Mózgowe mechanizmy mowy.

MÓZGOWE MECHANIZMY MOWY
U różnych ludzi obserwuje się indywidualne różnice w organizacji funkcji językowych
w mózgu. Dotyczą one zarówno wielkości poszczególnych okolic mózgu odpowiedzialnych
za procesy komunikacji (różnice strukturalne), jak i różnic funkcjonalnych wynikających z różnego
udziału wiedzy i doświadczeń poszczególnych osób oraz różnorodnego zaangażowania obu półkul
(fakt lateralizacji). Nie zawsze obserwuje się również te same zaburzenia przy uszkodzeniu tej samej
okolicy. Obserwacje kliniczne wskazały, że często ta sama funkcja ulega zakłóceniu w wyniku
uszkodzenia różnych obszarów mózgu. Badania wskazują, że z asymetrią funkcjonalną półkul idzie
w parze asymetria anatomiczna (różnica w budowie prawej i lewej półkuli). Dotyczy to w znacznym
stopniu obszarów związanych z mową, które u osób praworęcznych zlokalizowane są najczęściej
w lewej półkuli. Przyjmuje się jednak, że obszar mowy obejmuje grzbietowo-boczne części lewej
półkuli mózgu rozmieszczone wokół szczeliny Sylwiusza – dolne obszary płata czołowego
i ciemieniowego oraz górny obszar płata skroniowego. W tylno-dolnej części lewego płata czołowego
(dolna część okolicy przedruchowej płata czołowego) znajduje się okolica Broca sterująca czynnością
nadawania mowy oraz odpowiedzialna za ruchy mięśni artykulacyjnych. W górnej części płata
skroniowego zlokalizowana została pierwszorzędowa okolica słuchowa. Docierają do niej impulsy
nerwowe z receptorów słuchowych w narządzie Cortiego. Ku tyłowi od okolicy słuchowej, w tylnogórnej części lewego płata skroniowego znajduje się okolica Wernickego, w której zachodzi
percepcja bodźców akustycznych. Współdziałanie okolicy słuchowej z obszarem Wernickego jest
niezbędne dla słuchu fonematycznego. Oba „centra językowe” – Wernickego i Broca – łączy wiązka
włókien nerwowych zwana pęczkiem łukowatym lub pęczkiem Geschwinda. Zawiera on szybko
przewodzące włókna kojarzeniowe, co umożliwia szybkie scalanie percepcyjnych i ekspresyjnych
elementów mowy. Wernicke jako pierwszy wskazał także na udział wyspy w mechanizmach mowy.
Jest uznawana za piąty płat kory mózgu, nie jest bezpośrednio widoczna, bo przykrywają ją części
sąsiadujących z nią płatów czołowego, ciemieniowego i skroniowego. Pełni ona rolę w planowaniu,
ustalaniu sekwencji i koordynowaniu ruchów artykulacyjnych. Uszkodzenia w obrębie wyspy
powodują trudności w ekspresji mowy, w wypowiadaniu prawidłowej sekwencji fonemów, powodują
kombinacje dźwięków zbliżone do zaprezentowanego wzorca. Recepcja ciągów fonemów prawidłowa,
rozpoznawanie własnych błędów też. Wyspa może też odgrywać rolę w niewerbalnej komunikacji
z otoczeniem. Istotną rolę w procesie komunikacji odgrywa też tzw. dodatkowy obszar ruchowy
(przyśrodkowa powierzchnia lewego płata czołowego), inicjujący wszelkie czynności ruchowe, w tym
mówienie. Nie jest więc ośrodkiem, w którym zlokalizowane są czynności mowy, ale jest
najważniejszym składnikiem złożonych sieci neuronalnych związanych z mową. Dodatkowe pole
ruchowe dla mowy, a także przedni obszar zakrętu obręczy (przyśrodkowa powierzchnia płata
czołowego) mają udział nie tylko w inicjowaniu mowy, ale i w utrzymywaniu odpowiedniej dynamiki
toku wypowiedzi słownych. W dodatkowej okolicy ruchowej, na podstawie informacji otrzymanej
z okolicy przedczołowej i przedruchowej, powstaje komenda wykonania ruchu, która jest następnie
przekazywana do pierwszorzędowej okolicy ruchowej (uszkodzenie powoduje zaburzenia ruchowe,
co powoduje upośledzenie inicjacji ruchów dowolnych). Zakręt obręczy, stanowiąc część układu
limbicznego, odgrywa rolę w czynnościach emocjonalnych. Odpowiada za różnorodność intonacji
wypowiedzi stosownie do kontekstu emocjonalnego. Uszkodzenia powodują adynamię czołową,
mutyzm akinetyczny, a także intonację wypowiedzi niedostosowaną do kontekstu emocjonalnego
(mutyzm akinetyczny : bezruch, brak mowy, brak reakcji; w łagodniejszej formie mutyzm akinetyczny
przejawia się zahamowaniem ruchowym i małomównością). Czynniki emocjonalne odgrywają ważną
rolę w patologii mowy. Czasem wiodą do zaniechania wszelkich prób słownego porozumiewania się
z otoczeniem. Filtr emocjonalny powoduje, że np. unikamy tematów przykrych dla rozmówcy,
tematów tabu. Przy uszkodzeniach części płata czołowego czynność filtra emocjonalnego ulega
zakłóceniu (skłonność do skracania dystansu wobec otoczenia, opowiadanie nieprzyzwoitych
dowcipów, brak delikatności). Filtr emocjonalny wpływa nie tylko na treść naszych wypowiedzi,
ale i na to, co dociera do nas z wypowiedzi rozmówców ( za B.L.J.Kaczmarkiem ). Bardzo ważne
w procesach komunikacji są też styki skroniowo-ciemieniowo-potyliczne, leżące na pograniczu
3 głównych analizatorów : wzrokowego, słuchowego i dotykowego. Odpowiadają za konstrukcję
logiczno-gramatyczną zdań oraz quasiprzestrzeń, która organizuje składnię. Od tej okolicy zależy
selekcja wyrazów ze wzgl. na ich znaczenie, umiejętność czytania, pisania, liczenia, orientację
w przestrzeni, Jest źródłem skojarzeń intermodalnych, tj. skojarzeń między tymi 3 analizatorami.
Ma duże znaczenie w wykonywaniu ruchów zamierzonych (tj. praksji przestrzennej). Odpowiada
za integrację bodźców słuchowych, kinestetycznych i wzrokowych, co umożliwia przekodowywanie
mowy głośnej na pisaną. Natomiast okolice przedczołowe mózgu programują wypowiedź słowną
(tworzą uprzedni plan mózgowy wypowiedzi słownej). Ich uszkodzenie powoduje głównie zaburzenie
mowy wewnętrznej (nie zaburzenie myślenia, lecz planowanie wypowiedzi). Okolica przedruchowa
organizuje złożone formy czynności nadawania mowy, tworzy dłuższe teksty wymagające
uprzedniego zaprogramowania ich w mowie wewnętrznej. Płat potyliczny odpowiada za analizę
i syntezę wzrokową – od niej zależą wyobrażenia wzrokowe desygnatów. Prawa półkula też odgrywa
ważną rolę w procesach mowy – zapewnia właściwy wyraz emocjonalny przekazywanych treści
oraz warunkuje rozumienie treści emocjonalnych zawartych w mowie innych. Odgrywa ważna rolę
w rozumieniu i właściwej interpretacji treści słownych : wychwycenie morału, rozumienie metafor,
uchwycenie sensu opowiadania, przysłowia, rozumienie złożonej wypowiedzi... Uszkodzenia prawej
półkuli w obszarze symetrycznym do okolicy Broca lub Wernickego powodują wybiórcze deficyty
w odbiorze lub ekspresji emocjonalnego aspektu wypowiedzi ( aprozodię ) : uszkodzenia przedniej
części prawej półkuli : mowa monotonna, bez akcentów, intonacji, różnicowania pauz ; uszkodzenia
tylnej części prawej pólkuli : trudności w interpretacji ekspresji emocjonalnej adresowanych
do pacjenta wypowiedzi. Inną grupą struktur odpowiedzialnych za procesy mowy są struktury korowopodkorowe ( rola wzgórza sprzężonego ze strukturami limbicznymi ) : na każdym etapie realizacji
słowa, mówienia, czytania, pisania, rozumienia włączone są struktury nie-korowe związane z życiem
emocjonalnym. W mechanizmach mowy uczestniczy także móżdżek. Testy wykazały, że pobudzeniu
obszaru Broca towarzyszy pobudzenie prawej półkuli móżdżku. Zidentyfikowano dotąd 2 obszary
móżdżku sterujące różnymi aspektami mowy : w płacie przednim obszar niezbędny dla koordynacji
czynności ruchowych związanych z mówieniem, a w części bocznej płata tylnego obszar
bezpośrednio uczestniczący w mechanizmach sterowania mową. O roli móżdżku w mechanizmach
mowy świadczy zespół przejściowego mutyzmu móżdżkowego. W uszkodzeniach naczyniowych
móżdżku, zwykle niedokrwieniach, dochodzi często do afatycznych zaburzeń mowy z objawami
transkorowej afazji ruchowej ( agramatyzmy, brak napędu mowy, problem z inicjowaniem
i rozwijaniem spontanicznej wypowiedzi ; powtarzanie i rozumienie zachowane). W mechanizmach
mowy udział biorą także liczne sieci neuronalne rozsiane w obu półkulach, które umożliwiają
interakcje niejęzykowe – interakcje w dziedzinie czuciowej, ruchowej, somatognostycznej ( między
własnym ciałem i otoczeniem ) : pozwalają tworzyć ciągi skojarzeń, odtwarzać zapamiętane
przedmioty, wydarzenia, tworzyć pojęcia nowe, bardziej skomplikowane. Należy też zwrócić uwagę
na możliwości przebudowy funkcjonalnej mózgu, która może być wynikiem mózgowych procesów
kompensacji zaburzeń językowych w afazjach. Istnieje możliwość kompensacji zarówno w obrębie tej
samej półkuli, jak i zmiany dominacji półkulowej ( pogląd kontrowersyjny). Kliniczne obserwacje
pacjentów z afazją wskazują, że mózgowa reprezentacja procesów mózgowych jest znacznie bardziej
złożona niż opisana w tym tekście.
Bibliografia : Red. Gałkowski, Szeląg, Jastrzębowska: Podstawy neurologopedii.
M. Pąchalska: Afazjologia.
L. Cozolino: Neuronauka w psychoterapii
Jodzio: Pamięć, mowa a mózg.
Jodzio: Neuronalny świat umysłu.
Sawa: Dzieci z zaburzeniami mowy.
Błachnio: Vademecum logopedyczne.
Balejko: Diagnoza i terapia osób z afazją.
Kułakowska : Zaburzenia rozwoju mowy w mpdz.
B. Kaczmarek: Płaty czołowe, a język i zachowanie człowieka.
oprac. Patrycja Nocoń