracy, monarchii i rza˛du. Żaden z tych czynników nie
może i nie chce rozwoju żywiołów narodowych, szczególnie praktycznych,
w których mieszczaństwo – dusza narodu – ma swoje główne oparcie”16. Mieszczaństwo, które chciało wojny i kierowało nia˛ aż do zwycie
˛stwa, zostało
wynagrodzone za swoje zasługi dekadencja˛ ekonomiczna˛ i znieważaniem swoich
ideałów. Pozostawało jednak jedynym depozytariuszem ideału patriotycznego,
„tego najprawdziwszego, bo najbardziej ludzkiego”, bo najbardziej odpowiadaja˛cego ludzkiej naturze. Z tego wzgle
˛du jemu należało sie
˛ rza˛dzenie krajem.
Powinno ono je zdobyć jakimkolwiek sposobem: „Jeśli rza˛d jest podły, należy go
obalić, jeśli rza˛d nie może bronić mieszczaństwa, powinno ono dać mu poznać,
że umie obronić sie
˛ samo. Jeśli rza˛d potrzebuje pomocy w tym dziele, mieszczaństwo powinno być w stanie udzielić mu takiej pomocy”17.
Bodrero stał sie
˛ wyrazicielem uczuć nowych warstw mieszczańskich, które
chciały wyłonić sie
˛ i umocnić, jakimkolwiek ba˛dź sposobem i jaka˛kolwiek
droga˛, bez skrupułów legalistycznych i parlamentarnych. Jego apel zawierał
akcenty bardzo podobne do propagandy ruchu nacjonalistycznego, ale bez
zakładania z góry – w odróżnieniu od tego ostatniego – wierności dla monarchii. Dla Bodrery żadna instytucja nie powinna być uznawana za nietykalna˛.
Mieszczaństwo powinno mieć władze
˛ i powinno zdobyć ja˛ za każda˛ cene
˛
i wbrew każdemu. Mieszczaństwo, do którego kierował swój apel, składało sie
˛
przede wszystkim z warstw średnich, staraja˛cych sie
˛ utwierdzić swoja˛ niezależność wobec wielkiej burżuazji. Narastała jednocześnie jego pogarda i che
˛ć
odwetu w stosunku do pracowników fizycznych, którzy zdobyli lepsze warunki
ekonomiczne niż pracownicy umysłowi18:
„Burżuazja jest warstwa˛ średnia˛ narodu, liczna˛ warstwa˛ tych wszystkich,
którzy pracuja˛ głównie umysłowo, pobudzani ponadto bodźcem emocjonalnym, który wzbogaca efekty zbiorowe i narodowe uczciwym wzrostem korzyści
222
Rozwój i przemiana faszyzmu
indywidualnych. Właściciele ziemscy, nie latyfundyści, i przemysłowcy nieuzależnieni od cynicznego kapitału, wolne zawody i urze
˛dnicy, nauczyciele i dziennikarze, naukowcy i kupcy, wojskowi i marynarze, artyści i lekarze, ksie
˛ża i inżynierowie, pośrednicy i sklepikarze, wydawcy i studenci, i wszystkie inne kategorie tych, którzy pracuja˛ i produkuja˛ za pomoca˛ umysłu. Sa˛ to też wszyscy ci,
którzy – choć nie zaliczaja˛ sie
˛ do tych zawodów – wierza˛ niezachwianie,
szczerze i bezinteresownie w ideał Ojczyzny, dla jej dobra kieruja˛ sie
˛ zwykłym,
rzeczowym, ozdrowieńczym nurtem zdrowego rozsa˛dku. Kieruje sie
˛ nim najlepsze ja˛dro i – jestem pewien – wie
˛kszość narodu, to jest burżuazja; burżuazja,
która – jak powiedziałem – wierzy jeszcze w minione już formuły poste
˛powości
i konserwatyzmu, liberalizmu i demokracji, nie zdaja˛c sobie sprawy, że w nich
rozprasza cała˛ swoja˛ olbrzymia˛ siłe
˛, co służy wyła˛cznie warstwom, które dziś
coraz bardziej ja˛ miażdża˛. Burżuazja nie dostrzega, że żyje nadal – czy też
raczej wegetuje – w minionej już fazie politycznej, gdy tymczasem jej przeciwnicy porzucili już formuły nie odpowiadaja˛ce rzeczywistości praktycznej i przeje
˛li dla siebie rza˛dy nad społecznościa˛ narodu. Powiedziałbym wre
˛cz, że teraz
już sama polityka – w tradycyjnym sensie tego słowa – jest czymś przezwycie
˛żonym i że w powietrzu, w tendencjach ogólnych naszego czasu, wisi duch
syndykalistyczny, który od jakiegoś czasu zasta˛pił polityke
˛.
Burżuazja, na rzecz której rza˛d nie czyni żadnych uste
˛pstw (ani też nie
może przyznawać jej racji), jest wie
˛c miażdżona pomie
˛dzy dwoma pozostałymi
warstwami, które umiały zdobyć narze
˛dzia, korzyści i ogromne przywileje, a to
właśnie dlatego, że wyczuły, iż środek cie
˛żkości życia społecznego w świecie
przemieścił sie
˛ daleko od ża˛dań, jakie poruszały stulecie od rewolucji francuskiej aż do ostatniej wojny. Zatem wyzysk i lekceważenie przez wielki kapitał,
który nazwałem cynicznym i anonimowym, przez banki i przemysł, które paktuja˛ z cudzoziemcami i z bolszewikami, przez oboje
˛tna˛ arystokracje
˛ pienia˛dza,
nieodpowiedzialna˛ i bezosobowa˛. Burżuazja musi sie
˛ zdecydowanie oddzielić
od tego wszystkiego, bo taki kapitalizm jest dławia˛cy, jak brutalność wichrzycielskich mas, które ła˛cza˛ sie
˛ z nim tylko w nienawiści, dla której to uczony
profesor i tłusty, leniwy akcjonariusz albo rozwia˛zły paniczyk, sa˛ tym samym.
Poza tym, kapitał postawiony wobec wyboru pomie
˛dzy burżuazja˛ a proletariatem nie zawaha sie
˛ poświe
˛cić ja˛ dla tego drugiego. Wie bowiem dobrze, że
o wiele łatwiej kupić proletariat niż burżuazje
˛. Wie też, że proletariat może
wyrza˛dzić kapitałowi wie
˛cej cie
˛żkich szkód niż burżuazja. Ta bowiem nie jest
zorganizowana, nie umie nastraszyć i nie może nikomu narzucić respektu
wobec siebie”.
Apel Bodrery stawiał – bez owijania w bawełne
˛ – kwestie
˛ konieczności
porzucenia przez burżuazje
˛ dawnych programów demokracji, radykalizmu i liberalizmu, aby stać sie
˛, bez zwłoki i bez iluzji współpracy, nawet w drodze
rewolucji, „prawdziwa˛ kasta˛”, góruja˛ca˛ nad kapitałem i nad proletariatem.
Program tej rewolucji burżuazyjnej powinien opierać sie
˛ na wartości własności
1. Faszyzm warstw średnich
223
jako „funkcji społecznej” i na supremacji burżuazji intelektualnej jako klasy
rza˛dza˛cej („tylko potencjał intelektualny ma prawo do pierwszego miejsca na
szczycie drabiny społecznej”). Najbardziej interesuja˛cym punktem „manifestu”
Bodrery było jednak wezwanie skierowane do klasy burżuazyjnej, aby wyrzekła
sie
˛ formuł politycznych i partii należa˛cych do przeszłości, i by szukała nowych
formuł i nowych bojowych organizacji. Wzywał, aby poparła siłe
˛ polityczna˛,
która z ofensywy burżuazji uczyniłaby swój sztandar.
„Manifest” Bodrery – poza tym, że był znacza˛cym dokumentem pewnego
stanu ducha burżuazji intelektualnej, który znacznie przyczynił sie
˛ do sukcesu
faszyzmu – jest szczególnie ważny dla naszego tematu, przede wszystkim dlatego, że – według świadectwa Yvon de Begnaca – Mussolini we wrześniu 1941
roku, wspominaja˛c wydarzenia z roku 1921, wyznał, iż został tym „manifestem”
zainspirowany w chwili, gdy poszukiwał definicji funkcji politycznej faszyzmu
po jego gwałtownym wzroście19. Duce, który z pewnościa˛ nie był hojny
w uznaniach dla źródeł swojej ideologii, we wrześniu 1941 roku stwierdził, że to
Bodrero otworzył mu oczy na polityczna˛ wartość warstwy średniej, „na jej
niewyrażony potencjał, na jej manewrowalność”:
„Emilio Bodrero wyznaczył szlak. Powiedział mi wyraźnie, że burżuazja
pragne
˛ła własnego, uległego przeznaczenia i że w ostateczności chodziło o zmuszenie jej do »chcenia« losu całkiem odmiennego od tego, co do którego
wierzyła, że jest nań dożywotnio skazana. My nie przestawaliśmy wymuszać
respektu. Czerwoni syndykaliści rolni z okolic Imoli i ci biali z okolic Cremony
umieli wymuszać respekt. Niechże i burżuazja nauczy sie
˛ nie dawać »stawiać sie
˛
na baczność«, jak w Imoli czy w Cremonie; niech wyjdzie na ulice w Mediolanie, w Turynie, we Florencji, w Genui! Reszta przyszłaby sama [...].
Bodrero negował równość pomie
˛dzy półanalfabetycznym robotnikiem
fizycznym a profesorem uniwersytetu czy wykwalifikowanym technikiem. To
stanowiło wyłom w koncepcjach marksistowskich i dawało nam, zdeklarowanym antymarksistom, instrument do stoczenia nowej bitwy na poziomie doktrynalnym.
Zgadzałem sie
˛ z Bodrerem, który mówił: »rza˛dy temu, kto z głowa˛ zademonstruje, że potrafi kierować wspólnym losem«”.
Biora˛c pod uwage
˛, że takie pośmiertne wyrazy uznania powinny być
przyjmowane z ostrożnościa˛ należna˛ „ma˛dremu po”, nie da sie
˛ jednak wykluczyć szczerości tej deklaracji, która zreszta˛ bardzo dobrze koresponduje ze
stanowiskiem, jakie wobec masy nowych członków Fasci zajmował Mussolini.
Jest ona szczególnie pomocna w zrozumieniu wagi, jaka˛ dla wypracowania
ideologii faszystowskiej miała dominuja˛ca obecność warstwy średniej w utwierdzeniu jego stanowiska jako masowego ruchu społecznego.
Reakcja faszystowska, nawet jeśli była wspierana pragnieniem wielkiej
burżuazji dokonania zemsty i odwetu, to najbardziej przekonanych adherentów znalazła przede wszystkim w warstwach średnich, najwrażliwszych na jego
224
Rozwój i przemiana faszyzmu
retoryke
˛ aktywistycznego patriotyzmu, na apele o obrone
˛ wartości intelektualnych i o tworzenie nowych hierarchii burżuazyjnych. Nawet gdyby faszyzm nie
miał żadnych zasług w przeciwstawieniu sie
˛ i w przesa˛dzeniu o niepowodzeniu
„rewolucji bolszewickiej” [we Włoszech], to i tak potrafił stać sie
˛ reprezentantem tej siły politycznej, która˛ Bodrero wzywał do stworzenia nowej organizacji
i nowej ideologii burżuazji. Na niepowodzeniu rewolucji bolszewickiej i na
reakcji burżuazji, be
˛da˛cej tego naste
˛pstwem, mały trzon faszyzmu mussoliniańskiego, po utracie elementów najbardziej radykalnych i wywrotowych, potrafił
zbudować powodzenie nowego faszyzmu, szczyca˛c sie
˛ – jako swoja˛ zasługa˛ –
porażka˛ bolszewizmu, przekształcaja˛c to zwycie
˛stwo w jeden ze swoich
najpopularniejszych mitów – o wybawieniu Włoch i Europy od czerwonego
niebezpieczeństwa. W rzeczywistości, schyłek rewolucyjnej lewicy we Włoszech
został zapocza˛tkowany przed wybuchem reakcji skwadrystowskiej. Niewa˛tpliwie jednak powodzenie zre
˛czności politycznej Mussoliniego wynikało z gwałtownego wzniesienia sztandaru warstw średnich i aspiracji do politycznego
przewodzenia im. W ten sposób ruch, zamiast wyczerpać swoje możliwości jako
zwykła milicja klasowa, mógł przetrwać, rozwijać sie
˛ i umacniać jako nowa siła
polityczna, inspirowana ideologia˛ „nowoczesna˛”, i jako organizacja nowej masy
społecznej.
Mussolini umiał dobrze i na czas ocenić znaczenie i konsekwencje błe
˛dów
psychologicznych i politycznych, popełnionych przez socjalistów w ich nastawieniu do drobnej i średniej burżuazji. Zdał sobie sprawe˛, że na lewicy nie było
przywódców zdolnych pokierować rewolucja˛ proletariatu, rozczarowanego już
i twardo przygie
˛tego przez reakcje
˛. Jeszcze mniej było tam zdolności do pozyskania przyzwolenia warstw średnich za pomoca˛ odpowiedniej propagandy.
Mussolini, umocniony ta˛ pewnościa˛, od pocza˛tku 1921 roku rozwina˛ł nowa˛
strategie
˛ polityczna˛, z zamiarem zaoferowania wie
˛kszości drobnej i średniej
burżuazji [nowej] organizacji, wraz z ideałami i mitami, symbolami i hasłami,
które drobne i średnie mieszczaństwo mogło łatwo zrozumieć. Mógł w ten
sposób wykorzystać dla siebie i dla faszyzmu mobilizacje
˛ warstw średnich. Miał
nadzieje
˛, że w ten sposób be
˛dzie kierował masa˛ społeczna˛ wzgle
˛dnie jednorodna˛ i samodzielna˛, aktywna˛ politycznie. Z nia˛ mógł sie
˛ pokusić o „swoja˛”
rewolucje
˛, narzucaja˛c faszyzm jako reprezentanta nowej siły społecznej, przeciwstawiony zantagonizowanym, tradycyjnym siłom proletariatu i wielkiej burżuazji. To nie znaczy, że Mussolini miał odta˛d jasna˛ wizje
˛ przyszłej, możliwej
drogi rozwoju faszyzmu, ani też, że mógłby już sformułować jasny plan swoich
działań politycznych. Pewne jest jednak, że wszedłszy raz na droge˛ politycznej
organizacji warstw średnich, Mussolini umiał stopniowo dostosować sie
˛ do
wrażliwości tej nowej rzeszy, umiał interpretować jej interesy i ideały. Przede
wszystkim, miał na celu zapobieżenie rozproszeniu tej masy politycznej z powodu braku idei i przywódców, w całej serii jałowych prób rewolucyjnych,
zmierzaja˛cych do osia˛gnie
˛cia celów nie do zrealizowania, jak przydarzyło sie
˛ to
1. Faszyzm warstw średnich
225
proletariatowi w czerwonym dwuleciu. Ponadto, Mussolini musiał być świadom
faktu, że gwałtowność rozrostu faszyzmu mogła też stać sie
˛ powodem jego
upadku, gdyby nowa masa, wła˛czona pod jego emblematy, miała pozostać bez
mocnej i zdyscyplinowanej organizacji i odpowiedniej ideologii. Były to niezbe
˛dne narze
˛dzia, poza nieskre
˛powanym użyciem także broni-pienia˛dza20, zapewniaja˛cej ruchowi jedność kierunku i samodzielność działania.
Od wiosny 1921 roku Mussolini wkroczył na droge˛, która˛ uznał za właściwa˛ dla zachowania własnej dominacji w ruchu faszystowskim i dla politycznego wykorzystania mobilizacji warstw średnich, zmierzaja˛c przede wszystkim
do konsolidacji organizacyjnej. „Zajmiemy sie
˛ także ruchem, aby, poszerzaja˛c
sie
˛, nie stracił on swojej spoistości i intensywności. Przed nami rysuje sie
˛ nadzwyczaj interesuja˛ca panorama polityczna. Jeśli faszyzm zdoła pozostać faszystowski, czyli be
˛dzie umiał sukcesywnie dostosowywać swoje działanie do
zmieniaja˛cych sie
˛ okoliczności, stanie sie
˛ jedna˛ z sił kieruja˛cych życiem poli21
tycznym narodu” .
Zre
˛czność Mussoliniego w udzielaniu politycznego i ideologicznego odzewu na ża˛dania warstw średnich została dobrze ukazana przez jego dawnego
przyjaciela z czasów socjalistycznych, Torquato Nanniego: „To, czego brakowało Partii Socjalistycznej w okresie jej najwie
˛kszego powodzenia, to programu
albo szefa, który dałby jedność celu i działań mas. Faszyzm znalazł ten cenny
czynnik sukcesu w Benito Mussolinim.
Romaniolski [tzn. pochodza˛cy z Romanii] agitator, gdy spostrzegł napływ
pod swoje proporce różnych nurtów reakcji mieszczańskiej, natychmiast je
wykorzystał, by zerwać wa˛tła˛ sieć (nie z żelaza, nie z cynfolii), jaka˛ był pierwotny program faszystowski i zmierzać bez wahań i z nate
˛żeniem wszystkich
swoich sił do podboju państwa. Było to jego najcenniejsze marzenie, jako
człowieka czynu!
Od wiosny 1921 do października 1922 roku ujawniły sie
˛ w najwyższym
stopniu zdolności kondotiera politycznego, które przesa˛dziły o powodzeniu
Benito Mussoliniego.
[...] Maja˛cy wyczucie rytmu, w tych niewielu miesia˛cach nadał on włoskiej
rzeczywistości charakter wybitnie osobisty. Gdy wyczuł, że naród jest zme
˛czony
przemoca˛, zapowiedział przymierze masowych partii politycznych – socjalistów, popolarów i faszystów. Była to dla niego jedna z dróg, która˛ prawdopodobnie poszedłby z całkowita˛ dezynwoltura˛”22.
A jednak droga podje
˛ta przez Mussoliniego wcale nie była łatwa. Szedł
nia˛ wśród olbrzymich trudności. Zmuszony był stawić czoła nieprzewidzianym
przeszkodom, które stawiano mu wewna˛trz jego własnego ruchu. Cze
˛sto ocierał sie
˛ o głośne niepowodzenia. I jeśli w końcu zdołał z nich wychodzić jako
zwycie
˛zca, to jednak musiał zwycie
˛stwa te opłacać licznymi uste
˛pstwami i kompromisami, kosztem swojej linii politycznej. Zreszta˛, Mussolini z pewnościa˛ nie
miał zahamowań czy skrupułów wzgle
˛dem spoistości ideologicznej. Przeciwnie,
226
Rozwój i przemiana faszyzmu
stale powtarzał, że choć faszyzm stał sie
˛ ruchem masowym, powinien zachować
pierwotnego ducha realizmu i braku uprzedzeń, i działać nie według z góry
ustalonych planów, ale zgodnie z wyczuciem nastrojów mas społecznych. Ida˛c
za ich zmianami, powinien wychodzić naprzeciw ich aspiracjom, ale nie daja˛c
sie
˛ im porwać. Definitywnie odrzucone już zostały wszelkie ambicje rewolucyjne, w rozumieniu nastrojów antykapitalistycznych i antyburżuazyjnych,
które zawierał program z roku 1919. Mussolini narzucił faszyzmowi zwrot,
który miał oddać mu wyła˛czne przewodnictwo w warstwach średnich. Celem
miało być stworzenie z nimi trzeciej siły, zorganizowanej w nowej partii.
Poczynione dotychczas uwagi na temat znaczenia spotkania sie
˛ faszyzmu
i zmobilizowanych warstw średnich znalazły swoje odbicie z działaniach Mussoliniego i faszyzmu, po zmianie kursu ku mieszczaństwu i warstwom średnim.
Znalazły one też wyraz w projektach Mussoliniego przekształcenia ruchu faszystowskiego w partie
˛, aby wpisać go trwale w gre
˛ najwie
˛kszych sił politycznych. Te działania byłyby niezrozumiałe bez uwzgle
˛dnienia ścisłego zwia˛zku,
który od 1920 roku zaistniał pomie
˛dzy ruchem faszystowskim i warstwami
średnimi. Przeciwności, którym Mussolini musiał stawić czoła w sporze ze
swoimi faszystowskimi antagonistami z regionów rolniczych, i ogólniej – kryzys,
jaki dotkna˛ł faszyzm po wyborach politycznych z maja 1921 roku, były spowodowane w znacznej mierze odmiennym składem społecznym Fasci, wynikaja˛cym ze zróżnicowanych warunków społecznych i zróżnicowanego pochodzenia
politycznego warstw średnich, które napłyne
˛ły do organizacji.
Jak wnikliwie zauważył Gramsci, z chwila˛ gdy mussoliniański faszyzm stał
sie
˛ „otwarcie polityczna˛ organizacja˛ klas średnich”, wszedł w konflikt z bardziej
reakcyjnymi i bardziej wywrotowymi siłami faszyzmu23. Dla Mussoliniego nowym zadaniem faszyzmu – jak stwierdził to Komitet Centralny Fasci na zebraniu 8 stycznia 1921 roku w Mediolanie – powinno być „zapewnienie krajowi,
przede wszystkim przez edukacje
˛ narodowa˛ mas, zasadniczej odnowy jego instytucji politycznych, która doprowadziłaby do władzy nowe siły i nowe wartości zrodzone z wojny i zwycie
˛stwa”24 – siły i wartości, be
˛da˛ce typowym wyrazem warstw średnich. Dlatego też porzucił wszelka˛ rezerwe
˛ wobec wyborów
pomie
˛dzy prawica˛ a lewica˛, by działać „w zależności od zmieniaja˛cych sie
˛ i złożonych warunków, przed którymi stawia nas skomplikowana rzeczywistość;
rzeczywistość, która˛ zwykliśmy zawsze oceniać w odniesieniu do najwyższych
interesów Narodu”25.
Jednym z głównych motywów, które przyczyniły sie
˛ do skierowania sympatii szerokich kre
˛gów warstw średnich ku faszyzmowi – poza zwykła˛ i prosta˛
antysocjalistyczna˛ przemoca˛ – była atrakcyjność nie tylko działań, ale również
ideologii faszyzmu, z całym zestawem mitów palingenetycznych i wola˛ odnowy.
Kampanie
˛ przeciw Partii Socjalistycznej prowadzono zarówno ze wzgle
˛du na
jej projekty rewolucji społecznej, jak i z uwagi na jej niewrażliwość na wartości
patriotyczne i ducha hierarchii intelektualnych. Pochwała produktywnego ka-
1. Faszyzm warstw średnich
227
pitalizmu i pogarda dla pasożytniczego konserwatyzmu; obrona ideałów narodowych, wzmocnionych albo rozbudzonych przez wojne
˛; me
˛tne projekty nowego porza˛dku politycznego i społecznego – ale może przez to właśnie bardziej
pocia˛gaja˛ce – w których byłyby uznawane i respektowane wartości intelektu,
kompetencji – słowem wszystko to, co w tamtym okresie stanowiło ideologie
˛ faszystowska˛, nie mogło nie budzić entuzjazmu u drobnej i średniej burżuazji
humanistycznej, jak i technicznej, przekonuja˛c ja˛, że faszyzm był skutecznym
narze
˛dziem do przeprowadzenia „rewolucji warstw średnich”. Rewolucja ta –
w przeciwieństwie do bolszewickiej – nie niszczyłaby bogactw narodu ani nie
niwelowała różnic wartości, ale przyznałaby każdej warstwie role
˛ specyficzna˛,
bez wykluczania, by „jakości” w systemie społecznym były uznawane i promowane. System ten realizowałby harmonijna˛ solidarność mie
˛dzy pracownikami
fizycznymi i umysłowymi, oczywiście, rezerwuja˛c dla tych drugich funkcje
˛ kierownicza˛, jako dla dysponuja˛cych kapitałem technicznym i intelektualnym.
Wizerunek własny, jaki tworzył faszyzm, walcza˛c jednocześnie przeciw
lewicy i przeciw klasie rza˛dza˛cej, był obrazem siły politycznej niezależnej od
interesów klasowych, nowoczesnej organizacyjnie, duchowo i co do perspektyw, śmiałej, idealistycznej, „rewolucyjnej”, ale szanuja˛cej wartości narodowe;
[był obrazem] siły młodej, zdecydowanej dokonać szerokiej mobilizacji przeciw
starym oligarchiom państwa liberalnego, dla stworzenia nowego państwa, ale
bez obalania w tym celu porza˛dku społecznego, opartego na własności.
Społeczeństwo współczesne – stwierdzał Mussolini – spełniło już to, co było
możliwe do spełnienia (w granicach jego przetrwania) z programów socjalistycznych. Wynikła z tego nowa żywotność systemu kapitalistycznego, który po
przejściu wojennej próby wykazywał ducha bardziej dynamicznego i przedsie
˛biorczego. Faszyzm bronił kapitalizmu, wyjaśniaja˛c, że ten „nie jest tylko
aparatem wyzysku, jak uważa te
˛pota PSI-stowska – jest hierarchia˛; nie jest
tylko drapieżna˛ kumulacja˛ bogactw – jest wypracowywaniem, selekcjonowaniem, koordynacja˛ wartości powstałych przez wieki. Jego wartości sa˛ dziś nie
do zasta˛pienia”26.
Drobna i średnia burżuazja, która zawsze utożsamiała sie
˛ z ideałami narodowymi i pretendowała do roli klasy pośrednicza˛cej mie
˛dzy rozmaitymi
składowymi struktury społecznej, odpowiedziała z entuzjazmem na apel faszyzmu przeciw socjalizmowi. Dzie
˛ki niej nowy faszyzm mógł ugruntować sie
˛
jako ruch mieszczański, głównie jednak jako ruch średniej burżuazji. Ta uważała sie
˛ bowiem za klase
˛ szczególna˛, za warstwe
˛ fundamentalna˛ dla państwa,
warstwe
˛ produktywna˛ i bezinteresowna˛, która nie czuła sie
˛ zwia˛zana z interesami partykularnymi, pozostaja˛cymi w sprzeczności ze zbiorowymi interesami
narodu. Być może właśnie dlatego, że warstwy te, pozbawione świadomości
klasowej jakiejś specyficznej klasy, marzyły o wspólnocie narodowej jako o całości zharmonizowanych klas, nie skłóconych mie
˛dzy soba˛, chyba że o wie
˛ksze
dobro narodu. W ideologii narodowej drobnomieszczaństwa klasy nie stano-
228
Rozwój i przemiana faszyzmu
wiły jedynie zbiorowości ekonomicznej, ale były ludem, czyli wspólnota˛ zła˛czona˛ uczuciami, tradycjami, aspiracjami i wspólnymi celami:
„Idea wspólnoty narodowej i hierarchii uzdolnień podlegaja˛ nieograniczonemu rozwojowi – zauważył Fovel. – Wiele można wydedukować z takich
przesłanek. Już same jednak – takie jakimi sa˛, same przez sie
˛ – wystarczaja˛, by
zaspokoić podstawowe wymagania każdego drobnomieszczanina. Z jednej
strony nieświadome przywia˛zanie do ideałów tradycjonalistycznych, a z drugiej podporza˛dkowanie najbardziej ucia˛żliwym koniecznościom materialnym.
Z jednej strony potrzeba ideałów klasy wychowanej i karmionej historyczna˛
kultura˛ kraju, a z drugiej potrzeba systemu, który by ja˛ wydźwigna˛ł z ne
˛dznych
warunków ekonomicznych i moralnych, jakim była poddana. Takie sa˛ dwa bieguny mentalności włoskiego drobnomieszczaństwa, a zatem taki jest tor, po
jakim musi poruszać sie
˛ każda polityka, która chciałaby spożytkować jego
siły i wydobyć jego wartości. Drobnomieszczaństwo, przycia˛gnie
˛te tym dwoistym i ciemnym magnetyzmem, wsparło najpierw pseudorewolucje
˛, nazywana˛
bolszewicka˛, a potem pseudorewolucje
˛ reakcyjna˛”27.
Fovel rozważał niepowodzenie dwóch „pseudorewolucji”, ale jednocześnie utrzymywał, że kwestia odnowy społecznej, zgłaszana przez drobnomieszczaństwo, nie mogła być już pominie
˛ta. Dlatego też uważał za konieczne, aby
partie demokratyczne zmierzyły sie
˛ z nia˛, z uwzgle
˛dnieniem nowej świadomości politycznej drobnomieszczaństwa, organizmu społecznego mocno już
osadzonego w centrum. Warstwy średnie, wraz z klasami pracowniczymi,
mogły stać sie
˛ fundamentem nowoczesnej demokracji społecznej. Jeśli drobna
burżuazja była materia˛ społeczna˛, to partie demokratyczne powinny stanowić
„reprezentacje
˛, forme
˛ i ton polityczny demokracji pracy”.
Nadzieje Fovela na rozwój demokracji rozwiały sie
˛. Z całego zespołu powodów historycznych i politycznych partie demokratyczne nie zdołały stworzyć
demokratycznego ujścia dla aktywności warstw średnich. Głównym czynnikiem
sukcesu politycznego faszyzmu była umieje
˛tność działania tam, gdzie nieobecne były inne partie, prezentowania sie
˛ jako nowa partia warstw średnich, mobilizowanych do szukania nowego układu politycznego i społecznego. Zreszta˛,
już w końcu 1919 roku Agostino Lanzillo zwracał w kre
˛gu faszystowskim uwage
˛
na role
˛, jaka˛ po wojnie grały warstwy średnie. Od tego czasu utrzymywał, że
było koniecznym dla nowoczesnej partii stać sie
˛ rzecznikiem ich aspiracji, mówić politycznie w imieniu „tych, którzy nie pracuja˛ fizycznie”28. Klasa średnia –
zauważał Lanzillo – przez cały wiek dziewie
˛tnasty nie odgrywała w polityce roli
samodzielnej: „Żyła i wegetowała po cze
˛ści jako pasożyt warstw rza˛dza˛cych, po
cze
˛ści uzależniona przez zawód lub interes od klasy pracuja˛cej”. Tak wie
˛c, choć
klasa średnia stanowiła (zgodnie ze schematem dystrybucji dochodów Parety)
wie
˛kszość społeczeństwa, to jednak nie miała określonej roli politycznej, przynajmniej do czasu, gdy wojna, powoduja˛c nowy podział dochodów, wytworzyła
wśród klasy średniej nowa˛ świadomość i dała impuls do organizacji autono-
2. Definicja faszyzmu
229
micznej. Inicjatywy stowarzyszeniowe warstwy średniej, rozkwitłe po wojnie,
były eksperymentem „nowym i ważnym”, z uwagi na skutki polityczne jakie
mogły wywołać: „Oznaczały one, że nie be
˛da˛ sie
˛ wzdragać przed urzeczywistnieniem – poprzez wysiłki klasy najliczniejszej, najinteligentniejszej i społecznie
najbardziej złożonej – nowej świadomości własnej osobowości klasowej i przed
narzuceniem swojej wartości klasowej w konfrontacji i walce z innymi klasami.
Eksperyment jest nowy i doniosły.
Pozycja, jaka˛ klasa średnia miałaby zaja˛ć, byłaby nadzwyczajna. Klasa ta
jest niezbe
˛dna dla wszystkich.
Trzyma w garści wszystkie funkcje ściśle techniczne, wie
˛c także stanowiska
decyduja˛ce w skomplikowanym i zupełnie zmechanizowanym życiu współczesnym.
Z pewnościa˛ trudno jest określić granice tej klasy – gdzie ona sie
˛ zaczyna,
a gdzie kończy – i tu tkwi jej najwie˛ksza słabość, poza jeszcze jedna˛ – że zawiera
w sobie grupy ze swej natury zależne od klas dominuja˛cych”.
Lanzillo, podejmuja˛c wa˛tek tej analizy problemu politycznego warstw
średnich, po wejściu faszystów do parlamentu w maju 1921 roku, uznał, że
rozwój ruchu Fasci był głównie efektem mobilizacji klas średnich. Ludzie,
których w swoich szeregach skupiał faszyzm, byli ludźmi „nowymi w aktywności
politycznej”. Był to tłum „urze
˛dników, drobnych rentiers, studentów, drobnych
i średnich profesjonalistów”, który „przed wojna˛ oboje
˛tnie lub apatycznie obserwował wydarzenia polityczne, a który teraz wła˛czył sie
˛ do walki. Faszyzm
czerpał swoje siły z szarej strefy życia politycznego. Sta˛d pochodziła jego rozwichrzona gwałtowność i młodzieńcza przesada jego działań”29. Akceptuja˛c
świadomość swojej rzeczywistości społecznej, faszyzm musiał jak najszybciej
przezwycie
˛żyć swój pierwotny stan płynności ruchu niezorganizowanego, aby
stać sie
˛ „reprezentantem klasy średniej [...] równie odległym od socjalistów, jak
i od popolarów, od plutokracji i od wielkiego kapitalizmu, bardziej wyczulonym
na inne grupy i na wielkie idee narodowe”. W ten sposób faszyzm stałby sie
˛
partia˛ środka i skupiałby, i organizował „to, co zdrowego i dobrego ma burżuazja odnowiona przez wojne
˛”30.
2. Definicja faszyzmu
Faktem najbardziej znacza˛cym w zwrocie faszyzmu ku prawicy, dokonanym po roku 1920, było podje
˛cie sie
˛ w polityce ogólnonarodowej roli organizacji, która chciała reprezentować ideały i interesy warstw średnich. Organizacja ta przedstawiała sie
˛ nie tylko jako zrównoważona siła polityczna wewna˛trz skrzydła tradycjonalnego, ale też jako nowa i autonomiczna siła polityczna, uniezależniona od zwyczajowej podległości warstw średnich klasom
dominuja˛cym, jako trzecia siła, rywalizuja˛ca nie tylko z partiami lewicy i z Par-