Krzemień pasiasty - RynekKamienia.pl

KAMIEŃ NATURALNY
Krzemień
pasiasty
Kamień optymizmu odkryty na nowo
K
rzemień pasiasty, unikatowy gatunek
kamienia spod Kielc wrócił do łask po
czterech tysiącach lat zapomnienia.
W czasach prehistorycznych służył do wyrobu narzędzi kamiennych. Później był niepotrzebnym, niepożądanym składnikiem skał
wapiennych, utrudniającym pracę np. rzeźbiarzom. Traktowany jako odpad przy eksploatacji kamieniołomów, wykorzystywany
był do utwardzania polnych dróg. Obecnie
znów jest ważnym surowcem docenianym
przez jubilerów oraz nabywców. Na Zachodzie okrzyknięto go polskim diamentem.
Zaczęto mówić o nim szczególnie głośno,
gdy wykonaną z niego biżuterię zaczęły nosić zachodnie gwiazdy (Victoria Beckham,
Robbie Williams, Boy George). Niedawno
krzemieniem zainteresował się jubilerski
potentat, poznańska firma Wojciecha Kruka.
W jej salonach można kupić kamień oprawiony w złoto czy srebro.
Międzynarodowy rozgłos i moda na
polski krzemień niestety nie idą w parze z
dostosowaniem przepisów prawnych służących jego ochronie. Nikt nie kontroluje jego
wydobycia, ani eksportu. W konsekwencji zaczęły powstawać nielegalne wykopy
na podobne do biedaszybów, a wcześniej
utwardzone drogi zostały rozebrane przez
poszukiwaczy tego rzadkiego surowca.
Znowu w modzie
Krzemienie występują w przyrodzie głównie jako
konkrecje, o kształtach nerkowatych, kulistych lub
nieregularnych, wyraźnie wyodrębnione od skał
otaczających. Występują najczęściej w skałach wapiennych (kreda, wapienie, margle), tworząc niekiedy ławice. Z uwagi na ich odporność na wietrzenie
gromadzą się w osadach żwirowych. Głównym składnikiem krzemieni jest chalcedon. Bardzo zbliżone do
krzemieni czerty nie są wyraźnie wyodrębnione od
skał otaczających, a ich składniki przenikają się ze
składnikami skał otaczających.
Zmielone krzemienie stosowane są w przemyśle
szklarskim, ceramicznym i emalierskim. Wykonuje
się z nich również okładziny oraz kulaki (mielniki) do
młynów kulowych. Zmielone krzemienie stosowane
są także w przemyśle materiałów ściernych, do wyrobu ścierniw sypkich oraz papierów ściernych.
Krzemienie pasiaste służą jako kamień ozdobny, do
wyrobu biżuterii i drobnej galanterii kamiennej.
Najbardziej znanym ich nagromadzeniem są Krzemionki Opatowskie koło Ostrowca Świętokrzyskiego,
gdzie były wydobywane w czasach prehistorycznych
(3500-1600 lat p.n.e.)
W Górach Świętokrzyskich udokumentowano dwa
złoża krzemieni - Bocheniec i Tokarnia, o łącznych zasobach 28 tys. ton. Złoża te nie są eksploatowane.
Krzemień pasiasty został na nowo przywrócony światu przez Cezarego Łutowicza,
jubilera z Sandomierza. Po raz pierwszy zetknął się z nim w muzeum sandomierskim.
Jego uwagę zwróciły neolityczne siekierki
wykonane z krzemienia pasiastego. Rzadkość występowania, wyjątkowa dekoracyjność oraz twardość 6,5-7 w 10 stopniowej
skali Mohsa (gdzie 10 to twardość diamentu)
czyniły z niego idealny materiał na kamień
jubilerski. Pierwsze projekty z jego użyciem
powstały w 1972 roku. Później przyszedł
czas na wystawy indywidualne w Polsce i
zagranicą. Wreszcie biżuterię z udziałem
krzemienia pasiastego zauważył dyrektor
Muzeum Sztuki Złotniczej w Kazimierzu
Źródło: “Surowce mineralne Polski”. Pańnad Wisłą, Jerzy Żurawski. Zaproponował
stwowy Instytut Geologiczny
całoroczną wystawę prac. Niebawem trafiła ona do Monachium i Wiednia. Wszędzie
wzbudzał zachwyt. Zainteresowali się nim stała wystawia biżuterii z krzemienia pasiaAustriacy oraz Niemcy, stosując go w biżute- stego. Jest ona wynikiem pracy warsztatów
rii. W muzeum sandomierskim znajduje się twórczych z najlepszymi projektantami biżuterii w Polsce. Na stałej ekspozycji jest ok.
200 prac.
- Eksploatacja i wywóz za granicę krzemienia
przerosły moje wyobrażenia, obecnie skupiam
się na zapewnieniu mu osłony prawnej. Jest on
polskim dobrem i powinien służyć polskiej biżuterii - mówi Cezary Łutowicz.
Tylko jedno takie miejsce na świecie
Złoża krzemienia pasiastego stwierdzono dotychczas tylko w jednym miejscu na
kuli ziemskiej, we wschodniej części województwa świętokrzyskiego (rejon Ożarowa,
okolice Iłży i Krzemionek koło Ostrowca
Świętokrzyskiego). Powstały w mezozoiku,
pod koniec jury, od 159,4 mln do 154,1 mln
lat temu, czyli w okresie, kiedy żyły jeszcze
dinozaury.
46
nowy Kamieniarz
Listopad/Grudzień | NR 23 | 6/2006
www.nowykamieniarz.pl
KAMIEŃ NATURALNY
Krzemionki Opatowskie - retrospekcja
K
ompleks pradziejowych kopalń krzemienia w Krzemionkach znajduje się 8 km na północny wschód od Ostrowca
Świętokrzyskiego. Górnicze zagłębie z IV-II tysiąclecia p.n.e. obecnie jest międzynarodowym poligonem badań
nad historią starożytnego górnictwa w Europie. Odkrył je w 1922 roku geolog Jan Samsonowicz. Kilka lat później
teren kopalń otoczono opieką konserwatorską, a w 1995 roku utworzono rezerwat archeologiczny. Wyjątkowość
rezerwatu wynika z doskonale zachowanego krajobrazu nakopalnianego i pierwotnego układu podziemnych wyrobisk.
Pole eksploatacyjne „Krzemionki” obejmuje obszar ok. 78 500 mkw. Liczbę kopalń i szybików szacuje się na ok.
4000. Na terenie występują również pozostałości pracowni krzemieniarskich, a w nich tysiące odpadków po produkcji siekier, nieudane półwytwory tych narzędzi oraz fragmenty potłuczonych naczyń glinianych. Na podstawie
wykopalisk archeologicznych ustalono, że na terenie pola eksploatacyjnego znajdują się cztery rodzaje kopalń – jamowe, niszowe, filarowo – komorowe i komorowe, których kształt i głębokość (od 2 do ok. 9 m) uzależniona była
od położenia warstwy krzemienionośnej oraz warunków inżynieryjno – geologicznych złoża. Kopalnie najpłytsze
znajdują się po zewnętrznej stronie pola eksploatacyjnego, zaś najgłębsze po jego stronie wewnętrznej.
Pracę wykonywano kilofami z kamienia, krzemienia lub poroży jeleni i saren. Z poroży wytwarzano też kliny, dźwignie i pobijaki. Urobek wyciągano na powierzchnię na linach w koszach albo skórzanych workach. Wstępna selekcja
następowała w kopalni. Po wyrwaniu ze skały górnik najpierw sprawdzał jego wytrzymałość. Kamień zbyt kruchy
był odrzucany. Po wydobyciu na powierzchnię krzemień przechodził kolejne fazy obróbki w pracowniach krzemieniarskich.
Wydobyciem krzemienia nie zajmowali się zwykli rolnicy. Górnictwo szybowe wymagało dużej wiedzy geologicznej i wysokich umiejętności, podobnie jak nauczenie się rozpoznawania surowca i wykonywania narzędzi krzemiennych. Musiały więc istnieć wyspecjalizowane grupy górników krzemieniarzy. W okresie największego prosperity
kopalń tj. w okresie kultury amfor kulistych wyroby z krzemienia pasiastego docierały na tereny oddalone o ok. 600800 km: (spotyka się je w Niemczech, Czechach, Słowacji, na Węgrzech i Ukrainie). Przedmiotom tym z pewnością
nadawano znaczenie magiczne. Mogły one funkcjonować jako talizmany ochraniające lub wyróżniające, podkreślające prestiż ich posiadacza. Składano je również zmarłym jako dary grobowe. Zanik kopalnictwa krzemienia nastąpił
w pierwszej połowie II w. p.n.e., jako efekt odkrycia i uruchomienia produkcji brązu. Dopiero wraz z pojawieniem się
i rozwojem archeologii kopalnictwo krzemienia zaistniało ponownie jako obiekt zainteresowania badaczy. ▪
Krzemień pasiasty występuje w dwóch
ławicach na różnej głębokości uzależnionej
od upadu warstw skał wapiennych. Tworzy
konkrecje o wielkości od jaja gołębiego i
płaskich placków do bulastych „bochnów”
i kilkumetrowej długości nieforemnych
płaskurów. Znaczna część konkrecji jest nieco zdefektowana spękaniami powstałymi
wskutek ruchów tektonicznych górotworu.
Spośród wielu hipotez odnoszących się
do genezy i mechanizmów tworzenia się
krzemienia najbardziej prawdopodobna
mówi, że powstał on w wyniku wymarcia
olbrzymich kolonii gąbek morskich, jakie
rozwijały się w morzu jurajskim. Przy rozkładzie szczątków organicznych uwolniła się
krzemionka, układając się koncentrycznie
wokół jąder krystalizacji. Stąd jego konkrecje, otoczone wapienną otoczką kryją
ciekawe wnętrza, usłojeniem przypominające wzburzoną wodę lub pustynne diuny.
Przełamany krzemień odkrywa płaszczyzny
z wyraźnie zaznaczonymi pierścieniami bieli, czerni, szarości, beżu i brązu. Każda bryła
ma inny kształt i rysunek pasów.
Eksploatacja złóż krzemienia pasiastego
rozwinęła się już około IV tysiąclecia p.n.e.;
trwała z różnym nasileniem aż do połowy II
tysiąclecia p.n.e. Najbardziej znanym obszarem górniczym są Krzemionki Opatowskie,
od 11 lat funkcjonujące jako rezerwat przyrodniczy. Teren ten jest obiektem intensywnych prac archeologicznych i konserwatorskich.
Wszystko wskazuje na to, że zainteresowanie krzemieniem pasiastym, z racji jego
niepowtarzalności i panujących trendów
będzie coraz większe. Miejmy nadzieję, że
stanie się także cennym tworzywem dla
twórców wyrobów kamieniarskich! 
Agnieszka Środoń
Zdjęcia: Cezary Łutowicz
(więcej zdjęć autora w fotogalerii na stronie
www.krzemien-samdomierz.pl).
48
nowy Kamieniarz
Listopad/Grudzień | NR 23 | 6/2006
www.nowykamieniarz.pl