moralność w kontekście społecznym - Nomos

Moralność
w kontekście społecznym
Janusz Mariański
Moralność
w kontekście społecznym
NOMOS
© 2014 Copyright by Janusz Mariański & Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana
w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.
Recenzje: prof. dr hab. Wojciech Świątkiewicz, Uniwersytet Śląski
dr hab. Mariusz Zemło, prof. KUL
Redakcja wydawnicza: Magdalena Pawłowicz
Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz
Projekt okładki: Joanna Tokarczyk
ISBN 978-83-7688-189-8
KRAKÓW 2014
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl
Spis treści
Wstęp (Marek Marczewski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Socjologia moralności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Socjologia moralności a inne nauki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Człowiek – podmiot moralności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Moralność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Komponenty moralności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Czynniki kształtujące życie moralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Świat przemian wartości moralnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Scenariusze przemian wartości moralnych w społeczeństwie . . . . . . . . . . . . 100
Dwa modele badania moralności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Dekalog i sumienie / Norma obiektywna i subiektywna . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Absolutyzm, permisywizm i relatywizm moralny, autorytety moralne
i wzory osobowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Godność – wartość uniwersalna i relatywna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Prawda jako wartość moralna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
Prospołeczność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Wolność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Socjolog moralności – kim jest? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Słownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Nota bibliograficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
Indeks haseł zamieszczonych w słowniku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
Wstęp
Postawy i zachowania moralne w → społeczeństwie ponowoczesnym podlegają
znaczącym zmianom, które po części znajdują swój wyraz w określeniach próżni
moralnej, kryzysu moralnego, → anomii moralnej, dezintegracji, dezorientacji
czy destandaryzacji moralnej, relatywizmie lub permisywizmie moralnym. Staje
się faktem, że moralność powiązana z religią tak historycznie, jak i empirycznie,
systematycznie traci coraz bardziej swój związek: Procesy → sekularyzacji i →
pluralizacji społeczno-kulturowej sprawiają, że religia i moralność tworzą coraz
bardziej odrębne systemy regulacji ludzkich zachowań1. Prowadzi to niewątpliwie
do traktowania moralności jako relatywnie spójnego zbioru wyobrażeń o tym, co
jest słuszne, a co nie, do wyobrażeń o przyzwoitym życiu, które wprowadzają
ludzkie działanie poza doraźne zaspokajanie pragnień i wymogów chwili, a nawet wyznaczania ścieżki do osiągnięcia fundamentów ładu społecznego z jednej
strony2, a z drugiej → moralności religijnej/kościelnej, stanowiącej wyraz miłości
Boga do człowieka. W → socjologii postawy i zachowania moralne są traktowane
jako jeden z → parametrów religijności.
Ponad sto lat temu w zakresie socjologii wyodrębniono dwie dyscypliny
szczegółowe, a mianowicie socjologię religii i socjologię moralności. Wprawdzie dążenia, które towarzyszyły procesowi ich emancypacji (autonomii), tkwiły
korzeniami w nurcie oświecenia, to jednak na polu nauki znaleziono z czasem
metodę badań tych rzeczywistości życia społecznego. Po ukazaniu się opracowania Podstawowe pojęcia socjologii religii w eksplikacji ks. Janusza Mariańskiego
(Lublin 2013) i jego życzliwym przyjęciu, postanowiliśmy przedstawić obecny
tekst, traktując go jako drugą część tryptyku naukowej refleksji wybitnego dydaktyka, naukowca i jednego z nielicznych duchownych, nie tylko przedstawiciela
socjologii moralności, ale współtwórcy i propagatora tej dyscypliny wiedzy.
1
J. Mariański. Moralność religijna jako przedmiot badań socjologicznych. W: Socjologia życia
religijnego w Polsce. Red. S. H. Zaręba. Warszawa 2009 s. 253.
2
Por. T. Luckmann. Komunikacja moralna w nowych społeczeństwach. W: Współczesne teorie
socjologiczne. T. 2. Red. A. Jasińska-Kania [i in.]. Warszawa 2006 s. 938.
7
Ksiądz Profesor Mariański w zakresie socjologii moralności jest nie tylko autorem polskiej bibliografii socjologii moralności za lata 1946–19823, artykułów4 lub
podręczników z tego zakresu5, lecz także podejmuje badania nad szczegółowymi
zagadnieniami tej dziedziny nauki, a mianowicie: bezrobociem jako problemem
społecznym i moralnym6, wartościami prospołecznymi i egoistycznymi7, sensem
życia w świadomości młodzieży szkolnej8, etosem pracy w różnych kategoriach
społeczno-zawodowych9, wartościami moralnymi w świadomości młodzieży10,
prawdą jako wartością moralną11, rodziną i jej przemianami12, własnością jako
3
J. Mariański. Socjologia moralności – wprowadzenie i bibliografia prac polskich 1946-1982.
Poznań-Warszawa 1986; zob. także: J. Mariański, Z. Narecki. Socjologiczne problemy moralności.
Wybór bibliograficzny za lata 1986-1987. ŻKat 8:1989 nr 7/8 s. 111–138. (Skróty, prócz zaznaczonych w tekście, na podstawie: J. Warmiński. Skróty bibliograficzne z zakresu nauk humanistycznych.
Cz. 1. Lublin 2013).
4
Jest ich bardzo dużo. Tu podajemy niektóre: J. Mariański. Nauka o moralności Marii Ossowskiej w opinii środowisk katolickich. „Principia” 4: 2006 s. 15–42; tenże. Moralność jako fakt
społeczny. W: Moralność współczesnego społeczeństwa polskiego. Red. J. Baniak. Poznań 2008
s. 11–35; tenże. Adam Podgórecki jako socjolog moralności. W: Idee naukowe Adama Podgóreckiego. Red. J. Kwaśniewski, Jan Winczorek. Warszawa 2009 s. 233–260; tenże. Kontrowersje wokół
relacji religii i moralności – tożsamość czy rozdział? UGd 21:2009 nr 1/2 s. 16–43; tenże. Religijność
i moralność w różnych kontekstach społeczno-kulturowych. W: Metodologia i problematyka socjologii moralności. Red. J. Baniak. Poznań 2009 s. 155–181.
5
J. Mariański. Wprowadzenie do socjologii moralności. Lublin 1989; tenże. Moralność w procesie przemian. Szkice socjologiczne. Warszawa 1990; tenże. Socjologia moralności. Lublin 2006.
6
J. Mariański. Kościół wobec bezrobocia. SChr 6:1999 nr 1 s. 171–188; tenże. Bezrobocie jako
problem społeczny. UGD 13:2001 s. 19-40; tenże. Indywidualne i społeczne skutki bezrobocia. W:
Wyzwania współczesnego doradztwa zawodowego. Materiały konferencyjne Lublin 3 czerwca 2005.
Red. E. Żerel, M. Jedynak. Lublin 2005 s. 7–31.
7
J. Mariański. Prospołeczność w społeczeństwie polskim. Ideały i rzeczywistość. StP 2:1987
s. 75–96.
8
J. Mariański. Między nadzieją i zwątpieniem. Sens życia w świadomości młodzieży szkolnej.
Lublin 1998; tenże. Sens życia – wartości – religia. Studium socjologiczne. Lublin 2013.
9
J. Mariański. Etos pracy – rozpad i szanse rekonstrukcji. W: Praca nad pracą. Kongres Pracy
we Wrocławiu. Red. G. Balkowska [i in.]. Wrocław 1996 s. 137–158; tenże. Praca w nauczaniu społecznym Kościoła katolickiego. „Humanizacja Pracy” 2009 nr 6 s. 19–32.
10
J. Mariański. Kondycja religijna i moralna młodych Polaków. Kraków 1991; tenże. Młodzież
między tradycją i ponowoczesnością. Wartości moralne w świadomości maturzystów. Lublin 1995;
tenże. Kryzys moralny czy transformacja wartości? Studium socjologiczne. Lublin 2001; tenże. Przemiany moralności polskich maturzystów w latach 1994-2009. Studium socjologiczne. Lublin 2011.
11
J. Mariański. Społeczeństwo i moralność. Studia z katolickiej nauki społecznej i socjologii
moralności. Tarnów 2008; tenże. Prawda jako wartość moralna w życiu społecznym. W: Scripturae
Lumen. Biblia i jej oddziaływanie: Prawda was wyzwoli. Red. A. Paciorek. Tarnów 2012 s. 259–287.
12
J. Mariański. Między sekularyzacją i ewangelizacją. Wartości prorodzinne w świadomości
młodzieży szkół średnich. Lublin 2003; tenże. Kondycja moralna polskiej rodziny. W: Solidarni z rodziną. Red. Cz. Murawski. Sandomierz 2006 s. 26–54; tenże. Małżeństwo i rodzina w świadomości
młodzieży maturalnej – stabilność i zmiana. Toruń 2012.
8
wartością moralną13. Dlatego pomysł zebrania jego refleksji nad moralnością,
która wyraża się w wielu rozmaitych formach i kształtach, bo jest zinstytucjonalizowana, jak i wymykająca się instytucjonalnym zaszeregowaniom (moralność
zindywidualizowana, sprywatyzowana), poddana opisowi i prognozowaniu, wraz
z dążeniem do sformalizowania modeli przemian moralności, okazuje się nie tylko interesujący, ale i potrzebny dla studentów medycyny, socjologii czy teologii,
a przede wszystkim niezbędny w zbawczej posłudze Kościoła (duszpasterstwie).
Każde z opracowanych zagadnień zostało opatrzone właściwą bibliografią
oraz wyjaśnieniem terminów zamieszczonych w Słowniku, by ułatwić łatwe przyswojenie treści. Publikacja zawierająca węzłowe problemy socjologii moralności
została sporządzona na podstawie materiału zgromadzonego w tekstach Księdza
Profesora Mariańskiego. Wykaz bibliograficzny jest odnotowany w nocie bibliograficznej. W przedłożonych opracowaniach tematycznych Czytelnik spotka
się z odsyłaczami, które kierują do haseł szczegółowych. Zostały one zebrane
w Słowniku. Wyrazy wpisane w tekst pismem półgrubym informują, że są one
tematami opracowań składających się na treść książki.
Marek Marczewski
13
J. Mariański. Postawy wobec własności społecznej i prywatnej w społeczeństwie polskim.
ŻKat 6:1987 nr 5 s. 23–45; A. Grad, J. Mariański, R. Szwed. Własność jako wartość. W: Własność
jako odpowiedzialność. Publikacja pokonferencyjna. Red. K. Czachorowski. Lublin 2010 s. 7–18.
9
Wprowadzenie
Obserwujemy nieustanny proces specjalizacji i fragmentaryzacji w nauce, który polega na stopniowym wyodrębnianiu się nowych subdyscyplin naukowych,
ogniskujących swoje zainteresowania wokół określonych problemów oraz uzyskujących teoretyczną i metodologiczną promocję. Pojawienie się nowych subdyscyplin, działów i specjalności jest swoistym znakiem czasu w nauce współczesnej. Tendencje specjalistyczne wydają się w dalszym ciągu narastać także
w naukach społecznych. Zaznaczają się przekształcenia zmierzające do ponaddyscyplinarnej czy międzydyscyplinarnej integracji, co Piotr Sztompka określa
jako burzenie murów i przekraczanie granic. Obie te tendencje nie przeczą sobie,
są do pewnego stopnia komplementarne14. Psychologia, psychologia społeczna,
socjologia, pedagogika, politologia i inne szczegółowe subdyscypliny naukowe
wypracowały własne problemy, teorie, metody i techniki badawcze. Normatywne nauki o człowieku nie stały się w ten sposób zbędne, ale ubogaciły się o nowe,
empiryczne widzenie człowieka, jego postaw i działań. Socjologia, podobnie jak
psychologia, rozpoczyna swój samodzielny start w drugiej połowie XIX wieku,
uwalniając się stopniowo od filozofii, wypracowując własny przedmiot i metodę badań naukowych. Zagadnienia moralne o charakterze socjologicznym, które
implicite można było odnaleźć wcześniej w filozofii prawa i w filozofii moralności, przekształcają się w odrębną dziedzinę wiedzy, należą do opisowych nauk
o moralności.
Socjologia analizuje strukturę społeczną działań moralnych, wskazuje na
empiryczne przyczyny kształtowania się określonych form współżycia i współdziałania ludzi. Także wartości i normy, które współokreślają ludzkie działania,
bada w sposób analityczno-deskryptywny, nie zaś normatywny, czyli jako pewną obiektywną rzeczywistość. Moralność będąca przedmiotem socjologii jest –
mówiąc językiem socjologii wiedzy – rzeczywistością społecznie konstruowaną.
14
P. Sztompka. Współczesna socjologia wśród innych nauk społecznych: burzenie murów i przekraczanie granic. W: Władza, naród, tożsamość. Studia dedykowane Profesorowi Hieronimowi Kubiakowi. Red. K. Gorlach, M. Niezgoda, Z. Seręga. Kraków 2004 s. 39.
11
Socjolog bada wzajemne związki tych zjawisk i ich rozwój. Określenie wpływu
środowiska społecznego na moralność jest pierwszorzędną i niewątpliwie największą przysługą, jaką socjologia może oddać normatywnym naukom o moralności15.
Przedmiotem naszych zainteresowań jest socjologia moralności, zwana niekiedy socjologią obyczajów. Jako nauka empiryczna bada moralność od strony jej społecznego tworzenia się i funkcjonowania (moralność jako społeczny
konstrukt), od strony społecznych uwarunkowań tych wszystkich zjawisk, które
składają się na dziedzinę moralności. Diagnozuje społeczne warunki jej rozwoju,
zróżnicowania lub regresu. Moralność rozumiana jako zewnętrznie funkcjonujący zespół wartości, norm i wzorów zachowań oraz wewnętrzny składnik indywidualnej świadomości jest empirycznie dostępna i stanowi właściwy przedmiot
badań dla socjologii, a także innych dyscyplin empirycznych (na przykład psychologii). Poza zasięgiem jej zainteresowań pozostaje wpływ czynników nadprzyrodzonych na działania moralne jednostek i grup społecznych. Socjolog nie
potrafi sformułować jakichkolwiek twierdzeń dotyczących kwestii teologicznych.
Nie odpowiada na pytanie, skąd ostatecznie wzięła się moralność oraz na czym
polega jej istota. Problemy te stanowią domenę innych nauk, zwłaszcza filozofii
moralności.
Socjologia moralności pełni funkcje diagnostyczno-wyjaśniające, a nie doradcze czy normatywne. Opisuje zmienność moralności, a także pewne elementy
stałe, występujące w moralnościach odmiennych kultur i w różnych okresach historycznych. Koncentruje się na moralności i jej relacjach z innymi dziedzinami
życia społecznego. Socjologia jako nauka empiryczna nie może nikogo pouczać,
jak powinien on działać, lecz tylko jak faktycznie działa i – w pewnym sensie
– jak chce działać; zajmuje się empirycznym, a nie normatywnym znaczeniem
ludzkich działań. W socjologicznym modelu wyjaśniającym wartości, normy
i działania moralne są rozpatrywane od strony ich zaistnienia, funkcjonowania
i uwarunkowania, nie zaś od strony ich normatywnej obowiązywalności. Wskazuje się na pewne fakty (na przykład stosunki społeczne, systemy polityczne, zaangażowania religijne, doświadczenia z wczesnego dzieciństwa), które tłumaczą
moralność jako rzeczywistość faktyczną. Jeżeli socjologia wykracza poza to, co
empiryczne, potrzebuje pomocy nauk normatywnych, szczególnie etyki.
Mimo że socjologia moralności wzbudzała nieufność w kręgach katolickich
ze względu na nadany jej kierunek rozważań w formie socjologizmu etycznego
(moralność tylko jako fakt społeczny), to jednak już w drugiej połowie lat pięćdziesiątych niektórzy etycy katoliccy odnosili się z aprobatą do socjologicznych,
psychologicznych i historycznych badań nad moralnością. Etyka normatywna,
rozumiana jako „metodycznie uporządkowany zespół uzasadnionych twierdzeń
o tym, jak należy postępować, by życie ludzkie było zgodne z właściwym jego
15
12
H. Leclercq. Du droit naturel à la sociologie. Vol. 1–2. Paris 1960 – vol. 1 s. 102–103.
celem”16, potrzebuje nauk o moralności do pełniejszego uzasadnienia niektórych
przesłanek w rozumowaniu etycznym. Dialog etyków z empirykami może przyczynić się do rozbudowy i unowocześnienia etyki normatywnej w tym znaczeniu,
że rozszerzy jej horyzonty i umożliwi pełniejsze rozwiązanie pewnych nowych
problemów moralnych, wobec których etyka normatywna była dość bezradna17.
W Polsce socjologia moralności wiąże się nierozerwalnie z nazwiskiem Marii
Ossowskiej (1896–1974), która sformułowała i realizowała program tak zwanej
nauki o moralności, czyli nauki o zjawiskach uważanych za moralne. Program ten,
zarysowany w klasycznym dziele Podstawy nauki o moralności (Warszawa 1947),
zawiera trzy działy systematycznych i podstawowych zagadnień: (1) refleksję
nad charakterem ocen i norm, nad odrębnością ocen i norm moralnych od innych
oraz nad sposobami ich uzasadnień (teoria i metodologia badań nad moralnością);
(2) zagadnienia psychologii moralności z rozróżnieniem działów szczegółowych;
(3) zagadnienia socjologii moralności. Program socjologii moralności zarysowany
w Podstawach nauki o moralności, obejmujący usystematyzowanie pojęć moralnych ważnych dla socjologii, ustalenie środowiskowych zjawisk moralnych i innych oraz rozwój moralny grup społecznych, został zrealizowany w jej kolejnej
pracy Socjologia moralności. Zarys zagadnień (Warszawa 1963). Według Władysława Piwowarskiego nikt dotychczas nie przedstawił tak całościowego programu
badań nad moralnością w aspekcie socjologicznym. Socjologia moralności Marii
Ossowskiej jest „pewną teoretyczną próbą uprawiania socjologii moralności” i stanowi „nowość nie tylko w nauce krajowej, ale i światowej”18.
Po okresie szybkiego rozwoju w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych
ubiegłego stulecia polska socjologia moralności poszła częściowo w zapomnienie. Brakuje nowego syntetycznego opracowania zagadnień moralnych z perspektywy socjologicznej. Cenny skrypt pod redakcją Krzysztofa Kicińskiego Socjologia moralności (Warszawa 1984) zawiera omówienie poglądów i stanowisk kilku
znaczących socjologów moralności. Ważne są inne teoretyczne opracowania tego
autora, jak: Sytuacje zagrożenia a przemiany idei moralnych (Warszawa 1990),
Młodzież wobec problemów polskiej demokracji (Warszawa 2001) i Orientacje
moralne. Próba systematyzacji (Warszawa 1998). W latach dziewięćdziesiątych
opublikowano w języku polskim kilka ważnych dla socjologii moralności prac
Zygmunta Baumana. Są to między innymi: Dwa szkice o moralności ponowoczesnej (Warszawa 1994), Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna (Warszawa 1995), Globalizacja i co z tego wynika (Warszawa 2000),
Ponowoczesność jako źródło cierpień (Warszawa 2000).
16
F. Bednarski. O empiryczne podstawy etyki normatywnej. „Roczniki Filozoficzne” 5:1955/1957
nr 4 s. 8.
17
Tamże, s. 17–18.
18
W. Piwowarski. Socjologia moralności. „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 13:1966 nr 3
s. 67–70.
13
Ważne są prace Jolanty Kopki dotyczące dyspozycji etycznej i postrzegania moralnego19, Wojciecha Pawlika o grzechu20, Rafała Boguszewskiego o relacjach religijności i moralności21, Ireny Borowik i Tadeusza Doktóra o pluralizmie religijnym
i moralnym22, Leona Smyczka o wartościach moralnych młodzieży licealnej23, Józefa Baniaka o świadomości religijnej i moralnej młodzieży gimnazjalnej24, Urszuli
Swadźby o wartościach społeczności śląskich25, Grzegorza Adamczyka o moralności i konsumpcji26, Janusza Mariańskiego o przemianach moralnych w społeczeństwie polskim27, Sławomira H. Zaręby o dynamice świadomości religijno-moralnej
młodzieży28, Mirosława Rewery o autorytetach w świadomości młodzieży licealnej29, Tadeusza Sakowicza o systemach normatywnych w świadomości osób uwięzionych30, Onderja Štefaňka o wartościach moralnych maturzystów słowackich31,
Ewy Budzyńskiej o ładzie moralnym32, Cezarego Kostro o teorii moralności Niklasa Luhmanna33, Mariana Zemło o systemie aksjonormatywnym w szkole34. Na19
J. Kopka. Społeczny wymiar postrzegania moralnego. Studium socjologiczne. Łódź 2000.
W. Pawlik. Grzech. Studium z socjologii moralności. Kraków 2007.
21
R. Boguszewski. Religijność i moralność w społeczeństwie polskich: zależność czy autonomia? Studium socjologiczne. Toruń 2012.
22
I. Borowik, T. Doktór. Pluralizm religijny i moralny w Polsce. Raport z badań. Kraków 2001.
23
L. Smyczek. Dynamika przemian wartości moralnych w świadomości młodzieży licealnej.
Studium panelowe. Lublin 2002.
24
J. Baniak. Między buntem i sprzeciwem a potrzebą akceptacji i zrozumienia. Kryzys tożsamości osobowej a świadomość religijna i moralna młodzieży gimnazjalnej. Studium socjologiczne.
Kraków 2008.
25
U. Swadźba. Wartości – pracy, rodziny, religii – ciągłość i zmiana. Socjologiczne studium
społeczności śląskich. Katowice 2012.
26
G. Adamczyk. Moralność i konsumpcja we współczesnym społeczeństwie polskim. Studium
socjologiczne. Lublin 2013; tenże. Wartości społeczne w świadomości młodzieży niemieckiej i polskiej. Studium socjologiczne. Lublin 2003.
27
J. Mariański. Moralność w procesie przemian. Studium socjologiczne. Warszawa 1990; tenże.
Młodzież między tradycją i ponowoczesnością. Wartości moralne w świadomości maturzystów. Lublin 1995; tenże. Kryzys moralny czy transformacja wartości? Studium socjologiczne. Lublin 2001;
tenże. Przemiany moralności polskich maturzystów w latach 1994-2009. Studium socjologiczne.
Lublin 2011; J. Mariański, W. Zdaniewicz. Wartości religijne i moralne młodych Polaków (raport
z badań ogólnopolskich). Warszawa 1991.
28
S. H. Zaręba. Dynamika świadomości religijno-moralnej młodzieży w warunkach przemian
ustrojowych w Polsce (1988-1990). Warszawa 2003.
29
M. Rewera. Autorytety w świadomości młodzieży licealnej. Stalowa Wola 2008.
30
T. Sakowicz. Systemy normatywne w świadomości osób uwięzionych. Studium socjopedagogiczne. Kraków 2013.
31
O. Štefaňek. Wartości moralne maturzystów słowackich. Lublin 2013.
32
E. Budzyńska. Ład moralny w zmieniającym się społeczeństwie. Socjologiczne studium wartości moralnych mieszkańców Katowic. Katowice 2007.
33
C. Kostro. Funkcjonalna teoria moralności Niklasa Luhmanna. Kraków 2001.
34
M. Zemło. Szkoła w stanie agonii. Białystok 2006; tenże. Między szkołą a domem. Konteksty
socjalizacyjne młodzieży szkół ponadpodstawowych. Lublin 2013.
20
14
leży także wspomnieć o wydaniu polskiej bibliografii socjologii moralności za lata
1946–198235 oraz ekspertyzie Komitetu Socjologii PAN Kondycja moralna społeczeństwa polskiego36. W pierwszej dekadzie XXI wieku opublikowano kilka interesujących prac zbiorowych dotyczących różnych problemów moralnych w życiu
społecznym37.
Wydanie niniejszej książki poprzedziły dwie prace autora. Pierwsza to
Wprowadzenie do socjologii moralności (Lublin 1989), będąca owocem własnych przemyśleń i lektur, składała się z kilku wyraźnie wyodrębnionych części.
W rozdziale pierwszym omówiono podstawowe problemy teoretyczne i metodologiczne związane z historycznym rozwojem socjologii moralności jako
odrębnej dyscypliny socjologicznej. W drugim przedstawiono ogólną problematykę socjologii moralności (przedmiot i cel). W rozdziale trzecim omówiono
związek socjologii moralności z innymi naukami zajmującymi się badaniem
moralności (autonomiczność oraz zależność wobec dyscyplin pokrewnych).
W rozdziale czwartym zajęto się tematem metod badań stosowanych w socjologii moralności. W kolejnych trzech poświęcono wiele miejsca socjologicznej koncepcji moralności, wartościom, normom i ocenom moralnym oraz ich
uwarunkowaniom społecznym. W rozdziale ostatnim (ósmym) przedstawiono
psychologiczne i socjologiczne typologie moralności. Całość materiałów można traktować jako prolegomena do socjologii moralności, na podstawie której
można wyrobić w sobie podstawową orientację w przedmiocie i zakresie badań
tej gałęzi wiedzy naukowej.
Po upływie piętnastu lat przedstawiłem drugą pracę, nowy podręcznik Socjologia moralności (Lublin 2006), o walorze akademickim, zachowując zasadniczy
plan i główne tezy Wprowadzenia do socjologii moralności. Obecne wydanie
35
J. Mariański. Socjologia moralności – wprowadzenie i bibliografia prac polskich 1946–1982.
Poznań–Warszawa 1986.
36
Kondycja moralna społeczeństwa polskiego. Red. J. Mariański. Kraków 2002.
37
Wartości i zmiany. Przemiany postaw Polaków w jednoczącej się Europie. Red. A. Jasińska-Kania. Warszawa 2012; Wartości, postawy i więzi moralne w zmieniającym się społeczeństwie.
Red. J. Mariański, L. Smyczek. Kraków 2008; Moralne dylematy Polaków w ponowoczesności.
Wybrane problemy. Red. A. Maksymowicz. Kraków 2009; Moralność współczesnego społeczeństwa polskiego. Założenia i rzeczywistość. Red. J. Baniak. Poznań 2008; problemy współczesnej
demokracji i moralności. Red. J. Kopka, G. Matuszak. Łódź 2010; Wartości i postawy młodzieży
polskiej. T. 1–2. Red. D. Walczak-Duraj. Łódź 2009; Etyka a moralność. Aksjonormatywny kontekst współczesnej pracy i wybranych zawodów. Red. D. Walczak-Duraj. Łódź 2010; Przemiany
wartości i stylów życia w ponowoczesności. Red. J. Daszykowska, M. Rewera. Warszawa 2010;
Style życia, wartości, obyczaje. Stare tematy, nowe spojrzenia. Red. A. Jawłowska, W. Pawlik,
B. Fatyga. Warszawa 2012; Ład czy bezład moralny – ku społeczeństwu bez moralności. Red.
J. Mariański, D. Walczak-Duraj. Łódź 2012; Wartości i ich przemiany. Red. A. Pawełczyńska.
Warszawa 1992; Wartości etyczne w kampaniach wyborczych 2005 roku. Red. D. Walczak-Duraj.
Łódź 2006; Labor czy opus? Socjopedagogiczne konteksty ludzkiej pracy. Red. P. Prüfer. Zielona
Góra 2012; Bóg, szatan, grzech. Studia socjologiczne. T. 2: Dzieje grzechu. Obszary grzechu. Red.
J. Kurczewski. Kraków 1992.
15
książki Moralność w kontekście społecznym niesie ze sobą nowy sposób ujęcia
zagadnień stanowiących trzon niezbędnych materii w zakresie socjologii moralności, pomnożony o kwestie szczegółowe, opracowane przez mnie wcześniej
w publikacjach książkowych i artykułach (Nota bibliograficzna), a przede wszystkim wzbogacone przemyśleniami moich Mistrzów oraz Koleżanek i Kolegów.
Janusz Mariański