Ubezpieczenia grupowe na ¿ycie – niebyt w majestacie prawa?
advertisement
ARTYKU£Y I ROZPRAWY ARTYKU£Y I ROZPRAWY Katarzyna Malinowska Ubezpieczenia grupowe na ¿ycie – niebyt w majestacie prawa? 1. Wprowadzenie Nowelizacja kodeksu cywilnego, która wesz³a w ¿ycie 10 sierpnia 2007 r., wprowadzi³a niema³e zamieszanie w œrodowisku zajmuj¹cym siê ubezpieczeniami grupowymi na ¿ycie. Znowelizowane przepisy dotycz¹ce ubezpieczenia na cudzy rachunek oraz ubezpieczeñ na ¿ycie wprowadzi³y dualizm re¿imu ubezpieczeñ grupowych maj¹tkowych i na ¿ycie, poddaj¹c w w¹tpliwoœæ istnienie tych ostatnich, z czym trudno siê pogodziæ, bo – jak siê wydaje – likwidacja grupowych ubezpieczeñ na ¿ycie nie le¿a³a w intencji ani autorów projektu nowelizacji, ani pos³ów czy senatorów. Dotychczasowe problemy w œrodowisku ubezpieczeniowym zwi¹zane z ustaleniem wyk³adni konstrukcji grupowego ubezpieczenia na ¿ycie zaproponowanego przez ustawodawcê prowadzi nieuchronnie do pytania – czy mamy do czynienia z celowym zabiegiem, czy te¿ z kolejn¹ „wpadk¹” ustawodawcy. Czy ubezpieczenie grupowe na ¿ycie czeka niebyt w majestacie prawa ? Choæ niniejsze opracowanie stanowiæ bêdzie próbê odpowiedzi na postawione wy¿ej pytanie, z góry za³o¿yæ mo¿na, ¿e jego wynikiem bêdzie wiêcej kolejnych pytañ, pojawiaj¹cych siê na tle analizy tego zagadnienia, ni¿ jednoznacznych odpowiedzi. Autorka liczy wiêc na to, ¿e stanowiæ bêdzie ono przyczynek do dalszej dyskusji, prowadz¹cej do propozycji takiej nowelizacji kodeksu cywilnego, która zaspokoi zarówno interesy œrodowiska ubezpieczeniowego, jak i postulaty ochrony konsumenckiej w ubezpieczeniach. Problematyka poruszona w niniejszym artykule wydaje siê na tyle istotna, ¿e dotyczy ubezpieczeñ wykazuj¹cych du¿¹ dynamikê rozwoju i obejmuj¹cych znacz¹c¹ liczbê ubezpieczonych na tle wszystkich ubezpieczonych na ¿ycie w Polsce, a sk³adka pobrana z ich tytu³u obliczana jest w miliardach z³otych, stanowi¹c niejednokrotnie a¿ 96% umów ubezpieczeñ zawieranych przez niektórych ubezpieczycieli, w skali zaœ ca³ego rynku ubezpieczeñ na ¿ycie – ponad 1 47% . Z tego wzglêdu nie mo¿na lekcewa¿yæ zagro¿enia, jakie pojawi³o siê obecnie, dla ich dalszego rozwoju, zw³aszcza ¿e stanowi¹ one niejednokrotnie jedyn¹ szansê objêcia ubezpieczeniem osób, które na podstawie indywidualnej oceny ryzyka ubezpieczeniowego mog³yby ochrony nie uzyskaæ lub uzyskaæ j¹ na warunkach finansowych niemo¿liwych dla nich do spe³nienia. 1 Rynek ubezpieczeñ komunikacyjnych i na ¿ycie, Miesiêcznik Ubezpieczeniowy 2007, nr 5, s. 29; Rocznik Rynku Finansowego 2006, Informacje o zak³adach ubezpieczeñ, publikacja dostêpna na stronie internetowej Komisji Nadzoru Finansowego, www.knf.gov.pl PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 35 ARTYKU£Y I ROZPRAWY 2. Natura prawna ubezpieczenia grupowego na ¿ycie w myœl przepisów prawa i pogl¹dów doktryny O ile brak jest w Polsce opracowania monograficznego analizuj¹cego naturê prawn¹ ubezpieczenia grupowego, o tyle w licznych podrêcznikach ubezpieczeniowych i opracowaniach, dotycz¹cych ubezpieczeñ na rzecz (rachunek) osoby trzeciej mo¿na znaleŸæ liczne definicje wskazuj¹ce na jego cechy charakterystyczne. I tak wœród rozró¿nienia umów ubezpieczenia na indywidualne i zbiorowe, jako odmianê ubezpieczenia zbiorowego wyró¿nia siê ubezpieczenia grupowe, „których cech¹ szczególn¹ jest ujednolicony dla ca³ej grupy system 2 oceny ryzyka (…), a tak¿e ujednolicony poziom sk³adek i œwiadczeñ” . Jako cechê charakterystyczn¹ tego ubezpieczenia wskazuje siê tak¿e objêcie ochron¹ wielu osób na podstawie jednej umowy oraz stosowanie uproszczonych technik oceny ryzyka, dotycz¹cych ca³ej grupy oraz uproszczone techniki sprzeda¿y 3 i administrowania . Innym wyznacznikiem ubezpieczeñ grupowych jest tworzenie grupy osób powi¹zanych ze sob¹, co pozwala na zastosowanie uproszczonych procedur selekcji ryzyka ubezpieczeniowego, procedur administracyjno-akwizycyjnych, umo¿liwiaj¹cych obni¿enie kosztu ubezpieczenia4. Podkreœla siê tak¿e, ¿e ubezpieczenia grupowe nie ró¿ni¹ siê od ubezpieczeñ zawieranych „metod¹ jednostkow¹” zarówno, jeœli chodzi o sam¹ koncepcjê, jak i cel ubezpieczenia. Ró¿ni¹ siê natomiast ocen¹ ryzyka, technik¹ zawierania umów i administrowania ubezpieczeniem – selekcja grup, które ubezpieczyciel zamierza ubezpieczyæ jest dokonywana w taki sposób, aby uzyskaæ akceptowany przekrój ryzyka w ramach ka¿dej grupy. Jako istotn¹ cechê wyró¿niaj¹c¹ podaje siê te¿ sposób zawierania umowy ubezpieczenia, który polega na objêciu jedn¹ umow¹ wiêkszej liczby podmiotów ubezpieczenia, przy czym uwa¿a siê, ¿e w przypadku obejmowania jedn¹ umow¹ wielu ubezpieczonych na w³asny rachunek mamy do czynienia z ubezpieczeniem grupowym, natomiast w ubezpieczeniu zbiorowym wystêpuje konstrukcja ubezpieczenia na cudzy rachunek. Cech¹ wspóln¹ jest w ka¿dym przypadku zawarcie jednej umowy ubezpieczenia obejmuj¹cej grupê 5 osób . W obydwu przypadkach ubezpieczaj¹cym jest przewa¿nie inny podmiot ni¿ sami ubezpieczeni, których rola sprowadza siê do z³o¿enia oœwiadczenia 6 woli w przedmiocie objêcia ochron¹ ubezpieczeniow¹ . W zwi¹zku z niejasnym odró¿nieniem ubezpieczeñ grupowych od ubezpieczeñ zbiorowych, w dalszej czêœci opracowania pos³ugiwaæ siê bêdê okreœleniem ubezpieczeñ grupowych 2 3 4 5 6 36 I. Kwiecieñ, Istota i rola ubezpieczeñ (w:) Ubezpieczenia – rynek i ryzyko, praca zbiorowa, red. W. Ronka-Chmielowiec, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 47. P. Kania, Ubezpieczenia na ¿ycie (w:) Teoria i praktyka ubezpieczeñ gospodarczych, praca zbiorowa, red. H. Ogrodnik, Akademia Ekonomiczna, Katowice 2000, s. 187. Tam¿e, s. 206. Tak te¿ M. Olszewik, Ubezpieczenia grupowe (w:) Ubezpieczenia ¿yciowe, praca zbiorowa, red. O. Doan, Poltext, Warszawa 1995, s. 92 i n. E. Stroiñski, Charakterystyka ubezpieczeñ osobowych (w:) Ubezpieczenia gospodarcze, praca zbiorowa, red. T. Sangowski, Poltext, Warszawa 2001, s. 205 i n. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) Ubezpieczenia grupowe na ¿ycie – niebyt w majestacie prawa? dla analizowania umowy ubezpieczenia obejmuj¹cej grupê osób, bez wzglêdu 7 na to, czy jest to umowa na cudzy, czy w³asny rachunek . Inn¹ cech¹ charakterystyczn¹ i bardzo istotn¹ dla ubezpieczeñ grupowych jest mo¿liwoœæ zmiennoœci grupy podczas trwania umowy. Oznacza to, ¿e grupa objêta ochron¹ nie jest zamkniêta na dzieñ zawierania umowy ubezpieczenia, lecz istnieje mo¿liwoœæ przystêpowania i wystêpowania z grupy w razie odpowiednio: nabycia lub utraty przymiotów wy8 znaczaj¹cych grupê ubezpieczonych . Co wiêcej, ubezpieczycielowi mo¿e nie byæ znana to¿samoœæ ubezpieczonych przez ca³y okres trwania ubezpieczenia, a wiedzê tak¹ zyskuje dopiero przy zg³oszeniu roszczenia ubezpieczeniowego. Tak¹ praktykê mo¿na obserwowaæ w przypadku ubezpieczeñ oferowanych 9 w zwi¹zku z us³ugami bankowymi . Rozwój ubezpieczeñ grupowych spowodowa³ wykszta³cenie siê tak¿e takich instytucji, które nie s¹ znane ubezpieczeniom indywidualnym. Mowa tu przede wszystkim o osobach posiadaj¹cych przymiot „wspó³ubezpieczonego”10, których dobra osobiste objête s¹ ochron¹ ubezpieczeniow¹ na podstawie tej samej umowy (oraz ewentualnie umowy tzw. dodatkowej, lecz nadal to¿samej dla wszystkich ubezpieczonych). Osoby te tak¿e identyfikowane s¹ w sposób ograniczony w czasie trwania umowy ubezpieczenia. Pomimo, ¿e mo¿liwe jest istnienie ró¿nych zakresów ochrony ubezpieczeniowej w ramach jednej umowy ubezpieczenia, zawsze to jednak jest zwi¹zane z wyodrêbnieniem tzw. podgrup ubezpieczonych. To z kolei potwierdza regu³ê braku indywidualnego zró¿nicowania pomiêdzy poszczególnymi ubezpieczonymi, wymaganego przez uproszczone procedury oceny ryzyka w ramach ubezpieczeñ grupowych. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e ubezpieczenie grupowe mo¿e dotyczyæ zarówno ubezpieczenia maj¹tkowego, jak i ubezpieczenia osobowego11. Te pierwsze doœæ czêsto zdarzaj¹ siê wœród okreœlonych grup zawodowych i obejmuj¹ odpowiedzialnoœæ cywiln¹ zawodow¹ (np. umowy ubezpieczenia generalnego zawierane przez Krajow¹ Radê Radców Prawnych i Naczeln¹ Radê Adwokack¹, obejmuj¹ce wszystkich cz³onków danego samorz¹du zawodowego). W praktyce najczêœciej jednak ubezpieczenia grupowe bêd¹ dotyczyæ ubezpieczeñ na ¿ycie zawieranych przez pracodawców na rzecz pracowników, a tak7 8 9 10 11 Por. M. Olszewik, op. cit., s. 94 – w zakresie nazewnictwa. Patrz E. Stroiñski, Ubezpieczenia osobowe (w:) Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, praca zbiorowa, red. T. Sangowski, Branta, Bydgoszcz–Poznañ 2002, s. 162; M. Szczepañska, Uwagi do projektu nowelizacji przepisów kodeksu cywilnego w zakresie ubezpieczeñ na ¿ycie (w:) Umowa ubezpieczenia, dyskusja nad form¹ prawn¹ i treœci¹ unormowañ, praca zbiorowa, red. A. Nowak, Wydawnictwo Naukowe Wydzia³u Zarz¹dzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007, s. 129–131; tak te¿ E. Kowalewski, B. Kêszycka, J. Handschke, Problematyka grupowych ubezpieczeñ na ¿ycie w œwietle znowelizowanych przepisów k.c. o umowie ubezpieczenia. Spór o intencje ustawodawcy, Wiadomoœci Ubezpieczeniowe 2007, nr 11–12. Tak te¿ M. Szczepañska, op. cit., s. 131. Tam¿e, s. 131. Tak te¿, M. Olszewik, op. cit., s. 92 i n. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 37 ARTYKU£Y I ROZPRAWY ¿e ostatnio – przez banki na rzecz kredytobiorców lub innych osób korzystaj¹cych z us³ug bankowych. Przytoczony wy¿ej opis natury ubezpieczenia grupowego jest zasadniczo wytworem doktryny i praktyki ubezpieczeniowej. Znamienne jest bowiem dla systemu prawa polskiego, ¿e nie zawiera ono definicji legalnej ubezpieczenia grupowego (lub zbiorowego). Pomimo tego fakt istnienia tego rodzaju ubezpieczeñ zdawa³yby siê przes¹dzaæ postanowienia w zakresie poszczególnych obowi¹zków informacyjnych ubezpieczyciela – zawarte w przepi12 sach ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o dzia³alnoœci ubezpieczeniowej . Problem braku regulacji ubezpieczeñ grupowych by³ zg³aszany przez przedstawicieli doktryny ubezpieczeniowej w trakcie prac legislacyjnych, nie zosta³ jednak przez ustawodawcê dostrze¿ony. Wskazywano przede wszystkim na potrzebê zdefiniowania i regulacji przynajmniej konstrukcji ubezpieczenia grupowego, co postrzegane by³o i sygnalizowane jako 13 bardzo powa¿ny problem zarówno dla teorii, jak i praktyki ubezpieczeniowej . Postulaty te zosta³y zignorowane czêœciowo z tej przyczyny, ¿e brak regulacji ubezpieczeñ grupowych, pocz¹wszy od uchwalenia kodeksu cywilnego w 1964 r., nie przeszkadza³ w rozwoju tych ubezpieczeñ. Mo¿liwoœæ zawierania jednej umowy, obejmuj¹cej wiêksz¹ liczbê podmiotów, uzasadniano s³usznie istnieniem swobody kontraktowej stron umowy. Wraz z nowelizacj¹, ustawodawca usun¹³ jedyny œlad ubezpieczeñ zbiorowych znajduj¹cy siê w kodeksie 12 13 38 Zgodnie z art. 13 ust. 3b: „W przypadku umów ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej, w szczególnoœci ubezpieczeñ grupowych, ubezpieczaj¹cy obowi¹zany jest do przekazania ubezpieczonemu informacji okreœlonych w ust. 2–3a. Umowa ubezpieczenia okreœla sposób przekazywania informacji, o których mowa w ust. 2–3a, przy czym informacje te powinny byæ przekazane ubezpieczonemu: 1) przed wyra¿eniem przez ubezpieczaj¹cego zgody na zmianê warunków umowy lub prawa w³aœciwego dla umowy ubezpieczenia – w przypadku informacji, o których mowa w ust. 2; 2) niezw³ocznie po przekazaniu informacji ubezpieczaj¹cemu przez zak³ad ubezpieczeñ – w przypadku informacji, o których mowa w ust. 3 i 3a.” Jak natomiast stanowi ust. 3c: „W przypadku grupowych umów ubezpieczenia, o którym mowa w dziale I za³¹cznika do ustawy, zak³ad ubezpieczeñ, na ¿¹danie ubezpieczonego, jest obowi¹zany do przekazania informacji okreœlonych w ust. 2–3a.” Obowi¹zki zak³adu ubezpieczeñ wynikaj¹ce z ust. 2–3a kszta³tuj¹ siê nastêpuj¹co: „W zakresie ubezpieczeñ, o których mowa w dziale I za³¹cznika do ustawy, przed wyra¿eniem przez strony zgody na zmianê warunków umowy lub zmianê prawa w³aœciwego dla zawartej umowy ubezpieczenia zak³ad ubezpieczeñ jest obowi¹zany przekazaæ pisemnie informacje w tym zakresie ubezpieczaj¹cemu wraz z okreœleniem wp³ywu tych zmian na wartoœæ œwiadczeñ przys³uguj¹cych z tytu³u zawartej umowy.” (ust. 2), a tak¿e „(…) pisemnie informuje ubezpieczaj¹cego, nie rzadziej ni¿ raz w roku, o wysokoœci œwiadczeñ przys³uguj¹cych z tytu³u zawartej umowy ubezpieczenia, w tym o wartoœci wykupu, je¿eli wysokoœæ œwiadczeñ ulega zmianie w trakcie obowi¹zywania umowy ubezpieczenia. W przypadku gdy z umowy ubezpieczenia przys³uguje œwiadczenie ustalane na podstawie sumy ubezpieczenia wyra¿onej w ustalonej kwocie, zak³ad ubezpieczeñ informuje ubezpieczaj¹cego o ka¿dej zmianie w zakresie sumy ubezpieczenia.” (ust. 3) oraz „(…)jest obowi¹zany do pisemnego informowania ubezpieczaj¹cego, nie rzadziej ni¿ raz w roku, o wartoœci premii, je¿eli umowa ubezpieczenia uwzglêdnia udzia³ w zysku z inwestowania rezerw techniczno-ubezpieczeniowych.”(ust. 2a). Co do skutków oceny tej regulacji patrz E. Kowalewski, B. Kêszycka, J. Handschke, op. cit. M. Szczepañska, op. cit., s. 128; podobnie D. Fuchs, w opinii wykonanej na zlecenie Sejmu, dotycz¹cej nowelizacji kodeksu cywilnego zwraca³ uwagê na odrêbnoœci ubezpieczeñ grupowych na ¿ycie; patrz tak¿e na stronie internetowej Sejmu: http://orka.sejm.gov.pl PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) Ubezpieczenia grupowe na ¿ycie – niebyt w majestacie prawa? cywilnym, poprzez wykreœlenie z § 2 art. 806 k.c. zdania drugiego mówi¹cego o wy³¹czeniu jego zastosowania w³aœnie do ubezpieczeñ zbiorowych14. Nie budzi³oby to wiêkszych zastrze¿eñ liberalnie nastawionych przedstawicieli nauki, gdyby nie fakt, ¿e w istocie swoboda ta zosta³a znacz¹co ograniczona, pozostawiaj¹c w¹tpliwoœci co do przysz³oœci ubezpieczeñ grupowych. Ubezpieczenia grupowe nie s¹ obce ustawodawstwom europejskim. Mo¿na tam wyró¿niæ cztery rodzaje ubezpieczeñ obejmuj¹cych zbiorowoœci, tj. ubezpieczenie grupowe osobowe, ubezpieczenie grupowe odszkodowawcze, ubezpieczenie zbiorowe odszkodowawcze oraz osobowe. Wszystkie te rodzaje ubezpieczeñ postrzegane s¹ jako wymagaj¹ce ochrony ubezpieczonego 15 i jako takie s¹ te¿ przedmiotem prac w ramach projektu Restatement . Regu³y dotycz¹ce mo¿liwoœci zawierania umowy na rachunek osoby trzeciej, wykszta³cone na gruncie ustawodawstw pañstw cz³onkowskich Unii Europejskiej, znalaz³y odzwierciedlenie w projekcie Restatement, w którym przewiduje siê mo¿liwoœæ zawarcia umowy na rachunek osoby trzeciej, nawet niewskazanej imiennie w umowie. Jak wynika z omówionych definicji i opisów specyfiki ubezpieczenia grupowego, przedstawionych zarówno przez ekonomistów, jak i prawników, charakterystyka ubezpieczenia grupowego dokonywana jest zazwyczaj w oparciu o ubezpieczenia na ¿ycie, bo te¿ w nich tkwi najwiêksza si³a i znaczenie ubezpieczeñ grupowych. Nacisk k³adziony jest g³ównie na ekonomiczny wymiar tego ubezpieczenia. Nale¿a³oby wiêc oczekiwaæ, ¿e przepisy prawa powinny u³atwiaæ zaspokojenie ekonomicznego celu tworzenia grupy osób objêtych ubezpieczeniem. Tymczasem, ustawodawca nie doœæ, ¿e nie przyszed³ na pomoc tym jak¿e istotnym spo³ecznie ubezpieczeniom, to – pragn¹c unikn¹æ, jak siê wydaje, szerzenia siê pewnej patologii ubezpieczeñ bancassurance – wyla³ przys³owiowe dziecko z k¹piel¹. 3. Ubezpieczenie grupowe jako ubezpieczenie na cudzy rachunek oraz na rzecz osoby trzeciej Ubezpieczenia grupowe wystêpuj¹ zazwyczaj w konstrukcji ubezpieczenia na cudzy rachunek i mo¿na to uznaæ tak¿e za jedn¹ z cech wyznaczaj¹cych ich naturê prawn¹. Z tego wzglêdu warto poddaæ analizie te przepisy kodeksu cywilnego, które dotycz¹ tej problematyki, tym bardziej ¿e nowelizacja kodeksu cywilnego znacznie tê regulacjê rozszerzy³a, legitymuj¹c utrwalone pogl¹dy doktryny w przedmiocie rozró¿nienia ubezpieczenia na cudzy rachunek od ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej (tzw. sensu stricto). Zgodnie z art. 808 k.c. ubezpieczaj¹cy mo¿e wiêc zawrzeæ umowê na cudzy rachunek, a ubezpieczony 14 15 W poprzednim brzmieniu art. 806 k.c. stanowi³, ¿e: „przepisu tego nie stosuje do ubezpieczeñ zbiorowych, je¿eli umowa albo ogólne warunki ubezpieczenia przewiduj¹ odpowiedzialnoœæ zak³adu ubezpieczeñ za wypadki zasz³e przed zawarciem umowy.” Takie postanowienie uwa¿ane by³o za odzwierciedlenie charakterystycznej cechy ubezpieczenia zbiorowego (grupowego), zwi¹zanej z uproszczon¹ ocen¹ ryzyka ubezpieczeniowego. B. Dufwa, Group insurance, materia³ niepublikowany z obrad Grupy Restatement w Pary¿u w 2000 r. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 39 ARTYKU£Y I ROZPRAWY mo¿e nie byæ imiennie wskazany w umowie, chyba ¿e jest to konieczne do okreœlenia przedmiotu ubezpieczenia. Ta konstrukcja wydaje siê zaspokajaæ potrzeby ubezpieczeñ grupowych, w których podmiot ubezpieczaj¹cy zawiera umowê obejmuj¹c¹ ochron¹ cudzy interes ubezpieczeniowy wiêkszej liczby podmiotów16. Co prawda, niektórzy przedstawiciele doktryny uwa¿aj¹ za konieczne wskazywanie osoby ubezpieczonego w ubezpieczeniach na ¿ycie ju¿ w momencie zawierania umowy. Jak siê jednak wydaje, powinno to dotyczyæ wy³¹cznie indywidualnych ubezpieczeñ, ze wzglêdu na charakterystyczn¹ dla ubezpieczeñ grupowych fluktuacjê sk³adu grupy w trakcie okresu ubezpieczenia. Ponadto, jak ju¿ wy¿ej wspomniano, w ubezpieczeniu grupowym nie dokonuje siê z zasady indywidualnej oceny ryzyka, a grupa mo¿e byæ nieustalona w dniu zawierania umowy ubezpieczenia, co znajduje wyraz w mo¿liwoœci niewskazywania imiennie ubezpieczonego. Jednoczeœnie w ubezpieczeniu grupowym mo¿e wystêpowaæ konstrukcja ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej sensu stricto, polegaj¹ca na wskazaniu, w ubezpieczeniu w³asnego interesu, osoby trzeciej uprawnionej do œwiadczenia. Konstrukcja ta obecnie nie jest regulowana art. 808 k.c., lecz wynika z przepisów o wskazaniu uposa¿onego w ubezpieczeniach osobowych, a ponadto z przepisów ogólnych o zobowi¹zaniach umownych (art. 393 k.c.). Zasadnicze zastosowanie zastrze¿enia na rzecz osoby trzeciej ma wiêc miejsce w ubezpieczeniach osobowych17. Istotn¹ cech¹ ubezpieczenia na cudzy rachunek, maj¹c¹ wp³yw na ubezpieczenia grupowe, jest rozk³ad obowi¹zków wynikaj¹cych z umowy ubezpieczenia oraz wprowadzona po raz pierwszy ochrona konsumencka ubezpieczonego. Potwierdzono expressis verbis mo¿liwoœæ podniesienia roszczenia o zap³atê sk³adki wy³¹cznie przeciwko ubezpieczaj¹cemu oraz powtórzono mo¿liwoœæ podniesienia zarzutu dotycz¹cego odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela tak¿e przeciwko ubezpieczonemu. Powy¿sza zmiana, poprzez wykreœlenie ogólnego sformu³owania o obci¹¿eniu ubezpieczaj¹cego obowi¹zkami z umowy ubezpieczenia i zawê¿enie go do roszczenia o zap³atê sk³adki wskazuje – moim zdaniem – na mo¿liwoœæ obarczenia ubezpieczonego pewnymi powinnoœciami wynikaj¹cymi z umowy ubezpieczenia, a nastêpnie egzekwowania ich w formie zarzutu. Takie zapatrywanie potwierdza te¿ § 4 art. 808 k.c., operuj¹cy sformu³owaniem „praw i obowi¹zków ubezpieczonego”18. Jak wspomniano wczeœniej, nowoœci¹ w konstrukcji ubezpieczenia na cudzy rachunek jest wprowadzenie ochrony konsumenckiej ubezpieczonego. 16 17 18 40 Nie wyklucza to oczywiœcie, aby umowa taka obejmowa³a tak¿e samego ubezpieczaj¹cego – czyli by³a zawierana tak¿e na jego w³asny rachunek, co nie zmienia jednak jej natury prawnej jako umowy na cudzy rachunek. W ubezpieczeniach maj¹tkowych prawo osoby trzeciej do œwiadczenia ubezpieczeniowego wywodzi siê w praktyce z przelewu wierzytelnoœci przysz³ej. Inaczej J. Pokrzywniak, komentarz do art. 808 k.c. (w:) M. Orlicki, J. Pokrzywniak, Umowa ubezpieczenia. Komentarz do nowelizacji Kodeksu cywilnego, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2008, s. 43. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) Ubezpieczenia grupowe na ¿ycie – niebyt w majestacie prawa? Ochrona ta zosta³a wprowadzona za pomoc¹ dwóch instrumentów – ogólnego i szczególnego. Jako logiczn¹ konsekwencjê na³o¿enia na ubezpieczonego powinnoœci przyznano mu prawo uzyskania od ubezpieczyciela informacji o postanowieniach zawartej umowy oraz ogólnych warunków ubezpieczenia w zakresie, w jakim dotycz¹ jego praw i obowi¹zków. Co prawda nie ma przeszkód, aby informacji takich ubezpieczony domaga³ siê tak¿e od ubezpieczaj¹cego, ta kwestia jednak mo¿e wynikaæ ze stosunków innego rodzaju pomiêdzy ubezpie19 czaj¹cym i ubezpieczonym i nie musi byæ przedmiotem regulacji ustawowej . Du¿o bardziej istotnym dla obrotu postanowieniem jest rozci¹gniêcie przepisów o ochronie konsumentów przed niedozwolonymi postanowieniami umownymi, zawartymi w szczególnoœci we wzorcach umownych – na ubezpieczonego. Bez w¹tpienia przepis ten bêdzie mia³ zasadnicze zastosowanie w³aœnie do ubezpieczeñ grupowych, w których sam ubezpieczaj¹cy zazwyczaj nie podlega takiej ochronie, co pozbawia³o jej w poprzednim stanie prawnym tak¿e ubezpieczonych, na których rachunek zosta³a zawarta. Ochrona ta dotyczy wy³¹cznie ubezpieczonych, gdy¿ istnieje tylko w zakresie praw i obowi¹zków ubezpieczonego. Oczywiœcie nie bêdzie to wyczerpywaæ ca³ego katalogu zarzutów maj¹cych wp³yw na odpowiedzialnoœæ ubezpieczyciela, o których mowa w art. 808 § 2 zd. ostatnie k.c., ale i tak w znacz¹cy sposób poprawia pozycjê prawn¹ ubezpieczonego, na którego rachunek zawarto umowê ubezpieczenia20. 4. Ubezpieczenie grupowe na ¿ycie – konsekwencje wymogu uprzedniej zgody ubezpieczonego Przedstawione regulacje prawne umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek, maj¹ce du¿e znaczenie dla zawierania i wykonywania umów ubezpieczenia grupowego, mog¹ byæ stosowane zarówno do ubezpieczeñ maj¹tkowych, jak i osobowych. Z pewnym jednak wyj¹tkiem, dotycz¹cym zasadniczo tylko jednego elementu – zgody ubezpieczonego na objêcie ochron¹ jego ¿ycia na podstawie umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek. Przepisy kodeksu cywilnego w brzmieniu przed nowelizacj¹ z 2007 r. nie wymaga³y zgody osoby trzeciej na zawarcie umowy ubezpieczenia na jej rachunek bez wzglêdu na to, czy by³a to umowa ubezpieczenia maj¹tkowego czy osobowego. Nowelizacja z dnia 13 kwietnia 2007 r. usankcjonowa³a panuj¹c¹ powszechnie praktykê, przewiduj¹c¹ obowi¹zek wyra¿enia zgody osoby ubezpieczonej na objêcie jej ¿ycia umow¹ ubezpieczenia. W obecnym brzmieniu przepisów kodeksu cywilnego nie ma zatem przeszkód do zawarcia umowy ubezpieczenia maj¹tkowego na rachunek osoby trzeciej nawet bez jej imiennego wskazania, je¿eli nie jest to konieczne dla okreœlenia przedmiotu ubezpieczenia – a wiêc 19 20 S³usznie wskazuje siê na ograniczenie tego uprawnienia tylko do takich postanowieñ umowy, które dotycz¹ praw i obowi¹zków ubezpieczonego, tam¿e, s. 45. W przedmiocie postulatów ochrony osób ubezpieczonych w ubezpieczeniu na cudzy rachunek, patrz J. Pokrzywniak, T. Kwieciñski, Problemy ubezpieczenia na cudzy rachunek w œwietle projektu nowelizacji przepisów k.c. o umowie ubezpieczenia, (w:) Umowa ubezpieczenia…, op. cit., s. 111 i n. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 41 ARTYKU£Y I ROZPRAWY tym bardziej zgody. Natomiast w ubezpieczeniach na ¿ycie uprzednia zgoda na zawarcie umowy jest bezwzglêdnie obowi¹zuj¹ca (art. 829 § 2 k.c.). Jak¿e istotny okaza³ siê ten jeden dodatkowy element umowy na cudzy rachunek dla ubezpieczeñ na ¿ycie. Z burzy, jaka rozpêta³a siê po znowelizowaniu przepisów, zdaje siê wynikaæ, ¿e ustawodawca w trakcie prac legislacyjnych nie przewidzia³ skutków wprowadzenia zmian. S³uszny w swym za³o¿eniu przepis, funkcjonuj¹cy i tak dotychczas w praktyce i polskiej, i zagranicznej, podda³ w w¹tpliwoœæ mo¿liwoœæ zawierania umów ubezpieczenia grupowego na ¿ycie zgodnie z jego podstawowymi cechami, wyodrêbnionymi w pkt. 2 niniejszego opracowania. Skutki te wydaj¹ siê tym istotniejsze, ¿e ubezpieczenia grupowe na ¿ycie s¹ w obecnej chwili przewa¿aj¹cym w Polsce sposobem na uzyskanie ochrony ubezpieczeniowej w tym zakresie. Bior¹c pod uwagê treœæ art. 808 i art. 829 k.c. nale¿y uznaæ, ¿e w przypadku ubezpieczeñ na ¿ycie wprowadzono lex specialis w stosunku do regu³ ubezpieczenia na cudzy rachunek uregulowanych w art. 808 k.c. Zgodnie bowiem z nowym brzmieniem art. 829 k.c. do zawarcia na cudzy rachunek umowy ubezpieczenia na ¿ycie, a tak¿e do jej zmiany wymagana jest uprzednia zgoda ubezpieczonego. Zgody wymaga nie tylko sam fakt zawarcia umowy na jej rachunek (obejmuj¹cej jej ¿ycie), lecz tak¿e elementy treœci umowy ubezpieczenia, tj. wysokoœæ sumy ubezpieczenia. Ta ró¿nica w regulacji zagadnienia zgody wyra¿anej przez ubezpieczonego ma donios³e konsekwencje. Skoro bowiem konieczne jest uzyskanie zgody na treœæ umowy, oczywiste wydaje siê, ¿e obowi¹zek uzyskania zgody ubezpieczonego poci¹gaæ bêdzie za sob¹ tak¿e ka¿da zmiana treœci takiej umowy. Czy jednak w taki sposób nale¿y interpretowaæ treœæ zdania ostatniego art. 829 k.c., w którym pojawia siê stwierdzenie, ¿e zmiana umowy dokonana bez zgody ubezpieczonego nie mo¿e naruszaæ jego praw ani praw osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie œmierci ubezpieczonego? Na gruncie powy¿szej regulacji pojawiaj¹ siê liczne pytania, na które prêdzej czy póŸniej odpowiedzi bêd¹ musia³y udzieliæ s¹dy rozpatruj¹ce spory pomiêdzy ubezpieczycielami a ubezpieczonymi. Bior¹c zaœ pod uwagê liczbê niejasnoœci wynikaj¹cych z wy¿ej przytoczonych przepisów, sporów takich mo¿na spodziewaæ siê wiele. Istotnym elementem zgody udzielanej przez ubezpieczonego na zawarcie umowy ubezpieczenia na jego rachunek jest moment jej wyra¿enia. Otó¿ zgoda ta powinna byæ uprzednia w stosunku do chwili zawarcia umowy ubezpieczenia. Przepis statuuj¹cy obowi¹zek zgody jest bezwzglêdnie obowi¹zuj¹cy i nie przewiduje ¿adnych wy³¹czeñ w stosunku do ubezpieczeñ grupowych (co do których – jak ju¿ wspomniano – znikn¹³ jakikolwiek œlad z kodeksu cywilnego, czyni¹c z nich jedynie kategoriê prawa gospodarczego publicznego). Oznacza to, ¿e ubezpieczaj¹cy powinien rozpocz¹æ procedurê zawierania umowy ubezpieczenia od zebrania zgód osób zainteresowanych objêciem ochron¹ ubezpieczeniow¹. W konsekwencji, umowa ubezpieczenia mo¿e obj¹æ tylko te osoby, które zosta³y zidentyfikowane przed zawarciem umowy ubezpieczenia i nie jest mo¿liwe uzupe³nianie grupy ubezpieczonych przez nowe osoby, które spe³ni³y warunki do objêcia ich ochron¹ ubezpieczeniow¹ 42 PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) Ubezpieczenia grupowe na ¿ycie – niebyt w majestacie prawa? w trakcie trwania umowy ubezpieczenia, np. nowo zatrudnieni pracownicy ubezpieczaj¹cego pracodawcy. Bêd¹ oni musieli zostaæ objêci ochron¹ indywidualn¹ na podstawie jednostkowej umowy ubezpieczenia na ich rachunek, co w praktyce mo¿e le¿eæ poza zainteresowaniem ubezpieczaj¹cego z uwagi na wy¿sze koszty ubezpieczenia indywidualnego (koniecznoœæ przeprowadzenia indywidualnej oceny ryzyka przez ubezpieczyciela), lub czekaæ na sformowanie nowej grupy. Sprzecznoœæ z interesem takich pracowników, niemog¹cych do³¹czyæ do zamkniêtej grupy ubezpieczonych na podstawie tej samej umowy jest oczywista. Konstrukcja zgody osoby trzeciej na zawarcie umowy jest znana polskiemu prawu cywilnemu. Wynika ona z art. 63 k.c., zgodnie z którym, je¿eli do dokonania czynnoœci prawnej potrzebna jest zgoda osoby trzeciej, osoba ta mo¿e wyraziæ zgodê tak¿e przed z³o¿eniem oœwiadczenia przez osoby dokonuj¹ce czynnoœci albo po jego z³o¿eniu, przy czym zgoda wyra¿ona po z³o¿eniu oœwiadczenia ma moc wsteczn¹ od jego daty. Mo¿liwoœæ zastosowania powy¿szego przepisu stanowi³aby rozs¹dny kompromis pomiêdzy koniecznoœci¹ ochrony interesów ubezpieczonych a wymogami obrotu ubezpieczeniowego i elastycznoœci¹ grupowych ubezpieczeñ na ¿ycie. Jednak¿e, zgodnie z bezwzglêdnie obowi¹zuj¹cym brzmieniem art. 829 k.c. zgoda ubezpieczonego musi byæ zgod¹ uprzedni¹ w stosunku do chwili zawarcia umowy, co uniemo¿liwia zastosowanie art. 63 k.c.21. Powstaje zatem zasadnicze pytanie o skutki zawarcia umowy ubezpieczenia bez wyra¿enia uprzedniej zgody na zawarcie umowy przez ubezpieczonego. Czy umowa taka bêdzie rzeczywiœcie bezwzglêdnie niewa¿na bez mo¿liwoœci jej konwalidacji oœwiadczeniem potwierdzaj¹cym ubezpieczonego? Na takim stanowisku zdaj¹ siê staæ niektórzy przedstawiciele nauki22. Innym zagadnieniem wymagaj¹cym analizy s¹ konsekwencje póŸniejszego objêcia ubezpieczonego ochron¹ ubezpieczeniow¹, w przypadku gdy przed przyst¹pieniem do ubezpieczenia wyrazi³ zgodê (uprzedni¹) na objêcie go ochron¹. Czy takie póŸniejsze przyst¹pienie nale¿y tak¿e uznaæ za niewa¿ne, czy te¿ stwierdziæ, ¿e mamy do czynienia ze zmian¹ umowy ubezpieczenia grupowego poprzez zmianê liczby ubezpieczonych? Jeszcze wiêcej pytañ nasuwa siê na tle analizy przepisu reguluj¹cego zagadnienie zmiany umowy ubezpieczenia na ¿ycie i mo¿liwoœæ zastosowania go do ubezpieczeñ grupowych. Zgodnie z bezwzglêdnie obowi¹zuj¹cym brzmieniem art. 829 k.c., zmiana umowy dokonana bez zgody ubezpieczonego nie mo¿e naruszaæ jego praw ani praw osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie œmierci ubezpieczonego. Analiza powy¿szego przepisu prowadziæ mo¿e do nastêpuj¹cych rezultatów. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e wprowadzenie obowi¹zku udzielenia zgody uprzedniej, przed zawarciem umowy ubezpieczenia, poci¹ga za sob¹ obowi¹zek uzyskania takiej zgody przed ka¿d¹ zmian¹ umowy ubezpieczenia (zgodnie z przyjêt¹ w teorii prawa koncepcj¹, ¿e 21 22 Tak. M. Orlicki, J. Pokrzywniak, Umowa ubezpieczenia…, op. cit., s. 128. Tam¿e. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 43 ARTYKU£Y I ROZPRAWY zmiana umowy stanowi w istocie now¹ umowê o zmianê dotychczasowej umowy). Zgoda na zmianê musi dotyczyæ co najmniej tych elementów, które wymagaj¹ zgody przed zawarciem umowy, a wiêc wysokoœci sumy ubezpieczenia. Taka wyk³adnia nie wydaje siê jednak oczywista w obliczu brzmienia zdania drugiego w § 2 art. 829 k.c. Mówi ono bowiem o niedopuszczalnoœci naruszenia praw i obowi¹zków ubezpieczaj¹cego poprzez zmianê umowy bez zgody ubezpieczaj¹cego, co oznacza³oby, ¿e zgoda ta powinna obejmowaæ nie tylko zmianê wysokoœci sumy ubezpieczenia, lecz tak¿e inne elementy pozostaj¹ce w zakresie zmiany praw ubezpieczonego i osób uprawnionych do œwiadczenia, o których mowa w wymienionym przepisie. Ponadto, jak siê wydaje na gruncie art. 829 k.c., zgoda pochodziæ powinna nie tylko od ubezpieczonego, ale tak¿e od osób posiadaj¹cych status tzw. wspó³ubezpieczonego – konstrukcji charakterystycznej dla ubezpieczeñ grupowych na ¿ycie, je¿eli ryzyka obejmuj¹ce 23 te osoby dotycz¹ ich ¿ycia . Pozostaje wiêc rozwa¿yæ, jak bêd¹ kszta³towaæ siê konsekwencje braku zgody ubezpieczonego na zmianê umowy ubezpieczenia lub zgody udzielonej nieskutecznie (na przyk³ad tzw. zgody blankietowej). Przede wszystkim nale¿y odpowiedzieæ na pytanie, czy zmiana umowy bez zgody ubezpieczonego jest niewa¿na ex tunc w myœl art. 58 k.c., czy te¿ jest wa¿na, a jedynie zmiany, które bêd¹ narusza³y interesy ubezpieczonego bêd¹ nieskuteczne. Wydawa³oby siê oczywiste, ¿e naruszenie nakazu ustawowego w tym zakresie powodowaæ bêdzie, w myœl art. 58 k.c., niewa¿noœæ co najmniej tych postanowieñ umowy ubezpieczenia, które sta³y siê przedmiotem zmian bez uzyskania uprzedniej zgody ubezpieczonego na ich dokonanie. Ustawodawca przewidzia³ jednak w tym przypadku z³agodzenie ogólnego re¿imu stanowi¹c, ¿e zmiany dokonane bez zgody ubezpieczonego nie mog¹ naruszaæ jego interesów, to zaœ oznacza, ¿e w istocie dokonanie zmian bez wymaganej zgody bêdzie skuteczne, o ile nie naruszy interesów ubezpieczone24 go . Oczywiœcie wyk³adnia problematyki zmiany umowy naruszaj¹cej interesy ubezpieczonego nie zawsze bêdzie prowadzi³a do identycznych wniosków, co 25 zapewne stanie siê w przysz³oœci przedmiotem sporów s¹dowych . Relatywizm oceny mo¿e powodowaæ, ¿e z ostro¿noœci ubezpieczaj¹cy bêd¹ d¹¿yli do uzyskiwania zgody na ka¿d¹ zmianê umowy ubezpieczenia. Maj¹c na uwadze powy¿sze nale¿y wskazaæ na powa¿ne skutki praktyczne, jakie mog¹ byæ konsekwencj¹ braku wyra¿enia skutecznej zgody przez ubezpieczonego. Brak takiej zgody, a wiêc w niektórych przypadkach brak dokonania skutecznej zmiany umowy ubezpieczenia, mo¿e powodowaæ sytuacjê bardzo niekorzystn¹ dla samego ubezpieczonego. Wydaje siê bowiem, ¿e bez 23 24 25 44 Por. A. Pustelnik, Zmiany nie bez wad, Miesiêcznik Ubezpieczeniowy 2007, nr 10, s. 38. Wydaje siê to zgodne z ogóln¹ norm¹ art. 58 k.c. przewiduj¹cego w § 1 mo¿liwoœæ wprowadzenia przez przepisy innego skutku ni¿ niewa¿noœæ czynnoœci. Na przyk³ad nie mo¿na abstrakcyjnie stwierdziæ, ¿e podwy¿szenie sk³adki ubezpieczeniowej bêdzie w ka¿dym wypadku oznacza³o naruszenie praw ubezpieczonego, je¿eli bêdzie przynosi³o mu wymierne korzyœci. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) Ubezpieczenia grupowe na ¿ycie – niebyt w majestacie prawa? takiej zgody nie bêdzie mo¿liwe dokonanie podwy¿szenia wysokoœci sk³adki ubezpieczeniowej (z uwagi na w¹tpliwoœæ, czy nie bêdzie to powodowa³o naruszenia praw ubezpieczonego). W takiej zaœ sytuacji, w myœl art. 814 § 2 k.c., mo¿e dojœæ do wypowiedzenia umowy ubezpieczenia przez ubezpieczyciela. 5. Propozycje praktycznego zastosowania przepisów o ubezpieczeniu na ¿ycie do ubezpieczeñ grupowych Na gruncie omówionego stanu prawnego powsta³y próby dostosowania siê œrodowiska ubezpieczeniowego do zaistnia³ej sytuacji. Próby te dotycz¹ zarówno samej konstrukcji umowy ubezpieczenia grupowego, jak i spe³nienia wymogu uprzedniej zgody ubezpieczonego na zmianê umowy ubezpieczenia. Pierwsza z proponowanych konstrukcji polega na zawieraniu przez dotychczasowego ubezpieczaj¹cego umowy ramowej, przewiduj¹cej w przysz³oœci zawieranie jednostkowych umów ubezpieczenia obejmuj¹cych poszczególnych ubezpieczonych, z zachowaniem wówczas wymogu uzyskania ich uprzedniej zgody26. Rzeczywiœcie, przyjêcie zastosowania art. 829 k.c. do ubezpieczeñ zbiorowych bêdzie wymusza³o stosowanie takiej konstrukcji, z tym ¿e nale¿y zdawaæ sobie sprawê, ¿e nie bêdzie to umowa ubezpieczenia grupowego, bowiem umowa ramowa zawierana pomiêdzy podmiotem organizuj¹cym ochronê ubezpieczeniow¹ dla grupy osób nie bêdzie umow¹ ubezpieczenia (poniewa¿ nie bêdzie powodowa³a powstania ochrony ubezpieczeniowej), chocia¿ bêdzie umow¹ na rzecz osoby trzeciej sensu stricto (w rozumieniu art. 393 k.c.), a organizator ubezpieczenia nie bêdzie mia³ statusu ubezpieczaj¹cego. Umowa ubezpieczenia bêdzie zawarta dopiero w momencie wyra¿enia zgody na jej zawarcie przez poszczególnych ubezpieczonych i bêdzie dotyczy³a z natury tylko danej osoby (chyba ¿e z praktyki wyniknie zgoda uzyskana jednoczeœnie dla wiêkszej liczby osób). Powstaje jednak pytanie, czy wówczas nadal bêdziemy mieli do czynienia z umow¹ na rachunek osoby trzeciej, czy te¿ sama osoba ubezpieczona wyra¿aj¹ca zgodê bêdzie mia³a status ubezpieczaj¹cego (je¿eli dodatkowo bêdzie ponosi³a koszty takiego ubezpieczenia). Taka konstrukcja jest równie¿ mo¿liwa, w ka¿dym razie praktyczne jej aspekty bêd¹ podobne, je¿eli uœwiadomimy sobie, ¿e owa umowa ramowa w ¿adnym razie umow¹ ubezpieczenia nie bêdzie27. Innym problemem, jaki mo¿e i bêdzie prawdopodobnie pojawia³ siê na gruncie takiej konstrukcji prawnej, jest zastosowanie przepisów ustawy o poœrednictwie ubezpieczeniowym. Doœæ szybko trzeba bêdzie odpowiedzieæ na pytanie, czy owa umowa ramowa, na podstawie której bêd¹ nastêpnie zawierane jednostkowe umowy ubezpieczenia, jako umowa o charakterze sta³ym, nie bêdzie spe³nia³a przes³anek do uznania jej za umowê 26 27 M. Orlicki, J. Pokrzywniak, Umowa ubezpieczenia…, op. cit., s. 129. Tam¿e. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 45 ARTYKU£Y I ROZPRAWY agencyjn¹, a „organizator ubezpieczenia” do uznania go za poœrednika ubezpieczeniowego? Zagro¿enie takie jest – w mojej ocenie – znacznie wiêksze ni¿ w przypadku umów ubezpieczenia grupowego. Druga z omawianych propozycji d¹¿y do u³atwienia spe³nienia wymogu uzyskania zgody ka¿dego ubezpieczonego na zmianê umowy poprzez wprowadzenie koncepcji zgody wyra¿anej przez ubezpieczonego a priori, jednoczeœnie ze zgod¹ na zawarcie umowy na jego rachunek. Rozwi¹zanie takie zosta³o ocenione negatywnie przez przedstawicieli doktryny, w opinii których zgoda a priori na dokonywanie zmian mo¿e byæ uwa¿ana za nadu¿ycie prawa i wykroczenie poza swobodê kontraktow¹ stron. To zaœ oznacza, ¿e zgoda na zmiany umowy ma obejmowaæ ca³¹ treœæ zmiany28. Powstaje jednak pytanie, jak odró¿niæ ow¹ zgodê a priori naruszaj¹c¹ interesy ubezpieczonego od zgody, która jest niezbêdna do dokonania skutecznej zmiany umowy, skoro obydwie z nich udzielane s¹ przed dokonaniem takiej zmiany. Mo¿na by postawiæ tezê, ¿e nie moment udzielenia takiej zgody bêdzie przes¹dza³ o jej prawid³owoœci (je¿eli tylko bêdzie wyra¿ona przed zmian¹ umowy), lecz zakres jej udzielenia, zaœ za nadu¿ycie swobody kontraktowej uznaæ mo¿na by jedynie tak¹ zgodê, która nie wskazuje zakresu dokonywanych zmian (tzw. zgoda blankietowa). Jak wynika z powy¿szej analizy, nowe przepisy kodeksu cywilnego, a przede wszystkim art. 829 k.c. jest sformu³owany na tyle szeroko, ¿e nie pozwala zasadniczo na ¿adne zabiegi, które umo¿liwia³yby jego zastosowanie do ubezpieczeñ grupowych na ¿ycie w ich obecnej konstrukcji. 6. Propozycje zmian kodeksu cywilnego Zgodnie ze zdecydowanym stanowiskiem przedstawicieli doktryny i praktyki ubezpieczeniowej wprowadzona regulacja stoi w opozycji do natury ubezpieczeñ grupowych na ¿ycie, polegaj¹cych na obejmowaniu jedn¹ umow¹ ubezpieczenia wielu podmiotów, których to¿samoœæ czêsto pozostaje nieznana w chwili zawierania umowy29. I tak zdaniem E. Kowalewskiego, B. Kêszyckiej oraz J. Handschke przepis ten, wymagaj¹cy czynnego uczestniczenia ubezpieczonego w zmianie umowy ubezpieczenia, jest niedostosowany do konstrukcji ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej w zakresie ubezpieczeñ grupowych na ¿ycie, co skutkuje mo¿liwoœci¹ postawienia tezy, ¿e nie znajduje on zastosowania do ubezpieczeñ grupowych, obejmuj¹cych na podstawie jednej umowy ¿ycie nieokreœlonej z liczby i danych osobowych grupy osób30. W przeciwnym razie, nale¿y dojœæ do wniosku, ¿e wymogi wprowadzone przez kodeks cywilny dla zawarcia i zmiany umowy ubezpieczenia na ¿ycie na rachunek osoby trzeciej bêd¹ prowadziæ do zmiany konstrukcji umów, maj¹cych na celu objêcie ochron¹ 28 29 30 46 D. Fuchs, Art. 829 k.c. w grupówkach, Miesiêcznik Ubezpieczeniowy 2008, nr 2. E. Kowalewski, B. Kêszycka, J. Handschke, op. cit. Tam¿e. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) Ubezpieczenia grupowe na ¿ycie – niebyt w majestacie prawa? du¿ej liczby osób poprzez wprowadzenie nieznanej dotychczas koncepcji ubezpieczeñ masowych31. Z tego wzglêdu przedstawiciele doktryny widz¹ koniecznoœæ pilnej zmiany przepisów kodeksu cywilnego w tym zakresie, polegaj¹cej w szczególnoœci na wy³¹czeniu w stosunku do ubezpieczeñ grupowych wymogu uzyskiwania uprzedniej zgody ubezpieczonego na zawieranie i zmianê umowy ubezpieczenia. Zmiana taka mog³aby byæ dokonana przez wyraŸne wy³¹czenie zastosowania art. 829 k.c. do ubezpieczeñ grupowych lub te¿ usuniêcie okreœlenia „uprzedniej”, dotycz¹cego momentu wyra¿enia zgody i mo¿liwoœæ zastosowania tym samym art. 63 k.c. o zgodzie oso32 by trzeciej na dokonanie czynnoœci prawnej . Koniecznoœæ zmian wydaje siê tym bardziej pilna, ¿e w¹tpliwe mo¿e byæ twierdzenie o braku zastosowania nowych przepisów do ubezpieczeñ grupowych w sytuacji nieistnienia definicji legalnej ubezpieczeñ grupowych (zbiorowych) w polskim systemie prawa, przy jednoczesnym wprowadzeniu do ustawy o dzia³alnoœci ubezpieczeniowej szcze33 gólnych obowi¹zków informacyjnych w ubezpieczeniach grupowych na ¿ycie . Pozostaje wyraziæ nadziejê, ¿e zmiany takie nie bêd¹ wymaga³y tak d³ugiej œcie¿ki legislacyjnej, jak w przypadku zmiany uchwalonej 13 kwietnia 2007 r., i pozwol¹ na szybkie dostosowanie przepisów do potrzeb rynku, a tym samym zaspokojenie interesów przede wszystkich osób ubezpieczonych. 7. Podsumowanie Rozwa¿ania przeprowadzone w niniejszym opracowaniu nie pretenduj¹ do wyczerpuj¹cego przedstawienia problematyki ubezpieczeñ grupowych na ¿ycie w œwietle nowego ustawodawstwa. Problemów na tym tle zapewne pojawiaæ siê bêdzie wiêcej i bêd¹ dotyczyæ takich zagadnieñ, jak np. zwrot sk³adki w przypadku rozwi¹zania umowy ubezpieczenia przed terminem w myœl art. 813 k.c., w sytuacji ponoszenia kosztów takiej sk³adki przez ubezpieczonego, stosunków pomiêdzy „ubezpieczaj¹cym” a ubezpieczonym oraz zasygnalizowanego problemu poœrednictwa ubezpieczeniowego, wymagaj¹cego nowego rozwa¿enia. Co jest jednak najbardziej istotne, to wszechobecne pytanie, czy ubezpieczenia grupowe na ¿ycie w konstrukcji wykszta³conej przez d³ugoletni¹ praktykê polsk¹ i zagraniczn¹ maj¹ jeszcze racjê bytu. Nikt nie ma raczej w¹tpliwoœci, ¿e pojawiaj¹ce siê propozycje umów ramowych, czy zgód blankietowych a priori nie s¹ w stanie zast¹piæ dotychczasowych konstrukcji, a jedyna mo¿liwoœæ ich utrzymania sprowadza siê do niestosowania znowelizowanych przepisów kodeksu cywilnego. Wydaje siê, ¿e do czasu uchwalenia 31 32 33 J. Pokrzywniak, Umowa ubezpieczenia…, op. cit., s. 128. E. Kowalewski, B. Kêszycka, J. Handschke, op. cit.; tak te¿ M. Orlicki uwa¿aj¹, ¿e ca³kowicie zbêdny jest w art. 829 § 2 k.c. wymóg uprzedniej zgody, M. Orlicki, Uwagi o nowelizacji przepisów dotycz¹cych umowy ubezpieczenia na tle nowych przepisów niemieckich, Prawo Asekuracyjne 2008, nr 1, s. 71. Obowi¹zki te, z uwagi na ich usytuowanie w ustawie o dzia³alnoœci ubezpieczeniowej, maj¹ przede wszystkim publicznoprawny charakter, niew¹tpliwie jednak wp³ywaj¹ na cywilnoprawny stosunek ubezpieczenia, chocia¿by na podstawie art. 56 k.c. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55) 47 ARTYKU£Y I ROZPRAWY kolejnej nowelizacji kodeksu cywilnego, zgodnie z przedstawionymi wy¿ej propozycjami, istnieje koniecznoœæ stosowania rozwi¹zañ zindywidualizowanych w stosunku do poszczególnych rodzajów ubezpieczeñ grupowych. W stosunku do ubezpieczeñ bancassurance tymczasowym wyjœciem z sytuacji mog¹ okazaæ siê proponowane umowy ramowe i zawieranie na ich podstawie indywidualnych umów ubezpieczenia na rzecz poszczególnych ubezpieczonych34. W przypadku zaœ ubezpieczeñ, gdzie fluktuacja grupy jest mniejsza i uzyskanie uprzedniej zgody ubezpieczonego na zawarcie umowy ubezpieczenia grupowego jest ³atwiejsze, konstrukcja umowy grupowego ubezpieczenia powinna byæ zachowana. W takiej sytuacji jednak do³¹czenie kolejnych osób bêdzie siê wi¹za³o z koniecznoœci¹ zmian podmiotowych umowy ubezpieczenia35. Z drugiej strony nie mo¿na pomin¹æ sygna³ów p³yn¹cych od przedstawicieli œrodowiska, a wskazuj¹cych na znacz¹c¹ ewolucjê zachodz¹c¹ w zakresie programów ubezpieczenia grupowego, zmieniaj¹cych siê potrzeb ubezpieczonych, postêpuj¹cej indywidualizacji ryzyka w ubezpieczeniach grupowych, tzw. „szycie na miarê” ubezpieczonego36. Mo¿e wiêc obserwowane zmiany nie s¹ jedynie rezultatem pomy³ki legislacyjnej, a odzwierciedleniem procesów zachodz¹cych w rzeczywistoœci. Czy mamy zatem do czynienia ze zmierzchem klasycznej konstrukcji umowy ubezpieczenia grupowego na ¿ycie? n Life Group Insurance – Non-existence in the Majesty of Law? The article concerns the legal views upon the latest amendments of the civil code enacted by the Parliament as well as the influence the amendments have upon the insurance market within the scope of group life insurance. The article describes the legal nature of the group insurance based upon views of the legal doctrine due to the lack of legal definition of the group insurance in the Polish legal system. With respect to the above, the group insurance characteristics includes the possibility of changes within the group of persons insured, the simplified risk assessment and lower costs of insurance premium. The article describes as well the latest amendments of the provisions concerning the insurance of the third party’s interest and life insurance. The above changes have had an essential impact on the possibility of offering group life insurance on the Polish market in such a way that many of the market representatives see the problem with concluding the group insurance agreements covering the risk of life of third persons. The main reason is the obligation of obtaining the prior consent of the insured for concluding and changing the insurance agreement for his/her benefit. The insurance doctrine proposes some solutions to the existing problem, by concluding framework agreements on the basis of which the individual insurance contracts could be concluded or by obtaining the a priori consent for all changes. The above solutions are far from being satisfactory to the market and therefore the only possibility of resolving the problems is enactment of the amendments to the civil code. 34 35 36 48 Oczywiœcie w takiej sytuacji bêdzie powstawaæ w¹tpliwoœæ, czy nie dochodzi do omijania przepisów art. 13 ustawy o dzia³alnoœci ubezpieczeniowej, wobec czego obowi¹zki w nim wskazane powinny byæ stosowane pomimo konstrukcji „umowy ramowej”. Takie zmiany, jako nienaruszaj¹ce interesów ubezpieczonych, mog¹ byæ dokonane przy wykorzystaniu art. 829 § 2 zd. drugie k.c. M. Jankowski, Po trzykroæ … pytaj, Miesiêcznik Ubezpieczeniowy 2007, nr 7/8, s. 42. PRAWO ASEKURACYJNE 2/2008 (55)
