Profilaktyka chorób dietozaleznych
advertisement
mgr inż. Barbara Brakoniecka młodszy asystent Oddziału HŻŻiPU WSSE w Olsztynie ŻYWNOŚĆ, ŻYWIENIE A ZDROWIE Głównym czynnikiem ryzyka wielu chorób jest niekorzystny styl życia, w tym sposób odżywiania, a nie żywność. Szeroko rozpowszechnione określenia „żywność zdrowa” (miód, mleko, owoce…) i „żywność niezdrowa” (chipsy, czekolada frytki…) są oczywiście zupełnie błędne. Nie ma pokarmów „zdrowych i „niezdrowych”, a ich działanie zależy od: okoliczności, w których zostały zastosowane, stanu przewodu pokarmowego, proporcji w jakiej zostały spożyte, sposobu ich przygotowania. CHOROBY DIETOZALEŻNE Wykazano, że wadliwe, niedoborowe lub nadmierne i jednostronne żywienia jest przyczyną ponad 80 rodzajów chorób. W efekcie ponad 1/3 ludności w Polsce (ponad 12 milionów ludzi) cierpi na różne schorzenia dietozależne, takie jak: choroby układu krążenia, cukrzyca, osteoporoza, nadmiar masy ciała, nowotwory przewodu pokarmowego, niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza, próchnica zębów itp. W strukturze zgonów przeważa umieralność na choroby układu krążenia i nowotwory. CHOROBY DIETOZALEŻNE Z nieprawidłowym żywieniem jest związane również: obniżenie zdolności do koncentracji uwagi, wydajność pracy, osłabienie możliwości przyswajania wiedzy i uczenia się. Liczba osób chorych bądź zagrożonych ryzykiem chorób dietozależnych w Polsce w latach 2000-2003 Liczebność osób chorych, bądź u Jednostki chorobowe bądź odchylenia w stanie zdrowia których występują żywieniowe czynniki ryzyka Choroba niedokrwienna serca Zawał serca ≈1 000 000 ≈1 00 000/ rok Populacja osób z nadciśnieniem tętniczym bądź zagrożonych tą chorobą ≈6 000 000 Populacja osób z cukrzycą bądź zagrożonych tą chorobą powyżej 3 000 000 Kamica żółciowa 400 000 – 600 000 Niedokrwistość niedoborowa Populacja osób z osteoporozą bądź zagrożonych tą chorobą Otyłość Nowotwory: żołądka, jelita grubego, trzustki, piersi, gruczołu krokowego ≈1 000 000 Kobiety w okresie rozrodczym, część dzieci z trudnych warunków społecznobytowych oraz część osób w wieku podeszłym ≈2 000 000 4 000 000 – 5 000 000 ≈26 000/ rok Żywienie a choroby układu krążenia Ponad 50% zgonów w Polsce spowodowanych jest chorobami układu krążenia, w tym chorobą niedokrwienną serca, zawałem mięśnia sercowego, chorobą nadciśnieniową, udarem mózgu. Najczęściej zdarza się choroba niedokrwienna serca. Żywienie a choroby układu krążenia Na wzrost ryzyka chorób układu krążenia mają wpływ następujące czynniki żywieniowe: nadmierne spożycie tłuszczu całkowitego, a zwłaszcza kwasów tłuszczowych nasyconych (znajdują się prawie we wszystkich tłuszczach zwierzęcych i niektórych roślinnych. Występują w znacznych ilościach w tłustym mięsie, tłustych wędlinach, skórze drobiu, słoninie, sadle, łoju, maśle, mleku pełnotłustym, śmietanie, lodach śmietankowych, pełnotłustych serach, czekoladzie i margarynach produkowanych według starej technologii) przy jednoczesnym niedostatecznym spożyciu kwasów tłuszczowych wielonienasyconych z rodziny n-6 i n-3 (znajdują się w olejach: np. rzepakowym, sojowym; rybach: np. łosoś, dorsz) Żywienie a choroby układu krążenia nadmierne spożycie produktów bogatocholesterolowych Cholesterol występuje szczególnie obficie w: podrobach, żółtku jaja, krewetkach i kawiorze. Żywienie a choroby układu krążenia niedostateczne spożycie witamin antyoksydacyjnych, tj. witaminy C, witaminy E i ß-karotenu Witaminy antyoksydacyjne znajdują się w żółtych i pomarańczowych owocach i warzywach: brzoskwiniach, morelach, marchwi; ciemnozielonych warzywach liściastych: szpinaku, naci pietruszki, kopru. Źródłem witaminy E jest też olej roślinny, kiełki pszenicy, orzechy, ziarno zbóż. Nawet niewielkie niedobory witamin antyoksydacyjnych nasilają zmiany miażdżycowe. Żywienie a choroby układu krążenia nadmierne spożycie soli kuchennej Wykazano, że nadmierna ilość sodu w komórkach mięśni naczyń krwionośnych zwiększa ich podatność na bodźce skurczowe, co prowadzi do wzrostu ciśnienia. Dzienne spożycie soli nie powinno przekraczać 5 – 6 g (1 płaska łyżeczka do herbaty). Żywienie a choroby układu krążenia niedostateczne spożycie potasu, magnezu i wapnia Potas znajduje się głównie w produktach pochodzenia roślinnego oraz w mięsie i podrobach. Magnez występuje w największych ilościach w produktach pochodzenia roślinnego: ciemnym pieczywie, grubych kaszach, roślinach strączkowych, w warzywach zielonych, a także w mięsie i rybach. Łatwo przyswajalny wapń występuje w produktach mlecznych (1-2% mleku i niskotłuszczowych serach) i produktach roślinnych: ciemnym pieczywie, kapuście, porach, morelach, sałacie. Żywienie a choroby układu krążenia Rozwój chorób układu krążenia w większym stopniu nasila równoczesne występowanie kilku czynników ryzyka. Złe nawyki żywieniowe są główną przyczyną powstawania chorób układu krążenia obok palenia papierosów, czy predyspozycji genetycznych. Żywienie a choroba układu krążenia Profilaktyka żywieniowa chorób układu krążenia przewiduje przede wszystkim poprawę stylu życia, w tym sposób odżywiania. Żywienie a cukrzyca insulinoniezależna (typu II) Cukrzyca jest przewlekłą chorobą metaboliczną, w której występuje upośledzenie zdolności organizmu do zużytkowania glukozy, pochodzącej z węglowodanów pożywienia, z ustrojowych zapasów glikogenu oraz białek pokarmowych i ustrojowych. Jest silnie związana z ryzykiem choroby wieńcowej, powikłaniami nerkowymi, neurologicznymi oraz wzroku. Głównym czynnikiem ryzyka jest otyłość. Cukrzyca występuje prawie dwukrotnie częściej u osób ze znaczną nadwagą. 80% pacjentów z cukrzycą typu II to ludzie otyli. Żywienie a cukrzyca insulinoniezależna (typu II) We wszystkich sposobach leczenia cukrzycy dieta jest podstawowym elementem leczenia. Cechą wyraźnie wyróżniającą dietę w cukrzycy jest bezwzględna konieczność jej indywidualnego planowania, związana m.in. z koniecznością dostosowania żywienia do rodzaju insuliny, jej dawki, a także trybu życia pacjenta. Najbardziej racjonalnym postępowaniem w profilaktyce cukrzycy insulinoniezależnej jest zapobieganie otyłości. Żywienie a osteoporoza Według WHO osteoporoza jest drugą, zaraz po chorobach układu krążenia, chorobą uważaną za najważniejszy problem zdrowotny współczesnych społeczeństw. Osteoporoza to choroba kości charakteryzująca się ubytkiem masy kostnej i zmniejszeniem jej gęstości. Słabość kośćca zwiększa ryzyko złamań, szczególnie nadgarstka, kręgosłupa, szyjki kości udowej. Powoduje również bóle, zniekształcenie sylwetki. spadek wagi oraz KOŚĆ PRZED OSTEOPOROZĄ KOŚĆ Z OSTEOPOROZĄ Żywienie a osteoporoza Osteoporoza nazywana jest często „CICHĄ EPIDEMIĄ” z powodu bezobjawowego przebiegu w początkowym okresie rozwoju aż do momentu, po którym następuje już „kaskada złamań”. Jedna z trzech kobiet oraz jeden z sześciu mężczyzn po 50 roku życia cierpią z powodu złamania osteoporotycznego! Żywienie a osteoporoza Czynniki dietetyczne i środowiskowe sprzyjające powstawaniu osteoporozy: niedostateczne spożycie wapnia, niska podaż witaminy D3 (jej brak upośledza wchłanianie wapnia), Źródłem witaminy D3 są produkty pochodzenia zwierzęcego: jaja, wątroba, masło, tłuszcze ryb itp. Żywienie a osteoporoza nadmierna podaż fosforu (powoduje przyspieszoną utratę wapnia), Fosfor występuje zwykle w tych samych produktach spożywczych co wapń, przy czym ilość fosforu jest znacznie wyższa. Zaleca się zatem spożywanie produktów, w których zawartość wapnia przewyższa zawartość fosforu, np. mleko, jogurty, niektóre margaryny, kapusta biała i czerwona, cebula, brukselki, buraki, nać pietruszki, szczypiorek. nadmierne spożycie alkoholu, kawy, Żywienie a osteoporoza nadmiar białka zwierzęcego, niedobór białka ogółem może wpłynąć na gorszą syntezę kolagenu stanowiącego 1/3 masy tkanki kostnej, mała aktywność fizyczna, palenie papierosów (nikotyna wpływa estrogenów), na zmniejszenie niektóre leki i schorzenia przewlekłe. produkcji Żywienie a osteoporoza Podstawą zapobiegania osteoporozie jest zmiana wadliwego stylu życia. Poprzez zmianę stylu życia, stosowaną dietę i szybkie rozpoczęcie leczenia – można zapobiegać złamaniom. Żywienie a nadmierna masa ciała Otyłość jest schorzeniem ogólnoustrojowym charakteryzującym się nadmiernym rozwojem tkanki tłuszczowej w organizmie. Obecnie wiadomo, że przekarmianie dzieci i młodzieży, prowadzące często do nadmiernej masy ciała, może pozostawić trwały ślad w postaci zwiększenia liczby komórek tkanki tłuszczowej, które pozostają przez całe życie człowieka w gotowości metabolicznej, stanowiąc potencjalny spichlerz gromadzących się w niej trójglicerydów. Żywienie a nadmierna masa ciała Otyłość Wiadomo, że liczba komórek tkanki tłuszczowej (adypocytów) nie ulega zmniejszeniu nawet w wyniku stosowania kuracji odchudzającej, zmniejsza się w nich jedynie zawartość tłuszczu. Osoby takie wykazują dużą skłonność do ponownej otyłości już przy niedużych błędach dietetycznych, doprowadzających do niezrównoważenia bilansu energetycznego organizmu. Do chorób istotnie związanych z otyłością należą: miażdżyca, choroba wieńcowa, nadciśnienie tętnicze, otłuszczenie serca, udar mózgu, żylaki kończyn dolnych, upośledzenie czynności płuc, stłuszczenie wątroby, kamica dróg żółciowych, zwyrodnienie stawów, upośledzenie tolerancji glukozy, hipercholesterolemia, hipertrójglicerydemia, hiperurykemia, zwiększona częstość powikłań pooperacyjnych w czasie ciąży i połogu, wypadanie macicy, zakażenia dróg moczowych, zaburzenia miesiączkowania, rak trzonu macicy, przepukliny pachwinowe i roztworu przełykowego przepony, zmiany skórne zwiększenie ryzyka zachorowania na raka. Leczenie otyłości jest skuteczne jedynie wówczas, gdy ograniczymy ilość pożywienia, zwiększając jednocześnie aktywność fizyczną. Czasami konieczna jest współpraca psychologa i lekarza. Wskazane jest ograniczenie: ogólnej ilości tłuszczu głównie „widocznego” dodawanego do różnych potraw np. smalec, olej oraz „niewidocznego” wchodzącego w skład różnych produktów szczególnie tłustego mleka, tłustych serów, tłustego mięsa, tłustych wędlin, rafinowanych węglowodanów i cukrowców prostych – cukier i słodycze, zachowując pozostałe składniki odżywcze w granicach fizjologicznego zapotrzebowania ustroju. Żywienie a nowotwory Dieta ma istotny wpływ na występowanie choroby nowotworowej i umieralność na raka. Niektórzy epidemiolodzy szacują, że aż 30-40% przypadków raka u mężczyzn i aż 60% raka u kobiet ma związek z żywieniem. Żywienie a nowotwory Na rozwój nowotworów może mieć wpływ dieta zawierająca przede wszystkim: duże ilości produktów wędzonych i solonych (rak przełyku i żołądka) Wykazano, że spożywanie mocno solonych pokarmów przy jednoczesnych niedoborach spożycia witaminy C i witaminy E prowadzi do rozwoju stanów przedrakowych. Żywienie a nowotwory duże ilości tłuszczu całkowitego oraz tłuszczu nasyconego (rak jelita grubego, prostaty i sutka). Mechanizm działania diety bogatotłuszczowej na powstawanie raka sutka polega na zwiększeniu stężenia we krwi hormonów, takich jak prolaktyna i estrogeny, których nadmiar może wywierać działanie rakotwórcze. Żywienie a nowotwory Sugeruje się również, że zwiększona zawartość w diecie tłuszczu wpływa niekorzystnie na układ odpornościowy organizmu, powodując, że staje się on mniej wydolny w zwalczaniu powstających komórek nowotworowych. Żywienie a nowotwory nieznaczne ilości błonnika pokarmowego (rak jelit, a zwłaszcza jelita grubego) Błonnik pokarmowy (nazywany „szczotką fizjologiczną”) przyspiesza perystaltykę jelit, powodując skrócenie czasu kontaktu ze ścianą jelita treści pokarmowej oraz kału, dzięki czemu różne związki rakotwórcze powstające np. podczas procesów trawiennych, mają mniej czasu na bezpośrednie działanie rakotwórcze na komórki błony śluzowej. Żywienie a nowotwory Źródłem błonnika pokarmowego są: • pieczywo i kasze grubego przemiału, • nasiona roślin strączkowych, • warzywa i owoce. Współcześnie zaleca się spożycie ze względu na zapobieganie chorobom około 40g/osobę/dobę. Natomiast dla ludzi w podeszłym wieku zaleca się spożywanie błonnika w ilości 20-30g/osobę/dobę. Żywienie a nowotwory zbyt małe ilości warzyw i owoców Diety powinny być bogate w produkty roślinne, szczególnie zielone i żółte warzywa oraz owoce, zwłaszcza cytrusowe z uwagi na zawartość w nich witaminy C, witaminy E i β-karotenu oraz błonnika pokarmowego. Witamina C, witamina E i β-karoten wykazują silne działanie antyoksydacyjne i w ten sposób mogą chronić komórki ustrojowe przed działaniem wolnych rodników i nadtlenków lipidowych, którym przypisuje się m.in. działanie kancerogenne. Żywienie a niedobory składników odżywczych Badania ogólnolekarskie polegające na szczegółowych oględzinach zewnętrznych powierzchni części ciała: włosów, twarzy, oczu, warg, języka, zębów, dziąseł, skóry, paznokci itp. pozwalają na wykrycie ewentualnych klinicznych objawów niedoborów żywieniowych. Wybrane kliniczne objawy niedoborów składników odżywczych Niedobór witamin Skóra Błony śluzowe Krew Oczy A szorstkość stany zapalne - nadmierna suchość spojówki i rogówki; rozmiękczenie rogówki B12 - zapalenie języka niedokrwistość megaloblastyczna - K purpurowa - krwotoki - E - - niedokrwistość hemolityczna - C purpurowa krwawiące dziąsła niedokrwistość - B2 stany zapalne zapalenie języka - fotofobia PP stany zapalne zapalenie języka - - Żelazo - zmiany przednowotworowe niedokrwistość - Cynk upośledzenie słuchu utrata smaku - - Jod wole endemiczne i inne konsekwencje Niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza Spośród wielu schorzeń wywołanych niedoborami pokarmowymi najbardziej rozpowszechniona jest niedokrwistość z niedoboru żelaza. W Polsce niedokrwistość żywieniową żelaza stwierdza się u około 20 – 40% kobiet w wieku rozrodczym oraz u dzieci. Wegetarianie, zwłaszcza niespożywający produktów pochodzenia zwierzęcego, stanowią grupę osób o zwiększonym ryzyku występowania niedokrwistości. Niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza Szczególnie niebezpieczny jest niedobór żelaza u kobiet w czasie ciąży, gdyż powoduje on zwiększoną umieralność kobiet, niemowląt i przedwczesne porody. Zatem stan odżywienia już w okresie życia płodowego ma decydujący wpływ na stan zdrowia niemowlęcia, a następnie w okresie dzieciństwa oraz w życiu dorosłym. Niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza Wykazano też, że niedostateczna zawartość żelaza w pożywieniu może wykazywać niekorzystny wpływ na czynność mózgu. Dzieci z niedokrwistością spowodowaną niedoborem żelaza: uczą się gorzej, mają rozchwianą uwagę, zazwyczaj mają obniżoną sprawność i koordynację psychoruchową. Niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza Głęboka i długotrwała niedokrwistość z niedoboru żelaza u dzieci w wieku przedszkolnym może powodować trwałe zmiany niektórych procesów nerwowych, a także psychicznych i emocjonalnych. Niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza Czynniki żywieniowe wpływające na niedokrwistość żywieniową z niedoboru żelaza to: niedostateczne spożycie mięsa i owoców. Należy pamiętać, że jedynie produkty pochodzenia zwierzęcego (mięso, ryby, drób, produkty z krwią) zawierają żelazo hemowe i łatwo przyswajalne. Natomiast produkty pochodzenia roślinnego zawierają żelazo niehemowe o znacznie gorszej przyswajalności. Niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza Bioprzyswajalność żelaza jest uwarunkowana obecnością w posiłku czynników stymulujących i hamujących. Czynniki dietetyczne wpływające na bioprzyswajalność żelaza. Zwiększające wchłanianie żelaza niehemowego Kwas askorbinowy Niskie pH (np. kwas mlekowy, kwas cytrynowy, niektóre aminokwasy, cysteina) Mięso, drób, ryby Hamujące wchłanianie żelaza niehemowego Fosforany Fityniany Polifenole, taniny Niektóre białka (kazeina, białka serwatkowe) Wapń, mangan, miedź, cynk Niedokrwistość żywieniowa z niedoboru żelaza Czynniki hamujące wchłanianie żelaza niehemowego można ograniczyć, np. fitynianów obecnych w produktach strączkowych i zbożach poprzez odpowiednio prowadzoną obróbkę technologiczną (fermentacja ciasta żytniego, dodatek drożdży do pieczywa pszennego, moczenie, kiełkowania nasion). Żywienie a próchnica zębów Próchnica zębów obejmuje ponad 95% Polaków. Jest chorobą społeczną. Przyczynia się do utraty i uszkodzenia zębów przede wszystkim u dzieci i młodzieży. Badania epidemiologiczne wykazały, że odsetek osób w wieku 35-44 lat z zachowanym pełnym uzębieniem nie przekracza 3%. Żywienie a próchnica zębów Czynnikami żywieniowymi mającymi wpływ na powstawanie próchnicy zębów są: zwiększone spożycie cukrów prostych, powodujących wydzielanie dużych ilości kwasu przez bakterie próchniczne w jamie ustnej Przy rocznym spożyciu cukru 15 kg (40g dziennie) i powyżej obserwuje się szybki wzrost występowania tej choroby. niedobory fluoru w diecie (głównym źródłem są: herbata, ryby morskie, kalafiory) Żywienie a próchnica zębów Najbardziej właściwym postępowaniem profilaktycznym jest: stosowanie związków fluoru pod różną postacią (fluorkowanie wody, tabletki, żele itp.), mycie zębów po każdym posiłku, unikanie spożywania cukru (słodzona herbata, cukierki, napoje silnie słodzone itp.). ! WSKAZÓWKI ŻYWIENIOWE Aby zapobiec powstawaniu chorób dietozależnych należy kierować się 10 zasadami prawidłowego żywienia i dodatkowymi informacjami zawartymi w Piramidzie Zdrowego Żywienia, w której uwzględniono aktywność fizyczną jako nieodzowny element łączący się z prawidłowym żywieniem. 10 ZASAD PRAWIDŁOWEGO ŻYWIENIA propagowanych przez IŻŻ w Warszawie 1) Dbaj o różnorodność spożywanych produktów. 2) Strzeż się nadwagi i otyłości, bądź aktywny ruchowo. 3) Produkty zbożowe powinny być dla ciebie głównym źródłem kalorii. 4) Spożywaj codziennie co najmniej 2 duże szklanki chudego mleka. Mleko można zastąpić jogurtem, kefirem, a częściowo także serem. 5) Mięso spożywaj z umiarem. 6) Spożywaj codziennie dużo warzyw i owoców. 7) Ograniczaj spożycie tłuszczów, w szczególności zwierzęcych, a także wszelkich produktów zawierających cholesterol. 8) Zachowaj umiar w spożyciu cukru i słodyczy. 9) Ograniczaj spożycie soli 10) Unikaj alkoholu. PIRAMIDA ZDROWEGO ŻYWIENIA opracowana w Polsce przez Instytut Żywności i Żywienia AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA TO PODSTAWA! Piramidy Zdrowego Żywienia są dla wszystkich ogólnymi wytycznymi, które trzeba zawsze indywidualizować Materiał został zaczerpnięty z poniższej literatury 1. Gawęcki J., Hryniewiecki L., Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, Wydawnictwo Naukowe PWN,Warszawa 2003 2. Instytut Żywności i Żywienia, Żywność, żywienie a zdrowie, Rok VII, Nr 1, Warszawa 1998 3. Instytut Żywności i Żywienia, Żywność, żywienie a zdrowie, Rok IX, Nr 3, Warszawa 2000 4. Khabipour R., Janus S., Pereira da Silva P., Pawiński K., Partnerstwo dla Zdrowia, Warszawa 12 września 2006 r. 5. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K., Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych, IŻŻ w Warszawie, Warszawa 1998 6. Organizatorzy programu „Trzymaj Formę”: Stowarzyszenie Polska Federacja Producentów Żywności, Główny Inspektorat Sanitarny, Podstawy teoretyczne programu Trzymaj Formę Poradnik dla nauczycieli, Warszawa, 2006r. Materiał został zaczerpnięty z poniższej literatury 7. Redaktor Naczelny Kozłowska - Wojciechowska M.,Kwartalny Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dietetyki, Choroby na tle niedoborowym, Warszawa-Kraków 1-12/98 8. Turlejska H., Pelzner U., Szponar L., Konecka – Matyjek E., Zasady racjonalnego żywienia – zalecane racje pokarmowe dla wybranych grup ludności w zakładach żywienia zbiorowego, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk 2004 9. Wądołowska L., Bandurska- Stankiewicz E., Wybrane zagadnienia z dietetyki, Wydawnictwo ART., Olsztyn 1998 10. Ziemlański Ś, Podstawy Prawidłowego Żywienia Człowieka. Zalecenia żywieniowe dla ludności w Polsce, Warszawa 1998 11. Strona internetowa: http://www.izz.waw.pl/ 12. Strona internetowa: http://kn.am.gdynia.pl/nkzc/kz/kz_choroby.html Materiał został zaczerpnięty z poniższej literatury 13. Strona internetowa: http://www.lookgaleria.pl/index.php?s=szukaj&szukaj_typ=&sz ukaj_fraza=grube+kasze&szukaj_wyswietlpo=30&szukaj_kateg oria=wszystkie&szukaj_sortuj=data&szukaj_RM=on&szukaj_R F=on
