JEDNOLITA TEORIA WZROSTU GOSPODARCZEGO
advertisement
IX Kongres Ekonomistów Polskich Krzysztof Malaga Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Katedra Ekonomii Matematycznej JEDNOLITA TEORIA WZROSTU GOSPODARCZEGO – STAN OBECNY I NOWE WYZWANIA Streszczenie: Jednolita teoria wzrostu gospodarczego (ang. Unified Growth Theory) Odeda Galora1 [2011] jest obecnie najciekawszą oraz najbardziej zaawansowaną teorią wzrostu, pozostającą w ścisłym związku z problematyką rozwoju gospodarczego. W artykule omówione zostaną zasadnicze dylematy związane z rozumieniem oraz analizą wzrostu i rozwoju gospodarczego; w tym: relacje występujące między tymi dwiema kategoriami makroekonomicznymi, znaczenie stylizowanych faktów wzrostu i rozwoju gospodarczego, względna trwałość dychotomii wzrostu gospodarczego i fluktuacji gospodarczych w ramach analizy dynamicznej, fundamentalne osiągnięcia autorów jednolitej teorii wzrostu gospodarczego w ujęciu retrospektywnym i prospektywnym, a także sugerowane jej dalsze rozszerzenia i modyfikacje. Rozważania te prowadzone będą m.in. na podstawie tzw. podstawowego modelu jednolitej teorii wzrostu gospodarczego, a także jego pożądanych rozszerzeń. Słowa kluczowe: Jednolita teoria wzrostu gospodarczego, wzrost gospodarczy, rozwój gospodarczy, podstawowy model jednolitej teorii wzrostu gospodarczego. Sumary: The unified growth theory by Oded Galor [2011] and his associates is currently the most interesting and the most advanced theory of growth, remaining in close connection with the theory of economic development. This article will discuss the fundamental dilemmas related to the understanding and analysis of growth and economic development, including the relationships that exist between the two categories of macroeconomic stylized facts importance of economic growth and development, the relative stability of dichotomy between economic growth and economic fluctuations persisting in the analysis dynamic, fundamental achievement of the authors unified theory of economic growth in the retrospective and prospective, and suggested its further extensions and modifications. These considerations will be carried out including on the basis of so-called the basic model of a unified theory of economic growth, as well as its desired expansion. Key words: Unified growth theory, economic growth, economic development, basic model of a unified growth theory Motto: „A complete, consistent, unified theory … would be the ultimate triumph of human reason” Stephen W. Hawking 1. Wprowadzenie Zacytowany pogląd Stephena W. Hawkinga jest sformułowaniem swoistego wzorca badawczego w procesach poznania różnych form otaczającej nas2 rzeczywistości. Z uwagi na odmienność ekonomii w stosunku do nauk ścisłych3 można mieć uzasadnione wątpliwości czy tego rodzaju postulat jest możliwy do zrealizowania w ramach ekonomii, a ogólniej w naukach społecznych. Dlatego też w odniesieniu do nauk ekonomicznych trafniejszy jest pogląd Adama Smitha [1776] „The theory that can absorb the greater number of facts, and persist in doing so, generation by generation, trough all changes of opinion and detail, is the one that must rule all observation”. Także z tego powodu, że w centrum jego zainteresowań pozostawały wzrost i rozwój gospodarczy, które jako fundamentalne kategorie makroekonomiczne mają szczególną wartość poznawczą, gdy odnoszą się do długiego okresu. Wiążą się jednak z nimi liczne dylematy. Podstawowym dylematem jest sposób rozumienia i definiowania wzrostu i rozwoju gospodarczego. Według Perroux [1961] wzrost gospodarczy oznacza dodatni przyrost wartości wskaźnika produkcji czystej wyrażonej w kategoriach realnych4, utrzymujący się w dłuższym okresie. Jest kategorią ilościową (mierzalną/kwantyfikowalną) i zarazem jest on składnikiem rozwoju gospodarczego. Rozwój gospodarczy jest kategorią jakościową (niemierzalną/niekwantyfikowalną), z którą wiążą się zmiany strukturalne5. Z przytoczonych ich ogólnych definicji nie wynika: jaki wskaźnik 1 Wraz z współautorami: Quamrul Ashraf, Stelios Mitchalopoulos, Omer Moaw, Andrew Mountford, Dietrich Voltrath, David Weil i in. 2 Zarówno jednostkę, jak i różnorodne zbiorowości ludzkie. 3 Czerwiński [1996]. 4 Z pominięciem inflacji i zmienności kursów walutowych. 5 Od zdefiniowania wzrostu i rozwoju gospodarczego przez François Perroux, w literaturze ekonomicznej szeroko upowszechniły się idee zrównoważonego (ang. sustainable) wzrostu lub rozwoju gospodarczego, które odnoszą się do relacji między gospodarką światową i środowiskiem naturalnym (ekologia) w skali globalnej. Jakkolwiek tego rodzaju prace są niezwykle ważne, to nie będą one przedmiotem naszego zainteresowania, gdyż nie wiążą się one bezpośrednio produkcji czystej należy uznać za właściwą miarę wzrostu gospodarczego; jaki okres jest dostatecznie długi, a także co wyrażają coraz liczniejsze wskaźniki rozwoju gospodarczego, jeżeli jest on długookresową kategorią jakościową i niemierzalną. Drugi dylemat ma związek z utrzymującą się w teorii ekonomii dychotomią w zakresie dynamicznej analizy wzrostu gospodarczego i fluktuacji gospodarczych. Polega ona na rozłączności dynamicznej analizy wzrostu gospodarczego i fluktuacji gospodarczych. W centrum uwagi znajduje się opis równomiernych ścieżek wzrostu gospodarczego, badanie warunków istnienia, jednoznaczności i różnych rodzajów stabilności stanów równowagi. Kluczowym problemem pozostaje to, czy rzeczywista gospodarka znajduje się w otoczeniu stanu równowagi? Poszukuje się także odpowiedzi na pytania: czy czynniki endogeniczne prowadzą gospodarkę do stanu równowagi, czy też, tego rodzaju przejście jest możliwe jedynie wskutek działania czynników egzogenicznych6. Trzeci dylemat wiąże się z wyborem jednego z dwóch podejść metodologicznych stosowanych w teorii ekonomii: pierwszego, zgodnie z którym teoria równowagi ogólnej jest metateorią ekonomii i problemy zmian zachodzących w gospodarce sprowadza się do problemów międzyokresowego rozdziału zasobów oraz drugiego, w ramach którego stwierdza się brak możliwości rozdziału wyprodukowanych bogactw i stosuje się alternatywną metodę analizy, rozpatrując jako istotne to, co zachodzi w każdej chwili czasu zamiast rozpatrywać określony proces od ustalonych jego początku i końca. Czwarty dylemat nawiązuje do pozostających w opozycji dwóch rodzajów analizy dynamicznej: pierwszego, zgodnie z którym gospodarka podlega ogólnym prawom, powodującym, że zmierza ona do stanu równowagi lub w jego otoczenie oraz drugiego, które traktuje teorię cyklów jako teorię szoków losowych i próbuje się w jej ramach rozpoznać prawa funkcjonowania gospodarki, generujące stałe i nieregularne cykle7. Piąty dylemat związany jest z dwoma różnymi sposobami opisu wzrostu gospodarczego: pierwszy to zapis skumulowanego wyniku działalności gospodarczej określonego kraju w ciągu roku poprzez wyznaczenie wartości zagregowanego wskaźnika produkcji czystej (rejestracja statystyczna), drugi natomiast to próba zapisu mechanizmów i procesów gospodarczych skutkujących określoną wartością produkcji czystej w danym kraju w ciągu roku (opis za pomocą modeli wzrostu gospodarczego). Rodzi się pytanie o tożsamość wniosków wynikających ze stosowania dwóch różnych sposobów opisów wzrostu gospodarczego zarówno w odniesieniu do określonego roku, jak i długiego okresu. Statystyczna rejestracja mechanizmów oraz procesów gospodarczych, która skutkuje konstrukcją szeregów danych statystycznych w przekrojach czasowych i przestrzennych jest podstawą do formułowania tzw. stylizowanych faktów wzrostu gospodarczego8. Powstaje szósty dylemat: czy prawidłowości zidentyfikowane na podstawie wartości określonych wskaźników makroekonomicznych powinny, czy też są wiarygodną podstawą do konstrukcji matematycznych modeli wzrostu gospodarczego? Siódmy dylemat ma związek z aprzestrzennym charakterem analizy wzrostu gospodarczego 9. Czy statystyczna rejestracja wzrostu gospodarczego w układzie poszczególnych krajów nie deformuje istoty mechanizmów i procesów gospodarczych toczących się w przestrzeni gospodarczej o zasięgu ogólnoświatowym. Ósmy i zarazem ostatni z wyróżnianych przez nas dylematów dotyczy ahistorycznego sposobu analizowania wzrostu i rozwoju gospodarczego. Czas jako zmienna dyskretna lub ciągła w modelach wzrostu gospodarczego wprowadza do analizy kwantyfikowalnych mechanizmów i procesów wzrostu gospodarczego jedynie chronologię. Niestety tak rozumiana analiza dynamiczna na ogół nie uwzględnia historycznego kontekstu analizowanych zmian, który ma przede wszystkim jakościowy (niemierzalny) charakter i jako taki nie jest przedmiotem konstrukcji matematycznych modeli wzrostu gospodarczego, a jeżeli się pojawia, to pojawia się jako element ekonomicznych interpretacji. Te i jeszcze inne10 dylematy wzrostu i rozwoju gospodarczego towarzyszą nam w ramach skumulowanej wiedzy empirycznej i teoretycznej o wzroście i rozwoju gospodarczym. Ponieważ w centrum naszej uwagi znajduje się jednolita teoria wzrostu gospodarczego (JTWG), dlatego też zwróćmy uwagę na teorię wzrostu gospodarczego, która wyznacza współczesne standardy naszej wiedzy bezpośrednio o wzroście, a pośrednio o rozwoju gospodarczym. z jednolitą teorią wzrostu gospodarczego w jej obecnej postaci. Naszym zdaniem należy jednak możliwie skrupulatnie rozróżniać cztery różne kategorie ekonomiczne: wzrost gospodarczy, zrównoważony wzrost gospodarczy, rozwój gospodarczy i zrównoważony rozwój gospodarczy. Natomiast pojęcie trwałego (ang. durable) wzrostu lub rozwoju gospodarczego odnosić będziemy do każdej z dwóch różnych form obu tych kategorii ekonomicznych. 6 Na ogół chodzi o stacjonarne stany równowagi. Alternatywny sposób podejścia do analizy dynamicznej można znaleźć w pracy Panek [2006] 7 Gaffard [1995]. 8 Najpełniejszy zestaw stylizowanych faktów wzrostu gospodarczego można znaleźć w pracy Gomułka [2009]. 9 Przyjęcie konwencji, zgodnie z którą we wszystkich krajach świata wyznaczana jest identyczna miara wzrostu gospodarczego, której wartości przypisywane są poszczególnym krajom nie jest zgodna z zasadami ekonomicznej analizy przestrzennej, której istotą jest zróżnicowana mobilność czynników wzrostu gospodarczego w przestrzeni geograficznej lub ekonomicznej. Efektem tego rodzaju działań jest uzyskanie porównywalnych danych statystycznych w skali tych krajów, które stosują jednakowe zasady rejestracji statystycznej zagregowanych mierników produkcji czystej (na ogół jest to PKB i jego miary pochodne). 10 Czerwiński [1995], Gomułka [2009], Wojtyna [2009], Malaga [2009], Balcerowicz & Rzońca [2010], Malaga [2011]. 2 Przeprowadźmy klasyfikację niejednolitych teorii wzrostu gospodarczego 11 ze względu na dwa kryteria: ich związki z nurtami myśli ekonomicznej oraz sposobami ustalania długookresowej stopy wzrostu 12. W przypadku pierwszego z kryteriów należy wyróżnić odpowiednio teorie wzrostu: klasyczne (Smith [1776], Malthus [1803], Say [1803], Ricardo [1817], Marx [1867] …), keynesowskie (Harrod [1939], Domar [1946], …), neoklasyczne (Ramsey [1928], Solow [1956], Swan [1956], Kaldor [1957], Uzawa [1965], Phelps [1966], Nelson & Phelps [1966], Diamond [1965], Cass [1965], Koopmans [1965], Romer [1986], Lucas [1988]. [1990], Rabelo [1991], Mankiw et al. [1992], Cichy [2009] …) schumpeterowskie (Aghion & Howitt [1992], [2009], Burzyński & Malaga [2011],…). Natomiast ze względu na drugie kryterium warto wyróżnić teorie wzrostu: egzogenicznego13 (Ramsey [1928], Solow [1956], Swan [1956], Uzawa [1965], Phelps [1966], Nelson & Phelps [1966], Diamond [1965], Cass [1965], Koopmans [1965], Mankiw et al. [1992], Hansen & Prescott [2002]. …), endogenicznego (Romer [1986], Lucas [1988]. [1990], Rabelo [1991], Galor & Weil [2000], Aghion & Howitt [1998], [2009], …) oraz heterodoksyjne (Kaldor [1957], modele wzrostu AK, , …) . W odniesieniu do JTWG można stwierdzić, że należy ona do neoklasycznych teorii endogenicznego wzrostu gospodarczego i jako jedna z nielicznych współczesnych teorii wzrostu gospodarczego bardzo wyraziście określa związki między analizą wzrostu i rozwoju gospodarczego. 2. Ogólna charakterystyka JTGW Jednolita teoria wzrostu gospodarczego powstała i została rozwinięta przez Odeda Galora i innych ekonomistów14 jako swoista odpowiedź na niezdolność teorii endogenicznego wzrostu gospodarczego 15 do wyjaśnienia kluczowych prawidłowości empirycznych w procesach wzrostu i rozwoju gospodarczego w różnych regionach i krajach świata w okresie ostatnich dwóch tysiącleci. Jest ona szczególnym rozwinięciem teorii endogenicznego wzrostu gospodarczego, którego istotą jest jej zgodność z procesami rozwoju gospodarczego, traktowanymi w sposób całościowy, w szczególności zaś zdolność do opisu przejścia od epoki stagnacji maltuzjańskiej, do współczesnej epoki trwałego wzrostu gospodarczego16. Epoka stagnacji maltuzjańskiej charakteryzowała się powolnym postępem technologicznym oraz relatywnie szybkim wzrostem liczby ludności. Przy czym dobrodziejstwa postępu technologicznego kompensowane były przez przyrost naturalny. We współczesnej epoce trwałego wzrostu gospodarczego postęp technologiczny nie sprzyja już wzrostowi liczby ludności lecz akumulacji kapitału ludzkiego, co z kolei jest korzystne z punktu widzenia postępu technologicznego. W zunifikowanych analitycznych ramach JTWG uwzględnia się zasadnicze fazy rozwoju gospodarczego: epokę stagnacji maltuzjańskiej, która występowała przez znaczną część historii ludzkości, wyjście z pułapki maltuzjańskiej, pojawienie się zapotrzebowania na tworzenie kapitału ludzkiego w procesie rozwoju gospodarczego, początek transformacji demograficznych, źródła współczesnej epoki trwałego wzrostu gospodarczego, a także zróżnicowanie dochodów per capita na świecie. JTWG służy m.in. do wyjaśnienia różnic dochodów per capita na całym świecie w okresie ostatnich dwóch stuleci, identyfikuje czynniki, które doprowadziły do przejścia od okresu stagnacji maltuzjańskiej do okresu trwałego wzrostu i przyczyniły się do ukształtowania obserwowanych współcześnie na świecie różnic w dziedzinie rozwoju gospodarczego, uwidacznia trwały wpływ zmian warunków prehistorycznych i historycznych na formowanie kapitału ludzkiego i rozwój gospodarczy poszczególnych krajów, a także odsłania siły, które doprowadziły do powstania tzw. klubów konwergencji. W ramach JTWG wyróżnia się jej cztery zasadnicze składniki konstrukcyjne: charakterystyki maltuzjańskie, czynniki postępu technologicznego, źródła tworzenia się kapitału ludzkiego oraz transformacji demograficznych. Wśród charakterystyk maltuzjańskich zwraca się m.in. uwagę na to, że proces produkcji charakteryzuje się malejącymi przychodami z tytułu pracy z powodu ograniczonych zasobów ziemi; rodzice zwiększają swoją użyteczność konsumpcji z tytułu posiadania dzieci, lecz ich edukacja wymaga wiele czasu, a jednostki podlegają ograniczeniu konsumpcji, które zapewnia im przetrwanie. Do momentu występowania ograniczenia poziomu konsumpcji zapewniającego jednostkom przetrwanie, wzrost dochodu rodziców wynika ze wzrostu liczby posiadanych 11 Do najważniejszych źródeł wiedzy o współczesnej i zarazem niejednolitej teorii wzrostu gospodarczego, należą monografie: Acemoglu [2009], Aghion & Durlauf [2005a, 2005b], Aghion & Howitt [1998],[2009], Barro & Sala-iMartin [1995], [2004], De la Croix & Michel [2007], Lucas [2002]. 12 W przypadku, gdy długookresowa stopa wzrostu gospodarczego jest wyznaczana egzogenicznie (endogenicznie) względem modelu, to model taki nazywamy modelem egzogenicznego (endogenicznego) wzrostu gospodarczego. 13 Warto zapoznać się z interesującą opinią na temat modeli egzogenicznego i endogenicznego wzrostu gospodarczego autorstwa Edmonda Malinvaud [1993]. 14 Klein, Moav, Ozak, Quamrul, Vollrath, i in. 15 Od końca lat osiemdziesiątych XX wieku przeważa pogląd, że teorie endogenicznego wzrostu są bardziej zaawansowane niż teorie egzogenicznego wzrostu gospodarczego. 16 W odróżnieniu od Hansena & Prescotta [2002] w JTGW mechanizmy przejścia od epoki stagnacji maltuzjańskiej, do epoki trwałego wzrostu gospodarczego zostały opisane w sposób endogeniczny (Galor &Weil [2000], Galor & Moaw [2005]). 3 przez nich dzieci. Postęp technologiczny, który prowadzi do wzrostu dochodu per capita prowadzi do zwiększenia populacji, który kompensuje wzrost dochodu per capita z powodu malejących korzyści z tytułu pracy. W odniesieniu do czynników postępu technologicznego stwierdza się, że przyspieszenie postępu technologicznego w ramach industrializacji było zasadniczym czynnikiem przejścia od stagnacji do trwałego wzrostu gospodarczego. Przy czym o ile wielkość populacji stymuluje postęp technologiczny, o tyle tworzenie kapitału ludzkiego jest podstawowym czynnikiem postępu technologicznego w bardziej zaawansowanych stadiach rozwoju. W epoce maltuzjańskiej granica technologiczna odpowiada środowisku pracy poszczególnych osób, a większa część populacji podlega postępowi technologicznemu poprzez jego wpływ na: podaż nowych innowacyjnych idei, rosnący popyt na innowacje, stopę dyfuzji technologii, stopień specjalizacji i intensywność uczenia się poprzez praktykę, zwiększenie możliwości wymiany, upowszechnianie się imitacji, adaptacji i wdrażania technologii. W przypadku źródeł tworzenia się kapitału ludzkiego uznaje się, że popyt na kapitał ludzki zgłaszany przez przemysł, jego wpływ na tworzenie się kapitału ludzkiego oraz na transformacje demograficzne są zasadniczymi elementami procesu wzrostu gospodarczego oraz przejścia do współczesnego ładu wzrostu gospodarczego. W ramach JTWG postuluje się aby zmiany zachodzące w środowisku gospodarczym, które są skutkiem postępu technologicznego, prowadziły do tworzenia się kapitału ludzkiego, gdyż osoby wykształcone odnoszą względną korzyść z adaptacji w nowym otoczenia technologicznym. Zatem w długim okresie natura technologii może wyrażać się w sposób niejednorodny w odniesieniu do osób wykwalifikowanych lub niewykwalifikowanych, natomiast w krótkim okresie wprowadzanie technologii zwiększa popyt na kapitał ludzki. W okresie post-maltuzjańskim transformacje demograficzne powodowały niemający precedensu wzrost liczby ludności. Redukcja wskaźnika płodności i wzrost demograficzny poprawiły warunki procesu wzrostu gospodarczego: m.in. spadek wzrostu liczby ludności zmniejszył rozproszenie kapitału, ziemi i infrastruktury; zmniejszenie płodności poprawiło jakość tworzenia kapitału ludzkiego poprzez zmianę zasad rozdziału zasobów od ilości po jakość dzieci. Rozpoczęcie przejścia demograficznego skutkowało zmniejszeniem wskaźnika płodności, co z kolei spowodowało wzrost wydajności pracy per capita poprzez wpływ na rozkład populacji według wieku i okresowo zwiększyło udział liczby ludności aktywnej zawodowo w ogólnej liczbie ludności. Pierwsza i druga faza transformacji demograficznych przyczyniły się do stworzenia warunków sprzyjających akumulacji kapitału ludzkiego i uwzględnienia znacznej części korzyści wynikających z akumulacji czynników postępu technologicznego w materialnym dobrobycie ludności. 3. Podstawowe hipotezy rozpatrywane w ramach JTWG Według Galora [2011] JTGW generuje sprawdzalne predykcje w odniesieniu do: (1) podstawowych czynników, które doprowadziły do epoki maltuzjańskiej stagnacji, (2) przyczyn oswobodzenia się z pułapki maltuzjańskiej oraz skoku tempa wzrostu dochodów per capita i liczby ludności w epoce post-maltuzjańskiej, (3) sił gospodarczych, które doprowadziły do rozpoczęcia akumulacji kapitału ludzkiego w procesie rozwoju gospodarczego, (4) głównych przyczyn zapoczątkowania demograficznych przemian, (5) sił, które przyczyniły się do powstania współczesnej epoki trwałego wzrostu gospodarczego oraz (6) źródeł dywergencji dochodu per capita w poszczególnych krajach. W JTWG przedmiotem teoretycznych rozważań i empirycznej weryfikacji jest układ następujących hipotez: H1 W początkowej fazie epoki maltuzjańskiej, gospodarki znajdowały się w sąsiedztwie stabilnych sanów równowagi typu maltuzjańskiego. Zasoby generowały postęp technologiczny i zwiększenie zasobów ziemi. W długim okresie skutkowało to wzrostem liczby ludności i niewielkim przyrostem dochodu per capita. Epoka ta charakteryzowała się brakiem istotniejszych zmian w odniesieniu do poziomu technologii oraz dostępności do gruntów rolnych, stabilnością liczby ludności i niezmiennością dochodów per capita. Niewielki postęp technologiczny, zwiększony dostęp do gruntów rolnych i korzystne warunki klimatyczne powodowały tymczasowy wzrost dochodów per capita mieszkańca, W efekcie następował wzrost liczebności populacji, a tym samym spadek relacji między zasobami gruntów i ludności oraz dochodów per capita w stosunku do ich poziomów w długim okresie. Kraje będące liderami technologicznymi charakteryzowały się gęstszym zaludnieniem, ale poziom życia w tych krajach nie odzwierciedlał stopnia ich zaawansowania technologicznego. W początkowej fazie epoki maltuzjańskiej powolne tempo postępu technologicznego (ze względu na ograniczoną liczbę ludności) było spowodowane prawie pełnym dostosowywaniem się liczby ludności do zwiększających się zasobów. W efekcie miał miejsce proporcjonalny wzrost produkcji i liczby ludności, co w konsekwencji w długim okresie prowadziło do utrzymywania się produkcji per capita na niezmienionym poziomie. W późniejszych fazach epoki maltuzjańskiej wzrost tempa postępu technologicznego był nieco większy niż wzrost liczby ludności co skutkowało niewielkim ale dodatnim przyrostem produkcji per capita. H2 Wzmocnienie interakcji między ludnością i technologią w epoce maltuzjańskiej przyczyniło się do szybszego tempa postępu technologicznego i zapoczątkowało przejście do epoki post-maltuzjańskiej. Wskutek ciągłego oddziaływania mechanizmu maltuzjańskiego, zwiększenie zasobów, które było konsekwencją szybkiego tempa wzrostu postępu technologicznego w trakcie industrializacji doprowadziło do skoku w tempie wzrostu PKB per capita oraz liczby ludności. Jakkolwiek wzrost zasobów był częściowo równoważony przez rosnącą liczbę ludności, to w wyniku opóźnień w dostosowywaniu się liczby ludności, skutkowało to szybszym tempem wzrostu dochodu per capita. H3 Pod koniec epoki post-maltuzjańskiej wzrost tempa postępu technologicznego powodował zwiększenie popytu na kapitał ludzki. W konsekwencji zaczęto ponosić znaczące inwestycje w kapitał ludzki. H4 Interakcje między inwestycjami w kapitał ludzki oraz postępem technologicznym wywołały następującą spiralę: kapitał ludzki generował szybszy postęp technologiczny, który z kolei zwiększał popyt na kapitał ludzki, prowadząc dalej do zwiększenia inwestycji w jakość dzieci, co ostatecznie doprowadziło do spadku stóp wzrostu urodzeń i liczby ludności. Wzrost popytu na kapitał ludzki w drugiej fazie industrializacji wywołał formowanie się kapitału ludzkiego, 4 które miało dwojaki wpływ na wzrost liczby ludności. Z jednej strony wzrost dochodów rozluźniał ograniczenia budżetowe, umożliwiając gospodarstwom domowym przeznaczenie większych zasobów na wychowanie dzieci. Z drugiej strony natomiast prowadził do realokacji zasobów w kierunku podnoszenia jakości wykształcenia dzieci. W epoce post-maltuzjańskiej wskutek niewielkiego popytu na kapitał ludzki przeważał efekt dochodowy, a wzrost realnego dochodu pozwalał gospodarstwom domowym na zwiększenie zarówno ilości jak i jakości posiadanych dzieci. Ostatecznie popyt na kapitał ludzki wzrósł dostatecznie aby spowodować spadek urodzeń. H5 Początek transformacji demograficznych i związany z nimi spadek przyrostu ludności zmniejszył rozproszenie zasobów kapitału i gruntów rolnych, zwiększył inwestycje w kapitał ludzki i zmienił strukturę wieku ludności, zwiększył wydajność pracy per capita poprzez tymczasowy wzrost udziału ludności aktywnej zawodowo w ogólnej liczbie ludności. W efekcie transformacje demograficzne przyczyniły się do przeznaczania większej części zysków z akumulacji czynników produkcji i postępu technicznego na wzrost dochodu per capita, torując drogę do trwałego wzrostu gospodarczego. H6a Liderzy technologiczni doświadczali stałego wzrostu stóp wzrostu dochodu per capita. Ich powolny wzrost w początkowych fazach rozwoju gwałtownie wzrósł w początkowej fazie epoki post-maltuzjańskiej i dalej rósł, stabilizując się na wysokim poziomie. H6b Technologiczni naśladowcy (dokonujący transformacji w kierunku trwałego wzrostu) nie doświadczali stałego wzrostu swoich stóp wzrostu dochodu per capita, które były niewielkie na początku epoki maltuzjańskiej wskutek przyjęcia istniejącej granicznej technologii. Po osiągnięciu granicy technologicznej gospodarki te osiągnęły stopy wzrostu na poziomie liderów technologicznych. H7 Zróżnicowany moment rozpoczęcia przejścia od stagnacji do trwałego wzrostu w odniesieniu do różnych gospodarek prowadził do zróżnicowanego poziomu dochodu per capita w poszczególnych krajach. Doprowadziło to do wyróżnienia wśród gospodarek trzech klubów: grupy krajów biednych, znajdujących się w otoczeniu maltuzjańskiego stanu równowagi, grupy krajów bogatych, znajdujących się w otoczeniu stanu równowagi typowego dla epoki trwałego wzrostu gospodarczego i grupy krajów znajdujących się w okresie przejścia między pierwszym i drugim klubem. 4. Podstawowy model JTGW17 Wstępne założenia Życie każdej jednostki należącej w okresie t do generacji dorosłych trwa dwa okresy: t-1 (dzieciństwo) oraz t (rodzicielstwo). Każda jednostka w okresie rodzicielstwa może być pracownikiem 18. Zasób efektywnych jednostek pracy zależy od decyzji podejmowanych przez jednostki w odniesieniu do uczestnictwa w rynku pracy, liczby dzieci i jakości ich kapitału ludzkiego. Podaż ziemi jest egzogeniczna i niezmienna w czasie19. W gospodarce wytwarzane jest jednorodne dobro finalne, a wielkość jego produkcji w okresie t opisuje neoklasyczna funkcja produkcji postaci20: Yt H t At X 1 , 0, 1 , (1) 21 przedstawiana także w intensywnej postaci : Y yt t ht x1t . (2) Lt Zakłada się, że jeżeli pracownik jest zatrudniony na czas pełny, to jego dochód jest równy produkcji przypadającej na pracownika: zt yt . Preferencje i ograniczenia budżetowe 17 Podstawowy model jednolitej teorii wzrostu gospodarczego należy do klasy modeli wzrostu o następujących po sobie generacjach (ang. overlapping generations models), z czasem dyskretnym w nieskończonym horyzoncie czasu. Szerzej na temat tej klasy modeli: Galor [2007], De la Croix & Michel [2007]. Przedstawiony został w pracy Galor [2011] s.149-164 i nawiązuje do wcześniejszych publikacji Galor & Weil [2000], Galor & Moaw [2005]. 18 Założenie o braku bezrobocia. 19 Dla prostoty analizy zakłada się, że brak jest prawa własności do ziemi wykorzystywanej do produkcji. 20 Przy oznaczeniach: t T 0; t1 - czas jako zmienna dyskretna, Yt - wielkość produkcji globalnej w okresie t, H t zagregowana ilość efektywnych jednostek pracy pracowników (kapitał ludzki) w okresie t, At - poziom technologii w okresie t, X - niezmienny w czasie zasób ziemi, At X - efektywne zasoby czynników wykorzystane do produkcji w okresie t, Lt - liczba pracowników (populacja aktywna) w okresie t, - elastyczność produkcji globalnej względem kapitału ludzkiego, 1 - elastyczność produkcji globalnej względem efektywnych zasobów. H Y 21 Przy oznaczeniach: yt t - wielkość produkcji globalnej na pracownika w okresie t, ht t - liczba efektywnych Lt Lt AX jednostek pracy na pracownika w okresie t, xt t - poziom efektywnych zasobów na pracownika w okresie t, Lt 5 W każdym okresie generacja t tworzy populację aktywną Lt . Członkowie generacji dorosłych w okresie t żyją przez dwa okresy. W okresie t 1 , jako dzieci absorbują część jednostkowego zasobu czasu posiadanego przez rodzica, która wskutek edukacji rośnie wraz ze wzrostem jakości dzieci. W okresie życia t każda jednostka dorosła ma do dyspozycji jednostkę czasu, którą może podzielić między edukację swoich dzieci i swój udział w rynku pracy22. Preferencje członków generacji dorosłych w okresie t są opisywane funkcją użyteczności ut : R3 R1 , definiowaną dla konsumpcji niemniejszej od poziomu zapewniającego jednostce dorosłej przeżycie c~ 0 oraz dla określonej liczby nt i jakości ht 1 jej dzieci23: (3) ut 1 ln ct lnnt ht 1 ; 0; 1 , o której zakłada się, że jest rosnąca i silnie quasi-wklęsła, co dla dostatecznie wysokich dochodów pracownika gwarantuje istnienie wewnętrznego rozwiązania optymalnego zadania maksymalizacji użyteczności konsumpcji. Natomiast, gdy dochód nie jest dostatecznie wysoki (ograniczenie minimalnego poziomu konsumpcji pracownika jest wiążące), wówczas istnieje brzegowe rozwiązanie optymalne tego zadania. Jednostki dorosłe w okresie t dokonują wyboru liczby dzieci i ich jakości przy ograniczonym zasobie czasu jaki mogą przeznaczyć na edukację dzieci lub pracę. Koszt wyrażony w jednostkach czasu ponoszony przez jednostkę dorosłą w okresie t na wychowanie dziecka o poziomie wykształcenia et 1 wynosi24: (4) kt et 1 . Potencjalny dochód jednostki dorosłej w okresie t wynosi zt i jest dzielony między konsumpcję ct oraz wydatki na edukację dzieci, które szacowane są na poziomie kosztu przeznaczonego na jedno dziecko zt ( et 1 ) , wyrażanego w jednostkach czasu. W efekcie ograniczenie budżetowe dla reprezentanta generacji dorosłych w okresie t przyjmuje postać: (5) zt nt ( et 1) ct zt . Tworzenie kapitału ludzkiego25 Poziom kapitału ludzkiego jednostki zależy od jakości edukacji oraz od poziomu technologii. Postęp technologiczny zmniejsza zdolności adaptacyjne istniejącego kapitału ludzkiego do nowych technologii. Edukacja gwarantuje obniżkę negatywnego wpływu postępu technologicznego na efektywne wykorzystanie zasobu kapitału ludzkiego. Zakłada się, że poziom kapitału ludzkiego ht 1 , który odpowiada dziecku jednostki należącej do generacji dorosłych w okresie t jest rosnącą i wklęsłą funkcją zainwestowanego czasu w edukację dziecka o poziomie A At wykształcenia et 1 oraz funkcją malejącą i silnie wypukłą stopy wzrostu technologii: g t 1 t 1 , przy czym: At (6) ht 1 h(et 1 , gt 1 ) 0 , co oznacza, że kapitał ludzki jednostki zasilającej populację aktywną w okresie t +1 jest funkcją jakości wykształcenia et 1 oraz stopy wzrostu technologii gt 1 . W przypadku braku inwestycji w kapitał ludzki i zmian w technologii zakłada się, że każda jednostka dysponuje podstawowym zasobem kapitału ludzkiego, którego znormalizowane poziom i jakość wynoszą: h(0, 0) 1. Maksymalizacja użyteczności konsumpcji Każdy reprezentant generacji dorosłych w okresie t określa optymalną liczbę i jakość swoich dzieci oraz poziom konsumpcji własnej przy ograniczeniu uwzględniającym minimalny poziom konsumpcji26 w celu maksymalizacji międzyokresowej użyteczności konsumpcji : nt , et 1 arg max1 lnzt 1 nt et 1 lnnt het 1, gt 1 , (7) przy ograniczeniach: (8) zt 1 nt et 1 c~, nt , et 1 0. (9) 22 W podstawowym modelu JTGW posługujemy się kategorią jednostki reprezentatywnej. Co oznacza, że członkowie poszczególnych generacji są identyczni. 23 Przy oznaczeniach: ct - konsumpcja jednostki dorosłej w okresie t, nt - liczba dzieci jednostki dorosłej w okresie t, ht 1 - poziom kapitału ludzkiego każdego dziecka w okresie t+1, gdy przyłącza się ono do populacji aktywnej. Przy oznaczeniach: - część jednostki czasu jaką ma do dyspozycji każdy dorosły w okresie t na wychowanie dziecka niezależnie od jakości jego wykształcenia, et 1 - część jednostki czasu jaką ma do dyspozycji każdy dorosły w okresie t na wychowanie dziecka o określonym poziomie jakości jego wykształcenia. 25 Modele kapitału ludzkiego i modele wzrostu gospodarczego z kapitałem ludzkim omówiono między innymi w pracach Lucas [1988], [2002], Cichy & Malaga [2007], Cichy [2008]. 26 Zapewniający jednostce przeżycie. 24 6 Warto zwrócić uwagę, że dopóki potencjalny dochód jednostki dorosłej w okresie t jest dostatecznie wysoki c~ , (spełnione jest ograniczenie: ct c~ ), dopóty część czasu jaki jednostka dorosła w okresie t przeznacza zt ~ z 1 na wychowanie dzieci jest równa γ, natomiast pozostała część jednostki czasu przeznaczana na pracę jest równa 1 – γ . W przypadku przeciwnym, gdy z t ~ z (potencjalny dochód zapewnia co najwyżej minimalny poziom konsumpcji, gwarantujący jednostce przeżycie), wtedy czas niezbędny do zapewnienia minimalnego poziomu konsumpcji c~ 0 jest większy niż 1 , a część czasu poświęconego na edukację dzieci jest mniejsza od : c~ ~ dla z z , t 1 (9) nt et 1 ~ c~ 1 c dla z t ~ z . zt 1 Maksymalizacja użyteczności konsumpcji względem et 1 powoduje, że poziom wykształcenia dzieci wybierany przez jednostki dorosłe w okresie t jest rosnącą funkcją stopy wzrostu technologii gt 1 . Istnieje jednak pewien poziom krytyczny stopy wzrostu technologii ĝ taki, że: 0 dla gt 1 gˆ , (10) et 1 egt 1 0 dla gt 1 gˆ , oraz: (11) g t 1 gˆ 0 : e' gt 1 0; e' ' gt 1 0. Co oznacza, że dla dostatecznie wysokiej stopy wzrostu postępu technologicznego poziom wykształcenia dzieci rośnie mniej niż proporcjonalnie wskutek wzrostu stopy wzrostu postępu technologicznego. Optymalny poziom inwestycji w edukację dzieci i optymalny podział zasobu czasu, posiadanego przez jednostki, między ilość i jakość dzieci zależą od stopy wzrostu technologii (wskutek jej wpływu na popyt na wykształcenie) i nie zależą od dochodów rodziców : c~ 1 z t n a gt 1, z et , gt , xt dla zt ~ z, nt egt 1 (12) nb gt 1 dla zt ~ z, egt 1 gdzie : zt z et , gt , xt . W przypadku, gdy potencjalny dochód jednostki dorosłej w okresie t jest dostatecznie wysoki: z ~ z , to wzrost t nt 0 oraz wzrost jakości wykształcenia dzieci: stopy wzrostu technologii powoduje spadek liczby dzieci: gt 1 et 1 0 . Natomiast wzrost potencjalnego dochodu nie ma wpływu ani na liczbę dzieci, ani na jakość ich g t 1 wykształcenia: nt et 1 0. zt zt W przypadku przeciwnym, gdy potencjalny dochód jednostki dorosłej w okresie t jest relatywnie niski: z t ~ z, nt 0 oraz niezmiennością jakości ich wtedy wzrost potencjalnego dochodu skutkuje wzrostem liczby dzieci: z t wykształcenia et 1 0. zt Postęp technologiczny Stopa wzrostu technologii jest definiowana jest jako funkcja jakości edukacji et 0 oraz dostatecznie licznej populacji aktywnej Lt : g t 1 At 1 At g (et , Lt ) . Jest ona rosnącą i silnie wklęsłą funkcją liczebności populacji aktywnej i At poziomu wykształcenia jednostek dorosłych w okresie t: g ' et , Lt 0; g ' ' et , Lt 0 taką, że: g 0, Lt 0. Co oznacza, że przy zerowym zasobie kapitału ludzkiego stopa wzrostu postępu technologicznego jest dodatnia przy dodatniej liczbie ludności w okresie t. Populacja aktywna Liczebność populacji aktywnej w okresie t + 1 jest definiowana jako: 7 (13) Lt 1 nt Lt ; L0 const. 0. Zmiany liczebności populacji aktywnej w czasie są definiowane w zależności od potencjalnego dochodu jednostki jako: n a g t 1 , z et , g t , xt Lt gdy zt ~ z; Lt 1 b (14) ~ gdy zt z . n g t 1 Lt Efektywne zasoby Zmiany efektywnych zasobów zależą od zmian liczebności populacji aktywnej oraz technologii : A X 1 gt 1 xt 1 t 1 xt , Lt 1 nt gdzie: A X x0 0 const. 0. L0 Wielkość efektywnych zasobów w okresie t 1 zależy od potencjalnego dochodu: a ~ et , gt , xt , Lt si zt z , xt 1 b si zt ~ z, et , Lt gdzie: a .,. 1 g et , Lt eg et , Lt x , c~ 1 z e , g , x t t t t b .,. 1 g et , Lt eg et , Lt x . t (15) (16) (17) Dynamika gospodarki Zmiany gospodarki w nieskończonym horyzoncie czasu T 0, są opisywany przez ścieżki wzrostu: et , gt , xt , Lt , t 0 (18) dla ustalonych wartości początkowych e0 , g 0 , x0 , L0 const. 0 : poziomu edukacji, stopy wzrostu technologii, efektywnych zasobów na pracownika i liczebności populacji aktywnej. W zależności od poziomu potencjalnego dochodu pracownika wyróżnia się dwa porządki. Pierwszy, gdy dochód potencjalny jednostki nie jest dostatecznie wysoki: zt ~ z , a dynamikę gospodarki opisuje układ czterech równań nieliniowych postaci: xt 1 a et , g t , xt , Lt , et 1 eg et , Lt , (18) g t 1 g et , Lt , L n a g (e , L ), z e , g , x L . t t t t t t t 1 Natomiast drugi, gdy potencjalny dochód pracownika jest dostatecznie wysoki zt ~ z , a dynamikę gospodarki opisuje układ trzech równań nieliniowych postaci : xt 1 b et , xt , Lt , (19) et 1 eg et , Lt , b Lt 1 n g (et , Lt ) Lt . W przypadku obu porządków analiza dynamiki gospodarki jest silnie uproszczona, gdyż m.in. zmiany et i g t nie zależą od spełnienia ograniczenia na minimalny poziom konsumpcji. Ponadto dla dowolnej populacji aktywnej Lt , zmiany et i g t następują niezależnie od xt . Wreszcie, zmiany poziomu technologii i edukacji mogą być analizowane w sposób niezależny od efektywnych zasobów na pracownika. 5. Przykładowa kalibracja podstawowego modelu JTGW Podstawowy model JTGW był przedmiotem licznych badań empirycznych, których przykładem jest ilościowa analiza przeprowadzona przez Lagerlöfa [2006]. W rozpatrywanym przez niego modelu wzrostu zastosowano analogiczne założenia jak w podstawowym modelu JTGW Galor & Weil [2000]. Do kalibracji przyjęto konkretne analityczne postaci funkcji opisujących odpowiednio akumulacje kapitału ludzkiego oraz stopy wzrostu postępu technologicznego. 8 Funkcja opisująca tworzenie kapitału ludzkiego dzieci członka generacji dorosłych w okresie t przyjęła postać27: ht 1 h(et 1, gt 1 ) et 1 dla 0,1 , et 1 gt 1 (20) a funkcja opisująca międzyokresowe stopy wzrostu postępu technologicznego została zdefiniowana jako 28: a* , et Lt dla Lt g t 1 g (et , Lt ) a* * e a L dla , t t (21) gdzie: , a* 0. Przy założeniu, że: gt 1 g (0, Lt ) 0. Uzyskane przez Lagerlöfa wyniki29 potwierdziły oczekiwany przebieg ścieżek wzrostu liczby ludności, dochodu per capita i kapitału ludzkiego opisujących: a) epokę maltuzjańską, b) endogeniczne przejście od stagnacji maltuzjańskiej, które jest związane z przyspieszeniem postępu technologicznego wraz z towarzyszącym mu początkowo szybkim wzrostem liczby ludności, c) wzrost popytu na kapitał ludzki, którego następstwem są zmiany demograficzne oraz trwały wzrost gospodarczy30. 6. Zakończenie JTGW identyfikuje główne czynniki gospodarcze, które doprowadziły do wyjątkowego w okresie ostatnich dwóch tysiącleci przejścia od epoki stagnacji gospodarczej do trwałego wzrostu gospodarczego. Uwypukla ich rolę w zrozumieniu współczesnych procesów wzrostu gospodarczego zarówno w rozwiniętych, jak i rozwijających się krajach. Zdefiniowanie w jej ramach prehistorycznych i historycznych przyczyn, które doprowadziły do zróżnicowanych rozkładów dochodów per capita na świecie pozwala lepiej zrozumieć wzajemne oddziaływanie rozwoju gospodarczego i ewolucji ludzkości. Z ogólnych rozważań teoretycznych oraz przeprowadzonych na ich podstawie analiz empirycznych wynika, że przejście od okresu stagnacji, do okresu trwałego wzrostu było nieuniknioną konsekwencją procesów rozwoju gospodarczego. Z JTGW wynikają bezpośrednio interakcje między tempem postępu technologicznego oraz wielkością i strukturą ludności, które w epoce stagnacji maltuzjańskiej doprowadziły do przyspieszenia tempa postępu technologicznego oraz do wzrostu znaczenia kapitału ludzkiego w coraz szybciej zmieniającym się środowisku technologicznym. Z kolei wzrost zapotrzebowania na kapitał ludzki i jego wpływ na akumulację kapitału ludzkiego doprowadził do zmniejszenia przyrostu naturalnego i liczby ludności, co było nowym bodźcem do dalszego postępu technologicznego. Demograficzne przemiany doprowadziły do realokacji większej części zysków z akumulacji czynników produkcji i postępu technologicznego od powiększania liczby ludności w kierunku tworzenia kapitału ludzkiego i zwiększenia dochodów per capita, w wyniku czego rozpoczęła się epoka współczesnego trwałego wzrostu gospodarczego. Przy oznaczeniach: et 1 - bezpośrednie inwestycje rodzica w edukację każdego dziecka, - stały koszt związany z wychowanie dziecka, - stały koszt związany z tworzeniem kapitału ludzkiego, et 1 - nakład rodzica na edukację 27 każdego dziecka, gt 1 - stopa wzrostu postępu technologicznego. 28 Przy oznaczeniach: et - zasób kapitału ludzkiego osoby dorosłej w okresie t, a* - maksymalny pułap oddziaływania liczby ludności Lt na postęp technologiczny. Do kalibracji podstawowego modelu JTGW przyjęto następujące wartości jego parametrów: α = 0,6 – elastyczność produkcji względem pracy, τ = 0,28 – stały koszt dziecka w jednostkach czasu, ρ = 0,851 – udział stałego kosztu związanego z edukacją dziecka, γ = 0,355 – waga przyporządkowana dziecku w funkcji użyteczności, θ =1 – współczynnik określający korzyści skali (stopień jednorodności funkcji produkcji jednorodnego produktu 29 finalnego), a* 7,54 - maksymalny pułap oddziaływania liczby ludności na postęp technologiczny, c~ 1 - minimalny poziom konsumpcji zapewniający jednostce przetrwanie, X =1 – zasób ziemi wykorzystywanej w produkcji, n0 1 początkowa płodność, L0 0,287 - początkowa liczba ludności, e0 0 - początkowy zasób kapitału ludzkiego, g0 0,048 - początkowa stopa wzrostu technologii, A0 0,951 - początkowy poziom technologii, z0 1,176 początkowa wartość potencjalnego dochodu jednostki dorosłej. 30 Zasadnicza różnica między podstawowym modelem JTGW, a innymi modelami wzrostu opisującymi zmiany zachodzące w gospodarce światowej w okresie ostatnich dwóch stuleci (np. model wzrostu Hansena-Prescotta, Hansen & Prescott [2002]) polegała na tym, że w podstawowym modelu JTGW przebieg ścieżek wzrostu opisujących dynamikę gospodarek (układy równań (18) albo (19)) ustalany był endogenicznie. 9 JTGW wytycza współcześnie jedną z najbardziej atrakcyjnych perspektyw badawczych nad wzrostem gospodarczym, który pozostaje w ścisłym związku z rozwojem gospodarczym. Według twórców tej teorii Galor [2011], najbardziej obiecującymi ogólnymi kierunkami jej dalszego rozwoju są : ● badanie prehistorycznych i historycznych czynników, które doprowadziły do istniejących współcześnie nierówności gospodarczych i społecznych na świecie, ● badanie relacji między ewolucją ludzkości i procesami rozwoju gospodarczego. Wyniki tego typu badań powinny zrewolucjonizować sposób rozumienia rozwoju gospodarczego oraz określić stały wpływ czynników na kapitał ludzki i wyniki gospodarowania na całym świecie. Powinny także dobrze posłużyć definiowaniu i realizacji polityki gospodarczej promującej wzrost gospodarczy i zmniejszenie ubóstwa. Nie kwestionując poglądów i oczekiwań jej twórców jako najbardziej pożądane kierunki JTGW widzielibyśmy potrzebę konstrukcji modeli wzrostu, w których uwzględnianoby: ● niejednorodność (heterogeniczność) gospodarstw domowych, ● wzajemne relacje zachodzące między nominalną i realną sferą gospodarki w poszczególnych krajach i na całym świecie, ● warunki określające harmonijny rozwój realnej i nominalnej sfery gospodarki w poszczególnych krajach i na całym świecie, ● związki między fluktuacjami gospodarczymi, a wzrostem gospodarczym,’ ● losowy (niedeterministyczny) charakter mechanizmów i procesów zarówno wzrostu, jak i rozwoju gospodarczego. Należy podkreślić, że JTGW, w większym stopniu niż niejednolite teorie wzrostu gospodarczego, jest związana z demografią oraz z kliometrią. Jej silne związki z demografią wyrażają się w tym, że jednym z testów wiarygodności JTGW jest uwzględnienie przez nią przejścia od dawnego ładu demograficznego (relatywnie wysokie stopy wzrostu urodzeń i umieralności) do współczesnego ładu demograficznego (relatywnie niskie stopy wzrostu urodzeń i umieralności)31. Na koniec przypomnijmy interesujący pogląd wyrażony przez Wojtynę [2009]: „podobnie jak w przypadku innych skomplikowanych, wielopłaszczyznowych zjawisk lub procesów, badania nad wzrostem gospodarczym przebiegają według typowego schematu; gdy dzięki postępowi w badaniach teoretycznych i empirycznych uda się w końcu zidentyfikować przyczyny, to dosyć szybko zaproponowane wyjaśnienie przestaje być dla społeczności uczonych satysfakcjonujące. Choć bowiem określona przyczyna ta okazuje się często bardzo przydatna w zrozumieniu łańcucha zjawisk, które uruchamia, to równie często nasuwa się wątpliwość, czy potrafimy powiedzieć coś przekonującego o głębszych źródłach samej tej przyczyny”. JTGW stwarza możliwość wyjścia z zarysowanego przez A. Wojtynę „błędnego koła” metodologicznych rozterek. Wynika z niej, że w badaniach nad wzrostem gospodarczym nie powinniśmy koncentrować naszej uwagi na kolejnych coraz głębszych źródłach i przyczynach wzrostu gospodarczego. O wiele ważniejsze jest równoczesne rozpatrywanie takich źródeł i przyczyn pod kątem występujących między nimi relacji. Innymi słowy ważniejsze od poszukiwania kolejnych przyczyn wzrostu gospodarczego jest myślenie kategoriami strukturalnymi, efektem czego powinno być poszukiwanie rzeczywistych lub pożądanych proporcji występujących między nimi w przekrojach czasowych i przestrzennych. Literatura Abramowitz, M., The Search of the Sources of Growth: Areas of Ignorance, Old and New, Journal of Economic History 53: 217-243, 1993. Acemoglu, D., Johnson S., Robinson J., Reversal of Fortune: Geography and Institutions in the Making of the Modern World Income Distribution, Quarterly Journal of Economics, 2002. Acemoglu D., Introduction to Modern Economic Growth, Princeton University Press, 2009. Aghion P., Durlauf S.N. (Editors), Handbook of Economic Growth, 1 volume A, North-Holland, Amsterdam, 2005a. Aghion P., Durlauf S.N. (Editors), Handbook of Economic Growth, 1 volume B, North-Holland, Amsterdam, 2005b. Aghion P., Howitt P., A Model of Growth through Creative Destruction, Econometrica, 60, 323 – 351, 1992. Aghion P., Howitt P., The Endogenous Growth Theory, The MIT Press, 1998. Aghion P., Howitt P., The Economics of Growth, The MIT Press, 2009. Balcerowicz L., Rzońca A., Zagadki wzrostu gospodarczego. Siły napędowe i kryzysy – analiza porównawcza, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa, 2010. Barro R. J., Sala-i-Martin X., Economic Growth, 2nd Edition, The MIT Press, 2004. Becker G.S., Lewis H.G., On the Interaction between the Quantity and Quality of Children, Journal of Political Economy, 98(5), S12-S37, 1990. 31 Przejście demograficzne przebiega dwustopniowo. W fazie pierwszej następuje spadek umieralności, utrzymują się relatywnie wysokie stopy wzrostu urodzeń i ma miejsce ogólny wzrost liczby ludności. Zmniejszeniu się umieralności towarzyszy wydłużenie się oczekiwanej długości życia i nieuchronne starzenie się społeczeństwa. W fazie drugiej następuje spadek stóp wzrostu urodzeń, odzwierciedlony spadkiem stóp rodności kobiet (przeciętnej liczby dzieci przypadających na kobietę w wieku rozrodczym). 10 Becker G.S., Murphy K.M., Tamura R., Human Capital, Fertility and Economic Growth, Journal of Political Economy, 81(2), Part II, S279-S288, 1973. Becker S.O., Cinnirella F., Wossmann L., The Trade-Off between Fertility and Education. Evidence from before the Demographic Transition, Journal of Economic Growth, 15(1), 177-204, 2010. Burzyński M., Malaga K., Neoschumpeterowski model wzrostu gospodarczego z rynkiem kapitału, Gospodarka Narodowa, 11/12, 1-29, SGH, Warszawa, 2011. Caselli, F., Coleman J., The World Technological Frontier, Harvard University, 2002. Cass D., Optimum Growth in an Aggregative Model of Capital Accumulation, Review of Economic Studies”, 32, 233 – 240, 1965. Cichy K., Kapitał ludzki i postęp techniczny jako determinanty wzrostu gospodarczego, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa, 2008. Cichy K., Malaga K., Kapitał ludzki w modelach i teorii wzrostu gospodarczego, w: Herbst M. (red.), Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2007. Czerwiński Z., Czy ekonomia jest nauką?, Rector’s Lectures, 1230-1477, no. 27, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków, 1996. De la Croix D., Michel Ph., A Theory of Economic Growth. Dynamics and Policy in Overlapping Generations, Cambridge University Press, 2007. Diamond P.A., National Debt in a Neoclassical Growth Model, American Economic Review, 55,1126–1150, 1965. Domar E.D., Expansion Capital, Rate of Growth, and Employment, Econometrica 14 (2), 137-47,1946. Durlauf, S.N., Quah D., The New Empirics of Economic Growth, in Handbook of Macroeconomics, Taylor J. B., Woodford M. (eds.), North-Holland, Amsterdam, 1999. Durlauf S.N., A Theory of Persistent Income Inequality, Journal of Economic Growth, 1(1), 75-93, 1996. Durlauf S.N., Johnson P.A., Multiples Regimes and Cross-Country Behaviour, Journal of Applied Econometrics, 10(4), 365-384, 1995. Gaffard J.-L., Dynamique économique, Dalloz, 8 e édition, Paris, 1995. Galor O., Discrete Dynamical Systems, Springer, Berlin, 2007. Galor O., Unified Growth Theory, Princeton University Press, Princeton & Oxford, 2011. Galor, O., Moav O., From Physical to Human Capital Accumulation: Inequality and the Process of Development, Review of Economic Studies, 2004. Galor, O., Moav O., Natural Selection and the Evolution of Life Expectancy, Hebrew University, 2004. Galor O., Tsiddon D., Technological Progress, Mobility and Economic Growth, American Economic Review, 87(3), 363-382, 1997. Galor O., Weil D.N., The Gender Gap, Fertility and Growth, American Economic Review, 86(3), 374-387, 1996. Galor O., Weil D.N., From Malthusian Stagnation to Modern Growth, American Economic Review, 89(2), 150-154, 1999. Galor O., Weil D.N., Population, Technology and Growth. From Malthusian Stagnation to Demographics, American Economic Review, 90(4), 806-828, 2000. Gomułka S., Mechanizmy i źródła wzrostu gospodarczego w świecie, w: R. Rapacki (red.), Wzrost gospodarczy w krajach transformacji. Konwergencja czy dywergencja, PWE, Warszawa, 2009. Hansen G.D., Prescott E.C., Malthus to Solow, American Economic Review, vo. 92(4), 1205-1217, 2002. Harrod R.F., An Essay in Dynamic Theory, Economic Journal 49, March, 14–33, 1939. Kaldor N., A model of Economic Growth, The Economic Journal 67 (268), 591-624, 1957.. Koopmans T.C., On the Concept of Optimal Economic Growth, w: The Econometric Approach to Development Planning, North Holland, Amsterdam, 1965. Krugman P., Venables A., Globalization and the inequality of nations, Quarterly Journal of Economics 90: 857-880, 1995. Lagerlöf N.-P., The Galor-Weil Model Revisited: A Quantitative Exercise, Review of Economic Dynamic, 9(1), 116142, 2006. Lucas R.E., On the Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics, 22, 3–42, 1988. Lucas R.E., Lectures on Economic Growth, Harvard University Press, 2002. Malaga K., A propos des quelques dilemmes de la théorie de croissance économique et d'économie. Romanian Journal of Economics, XIX, vol. 29, issue 2(38), Bucuresti, 2009. Malaga K., The Main Strands and Dilemmas of Contemporary Economic Growth Theory, Argumenta Oeconomica, nr. 1(26), Wrocław, 2011. Malinvaud E., Regard d’un ancien sur les nouvelles théories de la croissance économique, Revue économique, vol. 44, nr. 2, 171-188, 1993. Malthus T.R., An Essay on the Principle of Population; or, a view of its past and present effects on human happiness; with an enquiry into our prospects respecting the future removal or mitigation of the evils which it occasions, London, second edition, 1803. Mankiw G., Romer D., Weil D., A Contribution to the Empirics of Economic Growth, Quarterly Journal of Economics 107, 407-437, 1992. Marx K., Das Kapital. Kritik der politischen Ökonomie, Hamburg, 1867. 11 Panek E., Dynamika niestacjonarnych systemów ekonomicznych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań, 2006. Parente S., Prescott E.C., Barriers to Riches, MIT Press, Cambridge, 2000. Perroux F., l’Économie du XX e siècle, Presses universitaires de Grenoble, 1961. Phelps E., Models of Technical Progress and the Golden Rule of Research, Review of Economic Studies, 33, 133-145, 1966. Quah D.T., Empirics for Growth and Distribution: Stratification, Polarization and Convergence Clubs, Journal of Economic Growth, 2(1), 27-59. Ramsey F., A Mathematical Theory of Saving, Journal of Political Economy, 38, 543-559, 1928. Rebelo S., Long-Run Policy Analysis and Long-Run Growth, Journal of Political Economy, 99, 500–521,1991. Ricardo D., On the Principle of Political Economy and Taxation, London, 1817. Romer P.M., Increasing Returns and Long-Run Growth, Journal of Political Economy, 94,1002 – 1037, 1986. Romer P. M., Endogenous Technological Change, Journal of Political Economy, 98, S71 – S102, 1990. Smith A., An Inquiry into Nature and Cause of the Wealth of Nations, (1776), E. Cannan (ed), Metheun & Co., London, 1904. Say J.-B., Traité d’économie politique, ou simple exposition de la manière dont se forment les richesses, Paris, 1803. Solow R., A Contribution to the Theory of Economic Growth, Quarterly Journal of Economics, 70(1), 65-94, 1956. Swan T., Economic Growth and Capital Accumulation, Economic Record, 32, 334-361, 1956. Uzawa H., Optimum Technical Change in An Aggregative Model of Economic Growth, International Economic Review, 6, 18-31, 1965. Wojtyna A., O badaniach nad „głębszymi” przyczynami wzrostu gospodarczego, w: R. Rapacki (red.), Wzrost gospodarczy w krajach transformacji. Konwergencja czy dywergencja, PWE, Warszawa, 2009. 12
