Zaburzenia czynności pisania i czytania u chorych z afazją w
advertisement
Conversatoria Linguistica Rok I (2007) Jolanta Panasiuk Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Zaburzenia czynności pisania i czytania u chorych z afazją w perspektywie komunikacyjnej 1. Czytanie i pisanie jako złoŜone czynności psychiczne Nie ulega wątpliwości, Ŝe czytanie i pisanie, podobnie jak mowa, naleŜą do podstawowych czynności psychicznych człowieka. Spełniają wszystkie cechy, które w koncepcji Tomaszewskiego [1963] przysługują czynnościom. Są aktywnością zorganizowaną, ustrukturowaną, ukierunkowaną na określony cel. Czynności czytania i pisania stanowią wtórną w stosunku do mowy formę porozumiewania się językowego [Jakobson 1989; Milewski 1976], ale ogromna część kulturowego dorobku ludzkości zgromadzona jest właśnie w zewnętrznym magazynie języka, czyli w tekstach pisanych [Kaczmarek 1988]. Pomimo tego, Ŝe w literaturze przedmiotu czytanie i pisanie traktowane są nierozłącznie ze względu na tę samą substancjalną realizację języka, której dotyczą (tekst pisany) [Bogdanowicz 1989, Kaczmarek 1969], to ich psychologiczne mechanizmy są odmienne. RównieŜ w obrębie kaŜdej nich moŜna wskazać na swoisty porządek ich przebiegu. ZróŜnicowana organizacja dotyczy zwłaszcza pisania, np. pisanie ze słuchu, przepisywanie, pisanie samodzielne itp., czytanie ma charakter bardziej jednorodny [Krasowicz 1997, 1999]. Proces mówienia, czytania i pisania odbywa się więc w mózgu. Jeśli następuje jego uszkodzenie, czynności te mogą być w róŜny sposób zaburzone. Sposoby realizacji czynności pisania przy róŜnych uszkodzeniach kory mózgowej badali K. Goldstein [1948], A. Łuria [1967, 1976] i E. G. Siemiernickaja [1978], Cwietkowa [1962, 1972]. W Polsce analizą pisemnych wypowiedzi chorych z afazją zajęli się J. Szumska [1980a, 1980b], M. Klimkowski [1990]. W obrazie zaburzeń językowych obserwuje się pewną odpowiedniość pomiędzy zakłóceniami mówienia i pisania u chorych z lewostronnymi uszkodzeniami mózgu. Autorzy wykazali, Ŝe poraŜenia struktur lewej półkuli doprowadzają do zaniku umiejętności pisania na poziomie świadomym, natomiast nawykowe formy zapisu często były bardziej odporne na rozpad, co wiąŜe się raczej z mechanizmami pamięci, niŜeli ze sposobami przetwarzania nowej informacji. Zdolności do automatycznego czytania i pisania uwarunkowane są więc lokalizacją uszkodzenia mózgu. Przy lezjach prawej półkuli następuje dezautomatyzacja pisania i czytania, co dowodzi, Ŝe prawa półkula łączy się z czynnościami mimowolnymi i automatycznymi, a lewa z czynnościami dowolymi, świadomymi. Objawy dezautomatyzacji pisania i czytania u osób z prawostronnymi uszkodzeniami mózgu i utrzymywania się automatyzmów w czytaniu i pisaniu u chorych z uszkodzeniami lewej półkuli są analogiczne do trudności rejestrowanych w mowie osób ze stronnymi uszkodzeniami kory mózgowej. A. Łuria [1967] opracował klasyfikację zaburzeń pisania (agrafii) kierując się zaleŜnością pomiędzy charakterem zniekształceń wypowiedzi pisanych a rodzajem defektu podstawowego i wyróŜnił: agrafię słuchową, agrafię artykulacyjnokinestetyczną, agrafię ruchowo-kinetyczną, agrafię wzrokową. Wspomina teŜ o agrafii dynamicznej [1967]. JOLANTA PANASIUK: ZABURZENIA CZYNNOŚCI PISANIA I CZYTANIA U CHORYCH Z AFAZJĄ… Taka perspektywa opisu kaŜe interpretować zaburzenia czynności pisania i czytania w korelacji do zaburzeń w innych dynamicznych układach funkcjonalnych, ukształtowanych dla realizacji wyŜszych czynności poznawczych. Współczesne narzędzia neuroobrazowania pozwalają na poszukiwanie neuroanatomicznych korelacji dla tych funkcjonalnych układów. Koncepcja Łurii inspirowała kolejnych badaczy. ZałoŜenia teorii dynamicznych układów funkcjonalnych oraz trójstopniowej organizacji kory mózgowej (podział na pola pierwszo- i drugorzędowe okolic projekcyjnych oraz pola trzeciorzędowe okolic asocjacyjnych) rozwinął E. Goldberg w modelu gradientu korowego [Herzyk 2000]. Teoria opiera się na załoŜeniu, Ŝe na poziomie makroskopowym funkcjonalne zróŜnicowanie kory mózgowej ma charakter płynnych, stopniowalnych przejść od obszarów najbardziej związanych z jedną funkcją do obszarów najbardziej związanych z inną funkcją. Wprowadzając pojęcie dystansu funkcjonalnego (bliskiego lub odległego) badacz wskazywał na kontinuum, w obrębie którego reprezentowana jest w mózgu dana modalność sensoryczna. Uporządkowanie gradientu funkcjonalnego tylnych obszarów kory mózgowej polega na rozciągłej organizacji funkcji wzdłuŜ okolic potylicznociemieniowych (odpowiadających za funkcje wzrokowo-przestrzenne), potyliczno-skroniowych (regulujących funkcje wzrokowo-słuchowe) oraz skroniowociemieniowych (organizujących czynności słuchowo-przestrzenne). 2. Afazja a agrafia i aleksja Af azj a, czyli zaburzenia programowania wypowiedzi w związku z organicznym uszkodzeniem pewnych struktur korowych u osób, które wcześniej opanowały te czynności [Maruszewski 1966], moŜe ujawniać się w sposobach realizowania innych sprawności językowych: czytania i pisania. Z ab ur ze n ie p i sa n ia ( agr a fi a) przejawia się trudnościami w odtwarzaniu organizacji przestrzennej, właściwej danym literom bądź cyfrom. Chorzy błędnie posługują się róŜnymi substytutami znaków graficznych (ze względu na ich podobieństwo wzrokowe lub fonetyczne) [Maruszewski 1970]. Zaburzenia w mówieniu i pisaniu mogą być analogiczne. Pacjent źle wówczas artykułuje i źle pisze. JeŜeli jednak trudności przejawiają się w pisaniu, są one bardziej nasilone niŜ trudności w mówieniu. Z ab ur ze n ie cz yt a ni a ( a l ek sj a) równieŜ moŜe być analogiczne do zaburzeń w mówieniu. Pacjenci afatyczni zniekształcają słowa pisane, nie rozumieją czytanego tekstu. Czytanie bywa zredukowane do czytania globalnego. Aleksji towarzyszą czasem zaburzenia pisania (przy uszkodzeniach zakrętu kątowego - pole 39), ale moŜe wystąpić teŜ aleksja bez agrafii (przy lewostronnych uszkodzeniach potylicznych obejmujących równieŜ tylną część spoidła wielkiego – “ślepota korowa”). Pomiędzy zaburzeniami czynności mówienia a czynności czytania i pisania u chorych z afazją obserwuje się dwa rodzaje relacji: zaburzenia pisania analogiczne do zaburzeń w mówieniu, zaburzenia odrębne, specyficzne dla czynności pisania i czytania oraz specyficzne dla czynności mówienia. Poziom zaburzeń w pisaniu i czytaniu warunkują następujące czynniki: stopień opanowania tych umiejętności w okresie przed zachorowaniem oraz rodzaj i głębokość zaburzeń afatycznych. 40 I JĘZYKOZNAWSTWO WSPÓŁCZESNE – STUDIA I ROZPRAWY Typ afazji Czytanie Pisanie Lokalizacja uszkodzenia Broca Rozumienie Częściowo zachowane Ekspresja zaburzona zaburzone tylno-dolne okolice czołowe półkuli dominującej Wernickego Zaburzone zaburzona zaburzone tylno-górna część zakrętu skroniowego półkuli dominującej Globalna zaburzone zaburzona zaburzone obszary Broca i Wernickego Transkorowa mieszana zaburzone zaburzona zaburzone tzw. graniczne obszary wokół okolic mowy Transkorowa ruchowa zachowane zaburzona zaburzone przednio-górne obszary okolicy Broca Transkorowa czuciowa zaburzone zaburzona zaburzone tylna część okolicy ciemieniowopotylicznej agrafia zakręt kątowy kory półkuli dominującej zmienne wzgórze, skorupa Amnestyczna (anomia) Podkorowa aleksja zmienne zmien na Tabela 1. Zespoły zaburzeń czynności czytania i pisania w róŜnych formach afazji według Bensona [za: Kądzielawa 1996] 3. Problem badawczy NaleŜy stwierdzić, Ŝe ani charakterystyka społeczna chorych z afazją (a co za tym idzie – stopień opanowania czynności czytania i pisania przed ncydenttem neurologicznym), ani typ i głębokość zaburzeń afatycznych nie są wyłącznymi determinantami obrazu zakłóceń w czynnościach czytania i pisania. Równie istotny diagnostycznie aspekt stanowi określenie mechanizmu zaburzeń procesów pisania i czytania u chorych z afazją oraz moŜliwości zdekodowania intencji piszącego/czytającego/mówiącego, pomimo jego ograniczeń w generowaniu tekstu pisanego/czytanego/mówionego w związku z wykorzystaniem kontekstu sytuacyjnego i/lub językowego [Panasiuk 1999]. 41 JOLANTA PANASIUK: ZABURZENIA CZYNNOŚCI PISANIA I CZYTANIA U CHORYCH Z AFAZJĄ… 4. Cele badawcze Celem przeprowadzonych badań było: 1. Rozpoznanie zaburzeń w czytaniu i pisaniu u chorych z afazją; 2. Opis objawów patologii czytania i pisania w związku z rodzajem zaburzeń afatycznych przy uwzględnieniu zmiennych językowych i komunikacyjnych; 3. Wskazanie typu językowego mechanizmu powstawania zakłóceń w realizacji czynności czytania i pisania; 4. Zbudowanie typologii zaburzeń czynności czytania i pisania u chorych z afazją według kryteriów językowych i komunikacyjnych; 5. Ustalenie procedur diagnostycznych w odniesieniu do chorych z uszkodzeniami lewej półkuli mózgu; 6. Aplikacja wyników diagnozy logopedycznej w opracowaniu zindywidualizowanych programów terapii afazji, aleksji i agrafii u chorych z uszkodzeniami mózgu. Realizacja tych celów badawczych dokonała się w trakcie diagnozy i terapii zaburzeń mowy u 70 pacjentów z uszkodzeniami mózgu i afazją. Objawy dysgrafii i dysleksji ujawniły się u wszystkich niemal badanych. 5. Zaburzenia języka na poziomie segmentalnym w tekstach pisanych U chorych z afazją, u których nie występuje niedowład ręki obserwuje się zwykle moŜliwości w zakresie zapisu automatyzmów. Pisanie zautomatyzowane dostępne jest dzięki funkcjonowaniu obszaru łączącego somatyczną i wzrokową korę sensoryczną z korą ruchową, struktury zlokalizowanej blisko ośrodków przetwarzających sygnały o ruchu ręki i analizujących wzrokowe sygnały związane z ruchem. Podobnie w zakresie czynności czytania, ograniczenia w czytaniu dłuŜszych tekstów nie znoszą moŜliwości globalnego rozpoznawania wzrokowych wzorców wyrazów, przyporządkowywania ich do obiektów rzeczywistości. Większość pacjentów zachowała jedynie zdolność do samodzielnego zapisania swego imienia oraz nazwiska, niektórzy potrafili zapisać datę, zawsze jednak według kanonicznego szyku: rok, miesiąc, dzień. Zapisywanie liter i prostych słów oraz cyfr i złoŜonych liczb pod dyktando uniemoŜliwiały trudności w odnalezieniu graficznych odpowiedników głosek i liczb, oraz zaburzenia analizy sylabowej, literowej i głoskowej wyrazów, czy – w przypadku liczb – przestrzennego uporządkowania ich składników. Badani z trudem zapisywali dyktowane litery czy proste wyrazy, np.: lis, dom, koza, rower, Polska, głoskując przy tym kilkakrotnie i wspomagając się przypomnieniem bardziej utrwalonych wyrazów, które zawierają poszczególne głoski, np. E jak Ewa. Jeszcze większe problemy pojawiały się przy próbach pisania krótkich zdań, np. Jest ładna pogoda1. 1 Podobne prawidłowości zaznacza J. Baumritter [w: Przybysz-Piwko 1993: 73-81] opisując pacjenta z głębokimi zaburzeniami mowy o typie afazji motoryczno-sensorycznej. Chory zapisywał poprawnie pojedyncze wyrazy, chociaŜ często nie potrafił ich wypowiedzieć, ale wraz z wydłuŜaniem tekstu oraz zwiększeniem jego gramatycznej komplikacji, trudności w pisaniu nasilały się. Warto tu zaznaczyć, Ŝe akcentowana przez Baumrittera nierównoległość zaburzeń mówienia i pisania związana była zapewne z wysokim stopniem automatyzacji pisma u wykształconej osoby, poddanej tym badaniom. 42 I JĘZYKOZNAWSTWO WSPÓŁCZESNE – STUDIA I ROZPRAWY Większość chorych wykazywała zaburzenia w realizacji wzorca litery. Zachwianie modelu litery widoczne jest w zamianach znaków podobnych graficznie, np. L : T, por.: kmizetka [kamizelka]; M : W, por.: kramat [krawat]. U niektórych lepiej zachowana została zdolność przepisywania tekstów, chociaŜ były teŜ osoby popełniające analogiczne błędy zarówno w przepisywaniu, pisaniu ze słuchu, pisaniu od siebie. W analizie lingwistycznej tekstów pisanych nie sposób czasem rozróŜnić tego, co jest pochodną trudności we wzrokowym zapamiętywaniu graficznych odpowiedników głosek, od trudności w ich rozpoznawaniu słuchowym. Zebrany materiał pozwolił wydzielić grupę zjawisk, które zarejestrować moŜna było tylko w wypowiedziach realizowanych na piśmie. I chociaŜ fakty te związane są z graficzną substancjalizacją tekstu, to mechanizm ich powstania moŜe wynikać zarówno z zakłóceń w integracji funkcji wzrokowo-ruchowo-czuciowych, jak równieŜ z zaburzeń słuchu fonematycznego: chodzi tu o zapis dwu- i trójznaków, uŜycie znaków diakrytycznych w piśmie, czy realizację łącznej i rozłącznej pisowni wyrazów niesamodzielnych semantycznie i/lub gramatycznie. • Sposoby zapisu dwu- i trójznaków W piśmie chorych z afazją najczęściej zaburzone są te głoski, które mają złoŜone odpowiedniki graficzne (dwu- lub trójznaki). Oto kilka przykładów: cział [chciał]; cziął [ciął]; cziekawa [ciekawa]; dojechcza [dojeŜdŜa]; dziweko [drzewko]; dzłowiek [człowiek]; farz [farsz]; gdzy [gdy]; ja idzę [ja idę]; jeŜce [jeszcze]; oddwonić [oddzwonić]; przejaŜcze [przejaŜdŜce]; przewiczenia [przewidzenia]; przychodą [przychodzą]; porzedł [poszedł]; rezty [reszty]; skrynce [skrzynce]; sprawczdanie [sprawdzanie]; zerwone [czerwone]. • UŜycie znaków diakrytycznych Kolejny problem, jaki wiąŜe się z analizą tekstów pisanych, to zna k i d i a kr yt yc z ne (gr. diakritikós `odróŜniający’). W tekstach afatycznych mogą one być: ⇒ p o mij an e, np .: bedzie, będe [będę]; bulka [bułka]; gałaź [gałąź]; kolezeński [koleŜeński]; kólka [kółka]; komposce [kompoście]; ksiązka [ksiąŜka], male [małe]; owineła [owinęła]; pracuje [pracuję]; sniadanie [śniadanie]; troche [trochę]; wode [wodę]; wziełam [wzięłam]; wziołem [wziąłem]; zadnych [Ŝadnych]; załowali [Ŝałowali]; ⇒ d o d a wa n e, np.: cudzoziemieć [cudzoziemiec]; czarnę [czarne]; dojądę [dojadę]; godziń [godzin]; Iząblea [Izabela]; raŜem [razem]; regął [regał]; sobię [sobie]; teraź [teraz]; więć [więc]; ⇒ za mi e nia n e, np.: znaleŜli [znaleźli]; mita [miła]; mołel [motyl]; . TakŜe dystrybucja diakrytyków, podkreślę to raz jeszcze, wiąŜe się bardziej z zaburzeniami natury fonetycznej, niŜeli trudnościami w graficznej organizacji tekstu. Wydawałoby się, Ŝe diagnostyczne dla oddzielenia trudności natury artykulacyjnej od trudności w zakresie realizacji graficznej [por. Baumritter, w: Mierzejewska 1978], mogłoby być stwierdzenie, Ŝe zniekształcenia wzorca wyrazu dotyczą jedynie form zapisanych, a nie pojawiają się w czytaniu, czy mówieniu. Okazuje się jednak, Ŝe u osób, które miały juŜ przecieŜ utrwalone nawyki artykulacyjne, w spontanicznych wypowiedziach wyrazy te realizowane są prawidłowo, natomiast trudności pojawiają się dopiero przy próbie ich zapisania. Oto jak reali- 43 JOLANTA PANASIUK: ZABURZENIA CZYNNOŚCI PISANIA I CZYTANIA U CHORYCH Z AFAZJĄ… zowała na piśmie swoją wypowiedź wykształcona chora z tzw. zejściowymi objawami afazji motoryczno-sensorycznej. Analogiczne błędy wystąpiły zarówno w dyktandzie, jak i w przepisywaniu: Przykład 1. Dyktando, 63-letnia kobieta z dyskretnymi zaburzeniami o charakterze afazji motoryczno-sensorycznej. Przykład 2. Tekst przepisywany, 63-letnia kobieta z dyskretnymi zaburzeniami o charakterze afazji motoryczno-sensorycznej. Badanie słuchu fonematycznego (Styczek 1982) osób z podobnymi zakłóceniami pisania wykazuje, Ŝe podstawą błędów w zapisie znaków dyftongicznych oraz diakrytyków są przede wszystkim zaburzenia w słuchowej analizie dźwięków mowy. • Zastosowanie reguł ortograficznych W afazji obserwuje się trudności w realizacji wszelkich reguł ortograficznych. Zaburzenia tego typu dotyczą równieŜ osób wykształconych, u których 44 I JĘZYKOZNAWSTWO WSPÓŁCZESNE – STUDIA I ROZPRAWY poprawna pisownia była przez zachorowaniem zautomatyzowana. Oto przykładowe błędy: ⇒ w zakresie pisowni ch i h: choryznont [horyzont]; hory [chory]; rechabilitacja [rehabilitacja]; ⇒ w zakresie pisowni o i ó: bródna [brudna]; chróst [chrust]; cókierki [cukierki]; gotójemy [gotujemy]; liceóm [liceum]; łuŜku [łóŜku]; mnustwo [mnóstwo]; mósi [musi]; muwiłem [mówiłem]; móŜę [muszę]; namuwił [namówił]; nódził [nudził]; odkórzacz [odkurzacz]; okólary [okulary]; połódnie [południe]; pomuc [pomóc]; pracóją [pracują]; próbóją, prubóją [próbują]; przyniusł [przyniósł]; puźniej [później]; siudma [siódma]; spudnicę [spódnicę]; stódiowałam [studiowałam]; samochud [samochód]; taksuwka [taksówka]; umuwi, umuwiłam [umówi, umówiłam]; usma [ósma]; wójek [wujek]; wrucimy [wrócimy]; zabujczem [zabójczym]; zakópem [zakupem]; ⇒ w zakresie pisowni rz i Ŝ: drukaŜ [drukarz]; durzy [duŜy]; góŜe [górze]; kolerzanka [koleŜanka]; kradzierz [kradzieŜ]; któŜy [którzy]; mrzawka [mŜawka]; nirzej [niŜej]; połorzyli [połoŜyli]; przełorzyłam [przełoŜyłam]; łórzka [łóŜka]; paŜy słońce [parzy słońce]; poniewarz [poniewaŜ]; takrze [takŜe]; terz [teŜ]; wieŜba [wierzba]; wrarzenia [wraŜenia]; zauwarzyła [zauwaŜyła]; Ŝeczy [rzeczy]2. Wydaje się, Ŝe afazja wiąŜe się nie tylko z zaburzeniami słuchowych i ruchowo-czuciowych wzorców wyrazów, o czym często pisze się w literaturze przedmiotu, ale równieŜ powoduje zaburzenia wzorców wzrokowych, które u większości osób są podstawą nabywania reguł ortograficznych. Bardziej złoŜony jest zapewne mechanizm powstawania błędów w pisowni połączeń wyrazowych: ⇒ w zakresie łącznej i rozłącznej pisowni wyrazów: napewno [na pewno]; na pisze [napisze]; narazie [na razie]; nato [na to]; na tomiast [natomiast]; niechcę [nie chcę]; niewie, niewiem [nie wie, nie wiem]; nieprzejmuje się [nie przejmuje się]; nie wy pije [nie wypije]; przedewrzyskim [przede wszystkim]; przy pomniałam [przypomniałam]; uczieci [u dzieci]; za drŜały [zadrŜały]; nanim zato [za to]. W zdaniach błędy te ujawniły się w następujący sposób: Ona pojedzie na wycieczkę do Egipty z na mi. Znana aktorka wyszła za mąŜ, czym wszystkich za skokiła. On często chodzi Ŝe by tańczyć. Zradością polecieli by odŜyskać czyjąś zgubę. To trwała półgodziny. Popołudniu pan małŜonek wracza z praczy okołoło czwarntej. Dziadek miał zkim rozmawić. Nanim [obrazie] widać młodą matkę. Zato musiałam kupić kilka bułeczek. Na tomiast w rękach robi skarpetę. Daj te zabawki dziecku, które na pe wno je zepbsuje. Krzyknął z taką siłą, Ŝe mury za drŜały. A kto zdrowia nie wy pije, niech się pod stół skryje. 2 Jako przykłady posłuŜyły tylko te wyrazy, które zostały zapisane przez osoby z wyŜszym wykształceniem, które opanowały i zautomatyzowały zdolność poprawnego zapisu tekstu. 45 JOLANTA PANASIUK: ZABURZENIA CZYNNOŚCI PISANIA I CZYTANIA U CHORYCH Z AFAZJĄ… Przedewsrzystkim kupiłam chleb i bułki. Przy pomniałam sobie, Ŝe nie mam Ŝadnego wina. Niema to jak szaleć! Niewiem kiedy pojadę do domu. Umnie narazie po staremu. Napewno dostaniesz kartkę! Po lewej stronie widać kuchnię, a naniej jeden garnek. Narazie muszi przygotować swojego konia. Z tamtąd idę do sklepu sporzywczego. Później zeswoimi zakupami wracam do domu. U warzam, Ŝe dzieci mogą mieć swoje zdanie. Proklityki zapisywane są łącznie z tym wyrazem, z którym tworzą całość akcentową. W tych formach wyraźnie ujawnia się morfologiczna świadomość mówiących. Wydaje się, Ŝe wiedza o jednostkach języka, ma charakter bardziej pierwotny niŜeli reguły ich notacji na piśmie, a przez to bardziej teŜ odporny na afatyczne zakłócenia. Taka teza moŜe tłumaczyć charakter błędów w łącznej i rozłącznej pisowni wyrazów. Błędy w zapisywaniu jednostek w ciągu fonicznym, jak widać, uwzględniają morfologiczne podziały wyrazów oraz słowotwórcze procesy, w wyniku których powstały. Taki charakter zniekształceń, nie znosi komunikacyjności tekstu. Jego odbiorca, odwołując się do swojej świadomości metalingwistycznej, jest w stanie dokonać ponownej delimitacji z tej „naturalnej” na ortograficzną. 5. Zaburzenia języka w tekstach czytanych ZłoŜona struktura czynności czytania pozwala wskazywać na rozmaite aspekty zaburzeń w czytaniu: zakłócenia w realizacji formy substancjalnej, trudności w kodowaniu i dekodowaniu treści w trakcie czytania. W związku ze specyfiką zaburzeń czytania u osób, które opanowały tę sprawność przed incydentem neurologicznym powodującym organiczne uszkodzenie mózgu, naleŜy w określeniu mechanizmu trudności przede wszystkim rozróŜnić rozpoznawanie (wiedzę, czym coś jest) od nazwania (przypominanie formy symbolu oznaczającego dany obiekt). Widzenie wyrazu, np. poziomka, wyodrębnianie znajdujących się w nim sylab i głosek wywołuje całkiem inne pobudzenie w mózgu niŜ widzenie zapisanej formy i zastanawianie się nad jej znaczeniem, np. Co to jest kwiat poziomki? Ze względu na przejawy błędów w czytaniu, aleksja moŜe mieć róŜną głębokość. W zebranym materiale czasem charakteryzowała się jedynie zamianami czytanych liter (paraleksją) i występowaniem błędów słowotwórczych czy fleksyjnych. Innym razem zaś demonstrowała się niemoŜnością dekodowania tekstów pisanych na teksty czytane, tempo czytania było zwykle zwolnione. Większość chorych poprawnie czytała pojedyncze litery: O, E, J, A, Ę, Ą, I, K, G, C, Z. Trudności zwiększały się przy róŜnicowaniu Z - S, Ź - ś. Pomyłki w czytaniu miały więc charakter fonetyczny, a nie graficzny. W odczytywaniu słów najbardziej zakłócone były wyrazy funkcyjne, w dalszej kolejności czasowniki, przysłówki, przymiotniki, liczebniki. Najmniej pomyłek występowało przy czytaniu rzeczowników. Rozumienie czytanych słów o znaczeniu konkretnym sprawiało mniejsze trudności niŜeli rozumienie słów abstrakcyjnych. NiemoŜność transformowania grafemów na morfemy jest objawem charakterystycznym dla afazji motorycznej kinetycznej [Kądzielawa 1996]. Taki teŜ rodzaj afazji zdiagnozowano u większości chorych. 46 I JĘZYKOZNAWSTWO WSPÓŁCZESNE – STUDIA I ROZPRAWY Zaburzenie ruchowych wzorców wyrazów objawia się wtórnie w analizie i syntezie wzrokowo-literowej, stąd w pisanych wyrazach pojawiały się opuszczenia, epentezy lub przekształcenia, np.: Urlop się kończy. [Urlop ucznia]; koń kuje [Kowal podkuwa konia]; W koszyku są jabłka. [jagody]; Na piecu stoją garnki. [Na kuchni stoi garnek]; W kubełku [kubku] jest kawa.; Koty mają [piją] mleko. Czasami zmiany te kompensowane były uŜyciem automatycznych, stereotypowych realizacji, por.: Pewnego dnia... [Pewien francuski chłop...]. Trudności w analizie i syntezie literowo-głoskowej, leŜące u podstaw zaburzeń czytania powodowały, Ŝe chorzy nie zawsze właściwie wskazywali wyraz zapisany poprawnie wśród wyrazów zapisanych z błędami. Wzrokowe wzorce wyrazów były zwykle na tyle zachowane, by umoŜliwiać czytanie globalne, jednakŜe korekta wyrazów zapisanych błędnie rzadko przynosiła spodziewane skutki. Dodatkowym utrudnieniem w czytaniu mogły być trudności percepcyjne, wynikające z ograniczenia pola widzenia - niektórzy nie widzieli prawej strony kartki, stąd wtórne zaburzenia w czytaniu, ale równieŜ nazywaniu, opisywaniu itp. Pomocne okazywało się wówczas przesunięcie linii środkowej kartki na lewą stronę chorego. Oto ilustracja tego, jak 62-letni chory z afazją ruchową kinetyczną radzi sobie z czytaniem krótkiego tekstu: W pewnej [pewnym] no ki [mieście] szukali biura [mieszkał] bogatie [bogaty ale głuchy] pan. Jego pomocnica była [bardzo] niegrzeczna. Pewnego dnia [pan] rozchniał wynalazł [wyszedł] do miasto i długo udawał [nie wracał]. Dlatego [gdy] wrócił na słuŜący [słuŜąca] powiedział [powiedziała], Ŝe do widzenia [do siebie]: do [gdzie] był ten facet [stary głuchy]. Niespodziewanie poszedłem [pan odpowiedział]. Zaburzenia w czytaniu i pisaniu - zjawiska ze sfery langue czy parole? Niejednokrotnie zjawiska afatyczne, obserwowane na płaszczyźnie segmentalnej języka, wywoływały dyskusję na temat przyczyn ich powstawania. Pojawiało się pytanie, czy zniekształcenia brzmieniowej formy wyrazu wynikają z dezintegracji systemu językowego, czy teŜ u ich podstaw leŜą mechanizmy artykulacyjne, a w związku z tym są to fakty z zakresu fonetyki. Analiza zjawisk syntagmatycznych w tekstach czytanych i pisanych pozwala, w ramach strukturalistycznej teorii języka, wysunąć pewne spostrzeŜenia. OtóŜ w przypadku zmian powtarzalnych i jakościowo niezaleŜnych od otoczenia, moŜna je widzieć w modelu paradygmatu i rozpatrywać jako zjawiska systemowe (langue), natomiast w przypadku zmian wykraczających poza regularną ekwiwalencję elementów, uzaleŜnionych jednocześnie od konkretnego otoczenia, naleŜy je interpretować jako procesy syntagmatyczne, czyli zjawiska związane z realizacją (parole). 7. MoŜliwości pisania i czytania przez chorych z afazją w kontekście mechanizmów kompensacyjnych. Propozycja metodologiczna Chory z afazją pragnie realizować swoje potrzeby komunikacyjne. Zaburzenia pisania i czytania mają u chorych z afazją rozmaitą naturę i dotyczą rozmaitych aspektów tych czynności. Zaburzony tekst pisany i czytany moŜe spełniać niektóre funkcje komunikacyjne, wymaga to jednak aktywnej postawy zdrowego interlokutora. Przyjęcie takiego załoŜenia zmienia perspektywę oglądu zjawisk 47 JOLANTA PANASIUK: ZABURZENIA CZYNNOŚCI PISANIA I CZYTANIA U CHORYCH Z AFAZJĄ… językowych rejestrowanych w komunikacji pacjentów z uszkodzeniami lewej półkuli mózgu. Interesujące staje się nie to, jak zakłócona jest realizacja systemu językowego w afazji, ale to, jak chory wykorzystuje zdezintegrowane fakty językowe w komunikowaniu się. Analiza tekstów pisanych/czytanych u chorych z afazją pozwala na określenie strategii komunikacyjnych realizowanych przez chorych z afazją w celu realizacji intencji komunikacyjnej. Teoretyczną podstawą opisu i typologii wypowiedzi pisanych/czytanych jest koncepcja TEKSTU wypracowana dla potrzeb logopedii [Panasiuk, WoŜniak 2001]. Tekstowość wypowiedzi pisanych/czytanych jest kryterium typologii zaburzeń pisania/czytania u chorych z afazją. Rozmaite stopnie realizacji tego kryterium dają wgląd w specyfikę i głębokość zaburzeń pisania/czytania. 8. Pojęcie tekstu jako narzędzie interpretacji specyfiki zaburzeń pisania i czytania u chorych z afazją Tekstem jest rezultat aktu komunikacji językowej. Takie ujęcie jednostek tekstowych, implikuje dalej indeks warunków koniecznych dla zaistnienia tekstu. 1. Tekst musi być wyraŜony w substancji. Wymogiem tekstu jest właśnie to, Ŝe jest on rezultatem jakiegoś sposobu realizacji języka, np. mówienia, pisania czy sygnalizowania. 2. Tekst ma charakter werbalny, to znaczy posiada określoną strukturę fonetyczno-morfologiczno-syntaktyczną, semantyczną i pragmatyczną. 3. Tekst jest rezultatem aktu komunikacji językowej, co oznacza, Ŝe musi być rozpatrywany w dwu perspektywach: a) nadawcy, b) odbiorcy. Z perspektywą odbiorcy wiąŜe się spójność tekstu, czyli układ zaleŜności gramatycznych, semantycznych i pragmatycznych, które warunkują moŜliwość zdekodowania intencji nadawcy przez odbiorcę. Przyjmując sformułowane wyŜej załoŜenia, naleŜałoby dookreślić - kluczowe dla tekstologii - pojęcie spójności3. Według M. R. Mayenowej: „ mówienie o tekście jako jednostce komunikacyjnej wprowadza problem spójności tekstu. Trudno stwierdzić, by wymaganie spójności zawierało się w pojęciu jednostki komunikacyjnej ex definitione. Chcemy mówić o tekście spójnym. [...] tekst spójny powstaje, jeśli spełnione są warunki jednego nadawcy, jednego odbiorcy i jednostki tematu” [Mayenowa 1976: 292]. Jeśli traktować tekst jako makroznak, to zgodnie z koncepcją Ch. Morrisa [1938], naleŜy uwzględnić trzy wymiary semiotyczne tekstu: 3 Spójność bywa rozpatrywana róŜnych płaszczyznach. Poszczególni badacze nie wypracowali jednolitego stanowiska na temat ilości i jakości płaszczyzn spójności tekstu. F. Daneš [w: Mayenowa 1974: 23-40] wprowadził trójwymiarową strukturalizację i rozdzielił zjawiska tekstowe na trzy zakresy: koherencję tekstu, tematyczno-rematyczne uporządkowanie i relacje komunikatywne. M. A. K. Halliday [za: Helbig 1986: 152-179] wyróŜnia trzy płaszczyzny tekstu, które odbijają się w róŜnym pojęciu „podmiotu”. Są to płaszczyzna ideacyjna - „podmiot logiczny”; płaszczyzna interpersonalna - „podmiot gramatyczny” i płaszczyzna tekstologiczna - „podmiot psychologiczny”. Kompletna strukturalizacja tekstu ciągle wydaje się nader skomplikowana, stąd niektóre z istniejących modeli ograniczają się do tymczasowego przyjęcia kilku płaszczyzn strukturalnych i funkcjonalnych tekstu. W tym kierunku idą próby rozróŜnienia płaszczyzny zdaniowej i illokucyjnej tekstu. Teksty są postrzegane jako rezultat językowego działania. Poprzez językowe działanie stwarzane są kognitywne treści prezentowane w formie sądów. 48 I JĘZYKOZNAWSTWO WSPÓŁCZESNE – STUDIA I ROZPRAWY • wymiar syntaktyczny, w którym określone są wzajemne stosunki pomiędzy słowami; • wymiar semantyczny, w którym ujęty jest stosunek słowa do rzeczywistości, do której się odnosi; • wymiar pragmatyczny, w którym opisywane są stosunki między słowem a osobami, które go uŜywają. Tekst jako makroznak musi zatem odznaczać się trzema rodzajami spójności: ⇒ Sp ó j no śc ią gr a ma t ycz n ą ( ko hezj ą) , pojmowaną jako formalne uporządkowanie składników powierzchniowych - ciągu znaków językowych - według reguł fonologiczno-morfologiczno-składniowych. Spójność ta opiera się więc na zaleŜnościach gramatycznych. ⇒ Sp ó j no śc ią s e ma n t ycz ną ( ko h er e n cj ą) , rozumianą jako treściowa współzaleŜność składników wypowiedzi ukształtowanych według reguł logicznych. Spójność ta bywa zwykle osiągana poprzez składniki „świata tekstu”, tzn. konfigurację pojęć (treści kognitywnych) i relacji (połączeń pomiędzy pojęciami, które występują razem w świecie tekstu), leŜące u podstaw tekstu powierzchniowego. Tekst powinien odwoływać się do zmagazynowanej w umyśle odbiorcy wiedzy o świecie i powinien być przez niego interpretowany poprzez reguły wnioskowania. ⇒ Sp ó j no śc ią p r a g ma t yc z n ą, określaną jako relacje pomiędzy językowymi cechami wypowiedzi a kontekstem jej uŜycia, otoczeniem kaŜdego zawartego w niej elementu językowego. Chodzi tu o otoczenie językowe i sytuacyjne. Na sytuacyjne uwarunkowanie wypowiedzi składają się uczestnicy komunikacji (np. przyświecająca mówiącemu intencja, stan emocjonalny, w jakim się znajduje, jego status społeczny w stosunku do interlokutora itp.), oraz okoliczności formułowania tekstu (np. miejsce, czas). 9. Modele tworzenia wypowiedzi pisanych i czytanych przez chorych z afazją Przyjmując prezentowane wyŜej wymogi tekstowości wypowiedzi, stwierdzić naleŜy, Ŝe w afazji występują trzy typy zachowań językowych [Panasiuk 2000, Panasiuk, Woźniak 2001]. 1. TEKSTY - są to wyraŜone substancjalnie zachowania językowe, spójne gramatycznie, semantycznie i pragmatycznie. Teksty te mają określoną, rozpoznawaną przez odbiorcę, intencję. Obligatoryjne wyznaczniki tekstowości najpełniej realizują się w tekstach pisanych i czytanych. Znaczne rozluźnienie rygorów tekstowej spójności wypowiedzi obserwuje się w wypowiedziach potocznych, które wszakŜe nie przestają być tekstami. 2. „NIE-TEKSTY” - do tej grupy naleŜą zachowania o całkowitej dominacji komunikacji pozasłownej, jak równieŜ wypowiedzi budowane przy uŜyciu znaków i reguł języka, ale których substancjalne, gramatyczne, semantyczne i pragmatyczne uporządkowanie nie daje moŜliwości zdekodowania intencji nadawcy 3. TEKSTY PATOLOGICZNE, czyli wypowiedzi, w których językowo kodowana intencja, pomimo patologicznej, często szczątkowej realizacji, jest czytelna. Są to przypadki najczęściej spotykane afazji. Proponowana typologia opisu wypowiedzi pisanych i czytanych realizowanych przez chorych z afazją znajduje egzemplifikację w zebranym materiale. 49 JOLANTA PANASIUK: ZABURZENIA CZYNNOŚCI PISANIA I CZYTANIA U CHORYCH Z AFAZJĄ… I. TEKSTY Są to wypowiedzi pisane/czytane przez chorych z afazją zgodnie z normą ortograficzną/ortofoniczną. W obrębie tego typu mieszczą się wypowiedzi pisane i czytane, które spełniają normy ortograficzne/ortofoniczne i nie odbiegają w swoim kształcie gramatycznym i treściowym od tekstów pisanych i czytanych przez osoby w bez afazji. Taką kategorię realizuje poniŜszy opis obrazka. pt. „BoŜe Narodzenie”, sporządzony na piśmie przez 46-letniego pacjenta z zejściową formą afazji akustyczno-mnestycznej. Przykład 3. Opis obrazka pt. „BoŜe Narodzenie”, 46-letni męŜczyzna z zejściową formą afazji akustyczno-mnestycznej. II. NIE-TEKSTY Brak lub głębokie zaburzenie substancjalnej realizacji wypowiedzi pisanych / czytanych przez chorych z afazją. NIE-TEKSTY to wypowiedzi, w których wzorzec graficzny lub foniczny uległ zupełnej dezintegracji na skutek utraty wzorców liter lub głosek lub - choć jest zachowany - nie moŜe być realizowany ze względu na ograniczenia ruchowe (np. niedowład prawostronny czy apraksję oralną). Do tej kategorii zachowań naleŜy próba napisania Ŝyciorysu. Por.: 50 I JĘZYKOZNAWSTWO WSPÓŁCZESNE – STUDIA I ROZPRAWY Przykład 4. „Mój Ŝyciorys”, 60-letni męŜczyzna z afazją motoryczno-dynamiczną. Kolejne przykłady ilustrują próby podpisywania się przez chorych z zaburzeniami o typie afazji motorycznych. Z powodu niedowładu połowiczego prawostronnego pisanie odbywało się przy udziale lewej ręki. Przykład 5. Podpis, 62-letni męŜczyzna z głęboką afazją motoryczną kinestetyczną. Wspomaganie badającej polegało na przeliterowywaniu nazw i wskazywanie wzorców graficznych liter. 51 JOLANTA PANASIUK: ZABURZENIA CZYNNOŚCI PISANIA I CZYTANIA U CHORYCH Z AFAZJĄ… Przykład 6. Podpis, 64-letni męŜczyzna z głęboką afazją motoryczną kinetyczną. III. TEKSTY PATOLOGICZNE Zaburzenia w realizacji wypowiedzi pisanych / czytanych w stopniu umoŜliwiającym rozpoznanie intencji. W tej grupie mieszczą się realizacje odbiegające od standardów przewidzianych dla języka pisanego / mówionego, ale w których intencja jest czytelna. Znajdą się wśród nich takie, w których został zaburzony porządek formalny w płaszczyźnie segmentalnej zarówno w realizacji graficznej jak i fonicznej, bądź występują trudności w realizacji graficznej nieobjawiające się w tekstach czytanych, albo teŜ zaburzenia dotyczą zniekształceń artykulacyjnych w głośnym czytaniu, bez objawów zaburzeń w pisaniu. W obrębie kategorii TEKSTY PATOLOGICZNE naleŜy teŜ umieścić takie realizacje, które odznaczają się zaburzonym porządkiem formalno-gramatycznym lub cechują się zaburzeniami w zakresie zjawisk leksykalno-semantycznych. 1. Teksty o naruszonej substancji segmentalnej w realizacji graficznej i fonicznej Zaburzenia w realizacji liter mogą objawiać się analogicznie do zaburzeń w realizacji głosek. Osoba, która nie była zdolna do samodzielnego napisania jakiegokolwiek wyrazu pod dyktando, zapisała jednak litery i zdania. W dłuŜszych strukturach językowych patologia czynności pisania narastała. Podobnie było w czytaniu. Podanie przez badającą wzorca artykulacyjnego drogą wzrokową sprawiało, Ŝe chory poprawnie odczytywał litery i wyrazy, czytanie zdań i krótkich tekstów sprawiało mu jednak znaczne trudności. Por.: 52 I JĘZYKOZNAWSTWO WSPÓŁCZESNE – STUDIA I ROZPRAWY Przykład 7. Imię i nazwisko, adres zapisywane spontanicznie oraz litery i wyrazy zapisywane pod dyktando, 60-letni męŜczyzna z afazją motoryczną. Przykład 8. Pisanie pod dyktando przysłowia, 54-letni męŜczyzna z afazją akustyczno-gnostyczną. Zaobserwowano trudności w rekonstrukcji segmentalnego uporządkowania wyrazu i powstanie paragrafii literowych. U tych samych osób w głośnym czytaniu liczne były parafazje głoskowe. Por. przykład wypowiedzi 58-letniej chorej z afazją akustyczno-gnostyczną, która tak oto odczytała zapisane zdanie: Nasze grodu, nie... ogrodu pilnuje s-t-arzy po-oduszka, nie... poduszkami pies. [Naszego ogrodu pilnuje stary podwórzowy pies.]. Czytanie dłuŜszego tekstu przez tę samą osobę ujawnia zwiększenie trudności patologii, por.: Pi... piet pietowi li... śni się, Ŝe stomtymu w raaanku... dzbanek nie ograwanego wina, nie.. dzwo... dzban nieosznego wina. Tak, juŜ pasian, by... dusz chciał pozać je ob.. grzanki... brąbać... ogrzac, siedzi... naszle się ob... obudził, kiedy nagle się ogrzał. Trzeba je było wypić na zimno. Pomyślał z czelem... nie... powiedział z Ŝalem. 1.2. Zaburzenia w graficznej realizacji wypowiedzi, nieobjawiające się zakłóceniami w głośnym czytaniu W przypadkach lŜejszych zaburzeń afatycznych, zwłaszcza wśród osób wykształconych, typowe były przypadki dyskretnych zaburzeń w pisaniu i mówieniu, przy zachowanych sprawnościach w głośnym czytaniu tekstu. Tak bywa najczęściej u chorych z zejściowymi objawami afazji semantycznej i akustycznomnestycznej. 1.3. Zaburzenia w fonicznej realizacji czytanego tekstu, nie objawiające się zakłóceniami w pisaniu 53 JOLANTA PANASIUK: ZABURZENIA CZYNNOŚCI PISANIA I CZYTANIA U CHORYCH Z AFAZJĄ… Osoby wykształcone z zaburzeniami o charakterze afazji motorycznej lŜejszego stopnia mają większe problemy z głośnym czytaniem, niŜeli z pisaniem. Oto przykład tekstu czytanego przez 58-letniego męŜczyznę z dyskretną afazją motoryczną kinetyczną. W pewnej [pewnym] no ki [mieście] szukali biura [mieszkał] bogatie [bogaty ale głuchy] pan. Jego pomocnica była [bardzo] niegrzeczna. Pewnego dnia [pan] rozchniał wynalazł [wyszedł] do miasto i długo udawał [nie wracał]. Dlatego [gdy] wrócił na słuŜący [słuŜąca] powiedział [powiedziała], Ŝe do widzenia [do siebie]: do [gdzie] był ten facet [stary głuchy]. Niespodziewanie poszedłem [pan odpowiedział]. Chorzy ci dość często wymieniają dany dźwięk na inny, zbliŜony pod względem charakterystyki artykulacyjnej. Patologiczne realizacje obejmują wymianę jednej głoski/litery (parafazję głoskową/paragrafię literową) na inną, róŜniącą się zwykle jedną cechą artykulacyjną. Czasami teŜ u tego samego pacjenta występują wariantywne zmiany w realizacji toŜsamych form wyrazowych, np.: naczywa, naczyta, naczyna [naczynia]. W takich przypadkach, a jest ich najwięcej, komunikatywna wartość tekstu nie jest naruszona. Fonetyczna realizacja wyrazów czytanych i pisanych moŜe być zniekształcona wymianą głosek / liter róŜnych pod względem dwu i więcej cech dystynktywnych. Takich przykładów w wypowiedziach afatycznych jest mniej, a nawet jeśli się zdarzają, zmiana wszystkich cech artykulacyjnych głoski nie zakłóca rozumienia całego słowa, zwłaszcza jeśli występuje ono w kontekście językowym lub pozajęzykowym. 2. Teksty pisane i czytane o zaburzonym porządku gramatycznym Zaburzenia gramatyki i składni naleŜą do paradygmatu objawów afatycznych zaburzeń języka. Ich mechanizm moŜe mieć charakter ruchowy bądź słuchowy. Występują trudności w realizacji struktur formalno-gramatycznych, a takŜe trudności o charakterze poznawczym (abstrahowania, uogólniania). Przykład 10. Opis domu sporządzony na podstawie obrazka przez 36-letnią kobietę z afazją semantyczną. W głośnym czytaniu samodzielnie sporządzonego przez tę samą osobę zaburzenia są mniej nasilone, ale równieŜ występują liczne agramatyzmy. Tekst Ŝyciorysu ujawnia analogiczne problemy z realizacją struktur gramatycznych, ale dodatkowo pojawiają się oznaki anomii. Badana pacjentka sygnuje za pomocą pierwszych liter wyrazy, których nie jest w stanie zaktualizować równieŜ w sytuacji, gdy opowiada słownie historię swojego Ŝycia. Świadomość utraconych nazw ujawnia 54 I JĘZYKOZNAWSTWO WSPÓŁCZESNE – STUDIA I ROZPRAWY się równieŜ w markowaniu brakujących słów przez zaznaczanie kropkami brakujących segmentów tekstu. Por. Przykład 11. śyciorys, 36-letnia kobieta z afazją semantyczną. Sposób uporządkowania sensów w przytoczonym tekście spełnia waŜne kryterium tekstowości - warunkuje semantyczną spójność wypowiedzi. Odbiorca jest w stanie zinterpretować treść zakłóconego formalnie tekstu. Intencja przypisana wypowiedzi, sposób realizacji tematu, rodzaj uŜytych środków językowych, oraz wyraźnie zaznaczona kompozycja tekstu w jego uporządkowaniu graficznym, pozwalają stwierdzić, Ŝe autorka ma zachowaną kompetencję językową w zakresie reguł tworzenia gatunków tekstów. Realizowane wykładniki przemawiają za tym, Ŝe afazja wiąŜe się przede wszystkim z zaburzeniem sprawności realizacyjnych. Nabyta przed zachorowaniem kompetencja językowa moŜe manifestować się na tyle, na ile pozwalają na to mechanizmy planowania, programowania i realizowania czynności mowy. 3. Teksty patologiczne o zaburzonym porządku leksykalno-semantycznym Zaburzenia spójności logicznej i leksykalno-semantycznej ujawniają się przede wszystkim na poziomie wyŜszych struktur językowych. Oto jak zaburzenia planowania językowego wynikające z deficytów w zakresie mowy wewnętrznej determinują językowy kształt tekstu. Jednak komunikacyjna wartość tej wypowiedzi jest bardzo wysoka. 55 JOLANTA PANASIUK: ZABURZENIA CZYNNOŚCI PISANIA I CZYTANIA U CHORYCH Z AFAZJĄ… Przykład 12. Tekst o własnej rodzinie, 63-letni męŜczyzna z afazją motorycznodynamiczną. Widoczne są trudności w aktualizacji właściwego słowa i odpowiedniej referencji. Obserwuje się tendencję do stereotypizacji wypowiedzi, trudności w uporządkowaniu logicznego przyczynowo-skutkowego toku wypowiedzi. 4. Teksty patologiczne o zaburzonej substancjalnej formie znaku, zakłóconym porządku leksykalno-semantycznym i gramatycznym W obrębie tego typu moŜna umieścić teksty, w których naruszone zostały rozmaite składniki tekstowości jednocześnie: substancjalna forma znaku, płaszczyzna formalno-gramatyczna, semantyczna, a w konsekwencji równieŜ pragmatyczna. W obrębie tego typu naleŜy umieścić teŜ próbę napisania tekstu o pracy zawodowej przez chorego z objawami afazji, współwystępującej z zaburzeniami dyzartrycznymi i ataksją. Por.: 56 I JĘZYKOZNAWSTWO WSPÓŁCZESNE – STUDIA I ROZPRAWY Przykład 13. „Moja praca”, 58-letni męŜczyzna z afazja motoryczną i dyzartrią móŜdŜkową W obrębie tej jednej realizacji widoczna jest dynamika zmian. Zjawiska patologiczne narastają wraz z trwaniem czynności językowych, ostatni fragment tekstu staje się zupełnie nieczytelny. Ta nietrwałość i zmienność objawów jest specyficzną cechą językowych zachowań chorych z afazją. Poprawność wykonania tych samych zadań językowych jest rozmaita w róŜnych momentach, co równieŜ jest przesłanką do ujmowania zaburzeń afatycznych w kategoriach zakłóceń w realizowaniu złoŜonej czynności, a nie dezintegracji wiedzy o języku. Zaburzenia w tworzeniu tekstu pisanego są w tym wypadku analogiczne do zaburzeń w głośnym czytaniu. Fazja, grafia i leksja – sprzęŜenia czy kompensacje Badanie czynności pisania i czytania jest istotnym elementem diagnozy logopedycznej chorych z uszkodzeniami mózgu i afazją. W metodyce badania czynności pisania i czytania naleŜy uwzględnić hierarchiczny charakter tych czynności (poziom konkretny, pojęciowy i metajęzykowy). Ze względu na odmienność mechanizmów mówienia, pisania i czytania zaburzenia tych procesów mogą - prócz elementów wspólnych - objawiać się znaczną specyfiką. Chorzy z afazją motoryczną, u których następuje trudność w realizacji ruchowo-czuciowego wzorca artykulacyjnego, odwołują się do wzorców wzrokowych (wyrazów zapisanych) lub słuchowych (brzmienia słów). Chorzy z afazją akustyczną wykorzystują wzorce ruchowo-czuciowe oraz wzrokowe do aktualizacji nazw. Zaburzenie realizacji tekstu jest zatem związane z brakiem dostępu do określonych wzorców modalnych, skoro moŜliwa jest kompensacja przez inną drogę aferentacji. Badanie tekstów afatycznych (mówionych, czytanych, pisanych) daje podstawy do wnioskowania o stanie sprawności językowych u osób z uszkodzeniami lewej półkuli mózgu, nie uprawnia jednak do wnioskowania o rozpadzie kompetencji językowej. Niesymetryczność zaburzeń mówienia, czytania i pisania jest istotnym elementem w programowaniu terapii mowy w odniesieniu do chorych z afazją. Wykorzystanie wzorców wzrokowych przy czytaniu głośnym oraz ruchowo-kinestetycznych przy pisaniu jest podstawą odbudowy wzorców słuchowomotorycznych w mówieniu. Teksty pisane i czytane przez chorych z afazją, choć 57 JOLANTA PANASIUK: ZABURZENIA CZYNNOŚCI PISANIA I CZYTANIA U CHORYCH Z AFAZJĄ… w większości przypadków zaburzone, mogą skutecznie realizować komunikacyjne intencje nadawców. Literatura: Bartmiński J. (1974), O pewnej róŜnicy miedzy językiem pisanym a mówionym (zasada minimalizacji wyboru, „Prace Filologiczne”, XXV, Warszawa.. Bogdanowicz M. (1989), Trudności w pisaniu u dzieci, Gdańsk. Boniecka B. (1994), Tekst w kontekście (problemy metodologiczne), „Polonica”, XVI, 43-67. Cwietkowa L. S. (1962), Wosstanowilienije rieczi pri poraŜenijach mozga, „Soobszczienije” IV, K woprosu o wosstanowlenii pisma pri poraŜenii wisocznoj zony lewogo połuszarija, „Dokłady APN” 4. Cwietkowa L. S. (1972), Wostanowitieloje obuczenije pri lokalnych poraŜenijach mozga, Moskwa. Goldstein K. (1948), Language and Language Disturbances, New York. Halliday M. A. K., Hasan R. (1975), Cohesion in English, London. Helbig G. (1986), Entwicklung der Sprachwissenschaft seit 1970, VEB, Bibliographisches Institut, Leipzig. Herzyk A. (2000), Afazja: mechanizmy mózgowe i symptomatologia, „Logopedia” 27, 23-54. Jakobson R. (1989), W poszukiwaniu istoty języka. Wybór pism, red. M. R. Mayenowa, cz. 1, 2, Warszawa. Kaczmarek B.L.J. (1995), Mózgowa organizacja mowy, Lublin. Kaczmarek L. (1969), Cybernetyczne podstawy kształtowania mowy u głuchych, „Logopedia”, 8/9, 3-15. Kaczmarek L. (1975), Korelacyjna klasyfikacja zaburzeń słownego i pisemnego porozumiewania się, „Logopedia”, 12, 5-13. Kaczmarek L. (1988), Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin. Kania J., Klimkowski M. (1967), Próba językoznawczego opisu afazji, „Logopedia” 7, 41-57. Kania J.T. (1976), Dezintegracja systemu fonologicznego w afazji (na materiale języka polskiego), Wrocław. Kądzielawa D. (1996), Afazja, w: Zaburzenia w funkcjonowaniu człowieka z perspektywy neuropsychologii klinicznej, Lublin, 53-86. Klimasiński K. (2000), Elementy psychopatologii i psychologii klinicznej, Kraków. Klimkowski M. (1990), Neurposychologiczne podstawy czytania i pisania w świetle doświadczeń klinicznych, w: Podstawy proacy terapeutycznej w zespołach korekcyjno-kompensacyjnych, red. T. Świszewska, Lublin, 7-27. Krasowicz G. (1997), Język, czytanie i dysleksja, Lublin. Krasowicz-Kupis G. (1999), Rozwój metajęzykowy a osiągnięcia w czytaniu u dzieci 6-9-letnich, Lublin. Łuria A.R. (1967), Zaburzenia wyŜszych czynności korowych wskutek ogniskowych uszkodzeń mózgu, Warszawa. Łuria, A.R. (1976), Problemy psychologii i neurolingwistyki, Warszawa. Maruszewski M. (1966), Afazja. Zagadnienia teorii i terapii, Warszawa. Maruszewski M. (1970), Mowa a mózg. Analiza neuropsychologiczna, Warszawa. Mayenowa M. R. (1974), red., Tekst i język. Problemy semantyczne, Wrocław. Mayenowa M. R. (1976), red., Semantyka tekstu i języka, Wrocław... . 58 I JĘZYKOZNAWSTWO WSPÓŁCZESNE – STUDIA I ROZPRAWY Mierzejewska H. (1978), Badania lingwistyczne nad afazją, Wrocław. Milewski T. (1947), Zarys językoznawstwa ogólnego, t. I, Lublin. Milewski T. (1976), Językoznawstwo, Warszawa. Morris C. (1938), Foundations of the Theory of Signs, Chicago. Nielsen J. M. (1946), Agnosia, Apraxia and Aphasia, Hoeber, New York. Panasiuk J. (1999), Zaburzenia języka a komunikacja w przypadkach afazji, w: Beiträge der Europäischen Slavistischen Linguistik (POLYSLAV), hesg. K. Böttger, M. Giger, B. Wiemer, Band 2, München, 213-222. Panasiuk J. (2000), Pojęcie tekstu w afazji, w: Beiträge der Europäischen Slavistischen Linguistik (POLYSLAV), hasg. K. Böttger, M. Giger, B. Wiemer, Band 3, München, 161-174. Panasiuk, J., Woźniak T. (2001), Pojęcie tekstu a zaburzenia mowy, w: Mowa Teoria - Praktyka, red. S. Grabias, Lublin. Przybysz Piwko M. (1993), Afazja. Z lingwistycznych badań empirycznych, Warszawa. Streuden M. (1988), Aleksja bez agrafii (przegląd problematyki), „Zagadnienia Wychowawcze a Zdrowie Psychiczne”, 2, 57-61. Szumska J. (1980a), red., Metody badania afazji, Warszawa. Szumska J. (1980b), red., Rehabilitacja afazji, Warszawa. Tomaszewska-Volovici H. (1976), Agramatyzm w afazji (na materiale polskim), Wrocław. Tomaszewski T. (1963), Wstęp do psychologii, Warszawa: PWN. Walsh K. (1998), Neuropsychologia kliniczna, Warszawa. Zgółka T. (1980), Język, kompetencja, gramatyka. Studium z metodologii lingwistyki, Poznań. Writing and reading disorders of aphatic people Summary There are two types of relations between speaking and reading disorders of aphatic people: 1) writing disorders along with speaking disorders, 2) separate, writing and reading and speaking specific disorders. Naturally, level of writing and reading disorders depends on those skills master level in the period prior the illness and the seriousness of aphatic disorders. However, social characteristics of ill people or type, seriousness of aphatic disorders are not the only determinants of reading and writing disorders picture. This paper is to demonstrate symptoms of reading and writing disorders of apahtic people, and to define a mechanism of skills disorders occurring. The suggested typology of reading and writing disorders is to be an element of diagnostic procedure for people suffering from left hemisphere damages and this diagnosis results are the foundation to develop individual programs of speech and language therapy. 59
