Zróżnicowanie dochodów a wzrost w gospodarkach
advertisement
365 Mgr Wojciech Przychodze Centrum Badawcze Transformacji, Integracji i Globalizacji (TIGER) Wysza Szkoła Przedsibiorczoci i Zarzdzania im. L. Komiskiego w Warszawie ZróĪnicowanie dochodów a wzrost w gospodarkach posocjalistycznych RELACJE POMIDZY DYSTRYBUCJ DOCHODÓW A WZROSTEM GOSPODARCZYM Właciwa relacja pomidzy poziomem dyspersji dochodów a wzrostem gospodarczym stała si przedmiotem pogłbionych analiz ekonomicznych dopiero na pocztku lat 90-ych XX wieku. Istnieje bardzo wiele opracowa poruszajcych te kwestie. Wikszo z nich stwierdza wystpowanie negatywnych zwizków pomidzy poziomem nierównoci a wzrostem gospodarczym [Alesina, Rodrik, 1994]; [Alesina, Perotti, 1996]; [Benabou, 1996]; [Forbes, 2000]; [Helpman, 2004]. Nieco mniej powszechna jest teza o wystpowaniu relacji przeciwnej [Li, Zou, 1998]. Niektóre opracowania uzaleniaj jej kierunek od poziomu rozwoju, na którym znajduje si dany kraj [Barro, 2000, s. 31-32]. Kanałów, za porednictwem których nierównoci mog oddziaływa na zagregowane tempo wzrostu, jest co najmniej kilka. Do najwaniejszych zaliczy naley te zwizane z niedoskonałoci rynków kapitałowych, brakiem rynków komplementarnych, właciwociami systemów politycznych oraz szeroko rozumianym kapitałem społecznym. Niedoskonało rynków kapitałowych powoduje, e cz osób posiadajcych efektywne ekonomicznie wzorce działalnoci gospodarczej nie urzeczywistni ich ze wzgldu na niedostateczne zasoby kapitałowe i brak dostpnoci kredytów, potgowany awersj do nadmiernego ryzyka ze strony instytucji finansowych. Szczególnie w pocztkowej fazie rozwoju rynku kapitałowego, kiedy wystpuje przejciowy deficyt jego zaawansowanych instrumentów, powysza sytuacja moe przyczyni si do spowolnienia tempa wzrostu. Z drugiej jednak strony to włanie podmioty najlepiej uposaone kapitałowo s w stanie mobilizowa i inwestowa kapitał w sposób najbardziej efektywny, w skali, która spowoduje ostateczne polepszenie warunków funkcjonowania i siły przetargowej równie mniejszych podmiotów. Ten pozytywny efekt bdzie potgowany zwłaszcza w tych miejscach, w których wystpuj obok siebie odpowiednio rozwinite rynki komplementarne. Decyzje polityczne podejmowane przez rzdzcych s wypadkow cierania si wielu sformalizowanych i niesformalizowanych grup interesu. Powoduje to wystpienie sytuacji, w której głosujcy, znajdujcy si w przedziale dochodo- 366 Wojciech Przychodze wym poniej redniej, opowiada si za parti gwarantujc wiksz skal redystrybucji dochodów. Zwikszona redystrybucja, której towarzyszy przesuwanie czci dochodów od grup o wikszej skłonnoci do oszczdzania do grup o niszej skłonnoci do oszczdzania, osłabia sił podmiotów lepiej uposaonych kapitałowo, a tym samym moe przyczynia si do spowolnienia tempa wzrostu. Ten negatywny efekt jest w praktyce wyrównywany wikszym wpływem politycznym podmiotów silniejszych ekonomicznie oraz stwierdzonym brakiem pozytywnej korelacji pomidzy nierównociami a zmianami stopnia opodatkowania dochodów [Perotti, 1996]. Kocowy wynik redystrybucji jest raczej wypadkow cierania si interesów wielu grup anieli realizacj celów tylko jednej z nich. Pewne szczególne cechy danego społeczestwa (kulturowe, etniczne) mog powodowa, e nadmierne rónice dochodowe zepchn na margines najgorzej uposaonych jego członków. Cz z nich z rónych wzgldów nie bdzie w stanie zaakceptowa takiej sytuacji, popadajc w patologie. Nie bd zatem poytkowa swego czasu w sposób efektywny, tym samym obniajc tempo wzrostu. W praktyce gospodarczej istnieje jednak wiele organizacji rzdowych i pozarzdowych, które pomagaj w wyjciu z sytuacji osobom znajdujcym si na marginesie społecznym. Jeli powysze instytucje nie s w stanie z rónych przyczyn pełni właciwie swoich funkcji, pozostaje miejsce na indywidualne kształtowanie przez jednostk swojego kapitału intelektualnego1 (w zakresie zasobów danych jednostce w wyniku jej aktywnego udziału) jako formy ochrony przed marginalizacj. Skuteczno powyszych działa zaley od stopnia dojrzałoci jednostki oraz umiejtnoci wykorzystywania nadarzajcych si szans. Zaleno pomidzy nierównociami dochodowymi a wzrostem gospodarczym wydaje si nieostra. Dotychczasowe badania nie były w stanie w sposób jednoznaczny opisa interesujcej nas relacji, czstokro prowadzc do skrajnie odmiennych wniosków i rekomendacji. Ponadto poszczególne teoretyczne kanały oddziaływania nierównoci na wzrost wskazuj na moliwo przeciwstawnego ich wpływu na jego tempo. Uzasadniona wic wydaje si teza, e kade nowe badanie w tej dziedzinie moe wnie nieco inne spojrzenie na istot problematyki, a ich dalsze prowadzenie jest podane. 1 Rozumianego jako ogół zasobów niematerialnych nadanych jednostce bez jej aktywnego udziału i nabywanych w sposób ustawiczny (poprzez uczenie si i praktyczne zastosowanie jego efektów) oraz umiejtno ich właciwego wykorzystania dla szeroko rozumianego dobra jednostki. Zrónicowanie dochodów a wzrost w gospodarkach posocjalistycznych 367 CHARAKTERYSTYKA EWOLUCJI NIERÓWNOCI DOCHODOWYCH W POLSCE NA TLE INNYCH GOSPODAREK POSOCJALISTYCZNYCH Transformacja systemowa wie si nieodzownie ze zmianami redystrybucyjnymi. Obejmuj one obok strumienia dochodów równie majtek trwały. W zwizku z zachodzcym procesem prywatyzacji daleko wikszy zakres przyjmuj fluktuacje w podziale zasobów. Naley jednak pamita, e malejcy z roku na rok udział przedsibiorstw pastwowych w tworzeniu PKB powoduje, i kierunek i natenie zmian mog by mniej zauwaalne społecznie. Dlatego społeczestwa gospodarek posocjalistycznych przywizuj szczególne znaczenie do nierównoci w podziale strumieni dochodowych, a co za tym idzie reakcja dostosowawcza do ich ewentualnych zmian po stronie produktywnoci moe by szybsza ni w gospodarkach rozwinitych (pomimo wystpujcego opónienia czasowego). Istotnym czynnikiem powikszajcym nierównoci w redystrybucji strumieni dochodów w okresie transformacji jest przesunicie znaczcej czci siły roboczej z sektora pastwowego do prywatnego, charakteryzujcego si wikszym zrónicowaniem płac oraz wikszym przecitnym uzyskiwanym dochodem. Zachodzca zmiana systemowa prowadzi równie do wzmocnienia relacji pomidzy wczeniejszymi inwestycjami w kapitał ludzki a jego obecnym wynagradzaniem. W ramach gospodarki centralnie planowanej zrónicowanie kapitału ludzkiego było zdecydowanie wiksze ni zrónicowanie płac. Urynkowienie cen stopniowo podnosiło warto kapitału ludzkiego, a tym samym wzmagało nierównoci dochodowe [Kołodko, 1999, s. 200-201]. W miar postpujcego procesu transformacji systemowej coraz wiksze znaczenie w gospodarce odgrywa rozwijajcy si rynek kapitałowy. Powoduje to spadek udziału płac w całkowitych dochodach ludnoci oraz wzrost udziału dochodów od kapitału, czyli zysków ze zbywania posiadanych papierów wartociowych, dywidend, odsetek, realizacji udziałów, czynszów. Ten proces równie nie pozostaje obojtny na ostateczny kształt redystrybucji strumieni (cho w duej czci bazuje na posianych/uzyskanych przez jednostk zasobach majtkowych), w znaczcym stopniu wpływajc na wzrost nierównoci. Przeprowadzona analiza obejmuje jedynie 10 najbardziej zaawansowanych w przekształceniach gospodarek posocjalistycznej transformacji – nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej (UE). Zakres przestrzenny analizy podyktowany został dostpnoci odpowiednio długich i wiarygodnych szeregów czasowych danych. W naukach ekonomicznych istnieje wiele rónych mierników charakteryzujcych nierównoci dochodowe, przy czym podkreli naley, e kady z nich jest daleki od doskonałoci. Jednym z najbardziej rozpowszechnionych jest 368 Wojciech Przychodze współczynnik Giniego2, którego warto waha si w granicach od 0 do 1. Im wiksza jest jego warto, tym wiksze s nierównoci w podziale dochodów. Jeli przyjmuje warto 0,35, wówczas rednia bezwzgldna rónica pomidzy dowoln par dochodów w danej zbiorowoci wynosi w przyblieniu 70% przecitnie uzyskiwanego dochodu. Istnieje kilka sposobów obliczania współczynnika Giniego3, co moe wiza si z okrelonymi problemami porównawczymi, zwłaszcza w analizach prowadzonych na poziomie makroekonomicznym. Wydaje si, e jedn z najlepiej oddajcych rzeczywisto miar nierównoci dochodowych jest współczynnik Giniego wyznaczony dla przychodów rozporzdzalnych netto gospodarstw domowych per capita, którego zmiany pomidzy rokiem 1989 a 2005 w wybranych gospodarkach posocjalistycznych (10 nowych członków Unii Europejskiej) przedstawione zostały w tabeli 1. Tabela 1. Zmiany wskanika nierównoci dochodów rozporzdzalnych netto gospodarstw domowych (per capita) w wybranych krajach posocjalistycznych pomidzy rokiem 1989 a 2005 Kraj Czechy Wgry Polska Słowacja Słowenia Estonia Łotwa Litwa Bułgaria Rumunia 1989 0,198 0,225 0,275 0,183 0,235 0,280 0,260 0,263 0,233 0,237 2005 0,258 0,279 0,366 0,260 0,2431) 0,361 0,3912) 0,3092) 0,338 0,361 Przyrost 30,3% 24,1% 32,9% 42,1% 3,4% 28,9% 50,4% 17,5% 45,1% 52,0% 1) 2003; 2) 2004 ródło: [TransMONEE..., 2007]; [UN/WIDER...]. Podczas minionych 18 lat posocjalistycznej transformacji we wszystkich rozpatrywanych gospodarkach (z wyjtkiem Słowenii) nastpiła znaczca zmiana strumienia dochodów i proporcji jego podziału. Przecitny wzrost nierównoci dochodowych wyniósł około 32,7%. Otrzymane wyniki wskazuj równie, 2 Warto współczynnika Giniego wyznacza si poprzez wytyczenie tzw. krzywej Lorenza, bdcej dystrybuant rozkładu dochodu w danej populacji i porównanie stopnia jej odbiegania od hipotetycznej krzywej dla społeczestwa całkowicie egalitarnego. 3 Najczciej wyznaczany jest on dla zarobków (ewentualnie dochodów) brutto, rzadziej dla wydatków. Niektórzy ekonomici postuluj zastpienie współczynnika Giniego miar okrelajc udział tzw. klasy redniej w ogóle dochodów populacji. Wicej na ten temat zob.: [Esterly, 2001, s. 317-35]. Zrónicowanie dochodów a wzrost w gospodarkach posocjalistycznych 369 w obrbie badanych krajów, na rosncy stopie dywergencji poziomu dyspersji4. Natenie tempa zmian było odmienne w zalenoci od etapu procesu transformacji oraz specyfiki danej gospodarki. Fluktuacje wskanika nierównoci dochodów rozporzdzalnych netto gospodarstw domowych (per capita) w Polsce w latach 1983-2005 przedstawiono na rysunku 1. Rysunek 1. Wskanik nierównoci dochodów rozporzdzalnych netto gospodarstw domowych (per capita) w Polsce w latach 1983-2005 ródło: jak w tabeli 1. Pogłbiona analiza przypadku Polski wydaje si by niezbdna. Wycignite na jej podstawie wnioski i obserwacje mog by podstaw do uogólnie dotyczcych wszystkich rozpatrywanych pastw. W okresie poprzedzajcym posocjalistyczn transformacj nierównoci dochodowe w Polsce znajdowały si na w miar stabilnym poziomie, oscylujc w okolicy 0,25. Był to poziom o około 0,06 mniejszy ni w rozwinitych gospodarkach rynkowych, nie odbiegajcy znaczco od standardów obowizujcych w pro-socjalnie zorientowanych gospodarkach Finlandii, Szwecji, RFN, Holandii czy Norwegii [Kołodko, 1999, s. 192]. Gwałtowny wzrost nierównoci nastpił w 1989 roku, jednak w najbardziej newralgicznym okresie przemian (w latach 1989-92) współczynnik Giniego utrzymywał si na w miar stałym 4 Wartoci odchyle standardowych ilorazów wskanika GINI kadego z 10 krajów i redniego jego poziomu dla całej grupy krajów wyniosły około 13,3% w 1989 roku, 16,7% w 1997 i 18,3% w 2004 (bez Słowenii). 370 Wojciech Przychodze poziomie, przejciowo nawet obniajc si. Znaczcy wzrost dyspersji dochodowej nastpił w Polsce po 1992 roku, jednak nie musiał mie negatywnego wpływu na tempo wzrostu gospodarczego. Istnieje przynajmniej kilka czynników, które mog wpływa na znaczc neutralizacj negatywnego wpływu zwikszania si nierównoci dochodowych na tempo wzrostu gospodarczego w Polsce (a przez analogi równie w najbardziej zaawansowanych w przekształceniach gospodarkach posocjalistycznej transformacji – nowych krajach członkowskich Unii Europejskiej) po 1989 roku. Do najwaniejszych z nich zaliczy naley przede wszystkim: - przywizywanie mniejszej ni w gospodarkach rozwinitych wagi do wysokoci dochodu rozporzdzalnego ze wzgldu na istnienie w okresie socjalizmu połczonego efektu inflacji cenowo-zasobowej (ang. shortageflation) [Kołodko, McMahon, 1987, s. 176-197]. Wystpowanie niedoborów rynkowych powodowało, e czci dochodu nie mona było wyda (tzw. wymuszone oszczdnoci). Prowadziło to do sytuacji, w ramach której szerokie masy społeczne przywizywały wiksz wag do likwidacji niedoborów ni do poziomu dyspersji dochodowej pomidzy ich poszczególnymi warstwami; - ugruntowanie w okresie poprzedzajcym zmian systemow przekonania, e realizacja idei pastwa egalitarnego nie prowadzi w praktyce do sprawiedliwego podziału dóbr, uprzywilejowujc wskie elity partyjno-pastwowej nomenklatury i pozostawiajc jednoczenie znaczn cz społeczestwa samemu sobie; - niedopuszczenie, poprzez stosowanie polityki redystrybucyjnej, do eskalacji nierównoci dochodowych w latach 1989-925. Oczywicie zmiany dyspersji dochodowej wewntrz poszczególnych grup społecznych podlegały w badanym okresie znaczcym fluktuacjom, a struktura transferów była daleka od ideału z punktu widzenia ograniczania zasigu ubóstwa. Jednak młoda, posocjalistyczna demokracja, szczególnie w pocztkowym okresie przemian (kiedy sukcesywna realizacja rozpocztych przekształce wymaga stałej obecnoci niezbdnej masy poparcia, czasu i powice) jest bardzo wraliwa na wszelkie wahania sytuacji społecznej i gospodarczej – z tego powodu dla sukcesu reform kluczowe jest by zrónicowania dochodowe nie przekroczyły pewnej krytycznej granicy, której połoenie nie jest znane a priori [Kołodko, 1999, s. 214]. Jeeli granica powysza nie zostanie przekroczona, a odroczone w czasie pozytywne efekty przekształce w kocu dadz o sobie zna, wówczas tolerancja nierównoci dochodowych w społeczestwie powinna by znaczco wysza; 5 Równie po roku 1992 skala wzrostu dysproporcji dochodowych w Polsce mieciła si w redniej dla najbardziej zaawansowanych gospodarek posocjalistycznych, pozostajc zdecydowanie mniejsz ni w wikszoci pastw byłego ZSRR. Wicej na powyszy temat zob.: [Keane, Prasad, 2002]. Zrónicowanie dochodów a wzrost w gospodarkach posocjalistycznych 371 sukcesywne wypełnianie luki społeczno-politycznej (w zakresie wpływajcym na nierównoci dochodowe) powstałej w wyniku stopniowego wycofywania si pastwa z realizacji funkcji socjalnych przez dynamicznie rozwijajcy si sektor organizacji non-profit. Charakteryzuj si one szybsz reakcj dostosowawcz (ponad 70% z nich działa w Polsce na szczeblu lokalnym) do zmieniajcych si warunków rynkowych, organizujc pomoc społeczn oraz proces aktywizacji zawodowej grup zagroonych bezrobociem i marginalizacj (w postaci kursów doskonalenia/przekwalifikowania zawodowego) tam, gdzie s one najbardziej potrzebne. Dysponujc rónorodnymi ródłami finansowania mog sprawnie pomnaa kad otrzyman ze rodków publicznych kwot pienin. Ograniczajc zaplecze lokalowe do niezbdnego minimum zmniejszaj koszty operacyjne, jednoczenie przywizujc due znaczenie do poprawy jakoci prowadzonych działa; - zwikszajce si w miar postpujcej integracji europejskiej moliwoci efektywnego wykorzystania posiadanego przez obywateli indywidualnego kapitału intelektualnego (stopniowe otwieranie rynków pracy starych krajów członkowskich UE na napływ siły roboczej z pastw nowoprzyjtych przy jednoczesnym uelastycznieniu regulacji prawnych w tym zakresie oraz znaczne transfery rodków finansowych w ramach polityki spójnoci ułatwiajce podjcie działalnoci gospodarczej osobom przedsibiorczym). Jednoczenie w dobie swobodnego przepływu czynnika pracy i kapitału nastpuje spadek szeroko pojtej nierównoci szans (ang. inequality of opportunity). Chodzi tu o dostp do zasobów elementarnych, instytucji pastwa demokratycznego, efektywnej realizacji posiadanych praw własnoci itp. Osoby niezadowolone z dotychczasowych warunków bytu (np. zatrudnienia) maj wiksz szans na ich pozytywn zmian. Proces ten ma pozytywny wpływ na produktywno, a tym samym uzyskiwane tempo wzrostu [Ferreira, 2006]; - due znaczenie, w warunkach wysokiego przecitnego poziomu bezrobocia, faktu samego posiadania pracy jako bodca do wydajnego jej wiadczenia oraz malejcy wpływ ekonomicznego wymiaru egzystencji jako czynnika kształtujcego poziom ogólnego zadowolenia z ycia. Przeprowadzone w Polsce badania ankietowe dotyczce stosunku do nierównoci dochodowych, opinii o rynku pracy i bezpieczestwie zatrudnienia, kondycji materialnej rodzin oraz poziomu satysfakcji yciowej potwierdzaj malejcy wpływ wzrostu dyspersji dochodowej na wydajno pracy. Poniej przedstawione zostały najwaniejsze wyniki bada w tym zakresie: - wzrost udziału liczby gospodarstw domowych oceniajcych swoj sytuacj jako „dobr lub bardzo dobr” w latach 1990-2007 (pomimo równoległego wzrostu nierównoci dochodowych o około 32,7% w okresie 1989-2005) od wskaników jednocyfrowych do 33%. Liczba osób niezadowolonych z po- 372 - - - - Wojciech Przychodze ziomu ycia (oceny „złe i bardzo złe”) w 2007 roku była znacznie mniejsza, wynoszc około 19% [Polacy o kondycji…, 2007]; panujce w społeczestwie przekonanie (wyznawane w 2003 roku przez 81% ankietowanych [Stosunek do nierównoci…, 2003]), e trzeba wysoko wynagradza za dobr prac i działania zmierzajce do rozwoju gospodarki. Naley przy tym pamita, i egalitarne nastawienie do zrónicowa w sferze materialnego poziomu ycia nadal zdecydowanie przewaa we wszystkich grupach społeczno-zawodowych i demograficznych. Jednak jego natenie jest najwysze w grupie wiekowej powyej 65 lat oraz na wsi i w miastach do 20 tys. ludnoci (czyli głównie wród osób biernych zawodowo lub pracujcych na własny rachunek, gdzie ewentualne zmniejszenie produktywnoci oznacza automatyczny spadek uzyskiwanych dochodów). Obok wyznawania postaw pasywnych i roszczeniowych o podłou egalitarnym, wyranie widoczne s równie efekty aktywnego przystosowania si wielu grup do nowych realiów. Wikszo osób z trudem osigajcych sytuacj materialn lepsz od przecitnej z reguły unika manifestowania swojej zamonoci z powodu obawy przed negatywnymi reakcjami ze strony otoczenia. Demonstrowanie pogldów egalitarnych ma w zwizku z tym czsto charakter maskujcy i czysto asekuracyjny; stopniowy wzrost poczucia bezpieczestwa zatrudnienia (w 2006 roku 62% zatrudnionych nie przewidywało moliwoci utraty dotychczas wykonywanej pracy [Zmiany opinii o rynku…, 2006]) powizany ze spadkiem znaczenia zwizków zawodowych i innych instytucji reprezentujcych zbiorowe interesy pracownicze (umocnieniem zadowolenia z przebiegu dotychczasowej pracy zawodowej); wzrost odsetka ludzi szczliwych z poniej 18% u schyłku 1988 roku do ponad 33% w grudniu 2006 oraz spadek odsetka osób okrelajcych si jako pechowcy z ponad 16% do około 13%. O ogólnym poziomie satysfakcji yciowej decyduj w Polsce trzy podstawowe czynniki: zadowolenie ze stanu zdrowia, zadowolenie z miejsca zamieszkania oraz zadowolenie ze zwizku małeskiego [Poziom satysfakcji…, 2007]; ponad trzy czwarte (około 78%) osób aktywnych zawodowo w 2006 roku uwaało, e wykonywane przez nich zadania s wane i maj sens (wzrost w cigu ostatnich omiu lat o 25%). Niemal tyle samo (76%) oceniało swoj prac jako interesujc, trzy pite za (61%) wykorzystywało w pełni w pracy zawodowej posiadane przez siebie kwalifikacje. Te pozytywne tendencje maj miejsce pomimo słabej oceny materialnych aspektów aktywnoci zawodowej: płac i wiadcze socjalnych oferowanych przez zakłady pracy. Tylko około 36% ankietowanych uwaało, e wykonywana przez nich praca przynosi dobre zarobki (tyle samo osób było przeciwnego zdania), a jedynie niespełna co trzeci pracownik, e wie si ona z zadowalajcymi wiadcze- Zrónicowanie dochodów a wzrost w gospodarkach posocjalistycznych 373 - - niami socjalnymi (przeciwnego zdania było ponad 57% osób) [Polacy o swojej…, 2006]; wzrost mobilnoci zawodowej (zwikszenie w latach 1998-2006 odsetka osób, które w cigu ostatnich piciu lat zmieniły zatrudnienie z 22 do 30%), której podstawow przyczyn było niezadowolenie z materialnych warunków zatrudnienia i moliwo ich polepszenia w wyniku zmiany miejsca pracy (w 36% przypadków) [Polacy o swojej…, 2006]. Nastpiło równie nasilenie wyjazdów do pracy w krajach UE (odsetek badanych majcych w swojej najbliszej rodzinie osob, która po 1 maja 2004 roku wyjechała do pracy w którym z pastw Wspólnoty wyniósł w padzierniku 2006 roku 31% i był ponad 2-krotnie wikszy ni w marcu 2005 roku) [Praca Polaków…, 2006]; wzrost zadowolenia z członkostwa w UE (w okresie 2004-2007 odsetek osób uwaajcych, e wejcie do Unii przyniesie Polsce wicej korzyci ni kosztów wzrósł z 40 do 64%, a zwolenników samej integracji odpowiednio z 75 do 86%). Do najbardziej pozytywnych jego skutków zaliczano w kwietniu 2007 (po 15-30% wskaza): otwarte granice, korzyci osigane przez rolników, prac za granic oraz napływ unijnych pienidzy. Polacy s równie przekonani, e członkostwu w UE zawdziczamy: wzmocnienie naszej pozycji w Europie (68% wskaza), popraw stanu rodowiska naturalnego (61%), popraw naszego bezpieczestwa midzynarodowego (58%), popraw naszego stosunku do pracy (57%), malejce bezrobocie (56%) oraz pozytywny wpływ na stan naszej wiedzy i wykształcenia (51%) [Ocena skutków…, 2007]. WPŁYW ZMIAN POZIOMU DYSPERSJI DOCHODOWEJ NA TEMPO WZROSTU GOSPODARCZEGO W WYBRANYCH GOSPODARKACH POSOCJALISTYCZNEJ TRANSFORMACJI W LATACH 1990-2006 Analiza wpływu przyrostu zrónicowania dochodów na tempo osiganego wzrostu gospodarczego odzwierciedla zakres społecznej tolerancji dla zmian poziomu nierównoci dochodowych. Badaniami objto najbardziej zaawansowane w przekształceniach gospodarki posocjalistycznej transformacji – nowe kraje członkowskie UE, przede wszystkim ze wzgldu na jako dostpnych danych, ich zakres czasowy oraz porównywalno. wiadomo wystpowania opónie czasowych w ujawnianiu si zwizków pomidzy dyspersj dochodów a wzrostem zadecydowała o ich badaniu nie tylko z opónieniem jednorocznym, ale równie dwu- i trzyletnim. Uzyskane dla Polski i Rumunii wskaniki korelacji (tylko dla tych krajów dysponowano kompletnymi szeregami czasowymi danych) były najwysze (dla Rumunii równie statystycznie istotne) dla opónienia jednorocznego. 374 Wojciech Przychodze Zmiany poziomu dyspersji dochodów w latach 1989-2005 wyjaniaj jedynie niecałe 3% osignitego w latach 1990-2006 w całej badanej grupie krajów redniorocznego tempa wzrostu6 (współczynnik R2=0,0259). Wyniki analizy regresji zostały przedstawione na rysunku 2. Rysunek 2. Zalenoci pomidzy zmianami dyspersji dochodów a tempem wzrostu PKB w wybranych gospodarkach posocjalistycznej transformacji w latach 1990-2006 ródło: opracowanie własne na podstawie [TransMONEE..., 2007[]; [World..., 2007]. Pomimo, e zaleno powysza nie jest statystycznie istotna, pozwala ona na wycignicie interesujcych wniosków: − nierównoci dochodowe nie s podstawowym czynnikiem warunkujcym tempo wzrostu gospodarczego w badanej grupie krajów; − niedopuszczenie do wzrostu dyspersji dochodowej (wzrost nierównoci zamykajcy si w przedziale do 10% w stosunku do pocztku okresu transformacji) nie powinno mie znaczcego wpływu na osigane tempo wzrostu; − zbyt mały wzrost nierównoci dochodowych (jeeli takowy został zapocztkowany wraz z rozpoczciem prorynkowych reform) moe nie motywowa w wystarczajcym stopniu jednostek najbardziej efektywnych do właciwego wykorzystania swojego potencjału, a tym samym mie negatywny (cho statystycznie nieistotny) wpływ na wzrost; − tolerancja dla wzrostu nierównoci w krajach Europy rodkowo-Wchodniej wydaje si znaczca. Jedynie bardzo duy wzrost nierównoci w stosunku do 6 Poziom dyspersji dochodów został celowo opóniony o jeden rok (dla wzrostu w okresie t przyjto wskanik zrónicowania dochodów w okresie t-1), poniewa jego wpływ na wzrost jest odroczony w czasie. Zrónicowanie dochodów a wzrost w gospodarkach posocjalistycznych 375 okresu poprzedzajcego posocjalistyczn transformacj (przekraczajcy 40%, któremu towarzysz dodatkowo negatywne tendencje w innych grupach podstawowych czynników warunkujcych wzrost, tj. czynnikach instytucjonalnych, politycznych, ekonomicznych oraz skali powiza danej gospodarki z gospodark wiatow) moe mie negatywny wpływ na produktywno. Wikszej wagi dla procesów rozwojowych w najbardziej zaawansowanych w reformach gospodarkach posocjalistycznych naley upatrywa w czynnikach powodujcych osłabienie zasady malejcej uytecznoci kracowej we wzrocie gospodarczym, tj. odpowiedniej instytucjonalnej obudowie rynku, odpowiedniej polityce gospodarczej i tym wymiarom kapitału społecznego (szczególnym cechom danych społeczestw), które nie s bezporednio powizane z płacowym wymiarem zatrudnienia. O malejcej randze materialnego wymiaru egzystencji wiadcz równie przeprowadzone w Polsce ankiety opinii publicznej dotyczce poziomu satysfakcji yciowej. PODSUMOWANIE Praca została powicona analizie wpływu zrónicowania dochodowego na wzrost gospodarczy w pastwach posocjalistycznej transformacji – nowych krajach członkowskich UE. Badaniami objto lata 1990-2006. Dokonano w niej porównania przestrzennego poziomu dyspersji strumieni dochodów (ze szczególnym uwzgldnieniem przypadku Polski). Uzyskane wyniki pozwalaj na sformułowanie wniosku o jego znaczcym zwikszeniu oraz stopniowo rosncej dywergencji w obrbie badanej grupy krajów. Za jeden z celów pracy postawiono okrelenie współzalenoci pomidzy nierównociami dochodowymi a wzrostem. Uzyskane wskaniki korelacji (dla Polski i Rumunii) osigały swoje ekstremum z opónieniem rocznym. Moe to wiadczy o wikszej szybkoci reakcji ni w gospodarkach rozwinitych, a tym samym wikszym znaczeniu nierównoci w podziale strumieni ni zasobów (majtku). Analiza regresji nie pozwala na pozytywne zweryfikowanie hipotezy o statystycznie istotnym wpływie przyrostu nierównoci dochodowych na wzrost gospodarczy w badanej grupie krajów. Pozwala ona jednak na wyodrbnienie pewnych moliwych tendencji zalenoci pomidzy przyrostem nierównoci a wzrostem gospodarczym w badanych krajach, z zaznaczeniem koniecznoci prowadzenia dalszych docieka. Konkluzje s nastpujce: - niedopuszczenie do wzrostu dyspersji dochodowej w okresie przekształce nie powinno mie negatywnego wpływu na osigane tempo wzrostu; - zbyt mały wzrost nierównoci dochodowych (jeeli takowy został zapocztkowany wraz z rozpoczciem prorynkowych reform) moe mie negatywny (cho statystycznie nieistotny) wpływ na wzrost; - wydaje si, e tolerancja społeczna dla wzrostu nierównoci w badanej grupie krajów jest znaczca. 376 Wojciech Przychodze LITERATURA Alesina A., Perotti R., Income Distribution, Political Instability and Investment, “European Economic Review” 1996, Vol. 40, No. 6. Alesina A., Rodrik D., Distributive Politics and Economic Growth, “The Quarterly Journal of Economics” 1994, Vol. 109, No. 2. Barro R., Inequality and Growth in a Panel of Countries, “Journal of Economic Growth” 2000, Vo. 5, No. 1. Benabou R., Inequality and Growth, “NBER Macroeconomic Annual” 1996, Vol. 11. Deininger K., Squire L., New Ways of Looking at Old Issues, “Journal of Develpoment Economies” 1998, Vol. 57. Esterly W., The Middle Class Consensus and Economic Development, “Journal of Economic Growth” 2001, Vol. 6, No. 4. Ferreira F., Inequality and Economic Performance. A Brief Overview to Theories of Growth and Distribution, The World Bank, Washington DC 1999. Ferreira F., Inequality of Opportunity and Economic Development, “World Bank Policy Research Working Paper” 2006, No. 3816. Forbes K., A Reassessment of the Relationship Between Inequality and Growth, “American Economic Review” 2000, Vol. 90, No. 4. Helpman E., The Mistery of Economic Growth, Harvard University Press, Cambridge MA 2004. Keane M., Prasad E., Inequality, Transfers and Growth: New Evidence from the Economic Transition in Poland, “IZA Discussion Paper”, No. 448, Bonn 2002. Kołodko G. W., McMahon W., Stagflation and Shortageflation: A Comparative Approach, „Kyklos” 1987, Vol. 40, No. 2. Kołodko G. W., Od szoku do terapii. Ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa 1999. Li H., Zou H., Income Inequality is not Harmful for Growth, “Review of Development Economics” 1998, Vol. 2, No. 3. Lucas R., Lectures on Economic Growth, Harvard University Press, Cambridge MA 2002. Lucifora C., Wage Inequalities and Low Pay: The role of latour Market Institutions, “FEEM Working Paper” 1999, No. 13. Ocena skutków przystpienia Polski do Unii Europejskiej po trzech latach członkostwa. Komunikat z bada, CBOS, Warszawa 2007. Perotti R., Growth, Income Distribution and Democracy: What the Data Say, “Journal of Economic Growth” 1996, Vol. 1, No. 2. Polacy o kondycji materialnej swoich rodzin. Opinie z lat 1987-2007. Komunikat z bada, CBOS, Warszawa 2007. Polacy o swojej pracy. Komunikat z bada, CBOS, Warszawa 2006. Poziom satysfakcji yciowej Polaków w latach 1994-2006. Komunikat z bada, CBOS, Warszawa 2007. Praca Polaków w krajach Unii Europejskiej. Komunikat z bada, CBOS, Warszawa 2006. Rosenstone S., Hansen J., Mobilization, Participation and Democracy in America, MacMillan Publishing Company, New York 1993. Zrónicowanie dochodów a wzrost w gospodarkach posocjalistycznych 377 Solow R., A Contribution to the Theory of Economic Growth, “Quarterly Journal of Economics” 1956, Vol. 70, No. 1. Stosunek do nierównoci dochodów. Komunikat z bada, CBOS, Warszawa 2003. TransMONEE 2007 Database, UNICEF IRC, Florence. UN/WIDER World Income Inequality Database (WIID), Helsinki. World Economic Outlook 2007 Database, IMF, Washington. Zmiany opinii o rynku pracy i bezpieczestwie zatrudnienia. Komunikat z bada, CBOS, Warszawa 2006. Streszczenie Powysze opracowanie porusza kwestie wzajemnych zwizków pomidzy nierównociami dochodowymi a wzrostem gospodarczym w grupie 10 najbardziej zaawansowanych w przekształceniach gospodarek posocjalistycznej transformacji – nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej (UE). Przeprowadzona analiza regresji nie pozwala na pozytywne zweryfikowanie hipotezy o statystycznie istotnym wpływie przyrostu nierównoci dochodowych na wzrost gospodarczy. Tolerancja społeczna dla wzrostu nierównoci dochodowych w badanej grupie krajów jest znaczca (obywatele przywizuj coraz mniejsze znaczenie do finansowego wymiaru egzystencji). Jedynie bardzo duy wzrost nierównoci w stosunku do okresu poprzedzajcego posocjalistyczn transformacj (przy jednoczesnym wystpowaniu negatywnych tendencji w innych, głównych grupach czynników wzrostu) moe mie negatywny wpływ na produktywno. Income Inequality and Growth in Transition Economies Summary This paper analyzes the evolution of income inequality in 10 transition economies – the new European Union member countries. The evidence shows little overall relation between income inequality and rates of growth. Only considerable increase in income inequality in reference to the pre-transition level (connected with negative trends in other, major growth factors) tends to retard economic growth. Transition economies’ citizens tend to lash little importance to level of incomes and concentrate themselves on other dimensions of existence. 378
