Zatrudnienie i rozwój lokalny w kontekście zmian klimatycznych

Zatrudnienie i rozwój lokalny
w Polsce w kontekście
zmian klimatycznych
Raport końcowy
Raport z badania zrealizowanego w ramach Programu Rozwoju Lokalnego
i Zatrudnienia (LEED) Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD)
(przekład z języka angielskiego)
Wrzesień 2011
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego
Departament Zarządzania Europejskim Funduszem Społecznym
ul. Wspólna 2/4
00-926 Warszawa
tel.: (+48 22) 330 30 04
fax: (+48 22) 330 30 31
e-mail: [email protected]
www.efs.gov.pl
Infolinia EFS
0 801 EFS 801
0 801 337 801
(płatne jak za połączenie lokalne)
Publikacja bezpłatna
Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
ISBN 978-83-7610-307-5
Zatrudnienie i rozwój lokalny w kontekście zmian klimatycznych
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Zatrudnienie i rozwój lokalny
w kontekście zmian klimatycznych
POLSKA
W niniejszym raporcie przedstawiono analizę sytuacji w Polsce, na przykładzie województw podlaskiego i pomorskiego,
w kontekście ukierunkowania rozwoju gospodarczego na „zieloną gospodarkę”. Badanie to miało na celu sprawdzenie
obecnej sytuacji w tych dwóch regionach pod względem rynku pracy, rozwoju gospodarczego i zapewnienia odpowiednich
umiejętności ze szczególnym naciskiem na „zieloną gospodarkę”.
Raport analizuje wpływ zmiany klimatu (w tym poprzez jej oddziaływanie na politykę i przepisy) na lokalne rynki pracy
w województwach podlaskim i pomorskim oraz przedstawia zalecenia i rekomendacje polityczne, dotyczące jak najlepszego wykorzystania istniejących zasobów do pobudzenia „zielonej” działalności gospodarczej przy jednoczesnym tworzeniu bardziej „zielonych” miejsc pracy.
Niniejszy raport analizuje również rolę, jaką odgrywa sektor publiczny i inne kluczowe instytucje rynku pracy w ułatwianiu przejścia na „zieloną gospodarkę”. Choć nie ulega wątpliwości, że wpływ tej zmiany na miejsca pracy, siłę roboczą
i przedsiębiorstwa będzie różny w zależności od regionu, pewne jest, że regiony inwestujące w odpowiednie umiejętności
i usuwające bariery dla „zielonej przedsiębiorczości” i rozwoju będą zyskiwać w tym kontekście.
Przedmiotowe badanie opiera się przede wszystkim na wywiadach indywidualnych i grupowych oraz informacjach zgromadzonych w trakcie wizyty studyjnej w Polsce przeprowadzonej na przełomie marca i kwietnia 2011 r. Projekt dotyczący
zatrudnienia i rozwoju lokalnego w kontekście zmian klimatycznych prowadzony jest przez Komitet Programu Rozwoju
Lokalnego i Zatrudnienia (LEED) Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD).
Niniejszy raport został przygotowany przy wsparciu Komisji Europejskiej, Dyrekcji Generalnej ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans.
3
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
OECD stanowi wyjątkowe forum, w ramach którego rządy krajów członkowskich wspólnie pracują nad ekonomicznymi,
społecznymi i środowiskowymi wyzwaniami globalizacji. OECD przewodzi również działaniom mającym na celu zrozumienie najnowszych zmian i problemów, między innymi w dziedzinie ładu korporacyjnego, gospodarki informacyjnej i wyzwań
związanych ze starzeniem się społeczeństwa, a także dąży do wspierania rządów w rozwiązywaniu tych problemów.
Organizacja tworzy strukturę, w ramach której rządy mogą porównywać doświadczenia z realizacji różnych polityk publicznych, szukać rozwiązań wspólnych problemów, identyfikować dobre praktyki i pracować na rzecz koordynacji krajowych
i międzynarodowych działań.
Państwami członkowskimi OECD są: Australia, Austria, Belgia, Kanada, Chile, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja,
Niemcy, Grecja, Węgry, Islandia, Irlandia, Izrael, Włochy, Japonia, Korea, Luksemburg, Meksyk, Holandia, Nowa Zelandia,
Norwegia, Polska, Portugalia, Słowacja, Słowenia, Hiszpania, Szwecja, Szwajcaria, Turcja, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. W pracach OECD uczestniczy Komisja Europejska.
Za publikację niniejszego opracowania odpowiada Sekretarz Generalny OECD. Wyrażone w nim poglądy i zawarte argumenty nie muszą
odzwierciedlać oficjalnych poglądów Organizacji ani rządów jej państw członkowskich.
© OECD 2011
Treść niniejszego opracowania OECD można powielać, pobierać lub drukować na użytek własny, a także wykorzystywać fragmenty publikacji, baz danych i produktów multimedialnych OECD we własnych dokumentach, prezentacjach, na blogach, stronach internetowych
i w materiałach szkoleniowych, pod warunkiem, że OECD zostanie wymieniona jako ich źródło i właściciel praw autorskich. Wszelkie prośby
o możliwość handlowego lub publicznego wykorzystania opracowania oraz o prawa do tłumaczenia należy przesyłać na adres rights@
oecd.org. Prośby o zezwolenie na powielanie fragmentów niniejszego tekstu w celu jego publicznego lub handlowego wykorzystania
należy składać bezpośrednio do Copyright Clearance Center (CCC) na adres [email protected] lub do Centre français d'exploitation du
droit de copie (CFC) [email protected].
4
Wstęp
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Wstęp
Polska jest w Europie ważnym krajem, ze względu na jej strategiczną pozycję jako sąsiada trzech kluczowych partnerów
spoza UE, długą granicę morską i wykorzystanie dużej części terytorium tego kraju na potrzeby rolnictwa i przemysłu
wydobywczego. Kraj ten importuje znaczną ilość energii, w szczególności gazu. Polska ma także długą tradycję wydobycia
węgla, przez co jej gospodarka w głównej mierze oparta jest na energii wysokoemisyjnej, co wiąże się z dużą presją międzynarodową. Niektóre z kluczowych sektorów gospodarki mają nadal bardzo konwencjonalną strukturę i nie są w stanie
wchłonąć ogromnej liczby wykwalifikowanych pracowników wchodzących na rynek pracy. Spowodowało to istotny odpływ
pracowników do innych krajów UE i stagnację niektórych rodzajów działalności gospodarczej, które mogłyby przejść do
dalszej części łańcucha wartości i przyczynić się do tworzenia nowych miejsc pracy i podniesienia poziomu zamożności.
Od chwili przystąpienia do UE w maju 2004 r. Polska podjęła serię działań dostosowawczych, aby spełnić wymogi zawarte
w przepisach prawa europejskiego. Wymogi te dotyczą między innymi łagodzenia skutków zmiany klimatu i adaptacji do
nich – kwestii, które coraz częściej stanowią kluczowe cele programów władz na szczeblu krajowym i lokalnym. W związku
z tym, UE oraz inne organizacje międzynarodowe, w tym OECD, zapoczątkowały serię prac nad identyfikacją szans i przeszkód dla „zielonego wzrostu”, przy jednoczesnym utrzymaniu tempa rozwoju gospodarczego i tworzeniu nowych miejsc
pracy. OECD definiuje „zielony wzrost” jako dążenie do wzrostu i rozwoju gospodarczego przy jednoczesnym
zapobieganiu degradacji środowiska, utracie różnorodności biologicznej i niezrównoważonemu wykorzystaniu zasobów naturalnych. „Zielony wzrost” oznacza oddzielenie efektów działalności gospodarczej od efektów
działalności środowiskowej, a także dążenie do tego, by inwestowanie w środowisko stanowiło siłę napędową wzrostu
gospodarczego. Dla kraju takiego jak Polska, w którym środowisko tradycyjnie postrzega się raczej jako „kwestię ekologiczną” niż szansę „ekonomiczną”, takie podejście stanowi wyzwanie.
Jako wkład w tę międzynarodową debatę, w ramach Programu Rozwoju Lokalnego i Zatrudnienia (LEED), OECD zaproponowano przeprowadzenie projektu „Zatrudnienie i rozwój lokalny w kontekście zmian klimatycznych”, w celu dokonania
oceny wpływu zmiany klimatu na rynki pracy i rozwój lokalny, a także wsparcia krajów i regionów uczestniczących w przechodzeniu na „zieloną gospodarkę”. Polska postanowiła przyłączyć się do tego projektu, uwzględniając w nim dwa województwa – podlaskie i pomorskie. Poza Polską uczestnikami projektu są: region Estremadura (Hiszpania), Londyn (Wielka
Brytania) oraz Sydney (Australia). Projekt otrzymał także wsparcie finansowe z Komisji Europejskiej.
Wierzę, że zaangażowanie Polski w dążenie do „zielonego wzrostu” gospodarki przyniesie owoce w postaci zapewnienia
nowych miejsc pracy i wzrostu gospodarczego w bardziej zrównoważony i sprawiedliwy sposób. Ustalenia tego raportu
niewątpliwie przyczynią się do uszczegółowienia oraz dostosowania strategii i działań, których realizacja będzie stanowić
krok we właściwym kierunku. Nadawanie przez Polskę kierunku tym działaniom, zwłaszcza w kontekście sprawowanej
obecnie przez Polskę prezydencji w UE, z pewnością przyniesie pozytywne rezultaty na większą skalę.
Sergio Arzeni
Dyrektor, kierownik Centrum Przedsiębiorczości OECD,
Program LEED OECD
5
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Podziękowania
Podziękowania
Niniejsze opracowanie nie powstałoby bez stałego wsparcia ze strony naszych partnerów w Polsce, w szczególności Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. OECD pragnie wyrazić szczególną wdzięczność wobec Pana Pawła Chorążego, delegata
Polski do komitetu Programu Lokalnego Rozwoju Gospodarczego i Zatrudnienia (LEED) w ramach OECD. Podziękowania
należą się także Panu Przemysławowi Hermanowi oraz Pani Joannie Obarymskiej-Dzierzgwie, za ich pomoc w weryfikacji
kolejnych wersji niniejszego raportu i w przygotowaniu wizyty studyjnej (w dniach 28 marca – 1 kwietnia 2011 r.). Pragniemy wyrazić dodatkowe podziękowania dla wszystkich tych osób w województwach podlaskim i pomorskim, które
poświęciły swój czas, by spotkać się z zespołem międzynarodowych ekspertów OECD w czasie ich wizyty studyjnej, i wniosły
do tego opracowania wiele cennych spostrzeżeń.
Prace nadzorowane były przez Panią Gabrielę Mirandę z Sekretariatu LEED OECD, która uczestniczyła także w międzynarodowym zespole ekspertów i przygotowała niniejszy raport. W skład międzynarodowego zespołu ekspertów weszły
następujące osoby: prof. Randall Eberts, przewodniczący Instytutu Upjohn ds. Badań nad Zatrudnieniem w Stanach Zjednoczonych, Elvira González, ekonomista w Ośrodku Badań Ekonomicznych w Tomillo w Hiszpanii, Vanessa Foo, starszy
analityk w Jednostce Informacyjnej „The Economist” w Wielkiej Brytanii, oraz prof. Przemysław Kulawczuk z Uniwersytetu
Gdańskiego w Polsce.
Pragniemy przekazać specjalne podziękowania dla dr Cristiny Martinez-Fernandez z Sekretariatu LEED OECD za zapewnienie uczestnictwa Polski w tym projekcie i przekazanie cennych uwag na końcowym etapie przygotowywania niniejszego
raportu.
Niniejszy raport został przygotowany przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej, Dyrekcji Generalnej ds. Zatrudnienia,
Spraw Społecznych i Równości Szans.
6
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Spis treści
SPIS TREŚCI
Tabele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Ramki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Streszczenie raportu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Główne wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Rozdział 1:
„Zielona gospodarka” w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Ogólne dane społeczno-gospodarcze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Zatrudnienie w ramach „zielonej gospodarki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Kapitał ludzki i szkolenia w zakresie „zielonej gospodarki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Polityki krajowe mające wpływ na „zieloną gospodarkę” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Programy regionalne mające wpływ na „zieloną gospodarkę” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Ogólna ocena „zielonej gospodarki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Rozdział 2:
Zmiany na rynku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Streszczenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Kwestie polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Analiza dla Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Analiza SWOT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Wnioski i rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Rozdział 3:
Rozwijanie „zielonych umiejętności” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Streszczenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Kwestie polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Analiza Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Analiza SWOT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Wnioski i rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Rozdział 4:
Umożliwienie „zielonego rozwoju” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Streszczenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Ramy oceny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Analiza Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Analiza SWOT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Rozdział 5:
EFS jako instrument wsparcia „zielonego wzrostu” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Kwestie polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
7
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Spis treści
Środki EFS w województwach pomorskim i podlaskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Jak EFS może pomóc w dostosowaniu rynku pracy do „zielonej gospodarki”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Jak EFS może wpłynąć na rozwój umiejętności niezbędnych w „zielonej gospodarce”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Jak EFS może wspomóc usuwanie barier dla „zielonej gospodarki”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Załącznik:
Przykłady dobrych praktyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Fundacja CENIFER na rzecz odnawialnych źródeł energii, Nawarra, Hiszpania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Program szkoleniowy FONAMA, Estremadura, Hiszpania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Rozwój turystyki na obszarach wiejskich, Kastylia i Leon, Hiszpania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Od budownictwa okrętowego do turbin wiatrowych, Belfast, Wielka Brytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Promowanie efektywności energetycznej w rolnictwie, Hiszpania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Centrum Szkolenia Energii Wiatrowej Siemens w Bremie, Niemcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Biogaz w Kristianstad w Szwecji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Zielona Sieć Przedsiębiorczości w Hiszpanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Programma Operativo Interregionale, Puglia, Włochy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Przekształcenie „strefy rdzy” w „strefę wiatru”, Lackawanna, USA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Innowacje w regionalnej „zielonej produkcji” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
8
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Tabele
Tabele
Tabela 1.
Główne wskaźniki PKB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Tabela 2.
Regionalna charakterystyka województw podlaskiego i pomorskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Tabela 3.
„Zielone” profile zawodowe na przykładzie krajów OECD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Tabela 4.
Synteza dobrych praktyk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
9
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Ramki
Ramki
Ramka 1. Główne rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
Ramka 2. Nadwiślański Klaster Energii Odnawialnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33
Ramka 3. Centrum Zielonych Technologii (CZT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
38
Ramka 4. Inicjatywy na szczeblu regionalnym na rzecz prognozowania zapotrzebowania na umiejętności . . . . . . . .
52
Ramka 5. Spółka Bartosz: kształtowanie umiejętności wewnątrz firmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
54
Ramka 6. Szkolenia na rzecz „zielonej gospodarki” w województwie podlaskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
58
Ramka 7. Gospodarstwo rodzinne Danuta, Andrzej, Leszek Popko w Kościukach: podwyższanie umiejętności
w sektorze rolnym na rzecz „zielonej gospodarki” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Ramka 8. Duże imprezy sportowe a zapotrzebowanie na umiejętności w „zielonej gospodarce” . . . . . . . . . . . . . . . .
60
Ramka 9. Wykorzystanie biogazu do przemiany w Kristianstadzie, Szwecja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
73
Ramka 10. Definicja „zielonych miejsc pracy”: przykład ze stanów Michigan i Kalifornia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
76
Ramka 11. GreenEvo: Akcelerator Zielonych Technologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
77
Ramka 12. Polska Izba Biomasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
77
Ramka 13. Innowacje pracowników w rozwój gospodarczy regionu (WIRED) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
81
Ramka 14. Inkubator Bethesda Green . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
82
Ramka 15. Ekoznakowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
85
Ramka 16. Puglia – przykład lokalnych łańcuchów dostaw na obszarach wiejskich we Włoszech . . . . . . . . . . . . . . . .
86
Ramka 17. Londyn – wydajność energetyczna w budynkach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
94
10
Streszczenie raportu
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Streszczenie raportu
Głównym celem projektu „Zatrudnienie i rozwój lokalny w kontekście zmian klimatycznych” była analiza wpływu zmian
klimatycznych na nowe profile zawodowe i umiejętności w miejscu pracy oraz identyfikacja mechanizmów i praktyk mogących pomóc w procesie transformacji i dostosowania lokalnego rynku pracy do wymogów „zielonej gospodarki”. Niniejszy
raport przedstawia również analizę wyzwań i możliwości w zakresie rozwoju „zielonych kompetencji” na przykładzie
województw podlaskiego i pomorskiego.
Główne wnioski
Wnioski przedstawione w niniejszym raporcie stanowią podstawę dla zestawu rekomendacji dla polityk publicznych wspierających władze Polski, a w szczególności samorządy regionalne województw pomorskiego i podlaskiego, w dążeniu
do transformacji w kierunku „zielonej gospodarki”, przy jednoczesnym tworzeniu nowych miejsc pracy i zapewnianiu
wymaganych umiejętności. Niektóre z rekomendacji zilustrowane są praktycznymi przykładami metod przyjętych w różnych regionach państw OECD (przykłady dobrych praktyk znajdujące się w załączniku). Główne rekomendacje w zakresie
politycznej strategii zostały streszczone w poniższym wykazie. Szczegółowa analiza poszczególnych rekomendacji znajduje
się w dalszych częściach niniejszego raportu.
Ramka 1. Główne rekomendacje
•
Opracowanie zintegrowanej „strategii zielonego wzrostu” – zachodzi potrzeba określenia międzysektorowej, długoterminowej strategii, koncentrującej się na wsparciu „zielonej gospodarki”. Strategia ta powinna
zostać przygotowana przez i skonsultowana wśród szerokiego grona interesariuszy, w tym szczególnie przez
przedstawicieli administracji publicznej, przedsiębiorców, środowiska akademickiego oraz partnerów społecznych. Przedmiotowa strategia powinna uwzględniać regionalne, krajowe i europejskie polityki i regulacje tak,
aby uniknąć ewentualnych konfliktów i niespójności z innymi dokumentami.
Można to osiągnąć przez:
– zaangażowanie „właściwych tematycznie/obszarowo instytucji” w opracowanie tej strategii,
– zapewnienie regionom autonomii w dostosowaniu ich działań do własnych uwarunkowań,
– włączenie priorytetów Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) do strategii,
– objęcie strategii konsultacjami ze wszystkimi zainteresowanymi podmiotami,
– powołanie na szczeblu regionalnym grup roboczych ds. „zielonej gospodarki”.
•
Wzmocnienie instytucji rynku pracy i zwiększenie ich koordynacji – w celu zapewnienia sprawnego
przechodzenia do „zielonej gospodarki”, niezbędne będzie wzmocnienie zdolności instytucjonalnej instytucji
rynku pracy, m.in. w zakresie gromadzenia i analizy danych, a także udoskonalenie narzędzi do prognozowania
i monitorowania trendów na rynku pracy, do szybkiego reagowania i dostosowania instrumentów rynku pracy
do rzeczywistych potrzeb. Instytucje rynku pracy powinny także wzmocnić swoją współpracę ze środowiskiem
edukacyjnym, a także przedsiębiorcami, aby zapewnić właściwy kierunek prowadzonych przez nie działań.
Można to osiągnąć przez:
– wsparcie zdobywania wiedzy i umiejętności,
– wsparcie tworzenia sieci i wymiany informacji,
11
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
–
–
•
Streszczenie raportu
zwiększenie zdolności personelu zatrudnionego przy EFS do osiągania celów „zielonego wzrostu”,
wykorzystanie możliwości wynikających z finansowania unijnego – w szczególności EFS.
Wspieranie powstawania sektorów „zielonej gospodarki” – w Polsce istnieje duży potencjał dla rozwoju
„zielonych” obszarów dla działalności gospodarczej. Kluczowe sektory w województwach podlaskim i pomorskim zostały już zidentyfikowane w rozdziale pierwszym, a inne mogą się również pojawić, jeśli zbiegną się
potrzeby i oczekiwania kapitału ludzkiego z przedsiębiorstwami, przy sprzyjających warunkach gospodarczych.
Jednakże „ekologia” ma nadal oddźwięk pejoratywny, a „zielona gospodarka” jest postrzegana jako proces
bardzo kosztowny. W związku z powyższym, konieczne jest ciągłe podnoszenie świadomości na temat dostępnych form „zazieleniania” gospodarki, z wykorzystaniem odpowiednich strategii komunikacyjnych i solidnych
danych statystycznych. W tym celu można również wykorzystać krajowe i zagraniczne przykłady dobrych praktyk. Dodatkowo, istotne jest, aby wszystkie te działania były dopasowane do możliwości i silnych stron danego
regionu, np. turystyka kulturowa i odnawialne źródła energii w województwie pomorskim (zwłaszcza wiatrowa i biogazowa), a także turystyka przyrodnicza, ekologiczne przetwórstwo żywności czy produkcja biomasy
w regionie podlaskim.
Można to osiągnąć przez:
– poszerzenie świadomości na temat „zielonej gospodarki”,
– zmianę zachowań,
– stymulowanie popytu na „zielone” produkty i usługi,
– ukierunkowanie wsparcia na sektory stanowiące potencjał każdego regionu.
•
Tworzenie nowych miejsc pracy w ramach „zielonej gospodarki” – najlepszym sposobem na propagowanie koncepcji „zielonej gospodarki” jest tworzenie nowych miejsc pracy i upowszechnianie lepszego standardu życia. Dlatego też kluczowe jest wspieranie przedsiębiorczości w tzw. „zielonych sektorach”. Aktualnie
brakuje wśród MŚP elastycznego podejścia do wykorzystania możliwości i pojawiających się „okazji biznesowych”, a także dynamicznego dostosowywania się do nowych wymagań w kontekście „zielonej gospodarki”.
System edukacji powinien lepiej przygotowywać absolwentów do wymogów rynku pracy tak, aby byli oni
gotowi od razu wykonywać swoje obowiązki zawodowe. W związku z powyższym, wzmocnienie współpracy
między przedsiębiorstwami a uczelniami i jednostkami badawczymi jest niezbędne do osiągnięcia tego celu.
Wymiana informacji i ciągły monitoring potrzeb występujących po stronie przedsiębiorstw są niezbędne do
zapewnienia absorpcji kapitału ludzkiego na poziomie regionalnym.
Można to osiągnąć przez:
– wspieranie rozwoju MŚP,
– wspieranie współpracy między przedsiębiorstwami a sektorem nauki, w celu tworzenia rozwiązań innowacyjnych.
•
Zapewnienie odpowiednich umiejętności na rynku pracy – w systemie rynku pracy w Polsce istnieje
znacząca rozbieżność pomiędzy popytem a podażą kwalifikacji i dostępnymi umiejętnościami. W celu zapewnienia odpowiednich umiejętności, niezbędnych w kontekście funkcjonowania „zielonej gospodarki”, wskazane byłoby w pierwszej kolejności wzmocnienie potencjału instytucji rynku pracy (na poziomie lokalnym/
regionalnym) do zbierania danych, analizowania i monitorowania potrzeb przedsiębiorstw w poszczególnych
branżach. Istotne jest również, aby inne podmioty prowadzące kształcenie lub działalność szkoleniową (organizacje pozarządowe, szkoły, centra szkoleniowe) miały dostęp do tego rodzaju informacji i były partnerem
w trakcie tworzenia programów rozwoju umiejętności przez sektor publiczny. Warto wspomnieć, iż umiejętności potrzebne w ramach „zielonej gospodarki” są nie tylko umiejętnościami formalnymi lub technicznymi, ale
także kwalifikacjami „miękkimi”, związanymi z odpowiednim zachowaniem i postawą w miejscu pracy, co jest
niejednokrotnie pomijane lub niedoceniane. Kluczowym aspektem jest również potrzeba lepszej koordynacji
i komunikacji na temat działań podejmowanych przez różne ministerstwa i agencje na poziomie centralnym
i regionalnym.
Można to osiągnąć przez:
– szczegółową identyfikację umiejętności potrzebnych na rynku pracy,
– wspieranie i formalne potwierdzanie szkoleń prowadzonych przez organizacje pozarządowe,
– szkolenia dla trenerów,
– koncentrację szkoleń w MŚP na obszarach stanowiących ich potencjał rozwojowy,
12
Streszczenie raportu
–
–
–
•
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
uznawanie kwalifikacji zdobytych w trybie pozaformalnym,
rozpoczęcie badań wśród pracodawców, celem ustalenia cech poszczególnych miejsc pracy,
lepsze ukierunkowanie środków EFS, przez właściwą koordynację działań.
Lepsze wykorzystanie informacji od migrantów zagranicznych do prognozowania potrzebnych
w przyszłości umiejętności – Polacy przebywający za granicą są ważnym, dotychczas niewykorzystywanym
źródłem informacji i umiejętności. Polscy migranci mogą być pomocni przy określaniu innowacyjnych metod
przewidywania umiejętności i szkoleń niezbędnych w przyszłości dla „zielonej gospodarki”. Jest to również duża
szansa dla nich, aby w pełni wykorzystać umiejętności nabyte za granicą. W takich sektorach gospodarki jak:
budownictwo, przemysł stoczniowy czy produkcja „zielonych” komponentów (np. turbiny wiatrowe), konsultacje z migrantami mogą okazać się bardzo pomocne w identyfikacji nisz rynkowych, wymaganych umiejętności
i możliwości biznesowych oraz szkoleniowych w „zielonej gospodarce”, które mogłyby być rozwijane w Polsce.
W szczególności ludzie ci mogą dostarczyć informacji na temat niezbędnych szkoleń i umiejętności, a także
sposobów ich dostarczania/nabywania.
Można to osiągnąć przez:
– konsultowanie się z migrantami, w celu określenia umiejętności i szkoleń wymaganych w „zielonych sektorach” za granicą,
– tworzenie zachęt na rzecz powrotu wykwalifikowanych osób migrujących – migracja wewnętrzna
i zewnętrzna.
•
Dostosowanie kształcenia i umiejętności do potrzeb poszczególnych branż – dane zgromadzone
w trakcie wizyty studyjnej ekspertów OECD wskazują, iż edukacja i system szkoleń nie są dostosowane do
potrzeb „zielonych” przedsiębiorstw w zakresie umiejętności formalnych, kwalifikacji i postaw. Większe zaangażowanie przedsiębiorstw w opracowywanie programów nauczania i zaangażowanie przedstawicieli biznesu
w szkolenia mogłyby efektywnie zaspokoić ich rzeczywiste potrzeby. Równie ważna w tym obszarze jest elastyczność, zarówno od strony podażowej (uniwersytetów, uczelni, ośrodków szkoleniowych), jak i popytowej, tj. przedsiębiorstw w odniesieniu do lepszego dopasowania programów nauczania. Z jednej strony firmy
mogłyby być poproszone o umożliwienie praktyk lub staży, z drugiej zaś – uczelnie mogłyby włączyć bardzo
specjalistyczne zagadnienia do swoich programów nauczania. Ponadto, wskazane byłoby „zazielenianie” programów nauczania w ramach poszczególnych dyscyplin i kierunków tak, aby coraz większa ich liczba uwzględniała aspekty ekologiczne i ochrony środowiska naturalnego. Budowanie i zmiana postaw w kierunku bardziej
ekologicznych powinny być prowadzone już od najmłodszych lat.
Można to osiągnąć przez:
– zaangażowanie przedsiębiorstw w opracowanie programów nauczania,
– wprowadzenie bardziej praktycznych kursów z udziałem przedstawicieli konkretnych branż,
– koncentrowanie się na określonych obszarach i wprowadzanie szkoleń modułowych,
– wprowadzanie elementów „zielonej gospodarki” do programów nauczania w różnych branżach.
•
Ustalenie definicji i celów, aby lepiej wspierać „zieloną gospodarkę” – aby w pełni zrozumieć pojęcie
„zielonej gospodarki”, istotne jest wsparcie inicjatyw i stymulacja rozwoju działalności gospodarczej we właściwych kierunkach. W tym celu konieczna jest definicja, która będzie skonsultowana i zatwierdzona przez
większość znaczących podmiotów społecznych i gospodarczych w Polsce. Ważne jest również to, aby definicja
„zielonej gospodarki” była adekwatna do rzeczywistości, biorąc pod uwagę istniejące czynniki społecznogospodarcze. Powinna ona zawierać realne i mierzalne cele, zgodne z ogólną wizją rozwoju Polski w kontekście
ekologii. Wizja ta powinna być odzwierciedlona na różnych poziomach – w tym w regionalnych strategiach
rozwoju czy programach operacyjnych. Ważnym elementem rozwoju „zielonej gospodarki” jest wyłonienie
lidera, który mógłby koordynować cały ten proces zarówno na poziomie krajowym, jak i lokalnym. Identyfikacja
lidera może być odgórna lub samoistna. Do najbardziej udanych przykładów transformacji w kierunku „zielonej
gospodarki” za pośrednictwem lidera należą Korea i Londyn.
Można to osiągnąć przez:
– opracowanie definicji „zielonej gospodarki” we współpracy z sektorem publicznym i partnerami społecznymi,
– włączenie definicji „zielonej gospodarki” do regionalnych strategii rozwoju gospodarczego i programów
operacyjnych,
13
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
–
–
•
Streszczenie raportu
doprecyzowanie wizji i ustalenie mierzalnych celów,
identyfikację lidera zmian.
Budowa potencjału „zielonej gospodarki” – brak świadomości na temat „zielonej gospodarki” oraz możliwości i korzyści, jakie za sobą niesie, jest poważną barierą w rozwoju „zielonego wzrostu” na poziomie
lokalnym i krajowym. Dlatego też istotne są wszelkiego rodzaju inicjatywy uświadamiające, polegające m.in.
na rozpowszechnianiu przykładów dobrych praktyk, korzyści i możliwości płynących z „zielonej gospodarki”
oraz ułatwianie rozpoznawania produktów ekologicznych, rozwiązań energooszczędnych i nowych możliwości
biznesowych. Ekoznakowanie i programy certyfikacji produktów ekologicznych powinny być rozwijane, a społeczeństwo edukowane w zakresie ich rozpoznawania i konkretnych zalet. Istotne jest również budowanie
potencjału instytucjonalnego. Administracja publiczna, w tym szczególnie kadry PSZ, powinna być dobrze
poinformowana o definicjach, celach i wizjach rozwoju „zielonej gospodarki”, a także odbyć odpowiednie
szkolenia (np. dofinansowane z EFS), w celu lepszego wspierania „zielonych przedsiębiorstw”, wdrażania polityk publicznych i zapewniania skuteczności realizacji strategii „zielonego wzrostu”.
Można to osiągnąć przez:
– poszerzanie wiedzy na temat pełnego zakresu „zielonej gospodarki”,
– ukierunkowanie działań na ochronę środowiska już na wczesnym etapie,
– edukowanie społeczeństwa w zakresie oznakowania ekologicznego i ekologicznej certyfikacji,
– szkolenie samorządów regionalnych i kadr wdrażających EFS, w celu lepszego wspierania „zielonych przedsiębiorstw”.
•
Zwiększenie koordynacji polityk publicznych i programów – w celu budowy nowej polityki dla wzrostu
gospodarczego, niezbędna wydaje się lepsza koordynacja działań podejmowanych przez różne ministerstwa
odpowiedzialne za poszczególne polityki publiczne. Warunkiem jest również większe zbliżenie polityki edukacyjnej z działaniami na rzecz zatrudnienia i rozwoju gospodarczego – zwłaszcza na poziomie regionalnym.
Wydaje się, że partnerstwa regionalne są tym skutecznym mechanizmem, który łączy podmioty społeczne
i gospodarcze wokół konkretnych projektów i przedsięwzięć, co pozwala skuteczniej je realizować. Dobrym
przykładem jest tu inicjatywa WIRED z USA (opisana w części dotyczącej dobrych praktyk).
Można to osiągnąć przez:
– lepsze powiązanie edukacji, zatrudnienia i wzrostu gospodarczego w ramach „zielonej strategii”,
– wspomaganie i podtrzymywanie partnerstw regionalnych.
•
Efektywne wspieranie rozwoju „zielonych rynków” – istotne jest posiadanie dostępu do danych na
temat rozwoju istniejących branż gospodarki (które z nich się rozwijają, a które zanikają), w celu analizy zapotrzebowania na nowe „zielone” gałęzie przemysłu. Analiza trendów i prognozowanie zapotrzebowania na
konkretne gałęzie gospodarki stanowią istotny element w prowadzeniu polityki rozwoju. W tym celu ważne
byłoby zmniejszenie obciążeń biurokratycznych i ułatwianie wchodzenia na rynek nowych przedsiębiorstw
w tych zidentyfikowanych sektorach (wiedza na temat tego, które wspierać, a których nie). Firmy mogłyby
również korzystać z łatwiejszego dostępu do informacji na temat możliwości wsparcia, dostępnej pomocy
technicznej, możliwości finansowania swoich działań i poszukiwania perspektyw na rynku za pomocą jednej
platformy, systemu centralnego na bazie tzw. „jednego okienka”. Dodatkowo istotnym elementem wspierającym rozwój „zielonych rynków” jest rozszerzenie procesów zamówień publicznych o „zielone zamówienia
publiczne” (pomocny może okazać się przykład szkół publicznych w Toronto).
Można to osiągnąć przez:
– uformowanie grupy zadaniowej badającej potrzeby rozwijających się „zielonych branż”,
– ułatwienie przedsiębiorstwom dostępu do informacji i programów wsparcia (konkursów),
– wykorzystanie prawa zamówień publicznych do wspierania „zielonych przedsiębiorstw”.
•
14
Wspieranie „zielonej przedsiębiorczości” – tworzenie nowych przedsiębiorstw i szerzenie kultury przedsiębiorczości musi być w Polsce stymulowane. Mimo że podczas wizyty studyjnej w województwach pomorskim
i podlaskim zostały zidentyfikowane dobre praktyki z zakresu „zielonej przedsiębiorczości”, to wciąż brakuje
masy krytycznej, aby tego typu inicjatywy mogły powstawać według jakiegoś jednego, uniwersalnego modelu.
Istnieje zatem konieczność wyposażenia przedsiębiorców i właścicieli małych firm w narzędzia i sposoby ułatwiające dostosowanie ich działalności do potrzeb „zielonej gospodarki”. Finansowanie, w tym również ze
Streszczenie raportu
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
środków publicznych (np. poprzez badania i rozwój lub wsparcie EFS) powinno być łatwiej dostępne, a subsydia
i dotacje to tylko przykłady możliwych instrumentów wsparcia. Zorientowanie na rozwój kluczowych sektorów
(określonych w niniejszym raporcie) i budowa dla nich tzw. „łańcucha dostaw” powinny okazać się skuteczne
w rozwoju „zielonych przedsiębiorstw”, a tym samym w tworzeniu nowych miejsc pracy.
Można to osiągnąć przez:
– ustanowienie lokalnych „zielonych inkubatorów” do wspierania „zielonej przedsiębiorczości”,
– poprawę dostępu do finansowania w celu rozwijania „zielonych przedsiębiorstw”,
– rozszerzenie systemu dotacji na wspieranie działań służących oszczędzaniu energii,
– ocenę wpływu środków EFS na wspieranie przedsiębiorstw,
– wsparcie rozwoju łańcuchów dostaw w kluczowych sektorach gospodarki.
•
Efektywne wykorzystanie EFS do wspierania „zielonej gospodarki” – użycie środków EFS do przyspieszenia zmian gospodarczych w kierunku rozwiązań bardziej ekologicznych będzie możliwe, jeśli środki te
zostaną wykorzystane we właściwy sposób. Jak wspomniano powyżej, istnieje wyraźna konieczność wzmocnienia potencjału instytucjonalnego wśród kadr instytucji wdrażających EFS i przedstawicieli rynku pracy pod
kątem wiedzy i świadomości na temat definicji, wizji i celów „zielonej gospodarki” oraz ukierunkowania ich
działań zgodnie z wyraźnie wyartykułowaną strategią. Ale jednocześnie należy zauważyć, że szanse na rozwój
mogą nie zostać w pełni wykorzystane, jeśli również środki Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
(EFRR) nie zostaną udostępnione przedsiębiorcom na odpowiednie inwestycje, chociażby pośrednio (poprzez
inwestycje w nowe technologie), gdyż to ostatecznie przedsiębiorstwa są źródłem miejsc pracy i dochodów.
Można to osiągnąć przez:
– wykorzystanie EFS do budowy systemu zbierania danych i informacji,
– wykorzystanie EFS do wzmocnienia rozwoju „zielonych zamówień publicznych”,
– wykorzystanie EFS do wzmocnienia rozwoju „zielonych standardów/certyfikatów”,
– wykorzystanie EFS do przeprowadzania audytu energetycznego,
– wykorzystanie EFS do ułatwiania dostępu do kapitału,
– wykorzystanie EFS do budowania zdolności instytucjonalnych,
– wykorzystanie EFS do tworzenia programów rozwoju „zielonej przedsiębiorczości”,
– wykorzystanie EFS do klasyfikacji umiejętności i kwalifikacji oraz dostarczenia dla nich odpowiednich szkoleń,
– wykorzystanie EFS do podnoszenia świadomości na temat „zielonej gospodarki”.
15
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 1:
Rozdział 1: „Zielona gospodarka” w Polsce
„Zielona gospodarka” w Polsce
Ogólne dane społeczno-gospodarcze
Dwa usytuowane w różnych częściach Polski województwa – podlaskie i pomorskie, będące przedmiotem niniejszego
badania, postrzegane są jako regiony o skrajnie różnych tendencjach rozwojowych. Województwo pomorskie, położone
w północnej Polsce, postrzegane jest jako region o bardziej dynamicznym podejściu do kwestii gospodarczych, podczas gdy
województwo podlaskie, znajdujące się na tzw. ścianie wschodniej Polski, jest regionem mniej dynamicznym pod względem
gospodarczym. Jednak analiza PKB na poziomie kraju oraz na poziomie obydwu województw wykazuje podobne wyniki
(zob. tabela 1). Problemem jest względnie niski poziom PKB per capita w województwie podlaskim, który odpowiada 70%
średniej krajowej oraz 70% poziomu PKB w województwie pomorskim.
Tabela 1. Główne wskaźniki PKB
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Średni PKB per capita (w PLN według cen bieżących)
POLSKA
19 458
20 380
21 149
22 075
24 215
25 767
27 799
30 873
WOJEWÓDZTWO PODLASKIE
14 642
15 796
16 348
16 756
18 054
19 075
20 396
22 896
WOJEWÓDZTWO POMORSKIE
19 332
19 973
21 104
21 704
23 619
25 308
27 373
30 396
Udział PKB regionu w PKB Polski (w %)
WOJEWÓDZTWO PODLASKIE
2,38
2,45
2,44
2,40
2,35
2,33
2,30
2,32
WOJEWÓDZTWO POMORSKIE
5,63
5,57
5,69
5,63
5,60
5,65
5,68
5,70
Źródło: wyliczenia na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS
Główne sektory gospodarki w obu regionach znacznie się między sobą różnią. Województwo podlaskie posiada wysoki
odsetek ludności zamieszkującej obszary wiejskie, gdzie zatrudnienie w rolnictwie stanowi jedną trzecią wszystkich miejsc
pracy. Przemysł wytwórczy i handel stanowią dwa sektory o podobnym odsetku zatrudnionych w stosunku do ogółu miejsc
pracy (około jednej siódmej). Województwo podlaskie posiada względnie niski odsetek osób zatrudnionych w telekomunikacji i informatyce, w hotelarstwie i gastronomii, usługach finansowych, pośrednictwie handlu nieruchomościami oraz
profesjonalnej obsłudze działalności gospodarczej. Odsetek osób zatrudnionych w usługach publicznych (administracja,
szkolnictwo, służba zdrowia) w województwie podlaskim jest porównywalny z odsetkiem osób zatrudnionych w województwie pomorskim oraz w Polsce ogółem.
Z drugiej zaś strony, w województwie pomorskim istnieje dość nowoczesna (jak na polskie warunki) struktura zatrudnienia
ze znacznie wyższym odsetkiem zatrudnionych w usługach, przemyśle wytwórczym, budownictwie, handlu i szkolnictwie.
Dane dotyczące województwa pomorskiego wydają się bardziej korzystne pod względem rozwoju gospodarczego niż
średnia dla całego kraju.
Analiza wartości dodanej brutto generowanej przez te dwa województwa również pokazuje różnice pomiędzy obydwoma
regionami. W województwie podlaskim 10% przychodu pochodzi z rolnictwa, podczas gdy w województwie pomorskim
i w skali całego kraju sektor ten nie odgrywa istotnej roli. „Inne usługi”, które obejmują standardowo usługi publiczne
(np. szkolnictwo, administrację publiczną, sektor bezpieczeństwa i obronności), generują o wiele wyższą wartość dodaną
brutto w województwie podlaskim niż w województwie pomorskim lub też średnio w skali całego kraju. Dane te wskazują
również, że wartość dodana brutto na pracownika wytworzona w województwie podlaskim jest średnio o 22% niższa
16
Rozdział 1: „Zielona gospodarka” w Polsce
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
niż na pozostałym obszarze kraju. Przyczyna leży w dość wysokim odsetku zatrudnionych w rolnictwie, które nie generuje
wysokich zysków.
Wyniki osiągane w województwie pomorskim wskazują na znacznie bardziej nowoczesną strukturę generowania zysków
w porównaniu z pozostałymi regionami kraju. Kluczową cechą, którą można zaobserwować, jest istotna rola usług rynkowych w generowaniu przychodów. Z drugiej strony, wysokie wyniki osiągane w województwie pomorskim wypływają
w dużej mierze z niskiego odsetka zatrudnionych w rolnictwie, które jest niskodochodowe. W obu regionach handel i usługi
odgrywają główną rolę w generowaniu przychodów. Sektor wytwórczy generuje większe przychody w województwie
pomorskim (22,2%) niż w województwie podlaskim (18,2%).
Bezrobocie w województwie podlaskim jest na niższym poziomie w stosunku do województwa pomorskiego i pozostałych
regionów w kraju, a to z uwagi na fakt, iż rolnictwo wciąż odgrywa w nim kluczową rolę. W trudnych czasach, gdy ludność
zamieszkująca obszary wiejskie straciła zatrudnienie w przemyśle wytwórczym, handlu czy usługach, deklarowała, iż jest
zatrudniona w gospodarstwie, aby mieć ubezpieczenie zdrowotne i emerytalne. Począwszy od 2004 r. (roku przystąpienia
Polski do UE) stopa bezrobocia systematycznie spada z uwagi na silne tendencje imigracyjne wśród młodych ludzi, a także
z uwagi na stopniowy wzrost gospodarczy w skali całego kraju.
Zgodnie z raportem OECD1 różnica w średnich zarobkach pracowników zatrudnionych w Polsce na pełny etat pomiędzy
kobietami a mężczyznami jest jedną z najniższych spośród 21 państw przeanalizowanych przez OECD (po Nowej Zelandii
i Belgii) i plasuje się na trzeciej pozycji w rankingu. W 2004 r. stopa bezrobocia wśród kobiet w Polsce była najwyższa spośród
wszystkich państw OECD (wynosiła około 20%), ale jednocześnie stopa bezrobocia wśród mężczyzn plasowała się na najwyższym poziomie spośród wszystkich państw OECD (około 18%). Kobiety zajmują gorzej płatne stanowiska niż mężczyźni, a co
za tym idzie – mniej zarabiają. Nie są dostępne dane dotyczące udziału kobiet w poszczególnych sektorach gospodarki.
Podsumowując, obydwa regiony znacznie różnią się między sobą ze względu na rozbieżne cechy regionalne
(zob. tabela 2).
Tabela 2. Regionalna charakterystyka województw podlaskiego i pomorskiego
WOJEWÓDZTWO PODLASKIE
1
WOJEWÓDZTWO POMORSKIE
Lokalizacja
geograficzna
Polska Wschodnia
Polska Północna, wzdłuż wybrzeża
Morza Bałtyckiego
Demografia
Malejąca liczba ludności (–3% w latach 1998–2009);
głównie ludność zamieszkująca obszary wiejskie.
Największym miastem w województwie jest Białystok
(295 000 mieszkańców). W województwie dominują
małe miasteczka.
Rosnąca liczba ludności (+2% w latach
1998–2009); większość ludności (1 mln) mieszka
w Trójmieście (Gdańsk, Sopot, Gdynia).
Wysoki odsetek ludności stanowią osoby bardzo młode
i starsze. Występuje ubytek migracyjny.
Wyższy odsetek osób aktywnych zawodowo.
Sektor o dużym
znaczeniu
gospodarczym
Dominacja rolnictwa, które odpowiada za jedną trzecią
zatrudnionych w regionie oraz za jedną dziesiątą wartości
dodanej brutto regionu.
Województwo pomorskie w większym stopniu
opiera się na sektorze wytwórczym oraz usługach,
zwłaszcza na: turystyce, elektronice, wyrobie
maszyn i przetwórstwie żywności.
Zatrudnienie
Stopa bezrobocia wynosiła 10,8% w 2010 r., w porównaniu Stopa bezrobocia wynosiła 9,2% w 2010 r.,
do średniej krajowej na poziomie 9,6% – dane te mogły
co stanowiło nieco niższy odsetek niż średnia
być nieco zaniżone z uwagi na duży odsetek pracowników, krajowa, która wyniosła 9,6%.
którzy nie zgłaszają się jako bezrobotni i którzy pracują
jedynie sezonowo; a stanowią oni grupę pracowników
produkujących na własne potrzeby.
Przedsiębiorstwa
Rosnąca liczba przedsiębiorstw, jednak poziom
przedsiębiorczości jest niższy niż w skali całego kraju.
Inwestycje
Gospodarka w dużej mierze zależna od krajowych i unijnych Inwestycje głównie w sektorze wytwórczym,
dotacji. Inwestycje głównie w sektorze wytwórczym, będące na wyższym poziomie niż średnia krajowa. Duży
na niższym poziomie niż średnia krajowa.
odsetek inwestycji w sektorach budowlanym
i obrotu nieruchomościami.
Dwukrotnie wyższa liczba ludności niż
w województwie podlaskim.
Rosnąca liczba przedsiębiorstw, a poziom
przedsiębiorczości jest wyższy niż w skali
całego kraju.
OECD, 2007, Women and Men in OECD Countries, Paryż.
17
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 1: „Zielona gospodarka” w Polsce
Pomimo widocznych różnic, oba te regiony posiadają także szereg punktów zbieżnych:
• w obu regionach odnotowuje się wzrost gospodarczy na poziomie podobnym do średniej krajowej oraz rosnącą liczbę
rejestrowanych przedsiębiorstw,
• dostrzegana jest potrzeba kompromisów pomiędzy potrzebą ochrony środowiska a koniecznością rozwoju gospodarczego. Przepisy w sprawie ochrony środowiska postrzegane są jako bariera hamująca rozwój gospodarczy, zaś
wyznaczenie obszaru w ramach sieci Natura 2000 jawi się bardziej jako przeszkoda niż pomoc w tworzeniu „zielonych
miejsc pracy”,
• węgiel w ostatnich dziesięcioleciach wciąż pozostawał niedrogim i dość powszechnym źródłem energii w Polsce,
a także napędzał wzrost gospodarczy; stąd też niechęć niektórych grup społecznych do zwiększenia udziału energii
pochodzącej z odnawialnych źródeł w ogólnej produkcji energii,
• „zielona gospodarka” jest nowym pojęciem w Polsce i dlatego część z grona zainteresowanych wciąż ma sceptyczne
nastawienie do tego obszaru polityki, obawiając się rzeczywistych motywacji tzw. „ruchów ekologicznych”. Ponadto,
środowisko naturalne wydaje się być traktowane jako obszar o niskim priorytecie w porównaniu z innymi obszarami
polityk publicznych.
Zatrudnienie w ramach „zielonej gospodarki”
Problemy związane z definicjami. Nie istnieje żadna oficjalna definicja „zielonej gospodarki”, „zielonych miejsc pracy”,
czy „zielonych sektorów gospodarki” w Polsce. Próbę zdefiniowania „zielonych miejsc pracy” podjęła organizacja pozarządowa – Instytut dla Ekorozwoju – która zdefiniowała „zielone miejsca pracy” jako „miejsca pracy będące efektem
przedsięwzięć związanych z inwestycjami kapitałowymi lub niekapitałowymi, które zmniejszają negatywny wpływ gospodarki i obszarów użyteczności publicznej na środowisko. Zielone miejsca pracy mogą powstać w każdym sektorze gospodarki, pod warunkiem, że pracownicy będą w sposób bezpośredni lub pośredni zaangażowani w polepszanie środowiska
w danym obszarze oraz poczynią starania mające na celu wyeliminowanie działań szkodliwych dla środowiska w perspektywie krótko- i długoterminowej”2. Ta szeroka definicja jest bez wątpienia pierwszą próbą zdefiniowania zjawiska. W Polsce
istnieje jednak bardzo sformalizowany system definiowania działalności gospodarczej, oparty na podstawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD). Interpretowanie tej klasyfikacji może być dokonywane wyłącznie przez Główny Urząd Statystyczny
(GUS), lecz klasyfikacja ta nie jest dostosowana do nowo powstających miejsc pracy, związanych z „zieloną gospodarką”,
zaś oficjalne definicje mogą zostać wprowadzone wyłącznie w drodze zmiany ustawy przez Parlament. Z uwagi na brak
oficjalnych definicji: „zielonej gospodarki”, „zielonych miejsc pracy” oraz „zielonych sektorów gospodarki”, przeznaczanie
środków finansowych na wspieranie tych obszarów jest utrudnione.
Dane dotyczące „zielonych miejsc pracy” w Polsce. Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych dokonała pomiaru liczby „zielonych miejsc pracy” w obszarze ochrony środowiska w Polsce w 2007 r. oraz wskazała na obszary,
w których „zielone miejsca pracy” są obecne. Szacunkowe dane dotyczące Polski są następujące:
1. zatrudnienie ogółem w obszarze ochrony środowiska: 373 832 osoby (około 2,5% zatrudnionych ogółem w Polsce),
2. zatrudnienie w obszarze ochrony powietrza i klimatu: 46 874 osoby,
3. zatrudnienie w obszarze oczyszczania ścieków: 27 484 osoby,
4. zatrudnienie w obszarze zarządzania odpadami: 75 683 osoby,
5. zatrudnienie w obszarze ochrony gleby oraz wód powierzchniowych i podziemnych: 9003 osoby,
6. zatrudnienie w obszarze ochrony przed hałasem i wibracjami: 1940 osób,
7. zatrudnienie w obszarze ochrony krajobrazu i zachowania różnorodności biologicznej: 2050 osób,
8. Zatrudnienie w obszarze ochrony przed promieniowaniem: 5668 osób,
9. B+R: 13 838 osób,
10. inne produkty oraz usługi środowiskowe: 118 411 osób,
11. zarządzanie gospodarką wodną: 36 692 osoby,
12. leśnictwo: 1747 osób,
13. zarządzanie dziką florą i fauną: 6497 osób,
14. zarządzanie produktami górnictwa: 9681 osób,
15. Zarządzanie materiałami surowcowymi: 11 173 osoby,
16. inne: 1985 osób.
2
Zob. http://www.greenentrepreneurs.eu/polish/trends.html.
18
Rozdział 1: „Zielona gospodarka” w Polsce
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Szacunkowe dane Fundacji opierają się na istniejącej klasyfikacji statystycznej, nieobejmującej energii odnawialnej, „zielonego marketingu”, „zielonych zamówień publicznych” i innych rodzajów działalności zazwyczaj włączanych w obszar
„zielonej gospodarki”.
Kapitał ludzki i szkolenia w zakresie „zielonej gospodarki”
Dostępne dane dotyczące umiejętności oraz oferty szkoleń są ograniczone, zwłaszcza w kontekście „zielonej gospodarki”.
Poniżej znajduje się rozwinięcie głównych dostępnych informacji.
Wysoki odsetek osób studiujących na wyższych uczelniach. Polska jest jednym z liderów w Europie pod względem
odsetka osób kontynuujących naukę na poziomie wyższym. Ogólna liczba studentów szkół wyższych utrzymuje się na
poziomie 1,8–1,9 mln rocznie. W porównaniu z ogólną liczbą mieszkańców Polski (ok. 38 milionów osób) jest to bardzo
wysoki odsetek. Do tej sytuacji przyczyniło się powstanie prywatnych szkół wyższych, stanowiących konkurencję dla państwowych instytucji tego typu. Są one stosunkowo niedrogie i łatwo dostępne, umożliwiają więc studentom uczestniczenie
w zajęciach wieczorowych czy weekendowych, co pozwala na połączenie pracy zawodowej i nauki.
Liczba studentów studiów podyplomowych podwoiła się na przestrzeni ostatnich 10 lat. Liczba studentów
studiów podyplomowych stale rośnie, również dzięki wsparciu ze strony władz państwowych oraz silnemu trendowi, aby
kontynuować naukę. W Polsce liczba studentów studiów podyplomowych wzrosła dwukrotnie na przestrzeni ostatnich
10 lat. W województwie pomorskim liczba ta wzrosła trzykrotnie, przekraczając średnią krajową. W województwie podlaskim zmiany w skali roku były znaczne, a w 2009 r. liczba aktywnych studentów osiągnęła poziom dwukrotnie wyższy
w porównaniu z rokiem 1999.
Wciąż niski odsetek osób korzystających z kształcenia ustawicznego. Jeśli weźmiemy pod uwagę odsetek osób
korzystających z kształcenia ustawicznego, wówczas można zaobserwować, że liczby te nieznacznie rosną w skali kraju
i ustabilizowały się w obu regionach na podobnym poziomie. Około 3–4% ludności w wieku 24–65 lat korzysta z różnych
form kształcenia. Oznacza to, iż na przestrzeni 5 lat około 16–20% dorosłej ludności kraju uczestniczy w różnego rodzaju
zajęciach. Dane te w rzeczywistości mogą być nawet wyższe. Poza badaniem przeprowadzonym przez Eurostat w 2001 r.
nie istnieją żadne inne bardziej aktualne badania. W województwie podlaskim dane dotyczące zawodów, będące kluczowe
dla rozwoju gospodarczego kraju, są znacznie niższe niż w województwie pomorskim oraz niższe od średniej krajowej.
Sektor szkolnictwa wciąż nie zapewnia wysokiej jakości nauczania. Zgodnie z wynikami badania zatytułowanego
„Umiejętności dla przyszłości”3, umiejętności komunikacyjne, umiejętność pracy w zespole czy rozwiązywania problemów,
jak również szkolenia na temat przedsiębiorczości, były prowadzone w Polsce na wyższych uczelniach na poziomie spełniającym oczekiwania przedsiębiorstw w 50–70%, co powoduje wiele zróżnicowanych problemów. Dwa obszary, w których
zaobserwowano największe braki, to zdolności interpersonalne oraz szkolenia na temat przedsiębiorczości i umiejętności
podejmowania inicjatywy. Stanowczo lepiej wypada ocena zdolności uczenia się oraz umiejętności technologicznych. Wskazuje to na ogólną, widoczną na polskich uczelniach tendencję braku nauczania wiedzy praktycznej, która jest przekazywana
na niewystarczającym poziomie, zaś to właśnie wiedza praktyczna jest najwyżej oceniana przez firmy.
Bardzo wąski zakres kształcenia formalnego w zakresie „zielonych umiejętności”. Na poziomie całego kraju
oraz na poziomie badanych regionów nie istnieją analizy związane z umiejętnościami, na które istnieje zapotrzebowanie
w ramach „zielonej gospodarki”. Absolwenci kierunków związanych z ochroną środowiska kończący państwowe i prywatne
uczelnie, mają następnie problemy ze znalezieniem pracy. Uczelnie oferują dwa główne kierunki: inżynieria środowiska oraz
zarządzanie ochroną środowiska. W obydwu analizowanych województwach programy nauczania nie przewidują zajęć
z obszaru przedsiębiorczości przyjaznej środowisku.
Szkolenia w MŚP wciąż stanowią duży problem. Badanie przeprowadzone przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) wykazało, że jedna trzecia polskich MŚP nie bierze udziału w żadnych szkoleniach. Dwa główne obszary
szkoleń, w których uczestniczą pracownicy MŚP, obejmują kwestie zawodowe oraz księgowość/finanse. Szkolenie z zarządzania „przyciąga” jedynie 4% przedsiębiorstw. Dane te potwierdzają się również na poziomie województw. Ostatnie badanie
3
P. Kulawczuk et al, 2010, Umiejętności dla przyszłości. W jaki sposób szkoły wyższe spełniają oczekiwania przedsiębiorców w Europie. Analiza sytuacji
w Polsce, we Włoszech, w Portugalii i w Turcji, Warszawa.
19
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 1: „Zielona gospodarka” w Polsce
przeprowadzone przez OECD4 wykazało, że dane dotyczące subregionu Zagłębia Dąbrowskiego nie różnią się znacznie
od średniej krajowej. W raporcie OECD stwierdzono, że najczęstsze szkolenie, w jakim uczestniczyły przedsiębiorstwa, było
związane z obowiązkowymi szkoleniami z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Jednak 41,7% wszystkich przedsiębiorstw,
które uczestniczyły w jakichkolwiek szkoleniach, brało udział w szkoleniach związanych z przyuczeniem do wykonywanej
pracy. Bez wątpienia wynika to ze specyficznego charakteru gospodarki regionu, zdominowanej przez sektor wytwórczy (produkcja w branży mechanicznej i elektromechanicznej). Pracownicy firm zaangażowanych w innowacje uczestniczą w szkoleniach zawodowych znacznie częściej. Uczestnictwo w szkoleniach związanych z zarządzaniem, księgowością, finansami czy
informatyką jest znikome. Tymczasem zapotrzebowanie na umiejętności w zakresie przedsiębiorczości czy na umiejętności
społeczne jest bardzo wysokie. Jednak przedsiębiorstwa biorą udział w szkoleniach rozwijających tego typu umiejętności bardzo rzadko. Wyobrażenie na temat efektów takiego szkolenia jest również raczej negatywne. Najbardziej zaskakującą cechą
zebranych odpowiedzi było przekonanie o braku korzyści płynących z odbytego szkolenia, które nie przekładały się na korzyści
ekonomiczne dla firmy (na przykład podniesienie konkurencyjności, wydajności czy innowacyjności firmy itp.).
Polityki krajowe mające wpływ na „zieloną gospodarkę”
Krajowe programy redukcji emisji gazów cieplarnianych
Całościowa polityka mająca na celu redukcję emisji gazów cieplarnianych w Polsce jest aktualnie przygotowywana. Krajowy
Program Redukcji Emisji Gazów Cieplarnianych jest opracowywany przez Ministerstwo Gospodarki, które w czerwcu 2010 r.
rozpoczęło konsultacje społeczne dotyczące Projektu Wytycznych Dotyczących Krajowego Programu Redukcji Emisji Gazów
Cieplarnianych. Proponowany program zakłada zidentyfikowanie działań mających na celu zredukowanie emisji gazów
cieplarnianych we wszystkich obszarach kraju, w sposób najbardziej efektywny kosztowo. Założeniem tego programu jest
zbadanie wszystkich obszarów, w których możliwe jest zredukowanie emisji gazów cieplarnianych, w tym poprzez zmianę
zasadniczego podejścia do działalności lub też gruntowną zmianę filozofii myślenia oraz zachowań społecznych. Dodatkowe dwa cele zakładają, iż redukcja emisji gazów cieplarnianych będzie kołem zamachowym rozwoju gospodarczego oraz
że redukcja emisji zostanie osiągnięta w sposób jak najbardziej racjonalny z punktu widzenia ponoszonych kosztów.
Polityka energetyczna Polski do 2030 roku
Zrozumienie potrzeby zmiany silnej zależności Polski od węgla zmusiło rząd do wprowadzenia Polityki energetycznej Polski
do 2030 roku (Warszawa, 2009 r.), przygotowanej przez Ministerstwo Gospodarki, w której kwestia odnawialnych źródeł
energii odgrywa istotną rolę. Obecnie dokument ten jest kluczowym w tym obszarze, należy jednak podkreślić, iż Ministerstwo Gospodarki pracuje obecnie nad ustawą o odnawialnych źródłach energii, która zostanie przedstawiona do konsultacji
społecznych jeszcze w 2011 r. W ramach Polityki energetycznej Polski do 2030 roku rząd ustanowił następujące cele:
1. zwiększenie udziału energii pochodzącej z odnawialnych źródeł (wśród wszystkich źródeł energii) do poziomu co
najmniej 15% w 2020 r., a następnie stopniowe zwiększanie tego poziomu w latach następnych,
2. zwiększenie udziału biopaliw na rynku paliw transportowych do poziomu 10% w 2020 r. i zwiększenie zużycia biopaliw
drugiej generacji,
3. ochrona lasów przed nadmierną eksploatacją w celu otrzymania biomasy, a także zrównoważone korzystanie z obszarów rolnych służących do produkcji energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych, w tym biopaliw, w celu uniknięcia
konkurencji między produkcją energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych a rolnictwem, a także w celu ochrony
różnorodności biologicznej,
4. wykorzystanie istniejących tam i zapór wodnych należących do Skarbu Państwa w celu produkcji energii elektrycznej,
Powyższe cele wydają się realistyczne, pod warunkiem, że władze publiczne, przy użyciu funduszy publicznych (pochodzących zarówno ze źródeł krajowych, jak i wspólnotowych), ułatwią ten proces.
W Polsce obrót energią elektryczną opiera się na równoległych transakcjach energią fizyczną oraz świadectwami pochodzenia energii. Producenci energii elektrycznej pochodzącej ze źródeł odnawialnych otrzymują około 255 PLN za 1 MW/h
z „zielonego świadectwa pochodzenia energii” oraz około 160 PLN za energię fizyczną (2009 r.). Świadectwa pochodzenia
są dostępne na rynku. W wypadku niedostatecznej podaży świadectw sprzedający musi ponieść opłatę zastępczą na rzecz
Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska, który – co do zasady – musi wspierać nowe inwestycje w energię odnawialną.
4
M. Kubisz, 2011, Szkolenia w zakresie skutecznego wywierania nacisku i rozwój umiejętności w MŚP: analiza subregionu Zagłębia, w Polsce, Program na
rzecz Lokalnego Rozwoju Gospodarczego i Tworzenia Miejsc Pracy, OECD (LEED), materiały robocze, nr 2011/06.
20
Rozdział 1: „Zielona gospodarka” w Polsce
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Opłata ta tworzy limit maksymalnych cen kupna świadectw pochodzenia energii na rynku. Wprowadzenie zasady TPA, tj.
Dostępu Osób Trzecich (ang. third party access – TPA), podwyższyło liczbę podmiotów biorących udział w handlu energią
ze świadectwem pochodzenia energii z ekologicznego źródła.
Istnieją trzy rodzaje świadectw pochodzenia: zielone świadectwa pochodzenia, które powinny zostać przedłożone
przez wszystkich sprzedawców energii (do ostatecznych odbiorców energii) w Urzędzie Regulacji Energetyki do spłaty
z tytułu pochodzenia energii ze źródeł odnawialnych; żółte świadectwa pochodzenia, dotyczące energii wytwarzanej
w procesie kogeneracji, tj. skojarzonego wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej, w małych jednostkach (poniżej 1 MW),
przy użyciu gazu; oraz czerwone certyfikaty, które również dotyczą energii wytwarzanej w procesie kogeneracji, tj. skojarzonego wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej, przy użyciu pozostałych źródeł energii. Dotychczas system równoległego obrotu świadectwami i energią fizyczną nie doprowadził do znacznego wzrostu produkcji energii pochodzącej ze
źródeł odnawialnych. Udział energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych w ogólnej produkcji energii wzrósł o 2,5% na
przestrzeni ostatnich 5 lat, osiągając poziom 7,5% całkowitej produkcji energii w 2009 r. Ministerstwo Gospodarki pracuje
obecnie nad nowym systemem opłat zastępczych, który wyeliminuje nagłe zmiany wysokości tych opłat oraz stanowić
będzie silniejszy bodziec do inwestowania w energię pochodzącą ze źródeł odnawialnych – zamiast wprowadzenia jedynie
ułatwień w handlu energią. Ministerstwo pracuje obecnie nad ustawą o odnawialnych źródłach energii, która ma na celu
promowanie energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych w bardziej skuteczny sposób niż przepisy zawarte w ustawie
Prawo energetyczne. Projekt ustawy miał pojawić się w 2011 r.5.
Krajowa Agencja Poszanowania Energii
Krajowa Agencja Poszanowania Energii (KAPE) utworzona została w 1994 r. w celu promowania oszczędzania energii. Misją
KAPE jest opracowywanie i wdrażanie zasad mających na celu osiągnięcie założeń dotyczących zrównoważonej energii
w Polsce. Działalność KAPE obejmuje rozwój i wdrażanie różnych projektów, doradztwo, szkolenia oraz kompetencje w takich
obszarach jak: (1) zrównoważony rozwój w budownictwie (np. termoizolacja budynków i ciepłowni); (2) polityka w zakresie
zrównoważonej energii (np. zasoby energii odnawialnej, transport oszczędzający zużycie energii; (3) kwestie ochrony środowiska wraz z procesami wytwarzania energii (np. najlepsze technologie oszczędzania energii); (4) polityka miejska w obszarze
zrównoważonego rozwoju i planowania energetycznego; (5) kampanie promocyjne mające na celu lepsze rozumienie społeczne dla kwestii polityki w zakresie zrównoważonej energii; (6) finansowanie niewielkich inwestycji w energetykę w obszarze
oszczędzania energii oraz źródeł energii odnawialnej. Największym udziałowcem KAPE jest Narodowy Fundusz Ochrony
Środowiska, a działalność KAPE wchodzi w zakres zainteresowań Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska.
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
W Polsce kwestie ochrony środowiska są regulowane w ramach opłat za korzystanie ze środowiska. Opłaty te są uiszczane
z tytułu: (1) emisji gazów oraz pyłów do powietrza, (2) pobierania wód ze źródeł podziemnych lub powierzchniowych,
(3) odprowadzanie ścieków do wód gruntowych, (4) składowanie odpadów. Każdy podmiot gospodarczy lub jednostka
organizacyjna ma obowiązek uiszczać opłatę z tytułu korzystania ze środowiska. Korzystanie ze środowiska regulowane jest
za pomocą pozwoleń. Jakakolwiek działalność prowadzona bez posiadania pozwolenia prowadzi do podwyższenia opłaty
o 500% opłaty podstawowej, co stanowi formę kary. Wysokość opłat rośnie wraz z upływem czasu, co zmusza przedsiębiorstwa do eliminowania wysokiego poziomu zanieczyszczeń. Zarządzanie opłatami i karami za korzystanie ze środowiska
należy do zadań Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, który finansuje różne inwestycje mające
na celu poprawę jakości środowiska. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska jest głównym źródłem finansowania nowych
oczyszczalni ścieków przez władze lokalne, a także odpowiada za oczyszczanie i dostawy wody, redukcję hałasu oraz inne
instalacje istotne dla społeczności lokalnych. Ostatnio głównym priorytetem stały się inwestycje związane z podwyższaniem
efektywności energetycznej oraz wykorzystaniem źródeł energii odnawialnej. Środki pochodzące z Funduszu dostępne są
dla niewielkich społeczności lokalnych, co prowadzi do znacznych usprawnień, nawet w odległych miejscowościach. Trzeba
podkreślić, że większość pożyczek mających na celu poprawę jakości dostaw wody oraz oczyszczania ścieków jest zwracana
oraz że środki Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska powiększają się systematycznie.
5
W 2007 r. udział energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych osiągnął poziom 7,1% ogólnej produkcji energii. Z czego 91,6% energii ze źródeł odnawialnych pochodziło z biomasy, a jedynie 3,9% energii ze źródeł odnawialnych pochodziło z elektrowni wodnych, 0,9% z wiatru, 1,3% z biogazu, 2,1%
z biopaliw, a 0,2% energii odnawialnej pochodziło ze źródeł geotermalnych (źródło: GUS). Te dane bardzo szybko zmieniają się na korzyść energii wiatrowej.
Pod koniec 2009 r. ogólna zainstalowana moc osiągnęła 666 MW. Dane ulegają dynamicznym zmianom. Producenci energii wiatrowej ubiegali się o warunki
zabudowy dla inwestycji (wstępny dokument budowlany) w odniesieniu do obszarów, gdzie elektrownie wiatrowe mogą zostać zainstalowane do mocy kilku
tysięcy MW, jedynie w województwie pomorskim kwestia ta do 2009 r. dotyczyła mocy 15 000 MW. Oczywiście jedynie część warunków zabudowy będzie
miała przełożenie na pozwolenia na budowę i na nowe elektrownie wiatrowe, jednak dane te pokazują zainteresowanie producentów energii wiatrowej
inwestowaniem w Polsce.
21
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 1: „Zielona gospodarka” w Polsce
System zielonych inwestycji (GIS – Green Investment Scheme) w Polsce
(przy użyciu założeń Protokołu z Kioto)
Podmiotem obsługującym System zielonych inwestycji w Polsce jest Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki
Wodnej (NFOŚiGW). Zadania NFOŚiGW obejmują między innymi: nadzorowanie wdrażania programów i projektów oraz
ocenę osiągniętych efektów środowiskowych, sprawowanie kontroli nad wykorzystaniem zasobów przez beneficjentów;
zawieranie umów z beneficjentami programu. W ramach systemu zielonych inwestycji zaakceptowano cztery priorytety:
(1) zarządzanie energią w budynkach użyteczności publicznej, (2) prace związane z biogazem rolniczym, (3) elektrociepłownie opalane biomasą, (4) budowanie i modernizacja sieci elektrycznych w celu podłączenia odnawialnych źródeł energii
pochodzących z wiatru. Każdy z priorytetów posiada szczegółowy opis oraz plan działań wdrażających. Wdrażanie GIS
jest jeszcze w bardzo początkowej fazie.
Zielone zamówienia publiczne
„Zielone zamówienia publiczne” mogą być rozumiane jako włączenie standardów ekologicznych do zasad prawa zamówień publicznych, które wspierać będą zakup produktów przyjaznych dla środowiska lub wytworzonych zgodnie z metodami przyjaznymi środowisku. W Polsce zamówienia publiczne realizowane są w ramach zdecentralizowanego systemu, zaś
każdy podmiot zamawiający może określić własną specyfikację istotnych warunków zamówienia, w celu przeprowadzenia
zakupu. Zamówienia publiczne regulowane są ustawą Prawo zamówień publicznych, która jest odzwierciedleniem dwóch
dyrektyw wspólnotowych – 2004/18/WE i 2004/17/WE. Do obu tych dyrektyw wprowadzono zmiany i obecnie obejmują
one wiele przepisów dotyczących „zielonych zamówień publicznych”. W 2006 r. opracowany został pierwszy Krajowy Plan
Działań w zakresie zielonych zamówień publicznych na lata 2007–2009. Urząd Zamówień Publicznych (UZP) stworzył własną stronę internetową, która w dużej mierze opiera się na informacjach dotyczących „zielonych zamówień publicznych”,
w tym zawiera przetłumaczony na język polski tekst „Podręcznika dotyczącego ekologicznych zamówień publicznych”,
wydanego przez Komisję Europejską. Strona zawiera wiele informacji na temat inicjatyw UE w obszarze „zielonych zamówień publicznych”, przepisy prawne UE, przekierowania do wielu źródeł z informacjami na temat „zielonych zamówień”,
kryteria środowiskowe UE w obszarze „zielonych zamówień publicznych”, kontakty oraz opis nowego Krajowego Planu
Działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych na lata 2010–2012.
Krajowy Plan Działań zakłada podwyższenie poziomu stosowania „zielonych zamówień” do poziomu 20% w roku 2010
oraz zachęcanie administracji publicznej do kupowania „zielonych produktów”. W ramach szczegółowych założeń, wymienia następujące cele: (1) zwiększenie liczby osób przeszkolonych w ramach „zielonych zamówień publicznych” o 20%,
(2) zwiększenie liczby podmiotów gospodarczych posiadających certyfikaty ISO 14001 oraz spełniających założenia EMAS
o 20%, (3) zwiększenie liczby produktów krajowych posiadających polskie oznakowanie Ekoznak lub oznakowanie ekologiczne UE Ecolabel o 50%. W celu osiągnięcia tych założeń, UZP zamierza wykorzystać szereg działań wydawniczych
i szkoleniowych. Ustawa Prawo zamówień publicznych nie zawiera przepisów UE dotyczących „zielonych zamówień”,
ale wskazuje na możliwość ich zastosowania np. poprzez użycie kryteriów środowiskowych jako dodatkowych kryteriów
przy wyborze dostawcy lub wykluczenie dostawców, którzy produkują towary lub świadczą usługi w sposób szkodliwy dla
środowiska, itp.
Ekologiczne oznaczenia i standardy
Oznaczenia ekologiczne. Polska posiada szereg instytucji certyfikujących, w tym Polskie Centrum Badań i Certyfikacji
(PCBC), które przyznaje różnego rodzaju oznaczenia ekologiczne dla produktów spełniających kryteria ekologiczne. PCBC
przyznaje certyfikaty dotyczące polskiego znaku ekologicznego Ekoznak, który zaświadcza o pochodzeniu produktu z rolnictwa ekologicznego lub z podobnych źródeł. Pozostałe organizacje posiadają własne oznakowania. Narodowy Fundusz
Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej wspiera certyfikacje w ramach oznakowania ekologicznego UE Ecolabel oraz
polskiego Ekoznaku, przyznając dotacje wysokości 50% kosztów certyfikatów. Proces promowania oznaczeń ekologicznych
rozwija się stopniowo i wciąż jeszcze nie został osiągnięty poziom „masy krytycznej”.
Standardy ekologiczne. W odniesieniu do norm ekologicznych (np. ISO 14001, EMAS, HCCP), od momentu wstąpienia
do UE rząd w różnorodny sposób wspierał wprowadzanie standardów środowiskowych w przedsiębiorstwach i do tej pory
polscy przedsiębiorcy, którzy wprowadzili je w życie, osiągnęli już poziom „masy krytycznej”. Pomoc ta wciąż jest przyznawana i wszystkie przedsiębiorstwa ubiegające się o wsparcie mogą na taką pomoc liczyć.
22
Rozdział 1: „Zielona gospodarka” w Polsce
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Programy regionalne mające wpływ na „zieloną gospodarkę”
Znaczna część regulacji prawnych dotyczących „zielonej gospodarki” jest nowa, zaś postęp we wdrażaniu tej koncepcji w Polsce jest na niskim lub umiarkowanym poziomie. Istnieje przekonanie, że „zielona gospodarka” jest powiązana
wyłącznie z ochroną środowiska, co sprawia, że część społeczeństwa jest raczej niechętnie nastawiona do tej problematyki.
Ta obserwacja ma również zastosowanie w odniesieniu do obydwu analizowanych regionów.
Programy oraz instytucje wspierające „zieloną gospodarkę” w województwie podlaskim
Regionalny Program Operacyjny Województwa Podlaskiego na lata 2007–2013 (RPO), w ramach V osi priorytetowej wyodrębnia Działanie 5.1 Rozwój regionalnej infrastruktury ochrony środowiska. Cel wyznaczony dla tego Działania zakłada
wdrożenie projektów poprawiających jakość powietrza, systemów zaopatrzenia w wodę, poprawiających jakość wód podziemnych i powierzchniowych, zminimalizowanie ilości produkowanych odpadów oraz wprowadzenie metod recyklingu
i neutralizacji odpadów, zarządzanie środowiskiem naturalnym, podwyższanie poziomu świadomości ekologicznej oraz
wspieranie rozwoju nowych sposobów wykorzystania niekonwencjonalnych źródeł energii. Określono następujące kategorie interwencji: energia wiatru, energia słoneczna, energia pochodząca z biomasy, energia hydroelektryczna, energia geotermalna i energia pochodząca z innych źródeł; zarządzanie odpadami miejskimi i przemysłowymi, woda pitna (zarządzanie
i zaopatrzenie), gospodarka odpadami ściekowymi, jakość powietrza, oczyszczanie ścieków, wspieranie różnorodności
biologicznej oraz zapobieganie szkodliwemu wpływowi na środowisko.
W odniesieniu do zmian klimatycznych, RPO zakłada wspieranie rocznie czterech projektów dotyczących energii odnawialnej
oraz czterech projektów dotyczących poprawienia jakości powietrza. Rezultaty zostały przedstawione jedynie w odniesieniu
do energii odnawialnej. Wzrost udziału energii pochodzącej z elektrowni wykorzystujących odnawialne źródła energii jest
planowany na poziomie 5 MW rocznie, co przełoży się na 35 MW pod koniec okresu programu, tj. w 2013 r. RPO zawiera
listę przykładowych projektów, które mogą zostać zrealizowane w ramach Działania 5.1. Województwo podlaskie prowadzi
również listę projektów, które już zostały lub są aktualnie finansowane w ramach tego Działania. Na liście opublikowanej na
stronie samorządu terytorialnego (wrotapodlasia.pl) widnieje 30 projektów mających na celu poprawienie jakości powietrza
poprzez przeprowadzenie termoizolacji budynków (głównie szkół i szpitali), natomiast nie ma ani jednego projektu dotyczącego energii odnawialnej (kwota ogółem to 40 mln PLN). Środki finansowe pochodzące z RPO ułatwiają poprawienie
zarówno jakości powietrza, jak i kondycji finansów lokalnych. Istnieje także wiele lokalnych inicjatyw (w ramach Działania
5.2 RPO), mających formę projektów lub niewielkich przedsięwzięć gospodarczych, jednak ani ich rozmiar, ani wpływ nie są
istotne dla rozwoju regionu pod względem finansowym. Wśród różnych inicjatyw lokalnych można wymienić następujące
projekty: 2051 farm ekologicznych (lub farm ubiegających się o ten status), 11 podmiotów ekoturystycznych (głównie małe
hotele oraz zakwaterowania typu bed and breakfast), Centrum Zielonych Technologii (projekty są już zakończone, środki
finansowe wyczerpane, pozostał natomiast punkt kontaktowy znajdujący się w Podlaskiej Stacji Przyrodniczej „Narew”),
Klaster Zielonych Technologii (obejmujący 41 przedsiębiorstw, które podpisały porozumienie) – jednakże brakuje dotychczas
widocznych wyników działalności tego klastra (brak punktów kontaktowych), trzy lokalizacje niewielkich farm wiatrowych,
17 producentów biomasy6. Te projekty były współfinansowane ze środków EFS. Warto też zaznaczyć, że Regionalne Programy Operacyjne są finansowane z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR).
Ponadto w regionie prowadzonych jest wiele programów edukacyjnych i promocyjnych, wspierających działalność gospodarczą realizowaną w sposób przyjazny dla środowiska naturalnego. Na stronie internetowej samorządu województwa
wymienione są organizacje prowadzące działalność ekologiczną w województwie podlaskim. Lista ta obejmuje następujące
podmioty:
1. Instytut Paliw i Energii Odnawialnej (Europejskie Centrum Energii Odnawialnej) – z siedzibą w Warszawie,
2. Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych – z siedzibą w Białymstoku, w województwie podlaskim;
fundacja ta prowadzi różnorodną działalność, w tym badawczą i wydawniczą,
3. Fundacja Na Rzecz Odzysku Aluminiowych Puszek Po Napojach Recal – z siedzibą w Warszawie – działalność tej fundacji obejmuje promowanie recyklingu puszek aluminiowych,
4. Fundacja na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii, z siedzibą w Katowicach, na Śląsku, na południu Polski – fundacja ta promuje nowe rodzaje energii,
5. Fundacja Nasza Ziemia – EkoEdukacja, z siedzibą w Warszawie – fundacja ta promuje edukację ekologiczną,
6. Fundacja Partnerstwo dla Środowiska – zlokalizowana na południu Polski (z siedzibą w Krakowie), działalność tej fundacji obejmuje głównie promowanie działań przyjaznych dla środowiska,
6
Źródło: Wojewódzki Urząd Pracy, prezentacja PowerPoint pt. „Zielone Podlaskie”, E. Dąbrowska.
23
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 1: „Zielona gospodarka” w Polsce
7. Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych – zlokalizowana na południu Polski (z siedzibą w Krakowie), prowadzi
działalność edukacyjną,
8. Fundacja Zielone Płuca Polski – stworzona przez cztery województwa północno-wschodniej Polski, działalność tej
fundacji obejmuje edukację i promocję energii odnawialnych, siedziba główna fundacji znajduje się w Białymstoku
(w województwie podlaskim),
9. Greenpeace Polska – ochrona środowiska naturalnego, siedziba główna mieści się w Warszawie,
10. Instytut Na Rzecz Ekorozwoju – działalność badawcza i wydawnicza na temat ochrony środowiska, siedziba w Warszawie,
11. Klub Gaja – ochrona środowiska naturalnego, siedziba główna mieści się w Bielsku-Białej, na południu Polski,
12. Klub Przyrodników – promocja ochrony środowiska naturalnego – siedziba w Świebodzinie, na zachodzie Polski,
13. Liga Ochrony Przyrody, organizacja chroniąca środowisko naturalne, nieposiadająca oddziału wojewódzkiego w województwie podlaskim,
14. Narwiańskie Towarzystwo Ochrony Środowiska – Uhowo, województwo podlaskie, działalność edukacyjna, badawcza
oraz wprowadzanie gatunków zwierząt do parku narodowego,
15. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Nietoperzy – Łomianki, Polska centralna,
16. OTOP – Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków – wojewódzka siedziba w województwie podlaskim, w gminie
Trzcianne,
17. Polska Zielona Gospodarka – portal internetowy http://www.environet.eu/pzg/podl.htm, zawierający najnowsze informacje na temat województwa podlaskiego, dane pochodzą z roku 2006,
18. Polskie Towarzystwo Botaniczne – krajowa organizacja zajmująca się edukacją i badaniami, oddział wojewódzki w Białymstoku,
19. Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody SALAMANDRA – ochrona środowiska oraz działalność edukacyjna, siedziba
główna w zachodniej Polsce (Poznań),
20. Stowarzyszenie na Rzecz Ekorozwoju Agro-Group – edukacja, agroturystyka, promowanie odpowiedzialnych zachowań konsumenckich, zarządzanie projektami ekologicznymi, główna siedziba mieści się w Białymstoku, w województwie podlaskim.
Jak łatwo zauważyć, większość powyższych organizacji ekologicznych prowadzi różnego rodzaju działalność w województwie podlaskim, ale ich siedziby mieszczą się również poza obszarem województwa.
Programy oraz instytucje wspierające „zieloną gospodarkę” w województwie pomorskim
Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013 (RPO) zawiera Priorytet V, określony
jako: Środowisko i energetyka przyjazna środowisku. Został on dość szczegółowo opisany i podzielony na dwa działania: Działanie 5.4 Zwiększenie liczby odnawialnych źródeł energii oraz Działanie 5.5 Poprawienie systemów wytwarzania
i transferu energii. Należy podkreślić, że RPO dla Województwa Pomorskiego jest spójny z Regionalną strategią energetyki
oraz uwzględnia formularz energii odnawialnej z 2006 r., który jest dokumentem bardzo szczegółowym, wpisującym się
w długoterminową wizję redukcji emisji gazów cieplarnianych. Regionalna strategia energetyki zakłada zredukowanie do
roku 2025 następujących gazów we wskazanych proporcjach: CO2 o 55%, SO2 o 70%, NOx o 54%, pyły – o 75%. W ramach
strategii wymienione są szczegółowe działania, które należy przeprowadzić w celu osiągnięcia założonych celów. Strategia
została zaakceptowana w 2006 r., zaś jej założenia zostały zawarte w RPO.
Istnieją również liczne inicjatywy lokalne stawiające sobie za cel edukację oraz ograniczenie zużycia energii przez władze
miejskie. W ramach tych inicjatyw mogą zostać wykorzystane również środki pochodzące z Narodowego Funduszu Ochrony
Środowiska, w ramach licznych programów realizowanych przez Fundusz lub jego wojewódzkie oddziały. Poniżej znajduje
się lista kluczowych inicjatyw w tym obszarze, opracowana na podstawie informacji wyszukanych w Internecie oraz rozmów
telefonicznych z ekspertami w zakresie ochrony środowiska.
1. Bałtycki Klaster Ekoenergetyczny – porozumienie 14 samorządów województw i samorządów terytorialnych, ośmiu
instytutów badawczych, a także ponad 50 podmiotów gospodarczych (liczba tych podmiotów wciąż rośnie) w celu
promowania ekologicznej energii, głównie pochodzącej ze źródeł odnawialnych, oraz eksperckiej Rady Naukowej (której przewodniczy Przewodniczący Parlamentu Europejskiego Jerzy Buzek); klaster ten skupia się na realizacji projektów,
opierając się na działalności Instytutu Maszyn Przepływowych Polskiej Akademii Nauk. Instytut ten zapewnia czasowe
lokum dla sekretariatu oraz częściowo finansuje pracowników administracyjnych. Klaster nie świadczy własnych usług
dla swoich członków, zaś dotychczasowa działalność opierała się na realizacji niektórych projektów badawczych i edukacyjnych, finansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Klaster ten jest wspierany przez instytucję
państwową, dlatego też istnieje duża szansa, że instytucja ta nie przestanie istnieć,
2. Pomorski Klaster BioEcoChemiczny – powstał w ramach projektu finansowanego w latach 2006–2008, zaś jego celem
jest wspomaganie rozwoju podmiotów gospodarczych działających w obszarze biotechnologii, ochrony środowiska
24
Rozdział 1: „Zielona gospodarka” w Polsce
3.
4.
5.
6.
7.
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
oraz przemysłu chemicznego; kontakt z klastrem możliwy jest poprzez LLC Biobaltica (organizację stworzoną przez
uczelnie oraz władze publiczne), jednak nie istnieje dalszy kontakt, zaś strona internetowa informuje, że organizacja
ta ubiega się o dotację na rozwój firmy. Adres strony internetowej klastra: http://www.bioecochem.pl. Na stronie jako
członkowie tego klastra widnieją jedynie trzy firmy. Biobaltica ubiega się o środki finansowe na budowę dużego ośrodka
zrzeszającego 27 laboratoriów. Obecnie inicjatywa podejmowana przez ten klaster znajduje się w fazie początkowej,
Centrum Informacji i Edukacji Ekologicznej w Gdańsku – prowadzi liczne programy edukacyjne dla młodzieży i dorosłych, dostarcza informacje środowiskowe na temat inicjatyw oraz organizacji zajmujących się sprawami ekologii,
Bałtycka Agencja Poszanowania Energii S.A. – zajmuje się promowaniem oszczędzania energii, przeprowadzaniem
audytów energetycznych oraz projektów termoizolacji; zaangażowana jest w kilka międzynarodowych projektów (np.
dotyczących szkoleń), obecnie działa jako podmiot handlowy. Jest organizacją o niewielkich rozmiarach,
Eko-Net.pl – portal na temat środowiska prowadzony przez Politechnikę Gdańską, stanowi źródło informacji na temat
szkoleń, certyfikatów ISO 14001 oraz różnych inicjatyw edukacyjnych i zawodowych podejmowanych przez ekspertów
ds. ochrony środowiska,
Polskie Stowarzyszenie Energetyki Wiatrowej, z siedzibą w Gdańsku, zajmuje się promowaniem energii wiatru oraz edukacji; stowarzyszenie współpracuje z firmami z sektora energii wiatru oraz prowadzi prace dotyczące stworzenia Bałtyckiego Klastra Energii Wiatrowej (projekt BOSEC), który obecnie znajduje się w bardzo początkowej fazie opracowań,
Stowarzyszenie Gmin Przyjaznych Energii Odnawialnej (z siedzibą główną w Kobylnicy k. Słupska, w województwie
pomorskim, zrzesza 28 gmin, z czego 12 leży w województwie pomorskim), promuje lokalizację źródeł energii odnawialnej w gminach miejskich i wiejskich.
Większość inicjatyw jest w początkowej fazie rozwoju, muszą się one opierać na środkach przeznaczonych na projekt, zaś
większość z nich charakteryzuje się ograniczonymi możliwościami instytucjonalnymi. Podczas spotkania z wieloma spośród
tych instytucji w Gdańsku można było zaobserwować specyficzne podziały. Znaczna część tych organizacji działała dzięki
wsparciu entuzjastów ochrony środowiska, którzy poświęcają swój prywatny czas na opracowanie nowych działań. Drugim
rodzajem organizacji pozarządowych były organizacje zajmujące się wyłącznie projektami w pełni finansowanymi ze środków publicznych. Organizacje z drugiej kategorii miały więcej cech wspólnych z podmiotami gospodarczymi i prowadzą
one działalność jedynie wówczas, gdy otrzymają fundusze.
Polityka na rzecz rozwoju „zielonej gospodarki”
Poziom krajowy
Aktualnie polityka na rzecz rozwoju „zielonej gospodarki” wciąż jest opracowywana. Mimo że Ministerstwo Gospodarki
odpowiada za opracowanie całościowej polityki w zakresie redukcji emisji gazów, jej projekt jest bardzo ogólnikowy i nie
zawiera propozycji żadnych rozwiązań szczegółowych. W celu osiągnięcia bardziej zauważalnych postępów w rozwijaniu
„zielonej gospodarki” w obszarze energii odnawialnej, należy uprościć procedury administracyjne pozwalające na rozpoczęcie działalności gospodarczej w tym zakresie i zapewnić racjonalny system jej wsparcia – zwłaszcza w początkowym okresie.
Jednym z kluczowych problemów w Polsce są bowiem obciążenia administracyjne, utrudniające rozpoczęcie inwestycji
w energie odnawialne. Innym problemem jest również nieefektywny system wsparcia dla energii pochodzącej ze źródeł
odnawialnych, wykorzystujący środki pochodzące z opłat pobieranych na rynku świadectw pochodzenia, przekazywane do
Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska.
Różne agencje odpowiedzialne za kwestie przedsiębiorczości i ochrony środowiska. Wprowadzenie zasad „zielonej gospodarki” wymaga połączenia umiejętności w sferze przedsiębiorczości oraz wiedzy na temat zrównoważonego
korzystania ze środowiska naturalnego. Polityka wspierania przedsiębiorczości została opracowana przez Ministerstwo
Gospodarki, natomiast wdrażana jest przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP). Polityka ochrony środowiska
została z kolei opracowana przez Ministerstwo Ochrony Środowiska, zaś wdrażana jest przez Narodowy Fundusz Ochrony
Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW).
Niewystarczająca współpraca pomiędzy agencjami wykonawczymi. Kluczową zatem kwestią w opracowywaniu
i wdrażaniu systemu polityki w zakresie „zielonej gospodarki” jest skuteczna współpraca pomiędzy Ministerstwem Gospodarki a Ministerstwem Ochrony Środowiska, jak również współpraca pomiędzy agencjami wykonawczymi tych ministerstw.
NFOŚiGW współpracował dotychczas głównie z samorządami regionalnymi i lokalnymi, podczas gdy PARP współpracuje
w dużej mierze z przedsiębiorstwami z sektora MŚP. Wydaje się, że większa synergia w zakresie wysiłków podejmowanych
wspólnie przez te agencje mogłaby przełożyć się na lepsze efekty niż w sytuacji, gdy obie te agencje działają osobno, niezależnie od siebie. Co prawda oba podmioty odnoszą sukcesy w dziedzinach, które są głównym obszarem ich działalności,
lecz nie są już tak skuteczne, gdy chodzi o wspieranie przedsiębiorstw działających w obszarze „zielonej gospodarki”.
25
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 1: „Zielona gospodarka” w Polsce
Potrzeba wspólnych szkoleń w zakresie „zielonych umiejętności” dla pracowników oraz przedsiębiorców.
„Zielona gospodarka” potrzebuje wykwalifikowanych specjalistów, posiadających różny poziom kwalifikacji, a zwłaszcza
specjalistów łączących wiedzę z zakresu administracji/biznesu/ekonomii z wiedzą z zakresu ochrony środowiska lub inżynierii środowiska. Połączenie szkoleń z zakresu biznesu/ekonomii oraz wiedzy z zakresu ochrony środowiska może doprowadzić do wykształcenia kadry specjalistów z wysokimi kwalifikacjami w zakresie tego typu działalności gospodarczej. Bez
wątpienia „zielona gospodarka” wymaga podjęcia większych wysiłków w zakresie promocji, praktycznego zastosowania
szkoleń oraz bardziej rozbudowanych usług doradczych dla małych i średnich przedsiębiorstw. Usługi doradztwa dla MŚP
w zakresie „zielonej gospodarki”, finansowane ze środków publicznych, wydają się niezbędne do osiągnięcia założeń
programów i polityk publicznych.
Niższy koszt zakupu wyposażenia może stanowić wsparcie dla nowych inwestycji. Obecnie najwięcej inwestycji w energię pochodzącą ze źródeł odnawialnych jest realizowanych poprzez instalowanie wyposażenia pochodzącego
z zagranicy. Sprzęt ten jest albo drogi, albo przestarzały. W celu osiągnięcia lepszego stosunku ponoszonych kosztów do
osiąganych korzyści, większa część produkcji powinna być prowadzona w Polsce, aby umożliwić dostęp do tańszych materiałów czy sprzętu. Wymaga to jednak wsparcia dla start-upów oferujących taką produkcję. Oznacza to, że zamiast wspierać
ogólnie MŚP, należy w większym stopniu dotować te obszary działalności MŚP, które są związane z energią odnawialną
czy „zieloną gospodarką”.
Poziom regionalny
Obydwa analizowane województwa zajmują się kwestiami związanymi z „zieloną gospodarką” w dwóch obszarach –
pierwszym jest ochrona środowiska i infrastruktura, będące częścią Regionalnego Programu Operacyjnego, zaś drugi obszar
obejmuje wsparcie dla przedsiębiorczości. Podobne założenia przedstawiane są na poziomie krajowym. W odniesieniu
do ochrony środowiska i infrastruktury głównym priorytetem jest poprawienie systemu zaopatrzenia w wodę i odprowadzanie ścieków, jak również obniżenie zużycia energii w budynkach użyteczności publicznej. W województwie podlaskim większość środków została przekazana lokalnym gminom oraz szpitalom, w celu sfinansowania termoizolacji szkół,
przedszkoli i ośrodków zdrowia prowadzonych przez samorządy powiatowe. Współpraca pomiędzy władzami województwa a samorządami lokalnymi skupia się głównie na obniżeniu kosztów ogrzewania, ponoszonych przez władze lokalne.
W województwie pomorskim – spośród czterech kluczowych projektów finansowanych w ramach Programu Operacyjnego
Infrastruktura i Środowisko (lista indykatywna), trzy projekty powiązane są z oczyszczaniem ścieków, zaś jeden z budową
infrastruktury przeciwpowodziowej. Pozostałe 25 przygotowywanych projektów nie obejmuje żadnych działań związanych
z energią odnawialną, ekologicznym znakowaniem czy tworzeniem „zielonych miejsc pracy”. Natomiast w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego niemal wszystkie projekty, które otrzymały dofinansowanie, związane były z gospodarką
wodną i zarządzaniem odpadami.
Niewielkie postępy w budowie infrastruktury środowiskowej zaburzają finansowanie rozwoju „zielonej
gospodarki”. Wydaje się, że poziom zaawansowania inwestycji kapitałowych w infrastrukturę środowiskową w obu województwach nie jest wysoki i w tym zakresie wciąż wiele pozostaje do zrobienia. Dlatego też priorytety w obu województwach dotyczące inwestowania w środowisko obejmują: 1) zaopatrzenie w wodę, 2) oczyszczanie ścieków, 3) oszczędzanie
energii, 4) przetwarzanie odpadów, 5) pozostałe działania (w tym działania związane z „zieloną gospodarką”). Wydaje się,
że dopóki pierwsze cztery priorytety nie zostaną osiągnięte w znacznym zakresie, dopóty nie pojawi się realna i racjonalna
szansa na to, aby władze regionalne i lokalne podjęły się jakichkolwiek działań w zakresie „zielonej gospodarki”. Oczywiście istnieje szereg małych projektów i programów mających na celu wspieranie: agroturystyki, edukacji środowiskowej
czy ochrony środowiska, ale mają one raczej na celu podnoszenie poziomu świadomości społeczeństwa w zakresie kwestii
związanych z ochroną środowiska niż osiągnięcie celów, które miałyby przełożenie na konkretną liczbę miejsc pracy czy
sprzedaż produktów przyjaznych dla środowiska, itp.
Bardzo niewielkie zaangażowanie sektora edukacji w kształcenie w zakresie „zielonej gospodarki”. W odniesieniu do szkoleń i edukacji w zakresie „zielonej gospodarki” w obu województwach funkcjonują silne instytucje edukacyjne,
prowadzące studia licencjackie i magisterskie w zakresie ochrony środowiska. Absolwenci tych kierunków mogą pełnić funkcję urzędników administracji publicznej lub inżynierów zajmujących się budową infrastruktury środowiskowej. Priorytety
tych instytucji edukacyjnych są odzwierciedleniem priorytetów funkcjonujących w samorządach lokalnych i regionalnych,
jednak w niewielkim stopniu dotykają one kwestii „zielonej gospodarki” sensu stricte. Duża grupa absolwentów tych studiów nie może znaleźć pracy w obszarze ochrony środowiska, ponieważ brakuje wolnych etatów. Wydaje się, że wydziały
prowadzące nauczanie w zakresie ochrony środowiska mogłyby współpracować z wydziałami nauk ekonomicznych, co
mogłoby poprawić szanse absolwentów na znalezienie zatrudnienia.
26
Rozdział 1: „Zielona gospodarka” w Polsce
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska odgrywają kluczową rolę na poziomie regionu. Ważnymi graczami
o regionalnym zasięgu działania są Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Funkcjonują one
zarówno w województwie podlaskim, jak i województwie pomorskim, zarządzając 65% dochodów wszystkich funduszy
pochodzących z opłat i kar pobieranych z tytułu korzystania ze środowiska naturalnego na poziomie lokalnym. W rzeczywistości podmioty te powtarzają działania Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i są odpowiedzialne za zasoby finansowe, z których finansowane są lokalne projekty środowiskowe. Od 2010 r. Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska
są podmiotami podlegającymi co prawda samorządowi terytorialnemu, ale zobowiązanymi do realizacji działań zgodnie
z regulacjami ogólnokrajowymi. W obu analizowanych województwach brak jest formalnych przeszkód do finansowania
większej liczby projektów z zakresu energii odnawialnej czy „zielonej gospodarki” – jednak warto zauważyć, że wymagałoby
to zmiany priorytetów.
Ogólna ocena „zielonej gospodarki”
Analiza SWOT dla Polski w kontekście „zielonej gospodarki”
MOCNE STRONY
1. Znaczące efekty programów oszczędzania energii,
widoczne zarówno na poziomie krajowym,
jak i regionalnym.
2. Obecność w większości województw silnych ośrodków
akademickich posiadających duże możliwości
dostosowania do nowych warunków, gotowych do
wprowadzenia nowych szkoleń i projektów edukacyjnych
w zakresie „zielonej gospodarki”.
3. Rosnąca świadomość młodszych pokoleń w odniesieniu
do życia i konsumpcji w sposób przyjazny dla środowiska
(ekologiczne oznaczenia i standardy).
4. Rosnące zainteresowanie konsumentów zakupem
sprzętu i produktów spełniających kryteria efektywności
energetycznej (np. ograniczone zużycie energii
elektrycznej, wody czy paliwa).
SŁABE STRONY
1. Zbyt ogólna i nieznana polityka dotycząca energii ze źródeł
odnawialnych, co blokuje rozwój tego sektora.
2. Bariery administracyjne w odniesieniu do instalacji i inwestycji
w zakresie energii ze źródeł odnawialnych.
3. Nieumiejętność wypracowania racjonalnej strategii dotyczącej
wydobycia węgla i energii węglowej w Polsce.
4. Silny opór społeczny przeciwko zamykaniu tradycyjnych
elektrowni zasilanych węglem oraz nieumiejętność jasnego
określenia polityki w tym obszarze przez władze publiczne.
5. Rosnące zużycie węgla w krajach rozwijających się, co sprawia, że
polityka przyjazna dla klimatu jest nieskuteczna w skali globalnej
– silny, negatywny „efekt demonstracyjny”.
6. Słaba współpraca pomiędzy agencjami wykonawczymi
a ministerstwami zajmującymi się wsparciem dla przedsiębiorstw
oraz ochroną środowiska w Polsce.
5. Rosnąca świadomość i gotowość wprowadzania
7. Brak jasno określonych mechanizmów pozwalających na
„zielonych zamówień publicznych” na poziomie krajowym,
przełożenie opłat z tytułu korzystania ze środowiska oraz
regionalnym i lokalnym.
opłat za świadectwa pochodzenia energii na nowe inwestycje
6. Duże zainteresowanie zakładaniem elektrowni wiatrowych,
w energię odnawialną.
zarówno ze strony krajowych, jak i zagranicznych
8. Brak programów szkoleń o praktycznym podejściu do tworzenia
inwestorów.
instalacji, zakładów czy firm w ramach „zielonego biznesu”.
SZANSE
ZAGROŻENIA
1. Budowanie koncepcji „zielonej gospodarki” w Polsce,
na podstawie efektywności kosztowej.
1. Nieosiągnięcie przez Polskę celów zakładających redukcję
emisji gazów cieplarnianych.
2. Ustanowienie nowego podatku i opłat, które skłonią
konsumentów do ograniczenia zakupów towarów
o wysokim zużyciu węgla i wybierania bardziej
„zielonych produktów”.
2. Jakość życia mieszkańców Polski nie będzie się zwiększać w tak
szybkim tempie jak w krajach, które poprawiają jakość środowiska
dzięki osiągnięciom w obszarze „zielonej gospodarki”.
3. Zaangażowanie wolnych zasobów siły roboczej, które
istnieją w Polsce, do pracy w „zielonej gospodarce”.
3. Polska nie będzie w stanie wykorzystać możliwości
technologicznych i innowacyjnych płynących z odnawialnych
źródeł energii w takim stopniu jak inne kraje.
4. Rozszerzenie definicji zielonej gospodarki na nowe
4. Zależność Polski od importu gazu ziemnego będzie rosła, z uwagi
obszary, zakładające zmniejszenie zużycia towarów
na niewystarczający rozwój własnych źródeł energii odnawialnej.
wysokoprzetworzonych, na rzecz produktów bardziej
5. Polsce nie uda się podwyższyć bezpieczeństwa energetycznego
naturalnych, co przyczyni się do poprawienia jakości życia.
na podstawie wykorzystania energii odnawialnej.
5. Wykorzystanie środków pomocowych dla rolnictwa w celu 6. Zbyt wysokie koszty produktów ekologicznych oraz produkcji
ograniczenia emisji gazów z tego sektora.
ekologicznej w porównaniu z produktami tradycyjnymi
6. Możliwość zaoferowania dobrej jakości, właściwie
zaplanowanych programów szkoleniowych dla
przedsiębiorców i osób bezrobotnych w kontekście
rozwoju „zielonej gospodarki”.
i tradycyjnym procesem ich wytwarzania.
7. Kryzys gospodarczy jako główna bariera transformacji w kierunku
„zielonej gospodarki”.
27
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 1: „Zielona gospodarka” w Polsce
Analiza SWOT dotycząca województwa pomorskiego w kontekście „zielonej gospodarki”
MOCNE STRONY
SŁABE STRONY
1. Znaczne osiągnięcia w ramach programów oszczędzania
energii, wprowadzonych przez podmioty użyteczności
publicznej, spółdzielnie mieszkaniowe oraz gminy – co
obniża zużycie energii przez sektor mieszkalnictwa
w województwie pomorskim.
1. Brak planów rozwoju strategicznego dla „zielonej gospodarki”
w województwie pomorskim.
2. Silne uczelnie wyższe, takie jak Politechnika Gdańska
czy Uniwersytet Gdański, pełniące funkcje liderów,
o dość dużych zdolnościach przystosowania się do
nowych warunków, gotowe do wprowadzenia nowych
szkoleń i projektów edukacyjnych w obszarze „zielonej
gospodarki” w powiązaniu z ochroną środowiska.
3. Niewystarczające wsparcie instytucjonalne dla organizacji
i inicjatyw w obszarze „zielonej gospodarki”, a także grup
wspierających ten sektor.
2. Niski poziom wiedzy, niedostateczne umiejętności oraz postawa
władz lokalnych i regionalnych w odniesieniu do „zielonej
gospodarki”.
4. Niewystarczająca wiedza na temat możliwości wykorzystania
dostępnych funduszy na rzecz rozwoju „zielonej gospodarki”,
skutkująca niskim stopniem rozwoju tego sektora.
3. Intensywny kontakt społeczeństwa w województwie
pomorskim z wysokimi standardami środowiskowymi oraz
rosnąca wrażliwość młodszego pokolenia na kwestię stylu
życia przyjaznego dla środowiska.
5. Narzędzia wsparcia finansowego dla rozwoju „zielonej
gospodarki” nie do końca są na poziomie regionalnym
dopasowane do rzeczywistych potrzeb ekobiznesu.
4. Możliwości produkcyjne przemysłu stoczniowego
w województwie, które mogą zostać wykorzystane
w ramach przemysłu energii środowiskowej.
6. Struktura potrzeb środowiskowych (mająca na celu poprawienie
sytuacji) skupiona na tak podstawowych obszarach, jak np.
jakość wody, oczyszczanie ścieków – bez szerszego nastawienia
na poprawę klimatu.
5. Bliskość morza stwarza możliwość lokalizacji farm
wiatrowych przy jednoczesnym uniknięciu protestów
ekologicznych oraz możliwość eksploatacji gazu
ziemnego w morzu szelfowym.
6. Podmioty użyteczności publicznej, w tym w zakresie
transportu, zaopatrzenia w wodę oraz oczyszczania
ścieków, są ściśle zaangażowane w projekty zmierzające
do zredukowania negatywnego wpływu transportu
oraz funkcjonowania miejskiego na środowisko.
7. Mała zdolność do pokonywania barier administracyjnych
w miejscach zlokalizowania instalacji ekoenergetycznych
w województwie, ograniczająca poziom inwestycji
w sektorze „zielonej gospodarki”.
8. Niewielkie osiągnięcia klastrów ekologicznych lub innych grup
zainteresowanych „zieloną gospodarką”.
9. Bardzo niski poziom zarządzania odpadami w województwie,
niemal zerowy plan dotyczący recyklingu w gminach.
7. Duże zainteresowanie przedsiębiorstw zajmujących się
energią wiatrową lokowaniem zakładów w województwie
pomorskim oraz na morskich wodach wewnętrznych.
10. Spadek popularności ekologicznego transportu kolejowego,
co przekłada się na spadek liczby pasażerów linii kolejowych
oraz coraz bardziej zatłoczone centra miast.
8. Dynamiczna gospodarka regionalna, gotowa do podjęcia
nowych zadań i wykorzystania nowych możliwości.
11. Słaba współpraca pomiędzy władzami centralnymi
i wojewódzkimi w obszarze nowych inwestycji
w energię odnawialną.
12. Kryzys programów szkoleniowych dla przedsiębiorstw
wywołany nadmierną podażą darmowych szkoleń niskiej
jakości, finansowanych w ramach EFS. Ma to również wpływ
na potencjalne szkolenia w ramach „zielonej gospodarki”.
13. Brak planów zagospodarowania przestrzennego dla morskich
wód wewnętrznych, na których mogłyby powstać farmy
wiatrowe oraz inne instalacje ekologiczne.
SZANSE
1. Duże szanse na lokalizację produkcji energii wiatrowej
na morskich wodach wewnętrznych w regionie
województwa.
2. Ogromne możliwości wykorzystania uwolnionego
potencjału przemysłu stoczniowego dla potrzeb
rozwoju „zielonej energii”.
3. Wzrost dostępności transportu lotniczego może
przyciągnąć więcej turystów oraz nowych inwestorów
zainteresowanych kwestiami „zielonej gospodarki”.
4. Potencjał znaczących ośrodków akademickich
w województwie może zostać wykorzystany do
prowadzenia szkoleń zawodowych w zakresie „zielonej
przedsiębiorczości” – zapewniając kształcenie formalne
w tym obszarze.
28
ZAGROŻENIA
1. „Zielona gospodarka” będzie rozwijać się w województwie
pomorskim w zbyt wolnym tempie.
2. Ludność w województwie pomorskim nie skorzysta
na powiększonym rynku pracy w wyniku podjęcia
„zielonych działań”.
3. Jakość życia w województwie pomorskim nie poprawi się do
poziomu osiągniętego w wiodących regionach Europy.
4. Ograniczona liczba możliwości rozwojowych może zmusić
pracowników oraz przedsiębiorstwa do migracji poza obszar
województwa.
5. Mieszkańcy województwa pomorskiego poniosą koszty kar
finansowych z tytułu niezrealizowania założeń dotyczących
poprawy klimatu i jakości środowiska naturalnego.
Rozdział 1: „Zielona gospodarka” w Polsce
SZANSE
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
ZAGROŻENIA
5. Środki finansowe pochodzące z Narodowego Funduszu
Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz
innych funduszy UE (np. EFS i EFRR) mogą być szerzej
wykorzystane dla rozwoju „zielonej gospodarki”.
6. Niski poziom rozwoju „zielonej gospodarki”, zwłaszcza słabe
warunki panujące w sektorze energii ze źródeł odnawialnych,
doprowadzą do konieczności importowania energii i rosnącego
uzależnienia Polski od zagranicznych źródeł energii.
6. Wsparcie instytucjonalne dla „zielonych klastrów” lub
podobnych inicjatyw może wzmocnić ich działalność.
7. Utrzymanie słabej jakości transportu kolejowego zwiększy
zatłoczenie spowodowane przez samochody w metropoliach
i miastach leżących na terenie województwa pomorskiego.
7. Dynamiczny sektor prywatny może zostać wykorzystany
do rozwoju „zielonej gospodarki”.
8. Podmioty użyteczności publicznej, w tym te zapewniające
transport publiczny, wprowadzą systemy przyjazne
dla środowiska – wysoce efektywne zarówno z punktu
widzenia finansów, jak i ekologii.
8. Niski poziom wsparcia regionalnej polityki rozwoju dla
„zielonej gospodarki” spowoduje, że inwestorzy potencjalnie
zainteresowani inwestowaniem w ekologię przeniosą się
do innych regionów.
Analiza SWOT dotycząca województwa podlaskiego w kontekście „zielonej gospodarki”
MOCNE STRONY
SŁABE STRONY
1. Znaczne osiągnięcia w ramach programów oszczędzania
energii, wprowadzonych przez podmioty użyteczności
publicznej, spółdzielnie mieszkaniowe oraz gminy – co
obniża zużycie energii przez sektor mieszkalnictwa
w województwie podlaskim.
1. Brak planów rozwoju strategicznego dla „zielonej gospodarki”
na poziomie regionalnym.
2. Silne uczelnie wyższe, takie jak Politechnika w Białymstoku
czy Uniwersytet w Białymstoku, pełniące funkcje liderów,
o dość dużych zdolnościach przystosowania się do
nowych warunków, gotowe do wprowadzenia nowych
szkoleń i projektów edukacyjnych w obszarze „zielonej
gospodarki” w powiązaniu z ochroną środowiska.
3. Niewystarczające wsparcie instytucjonalne dla organizacji
i inicjatyw w obszarze „zielonej gospodarki”, a także grup
wspierających ten sektor.
3. Coraz intensywniejszy kontakt społeczeństwa
w województwie podlaskim z wysokimi standardami
środowiskowymi oraz rosnąca wrażliwość młodego
pokolenia na kwestie stylu życia i konsumpcji
przyjaznych dla środowiska.
4. Podmioty użyteczności publicznej, w tym zapewniające
transport, zaopatrzenie w wodę czy oczyszczanie ścieków,
są ściśle zaangażowane w projekty redukujące negatywny
wpływ transportu oraz funkcjonowania miejskiego
na środowisko.
5. Rosnąca popularność rolnictwa ekologicznego,
przynoszącego znaczne wyniki finansowe.
6. Znaczne zasoby naturalne w postaci czystych
ekologicznie obszarów, pozwalające na rozwój turystyki
zrównoważonej ekologicznie.
2. Niski poziom wiedzy, niedostateczne umiejętności oraz postawa
władz lokalnych i regionalnych w odniesieniu do „zielonej
gospodarki”.
4. Niewystarczająca wiedza na temat możliwości wykorzystania
dostępnych funduszy na rzecz rozwoju „zielonej gospodarki”
skutkująca niskim stopniem rozwoju tego sektora.
5. Struktura potrzeb środowiskowych (mająca na celu poprawienie
sytuacji) skupiona na tak podstawowych obszarach jak np. jakość
wody, oczyszczanie ścieków – bez szerszego nastawienia
na poprawę klimatu.
6. Mała zdolność do pokonywania barier administracyjnych
w miejscach zlokalizowania instalacji ekoenergetycznych
w województwie, ograniczająca poziom inwestycji
w sektorze „zielonej gospodarki”.
7. Niewielkie osiągnięcia klastrów ekologicznych lub innych grup
zainteresowanych „zieloną gospodarką”.
8. Bardzo niski poziom zarządzania odpadami w województwie,
niemal zerowy plan dotyczący recyklingu w gminach.
9. Słaba współpraca na poziomie centralnym i regionalnym
w obszarze nowych inwestycji w energię odnawialną.
10. Dość niskie (w porównaniu z resztą kraju) zainteresowanie firm
z województwa podlaskiego społeczną odpowiedzialnością
biznesu, co obniża również zainteresowanie „zieloną
gospodarką” oraz wrażliwość na kwestię ochrony środowiska.
11. Lokalizacja głównych szlaków transportowych w kierunku krajów
bałtyckich pogłębia problemy związane z ochroną środowiska.
12. Stosunkowo słaby sektor prywatny, oparty w dużej mierze
na rolnictwie, usługach oraz handlu, bezpośrednio nie jest
zainteresowany wdrażaniem założeń „zielonej gospodarki”.
29
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
SZANSE
Rozdział 1: „Zielona gospodarka” w Polsce
ZAGROŻENIA
1. Duże szanse na lokalizację zakładów produkcji energii
wiatrowej na terenie województwa.
1. Założenia „zielonej gospodarki” będą w województwie podlaskim
realizowane zbyt powoli.
2. Duży potencjał związany z rozwojem ekoturystyki
w województwie.
2. Obecne warunki panujące na rynku pracy nie są w stanie
zatrzymać odpływu ludności z regionu.
3. Możliwości związane z rozwojem rolnictwa przyjaznego
dla środowiska naturalnego.
3. Jeśli jakość życia na Podlasiu nie ulegnie poprawie, dalsza
migracja będzie postępować.
4. Możliwości wykorzystania doświadczeń zdobytych
przez młodych ludzi podczas pracy za granicą, którzy
postanowili wrócić do swojego regionu (tzw. diaspora).
4. Ograniczona liczba możliwości rozwojowych może zmusić
pracowników oraz przedsiębiorstwa do migracji poza obszar
województwa.
5. Możliwość wykorzystania potencjału edukacyjnego szkół
wyższych województwa podlaskiego.
5. Mieszkańcy województwa podlaskiego poniosą koszty kar
finansowych z tytułu niezrealizowania założeń dotyczących
poprawy klimatu i jakości środowiska naturalnego.
6. Środki finansowe pochodzące z Narodowego Funduszu
Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej mogą zostać
szerzej wykorzystane do rozwoju „zielonej gospodarki”.
Fundusze UE i Fundusz Spójności również powinny być
wzięte pod uwagę.
7. Aktualnie funkcjonujące instytucje mogą wspierać
„zielone klastry” lub inne, podobne inicjatywy.
8. Podmioty użyteczności publicznej, w tym te zapewniające
transport publiczny, wprowadzą systemy przyjazne
dla środowiska – wysoce efektywne zarówno z punktu
widzenia finansów, jak i ekologii.
9. „Zielona gospodarka” stworzy nowe miejsca pracy,
aby zatrzymać młodych ludzi w województwie.
30
6. Niski poziom rozwoju „zielonej gospodarki”, zwłaszcza słabe
warunki panujące w sektorze energii ze źródeł odnawialnych,
doprowadzą do konieczności importowania energii i rosnącego
uzależnienia Polski od zagranicznych źródeł energii.
7. Niski poziom wsparcia regionalnej polityki rozwoju dla
„zielonej gospodarki” spowoduje, że inwestorzy potencjalnie
zainteresowani inwestowaniem w ekologię przeniosą się do
innych regionów.
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
Rozdział 2:
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Zmiany na rynku pracy
Autor: Elvira González Gago
Streszczenie
Niniejszy rozdział analizuje okres, w którym Polska oraz dwa województwa będące przedmiotem niniejszego badania
– pomorskie i podlaskie – stają w obliczu potrzeb wynikających z wolno rozwijającej się „zielonej gospodarki”. Rozdział
porusza kwestie braku globalnej i zintegrowanej strategii promowania „zielonej gospodarki” oraz – co jest po części tego
wynikiem – brak solidnych i zdolnych do działania instytucji rynku pracy oraz kształcenia zawodowego. Jednak powoli
rozwijająca się inicjatywa prywatna podejmowana przez przedsiębiorstwa oraz organizacje pozarządowe dąży do wykorzystania istniejących możliwości.
Kwestie polityczne
Od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej w kraju zachodzą dynamiczne zmiany, zarówno polityczne, społeczno-gospodarcze, jak i kulturowe. Proces ten potęgowany jest dodatkowo przez ogólnoświatowy trend zmierzający
w stronę globalizacji, stąd też coraz bardziej wyraźna jest potrzeba wypracowania wspólnych strategii na poziomie globalnym, w celu zwrócenia uwagi na problemy wynikające ze zmian klimatu, a także (wyrażana przez coraz większą grupę
społeczeństwa) chęć promowania zrównoważonego rozwoju i wykorzystania nowych możliwości płynących z zachodzących zmian. Polska gospodarka staje się coraz bardziej „zielona” i dalej będzie ewoluować w tym kierunku, jednakże tempo
tych zmian, a także ich wpływ na rynek pracy, zależeć będą od kierunków przyjętych polityk publicznych.
Sprostanie potrzebom wynikającym z „zielonej gospodarki” nie jest łatwym zadaniem i wymaga ogromnych globalnych
zdolności strategicznych oraz podjęcia działań na rzecz koordynacji/współpracy/komunikacji. W tym kontekście współpraca na poziomie centralnym, pomiędzy poszczególnymi ministerstwami – ds. środowiska, pracy, edukacji, gospodarki
(promowanie przedsiębiorczości), infrastruktury i rolnictwa – jest kluczową kwestią, mimo że wydaje się to trudne do
zrealizowania. Z drugiej zaś strony, Polska jest państwem zdecentralizowanym, dlatego też koordynacja pionowa/współpraca/komunikacja na poziomie centralnym, regionalnym i lokalnym, stanowi także istotne wyzwanie. Pomimo faktu, iż
mogą się pojawić potencjalne sytuacje konfliktowe na styku działania różnych podmiotów, czy też podjęte działania mogą
okazać się częściowo nieefektywne, należy jednak w pełni wykorzystać potencjalne możliwości płynące z przyjęcia kompleksowej i dostosowanej do specyficznych potrzeb terytorialnych strategii. W tym kontekście udział wszystkich możliwych
zainteresowanych stron, w tym także uczestników dialogu społecznego (w szczególności związków zawodowych i pracodawców), organizacji pozarządowych i innych przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego, dodatkowo przyczyni się do
wzmocnienia strategii i zwiększenia szans na jej faktyczne oddziaływanie.
Wszystkie powyższe zmiany (wynikające ze zmian klimatycznych) mają wpływ na rynek pracy oraz na umiejętności, które
są niezbędne, aby móc tym zmianom sprostać. Powstają nowe, wysoko złożone kwalifikacje techniczne, które są łączone
wraz z umiejętnościami „miękkimi”, takimi jak: zdolności adaptacyjne, koordynacja, praca zespołowa, wprowadzanie
pewnych „zielonych rozwiązań” do tradycyjnych zawodów. Niektóre z nich są kosztowne i trudne do osiągnięcia, inne zaś
można osiągnąć łatwiej i w stosunkowo krótszym czasie. Dostępność właściwej liczby odpowiednio wykwalifikowanych
pracowników jest kluczową kwestią, aby nie utrudniać dalszego rozwoju „zielonej gospodarki”. To z kolei jest możliwe
tylko wówczas, gdy istnieje współpraca pomiędzy instytucjami rynku pracy, oferującymi wsparcie zarówno o charakterze
edukacyjnym, jak i w zakresie wspierania przedsiębiorczości.
31
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
Analiza dla Polski
Polska gospodarka odpowiada za jeden z najwyższych poziomów emisji CO2 w całej UE. Wynika to przede wszystkim
z faktu, iż branża energetyczna opiera się w głównej mierze na elektrowniach opalanych węglem, odpowiadających za
około 95% produkcji energii7. W tym zakresie w Polsce brakuje solidnej i spójnej strategii w odniesieniu do „zielonej
gospodarki”, co pozwoliłoby na jasny przekaz dla reszty sektora produkcyjnego, funkcjonującego na poziomie centralnym,
regionalnym czy lokalnym. Ukazuje to ograniczoną zdolność do międzysektorowej współpracy pomiędzy poszczególnymi
ministerstwami oraz brak szerszego spojrzenia, wykraczającego poza granice geograficzne, przy radzeniu sobie ze wspólnym problemem. Wskazuje to również na niski – choć systematycznie rosnący – stopień świadomości sektora publicznego
oraz obywateli nie tylko w zakresie kosztów, ale i korzyści płynących z „zielonej gospodarki”, która jest cały czas postrzegana
głównie w kategoriach wydatków, które trzeba ponieść. Brak jasno sprecyzowanej, długoterminowej i stabilnej strategii
promowania „zielonej gospodarki” na poziomie centralnym, regionalnym i lokalnym hamuje rozwój działalności gospodarczej w pewnych obszarach, w których ukazywał się już pewien wzrost i potencjał tworzenia miejsc pracy, np. w obszarze
energii ze źródeł odnawialnych, ekoturystyki, „zielonych zmian” w sektorze budownictwa itp. Temat ten został rozwinięty
w dalszej części rozdziału.
Polityka gospodarcza i działalność regulacyjna
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego jest instytucją zarządzającą Europejskim Funduszem Społecznym oraz pozostałymi
funduszami UE. Z tego tytułu posiada ono środki finansowe, aby sprostać potrzebie wprowadzenia ostatecznej, solidnej
i spójnej strategii w celu promowania bardziej „zielonej gospodarki”. Ministerstwo to mogłoby zatem odegrać rolę lidera
w ramach promowania „zielonej gospodarki” oraz w tworzeniu nowych miejsc pracy. Przepisy prawne mają kluczowe znaczenie w rozwoju „zielonych działań”. Z jednej strony, jednak uciążliwe i czasochłonne procedury uzyskiwania pozwoleń,
koncesji czy innych biurokratycznych wymagań, spowalniają tempo rozwoju w Polsce nowych technologii czy sektorów
gospodarki (na co wskazują choćby przewlekłe procedury uzyskiwania patentów), z drugiej zaś strony, potencjał narzędzi
regulacyjnych do wspierania wśród prywatnych użytkowników popytu na niektóre produkty czy usługi w kluczowym, tj.
początkowym momencie rozwoju „zielonego rynku”, nie jest w pełni wykorzystywany. Przedsiębiorstwa zajmujące się
„zielonymi usługami lub produktami” będą się rozwijać tylko wówczas, gdy umocni się popyt wśród użytkowników prywatnych oraz podmiotów państwowych, czyli w momencie pojawienia się rynku zainteresowania tego typu produktami
lub usługami. Dopóki nie rozwinie się popyt na „zielone towary i usługi” wśród obywateli, oraz dopóki tego typu działania
nie staną się bardziej opłacalne, dopóty nie zostaną one utrwalone, o ile nie będzie udzielane wsparcie publiczne w formie
właściwych regulacji prawnych i/lub dotacji czy też pożyczek – w zależności od rentowności poszczególnych produktów czy
usług. Na przykład instalacja kolektorów słonecznych nie jest w Polsce obowiązkowa w budynkach użyteczności publicznej,
choć w innych krajach istnieje ogromny popyt w tym zakresie, co generuje jednocześnie nowe miejsca pracy. Podobna
sytuacja dotyczy niektórych przepisów ekologicznych w zakresie gospodarki odpadami. W tym obszarze jednak można już
dostrzec pewien postęp, z uwagi na fakt, iż od roku 2014 przewiduje się wprowadzenie kary grzywny za ich nieprzestrzeganie, co bez wątpienia przyspieszy powstawanie przedsiębiorstw i nowych miejsc pracy.
Przepisy prawne dotyczące odnawialnych źródeł energii (morskiej energii wiatrowej, kolektorów słonecznych, biogazu)
muszą być jasne, przejrzyste oraz stabilne tak, aby potencjalni inwestorzy mieli również jasny obraz sytuacji, konieczny do
podjęcia decyzji inwestycyjnych i tworzenia nowych miejsc pracy. Takie inwestycje powinny otrzymywać subsydia publiczne,
przynajmniej w początkowej fazie prowadzenia działalności, tj. do momentu utrwalania popytu i wzmacniania swojej
pozycji rynkowej. Trzeba wziąć również pod uwagę kwestię opłacalności takiej pomocy finansowej w postaci korzyści
wynikających z przyszłych podatków od przedsiębiorstw, utworzonych nowych miejsc pracy, a także podatków uiszczanych
przez przyszłych pracowników. Ponadto pracownicy z sektorów, które obecnie podlegają ograniczeniu (np. rolnictwo),
mogą znaleźć zatrudnienie w innych rozwijających się sektorach gospodarki (np. sektorze biogazu czy ekoturystyce), dzięki
czemu uniknęliby sytuacji bezrobocia, co wiąże się również z oszczędnościami w zakresie świadczeń socjalnych.
Tradycyjny model polityki prowadzonej w Polsce, oparty na ochronie starych miejsc pracy i wspieraniu tradycyjnych branż
przemysłu, ograniczył wsparcie finansowe i pozafinansowe dla nowo powstających, konkurencyjnych, zrównoważonych
i mogących odnieść sukces branż przemysłu, takich jak np. producenci technologii dla energii pozyskiwanej ze źródeł odnawialnych. W celu wspierania nowych przedsiębiorstw i zwrócenia uwagi na obecne i przyszłe dynamiczne zmiany, które
będą wynikiem wprowadzania wspólnotowych regulacji prawnych, a także efektem rozwoju samej „zielonej gospodarki”,
niezbędne są zatem jasne, przejrzyste i bardziej stabilne krajowe przepisy prawne w tym zakresie. Rola i potencjalny wpływ
„zielonych działań”, prowadzonych przez administrację publiczną na poziomie centralnym, regionalnym i lokalnym, wydają
7
Ł. Sienkiewicz, 2009, Wymiar zatrudnienia w ramach coraz bardziej zielonej gospodarki w Polsce, Europejskie Obserwatorium Zatrudnienia.
32
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
się również nieodzowne i wymagające dalszego rozwoju, w celu wykorzystania istniejących możliwości tworzenia nowych
miejsc pracy w obszarze „zielonych działań publicznych”, w takich sferach jak: infrastruktura, doradztwo/konsulting/kontrola/regulacje prawne czy działania podnoszące poziom świadomości społecznej. Zgodnie z powyższym, zamówienia
publiczne są więc doskonałym źródłem wzmacniania strony popytowej nie tylko z uwagi na absorpcję dużej części budżetu
publicznego, ale również dlatego, że w zamówieniach publicznych można „narzucić” szczegółowe, bardziej „zielone”
warunki zamówienia publicznego, stanowiące element tzw. „klauzul społecznych”. Można to osiągnąć np. wymagając
w zamówieniu określonych rozwiązań dotyczących zagospodarowania odpadów, wykorzystania do realizacji zamówienia
energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych, czy też użycia produktów lub urządzeń energooszczędnych. Działania te
tworzą i zmieniają miejsca pracy, a im bardziej są one skoordynowane, jasne, stabilne i powszechne wśród samorządów
terytorialnych, tym większy mogą wywierać wpływ. Ta kwestia została rozwinięta w dalszej części raportu, w rozdziale 4.
W celu sprostania wspólnym celom wyznaczonym dla realizacji polityk publicznych, a częściowo również z potrzeby
połączenia wspólnych wysiłków, w ostatnim dziesięcioleciu fenomen klastrów zyskał na popularności. Obecnie w Polsce
istnieje około 130 klastrów oraz inicjatyw klastrowych. Niektóre z nich wiążą się bezpośrednio z działalnością „zielonej
gospodarki”, tak jak ten sektora energii odnawialnych – Nadwiślański Klaster Energii Odnawialnej, powstały w 2009 r.
(zob. ramka 2). Inne bardziej skupiają się na nowych technologiach i działalności innowacyjnej, co również łączy się – choć
w sposób pośredni – z „zieloną gospodarką”, tak jak np. Sieć Innowacji Regionu Morza Bałtyckiego. Wszystkie te klastry są
stosunkowo młode (najstarszy utworzono w 1999 r.) i już od samego początku funkcjonowania napotykały i nadal napotykają na różnego rodzaju problemy utrudniające ich rozwój, np. brak kompleksowego podejścia do inicjatywy klastrów
(wynikający z faktu, że łączą one różne polityki publiczne, np. szkolnictwo, przemysł, innowacja…), skutkujący istnieniem
niezależnie funkcjonujących projektów czy programów wsparcia, brakiem ram prawnych dla partnerstwa publiczno-prywatnego, w ramach którego sektor publiczny pełniłby funkcję katalizatora rozwoju. Wśród innych utrudnień wymienić
można również brak jasnych i przejrzystych zasad wsparcia finansowego na poziomie wojewódzkim/lokalnym; obciążenia
administracyjno-biurokratyczne, brak wiedzy na temat potrzeb klastrów wśród władz publicznych; brak zaufania do klastrów, nieadekwatne/konserwatywne nastawienie niektórych przedsiębiorców. Dobrze zorganizowane, dokapitalizowane
oraz wspierane klastry, szybciej się rozwijają i osiągają ambitniejsze cele, co przyczynia się do lepszego rozwoju całej branży,
regionu oraz rynku pracy, na którym dane klastry działają8.
Ramka 2. Nadwiślański Klaster Energii Odnawialnej
Nadwiślański Klaster Energii Odnawialnej został powołany z inicjatywy Kwidzyńskiego Parku Przemysłowo-Technologicznego w 2009 r. W ramach klastra zrzeszone są firmy z sektora odnawialnych źródeł energii (OZE) i poszanowania energii, organizacje pozarządowe, jednostki otoczenia biznesu, instytucje działające w branży B+R oraz
jednostki samorządu terytorialnego. Głównym celem klastra jest transfer i komercjalizacja innowacji oraz wymiana
doświadczeń w zakresie poszanowania energii, w tym ze źródeł odnawialnych.
Podstawowe działania klastra obejmują promocję działalności klastra i marki „Nadwiślańskiego Klastra Energii Odnawialnej”, organizowanie specjalistycznych szkoleń i seminariów w Polsce i za granicą w zakresie OZE; doradztwo
i konsultacje z ekspertami; organizowanie płatnych staży dla pracowników naukowych wśród członków klastra;
wsparcie dla MŚP w zakresie wnioskowania o środki finansowe pochodzące z funduszy europejskich. Nadwiślański
Klaster Energii Odnawialnej współfinansowany jest ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013.
Przykłady innych klastrów w Polsce to: Bałtycki Klaster Ekoenergetyczny czy Innowacyjny Klaster Przemysłowy Dolina
Lotnicza.
Źródło: http://www.klasteroze.pl/?/content/read/About_Us.html
W tym kontekście, klastry dostosowane do potrzeb nowo powstającego „zielonego rynku” mogą stać się potężnym narzędziem promocji „zielonej gospodarki” oraz jej potrzeb. Klastry wydają się odpowiednimi podmiotami do promowania
wzrostu gospodarczego i tworzenia nowych miejsc pracy w sektorze energii ze źródeł odnawialnych w niektórych obszarach geograficznych, czy też w sektorze przetwarzania żywności w gospodarstwach ekologicznych. Pewne dobre praktyki
już okazały się skuteczne w radzeniu sobie z wyżej wymienionymi problemami, a rząd może tu odegrać ważną rolę pod
względem udzielonego wsparcia. Dla przykładu, rząd mógłby ułatwić dostosowanie klastrów do potrzeb „zielonej gospo-
8
M. Bialic-Davendra, D. Pavelkova, 2011, Fenomen klastrów z polskiej perspektywy, Międzynarodowy Dziennik na Temat Edukacji i Technik Informatycznych
(ang. International Journal of Education and Information Technologies), nr 3, t. 5, 2011.
33
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
darki”, zachęcając do partnerskiej współpracy z instytucjami edukacyjnymi (politechnikami), w celu zapewnienia określonych umiejętności; inwestując w rozwój edukacji zawodowej; tworząc specjalne ośrodki szkoleniowe i centra praktyk czy
staży; inwestując w rozwój technologii i innowacji; tworząc parki technologiczne i przemysłowe; ułatwiając procedury
aplikacyjne o pomoc finansową ze środków krajowych i UE; wspierając ścisłą współpracę pomiędzy klastrami, np. pomiędzy
klastrami z tego samego regionu lub tej samej branży przemysłu9.
Rynek pracy i instytucje szkoleniowe
Instytucje rynku pracy wykazują niską zdolność instytucjonalną do analizowania, przewidywania i radzenia sobie z zapotrzebowaniem ze strony sektora „zielonej gospodarki” na pewne umiejętności i brakuje tak naprawdę rzeczywistego zrozumienia, w jaki sposób trwające procesy transformacji w obszarze „zielonej gospodarki” wpływają na obecną sytuację na rynku
pracy. „Zielony wymiar” działalności tych instytucji jest bardzo ograniczony, zaś zadania podejmowane w urzędach pracy
w odniesieniu do osób bezrobotnych (strona popytowa) oraz pracodawców (strona podażowa) nie uwzględniają możliwości i potrzeb sektora „zielonej gospodarki”. Generalnie rzecz biorąc możliwości działania publicznych służb zatrudnienia
wydają się jednak dość ograniczone, biorąc pod uwagę fakt, że jedynie około jedna trzecia ofert pracy jest upubliczniana
za pośrednictwem publicznych służb zatrudnienia. Dodatkowo działalność PSZ skupia się na nisko wykwalifikowanych pracownikach/bezrobotnych, zaś miejsca pracy na wyższych stanowiskach, dla bardziej wykwalifikowanych pracowników, są
dystrybuowane za pomocą prywatnych agencji pośrednictwa pracy lub portali internetowych. Również związki zawodowe
wydają się w niewystarczającym stopniu zaangażowane w nabywanie/dostosowywanie umiejętności pracowników, ani też
w rozwijanie czy zapewnienie dla nich odpowiednich szkoleń.
Ważnym punktem odniesienia w kontekście rozwoju rynku pracy w Polsce jest Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL)
na lata 2007–2013, współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Założenia do programu zostały
jednak opracowane w 2006 r. i nie zawierają żadnych jasno sformułowanych odniesień do strategii „zielonej gospodarki”.
Przed przeglądem śródokresowego PO KL, mającym miejsce w roku 2011 r., m.in. pod kątem założeń strategii „Europa
2020” związanych z „zieloną gospodarką”, istniała znaczna rozbieżność pomiędzy programami szkoleń oferowanych
zarówno przez instytucje prywatne, jak i publiczne, a zapotrzebowaniem rynku, zwłaszcza w odniesieniu do potrzeb
związanych z „zieloną gospodarką”. Większość instytucji szkoleniowych nie posiada na chwilę obecną wiedzy na temat
„zielonej gospodarki”, a także istniejących braków w tym zakresie, które należy uzupełnić. Z drugiej zaś strony, pewne
sytuacje związane z nieefektywnym wdrażaniem i zarządzaniem środkami z EFS mogły wyrządzić więcej złego niż dobrego
w odniesieniu do rozwoju rynku wysokiej jakości szkoleń w zakresie umiejętności zawodowych i kształcenia ustawicznego.
W szczególności chodzi o dynamiczny i chaotyczny wzrost liczby instytucji szkoleniowych, a także oferowanych szkoleń,
które nie zawsze były dostosowane do rzeczywistych potrzeb pracowników. Taka sytuacja mogła wynikać z dostępu do
znacznych funduszy w dość krótkim okresie, bez odpowiednich działań monitorujących czy oceny.
Istnieją również ogromne trudności z określeniem i przewidywaniem zawodów przyszłości oraz wymagań w odniesieniu
do niezbędnych do ich wykonywania umiejętności. Choć polskie przedsiębiorstwa wiedzą najlepiej, jakiego rodzaju kompetencje są im obecnie potrzebne, to nie są one w stanie przewidzieć kompetencji pożądanych w najbliższej przyszłości,
zwłaszcza w obliczu tak szybko zmieniających się okoliczności i technologii – w tym również technologii związanych z „zieloną gospodarką”. W tej sytuacji niepewności, zasadą zastosowaną w odniesieniu do szkoleń oferowanych w Polsce staje
się reagowanie na bieżące zapotrzebowanie: jeśli nie ma obecnie zapotrzebowania na szkolenia w zakresie wprowadzania
„zielonych rozwiązań” – organizatorzy nie oferują takich szkoleń aż do momentu pojawienia się zapotrzebowania na nie
ze strony przedsiębiorstw prywatnych lub administracji publicznej. Jednak tego typu podejście nie sprawdza się w przypadku zapotrzebowania na bardziej długotrwałe, kosztowne czy specjalistyczne szkolenia. Te są raczej domeną instytucji
edukacyjnych, takich jak uniwersytety i politechniki, które w Polsce utrzymują wysoki ogólny poziom nauczania, pomimo
braku umiejętności przewidywania nadchodzących zmian, czy zapotrzebowania na kompetencje, których przedsiębiorstwa będą poszukiwać w wyniku tych zmian. W tym przypadku nawiązanie partnerskiej współpracy pomiędzy uczelniami
i przedstawicielami biznesu wydaje się właściwym kluczem do zrozumienia i przewidywania niezbędnych kompetencji.
Jednocześnie, zarówno politechniki, jak i uniwersytety zajmujące się innowacjami, powinny otrzymywać odpowiednie
finansowanie w celu stworzenia solidnych mechanizmów współpracy z krajowymi i międzynarodowymi przedsiębiorstwami
z branży high-tech.
Niestety przykłady programów współpracy czy wymiany doświadczeń pomiędzy pracodawcami a studentami, tj. pomiędzy
przedsiębiorstwami a instytucjami edukacyjnymi, są raczej dość rzadkie na rynku pracy. Przedsiębiorstwa rzadko są zaangażowane w opracowywanie programów nauczania i nie są zainteresowane dzieleniem się wiedzą ze studentami, zwłaszcza
9
M. Bialic-Davendra, D. Pavelkova, 2011, Fenomen klastrów z polskiej perspektywy, Międzynarodowy Dziennik na Temat Edukacji i Technik Informatycznych
(ang. International Journal of Education and Information Technologies), nr 3, t. 5, 2011.
34
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
w przypadku nowych umiejętności technicznych z zakresu „zielonej gospodarki”, ponieważ nie widzą w tym dla siebie bezpośrednich korzyści. Zgodnie z oceną pracodawców, a także wynikami innych badań10, poziom wiedzy i kompetencji związanych z „zieloną gospodarką” jest w wielu przypadkach stosunkowo łatwy do zdobycia, poprzez najszybszy i – na obecną
chwilę – najbardziej dogodny dla pracodawców system szkoleń w miejscu pracy. W rzeczywistości, zgodnie z opiniami zebranymi podczas wizyt studyjnych, trudniej jest osiągnąć zmiany w zakresie postaw niż w zakresie umiejętności technicznych.
W wielu przypadkach jednak potrzebni są także wysoko wykwalifikowani pracownicy. Tacy jak na przykład inżynier, który
będzie w stanie zastosować wiedzę do budowy nowych modeli i systemów, ale także innych, bardziej branżowych umiejętności, takich jak odzyskiwanie ciepła i oczyszczanie ścieków, które są obecnie wymagane w województwie podlaskim. Te
wysoko specjalistyczne umiejętności nie są obecnie w dostatecznej mierze zapewnione przez polskie uczelnie wyższe, które
w zbyt dużym stopniu koncentrują się na wiedzy teoretycznej, zaniedbując przekazywanie wiedzy praktycznej.
Ponadto, szkolenia dla wysoko wykwalifikowanych inżynierów technologicznych są bardziej kosztowne, zaś środki finansowe przeznaczane na szkolenia są dzielone biorąc pod uwagę liczbę osób, które zostaną objęte szkoleniem, nie zaś kryterium kosztu szkolenia. Wreszcie pojawia się kwestia niektórych technologii związanych z przejściem na bardziej „zieloną
gospodarkę”, które rozwijają się w bardzo dynamicznym tempie i szybko stają się przestarzałe (np. produkty efektywne pod
względem energetycznym, kolektory słoneczne, akumulatory, materiały izolacyjne itp.), co sprawia, że przedsiębiorstwa
muszą być bardzo elastyczne, gotowe do wykorzystania każdej szansy na zastosowanie nowych technologii, procesów
oraz metod w bardzo szybkim tempie. W związku z powyższym, przedsiębiorstwa muszą dostosować umiejętności swoich
pracowników do wymagań nowych produktów, procesów, usług i metod – co nie zawsze jest łatwe do osiągnięcia. Dlatego też duże przedsiębiorstwa zazwyczaj organizują szkolenia wewnętrzne dla swoich pracowników, bardzo często we
współpracy z zewnętrznymi wykonawcami tych szkoleń. Jednakże małe firmy nie mają takich możliwości organizacyjnych,
co sprawia, że stają się przez to bardziej niechętne wobec zmian rynku pracy w kierunku bardziej „zielonej gospodarki”.
W celu wypełnienia tej luki, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki organizowane są m.in. staże zawodowe
dla studentów w przedsiębiorstwach. Ten rodzaj subsydiowania staży jest postrzegany jako właściwy sposób zmniejszania
dystansu pomiędzy przedstawicielami sektora biznesu i nauki.
Rola podmiotów prywatnych i publicznych
Ogólny stopień świadomości na temat zielonej gospodarki – zarówno w sektorze publicznym, jak i wśród obywateli,
pomimo że systematycznie ulega podwyższeniu, wciąż pozostaje na dość niskim poziomie – co sprawia, że ekologia nadal
bardziej postrzegana jest jako koszt ekonomiczny niż jako szansa do wykorzystania. Mimo kilku prywatnych kampanii społecznych, przeprowadzonych przez grupy ekologów (lub też właśnie z tego powodu), kwestie ekologiczne w dużym stopniu
pozostają wciąż mało wiarygodne. Jednocześnie, niektóre organizacje pozarządowe odgrywają znaczącą rolę w łączeniu
działalności ekonomicznej i ekologicznej, ukazując tym samym możliwości płynące z synergii między tymi dwoma rodzajami
działalności, zwłaszcza w odniesieniu do tworzenia lub dostosowywania miejsc pracy do wymogów „zielonej gospodarki”.
Dobrym przykładem może tu być 85-letnie Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa – TNOiK (www.tnoik.org),
organizacja, która w ramach projektu finansowanego z funduszy unijnych przygotowała mapę kompetencji występujących
na rynku pracy, wskazując na potrzebę wprowadzenia poziomych „zielonych kompetencji” i szkoleń zarówno dla nisko
wykwalifikowanych pracowników, jak i menedżerów firm prywatnych (w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu)
czy też urzędników służby cywilnej. Organizacja ta działa również jako mediator pomiędzy organizacjami pozarządowymi
działającymi w obszarze ekologii a sektorem publicznym oraz pomiędzy środowiskiem naukowym a obywatelami, poprzez
prowadzenie kampanii zwiększających świadomość społeczną. Innym przykładem może być projekt Centrum Zielonych
Technologii, realizowany w województwie podlaskim (www.zielonetechnologie.pl), w ramach którego oferowane są bezpłatne szkolenia w sześciu obszarach tematycznych (przydomowe oczyszczalnie ścieków, gospodarka odpadami i odpadami
opakowaniowymi, budownictwo tradycyjne, ekoturystyka, produkty regionalne oraz odnawialne źródła energii). W ramach
tego projektu oferowana jest również pomoc w dostosowaniu przedsiębiorstw do możliwości oferowanych przez „zieloną
gospodarkę” oraz w tworzeniu nowych miejsc pracy.
Województwo pomorskie
Regionalny Plan Działań na Rzecz Zatrudnienia na lata 2009–2011, opracowany przez samorząd wojewódzki przy zaangażowaniu instytucji publicznych, partnerów społecznych oraz innych podmiotów, określa priorytetowe kierunki działania
i zakłada między innymi11: opracowanie analiz rynku pracy i przeprowadzenie badań na temat popytu na pracowników,
w tym monitorowanie zawodów pożądanych i będących w nadmiarze; podejmowanie działań jako instytucja wdrażająca
10
11
Europejskie Centrum Rozwoju Kształcenia Zawodowego (CEDEFOP), 2010, Zielone umiejętności.
Zgodnie z informacjami na stronie internetowej: http://www.wup.gdansk.pl/g2/2009_10/32b8b5db83695d9b36cf3631f92cb05f.pdf.
35
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki na lata 2007–2013, współfinansowanego ze środków Europejskiego
Funduszu Społecznego; doradztwo zawodowe i pośrednictwo pracy; prowadzenie rejestru agencji pośrednictwa pracy
i instytucji szkoleniowych; promocję przedsiębiorstw i samozatrudnienia.
W analizach realizowanych dotychczas przez WUP w Gdańsku, przyjmowana jest zazwyczaj perspektywa popytowa,
tj. punkt widzenia osób bezrobotnych, a także opis aktywnych polityk rynku pracy, wdrożonych w celu udzielania pomocy
w znalezieniu odpowiedniego zatrudnienia. Analizy te są uzupełniane opiniami pracodawców na temat ich własnych
potrzeb w zakresie zatrudnienia i kwalifikacji pracowników, lecz nie są one przeprowadzane w sposób systematyczny i nie
odnoszą się wprost do kwestii „zielonej gospodarki”, co powoduje, że zarówno ich spójność, jak i rola wspierająca wobec
„zielonej gospodarki” – pozostają ograniczone.
Brakuje także świadomości oraz zrozumienia korzyści płynących z „zielonej gospodarki”, nie tylko w odniesieniu do jakości
życia, ale również w odniesieniu do ewentualnych korzyści dla rynku pracy i gospodarki. Program „zielonych działań” w tym
regionie jest raczej ograniczony, podobnie jak powiązania instytucjonalne, pozwalające na rozwój i wsparcie takich działań.
Urzędy pracy nie są świadome efektu zatrudnieniowego, jaki może wystąpić w związku z transformacją w kierunku „zielonej
gospodarki”, ani nie mają pełnego rozeznania potrzeb rynku pracy. Podobnie „zielone instytucje” nie posiadają informacji
na temat potrzeb związanych z rynkiem pracy czy umiejętnościami niezbędnymi w związku z ich działalnością. Współpraca
z innymi instytucjami publicznymi, w sposób pośredni lub bezpośredni zaangażowanymi w rozwój „zielonej gospodarki”,
jest bardzo ograniczona lub w ogóle nie funkcjonuje.
Istnieje zatem ryzyko, że jeśli nie będzie konkretnej, rzetelnej wiedzy na temat „zielonych działań” (np. wprowadzenia
przepisów prawnych, planów, inwestycji itp.), to szkolenia w zakresie odpowiednich kompetencji, na które będzie zapotrzebowanie w najbliższej przyszłości, nie zostaną przeprowadzone w odpowiednim czasie. W takim przypadku ewentualny
rozwój pewnych sektorów gospodarki może zostać zahamowany przez brak wykwalifikowanych pracowników. Może również wystąpić sytuacja odwrotna, w której wykwalifikowani pracownicy bezskutecznie poszukujący pracy będą emigrować
lub zmieniać kwalifikacje, jeśli nie nastąpi oczekiwany przez nich rozwój polityk publicznych.
Wydaje się jednak, że rozwiązanie tego problemu może nadejść ze strony sektora prywatnego, który jest najbardziej
świadomy kwestii ekologicznych i najlepiej poinformowany w tym zakresie. W konsekwencji, pracodawcy oraz organizacje
pozarządowe zaczynają się organizować, czego przykładem są: Związek Zawodowy Producentów Energii Odnawialnej,
Polskie Stowarzyszenie Biogazu, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa. Jest to interesujące podejście, które
może wymusić współpracę pomiędzy podmiotami z trzeciego sektora (inicjatywy społeczne, ekolodzy, organizacje pozarządowe) a partnerami społecznymi, w celu podwyższenia świadomości ekologicznej, inicjowania działalności gospodarczej
i przygotowania rynku pracy do „zielonej gospodarki”. W regionie tym zresztą istnieje wiele silnych i ciekawych klastrów,
które są w mniejszym lub większym stopniu powiązane z sektorem „zielonej gospodarki”. Można zatem rozważyć podjęcie
działań zmierzających do poprawy ich funkcjonowania lub udzielania wsparcia konkretnemu „zielonemu klastrowi”, np.
z sektora produkcji (morskiej) energii wiatrowej.
W województwie pomorskim zidentyfikowano „zielone sektory gospodarki”, posiadające potencjał tworzenia nowych miejsc pracy w niedalekiej przyszłości. Najlepszymi przykładami są:
• źródła energii odnawialnej, takie jak wiatraki, kolektory słoneczne do ogrzewania wody, biogaz, itp. Te odnawialne
źródła energii już obecnie wykazują w województwie pomorskim znaczny potencjał rozwoju: obszar Morza Bałtyckiego
stanowi korzystną lokalizację dla morskich farm wiatrowych, a kolektory słoneczne są odpowiednie do instalowania
w domach jednorodzinnych, choć jedynie niewielka część domów posiada tego typu instalacje. Pracownicy, którzy stracili pracę w upadających sektorach gospodarki (przemysł stoczniowy, sektor budownictwa), mogą zostać zatrudnieni
w ramach nowo rozwijających się sektorów gospodarki, choć będzie to wymagało ich przeszkolenia oraz dostosowania
ich kwalifikacji do potrzeb tych nowych sektorów,
• sektor budownictwa: w wyniku wprowadzenia przepisów narzucających nowe, bardziej ekologiczne wymagania,
a także konieczność używania konkretnych materiałów i narzędzi budowlanych, muszą zostać przeprowadzone prace
dostosowawcze w istniejących już budynkach, zarówno prywatnych, jak i tych użyteczności publicznej. Stanowić to
może źródło zatrudnienia zarówno dla pracowników wykonujących te prace budowlane, jak i trenerów, którzy muszą
ich do tego przeszkolić, a także dla firm doradczych i ekspertów, doradzających przedsiębiorcom w zakresie aktualnych
przepisów prawa budowlanego. Nadzorowanie wprowadzania w życie nowych przepisów (tzw. audytu energetycznego) również przyczynia się do powstawania nowych miejsc pracy,
• rolnictwo, przetwarzanie żywności z poszanowaniem standardów ekologicznych, ochrona lasów: wykorzystując czyste ekologicznie obszary przyrodnicze, powinno się również wykorzystać możliwość podwyższenia wartości
tradycyjnych produktów, poprzez wprowadzenie zmian w procesie ich produkcji, co zapewniłoby spełnienie standardów ekologicznych i tym samym pozwoliłoby na dotarcie do bardziej rozległych rynków zbytu. Ochrona obszarów
cennych pod względem przyrodniczym oraz lasów również przyczynia się do powstawania miejsc pracy w sektorze,
36
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
•
•
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
którego działania są prowadzone z korzyścią dla obszarów wiejskich, ponieważ mogą przyciągnąć potencjalnych
turystów,
turystyka przyrodnicza i kulturowa: wraz z rozwojem miejsc noclegowych, punktów gastronomii, sportu oraz
atrakcji kulturalnych i rekreacyjnych, możliwe jest opracowanie skutecznej strategii, która zachęci turystów do przyjazdu, pozwoli stworzyć miejsca pracy i rozwinie działalność gospodarczą, jednocześnie chroniąc środowisko i zasoby
naturalne oraz kulturę regionu. Kluczowymi elementami tej strategii powinno być: tworzenie i promowanie nowych
firm, wspieranie regionalnych kampanii reklamowych skierowanych do turystów z innych regionów/krajów oraz szkolenia zapewniające odpowiednie standardy jakości oferowanych usług,
działania zmieniające zachowania i postawy: szkolenia, kampanie informacyjno-promocyjne, audyty ekologiczne.
Są to działania wspólne dla wszystkich sektorów. Transformacja w kierunku „zielonej gospodarki” wiąże się ze zmianami, które mogą zostać wprowadzone w łatwiejszy, bardziej skuteczny i szybszy sposób, właśnie dzięki skutecznym
kampaniom podwyższającym świadomość społeczną, szkoleniom, audytom ekologicznym oraz doradztwu i działaniom konsultingowym.
Województwo podlaskie
Województwo podlaskie jest regionem znanym z rolnictwa opartego na tradycyjnych uprawach. Rolnictwo w tym regionie
jest ważniejsze niż na innych obszarach i ma dwukrotnie wyższy udział w wartości dodanej brutto w porównaniu do skali
całego kraju (odpowiednio 10% i 4% w 2008 r., według danych Eurostatu). W wyniku fal emigracji region ten doświadczył
znacznego odpływu ludności do pozostałych części kraju oraz do innych państw członkowskich UE, czego skutkiem jest
starsza i mniej aktywna populacja zamieszkująca region Podlasia. Przedsiębiorczość w tym regionie kraju jest słabo rozwinięta, zaś ludność aktywna zawodowo migruje do lepiej rozwiniętych regionów, w poszukiwaniu lepszych warunków
pracy.
Biorąc pod uwagę istotną rolę sektora rolniczego w województwie podlaskim, warto zauważyć, że regulacje i fundusze
unijne, funkcjonujące w ramach wspólnej polityki rolnej UE, odgrywają w tym regionie szczególnie istotną rolę, również
w odniesieniu do sektora „zielonej gospodarki”. Ważnymi punktami dla rozwoju województwa podlaskiego są między
innymi: modernizacja metod uprawy roli i maszyn rolniczych, sprostanie wymogom wprowadzonym przez standardy
ekologiczne UE, a także możliwość uzupełnienia tradycyjnych metod uprawy roli nowymi branżami działalności, takimi
jak: ekoturystyka i turystyka zrównoważona, produkcja żywności organicznej, przetwarzanie żywności czy produkcja biomasy. Ważnym podmiotem, świadczącym przez wiele lat porady dla rolników, jest System Doradztwa Rolniczego (ang.
Farm Advisory System – FAS), który obecnie zajmuje się: wspieraniem w dostępie do wspólnotowych i krajowych funduszy,
doradztwem w procesie podwyższania kwalifikacji i wiedzy w zakresie nowoczesnych metod uprawy roli, proekologicznymi
metodami zarządzania gospodarstwem rolnym (w tym rolnictwem ekologicznym i zintegrowanym), zarządzaniem gospodarstwem na zasadach przedsiębiorstwa, wdrażaniem „zasady wzajemnej zgodności” (czyli wymogów, które powinni spełniać beneficjenci dopłat bezpośrednich), standardami produkcji, zdrowiem publicznym, dobrostanem zwierząt, jakością
żywności oraz stosowaniem dobrych praktyk w rolnictwie i leśnictwie, zgodnych z wymogami ochrony środowiska oraz
aktywnej ochrony zasobów przyrody12. Szczegółowa ocena funkcjonowania Systemu Doradztwa Rolniczego, jego efektów
oraz mocnych i słabych stron, mogłaby wskazać kierunek dla ewentualnych działań naprawczych, w tym także dla innych
podmiotów (np. wojewódzkie/powiatowe urzędy pracy), poprzez nawiązywanie współpracy lub koordynowanie działań,
w celu osiągania wspólnie lepszych efektów.
W województwie podlaskim nie funkcjonuje żadna specjalna definicja „zielonych miejsc pracy” czy „zielonej gospodarki”,
mimo że dziedzictwo zasobów naturalnych oraz istnienie wielu parków przyrodniczych, takich jak np. Narwiański Park Narodowy, a także silna rolnicza tradycja mogłyby uświadomić mieszkańcom i przedstawicielom instytucji publicznych potrzebę
zrównoważonego rozwoju. Regionalne obserwatorium rynku pracy (w ramach WUP) przeprowadziło już pewne badania
w tym zakresie i mogłoby ewentualnie dokonać analizy wpływu „zielonej gospodarki” na rynek pracy. Zaplanowano w tym
celu dwa badania dotyczące „zielonej gospodarki”, co wskazuje na stosunkowo duże i wciąż rosnące zainteresowanie tym
tematem. Jednak w obserwatorium brakuje wiedzy i potencjału do prowadzenia rzetelnych analiz rynku pracy, zwłaszcza
z odpowiednim analizowaniem jego strony popytowej i podażowej. W ogólnym ujęciu województwo podlaskie ma dość
ograniczoną zdolność do reagowania na zmiany, które pojawią się w związku z rozwojem „zielonej gospodarki”.
W województwie podlaskim dokonano już w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko pewnych
inwestycji: w zakłady przetwarzania odpadów oraz inne projekty związane z gospodarką wodną, co jest odzwierciedleniem i jednocześnie przyczyną rosnącej świadomości społecznej, a także źródłem zapotrzebowania na nowe umiejętności
w zakresie „zielonych działań” i działań wprowadzających „zielone rozwiązania”. Realizowane projekty infrastrukturalne,
12
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2007, Krajowy Plan Strategiczny Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013.
37
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
często współfinansowane ze środków funduszy strukturalnych, stanowią rozwijający się „zielony rynek”. Zamówienia
publiczne mogą również stać się ważnym źródłem tworzenia nowych miejsc pracy i inspiracją do podejmowania „zielonych działań”.
Współpraca pomiędzy instytucjami rynku pracy a jednostkami edukacyjnymi, takimi jak uczelnie wyższe, jest w tym regionie
raczej znikoma. Podobnie jak w przypadku województwa pomorskiego, istnieje duży rozdźwięk pomiędzy poszukiwanymi
przez pracodawców kompetencjami a umiejętnościami pracowników i absolwentów szkół, co pokazuje zakres koniecznych usprawnień w wojewódzkim systemie edukacji i kształcenia zawodowego. W średnich i dużych przedsiębiorstwach
działy B+R rozwinęły się wewnątrz firm bez udziału lub przy znikomej współpracy ze szkołami wyższymi (jest to zbyt
długa i nieprzynosząca oczywistych i bezpośrednich korzyści procedura), przy (lub bez) zewnętrznej pomocy technicznej
czy też finansowej, oraz przy częściowym lub całkowitym udziale technologii pochodzących z importu. Jak wskazują też
inne badania13, średnie i duże przedsiębiorstwa co do zasady same organizują i przeprowadzają szkolenia (zwiększające
lub zmieniające kwalifikacje) swoich pracowników. Z uwagi na coraz bardziej pogarszającą się jakość edukacji formalnej,
zapotrzebowanie na wykwalifikowanych pracowników zmusza firmy do przeprowadzania własnych szkoleń dla swoich
pracowników przez kolejne 3–4 lata od momentu ich zatrudnienia.
Na tym tle pojawiło się kilka interesujących inicjatyw prywatnych, wspierających samozatrudnienie oraz tworzenie lub
dostosowywanie przedsiębiorstw do potrzeb i możliwości wynikających z regionalnej „zielonej gospodarki”. Dobrym przykładem może być tutaj Centrum Zielonych Technologii (zob. ramka 3), dla którego głównymi czynnikami sukcesu okazały
się elastyczność oraz zdolność dostosowania się do indywidualnych potrzeb beneficjentów. Przydatna okazała się również
międzynarodowa współpraca w ramach doświadczeń zdobytych przez inne kraje, np. Niemcy.
Ramka 3. Centrum Zielonych Technologii (CZT)
CZT jest projektem organizacji non profit, sfinansowanym ze środków EFS, który zakłada: rozwój biznesu, tworzenie
(lepszych) miejsc pracy oraz zwalczanie bezrobocia z wykorzystaniem zrównoważonego rozwoju i bogatych zasobów środowiska naturalnego w województwie podlaskim. W ramach międzynarodowego partnerstwa publicznoprywatnego projekt ten oferuje szereg bezpłatnych szkoleń, warsztatów, a także wizyt studyjnych w innych państwach w zakresie inicjatyw związanych z ochroną środowiska, takich jak: oczyszczanie ścieków oraz przetwarzanie
odpadów opakowaniowych, budownictwo i prace dekarskie realizowane w sposób tradycyjny, ekoturystyka, produkty regionalne oraz produkcja biomasy. Beneficjentami projektów są pracownicy i pracodawcy prowadzący tego
typu działalność – głównie z sektora MŚP.
Projekt ten ukazuje również bardziej holistyczne podejście, co stanowi kluczowy czynnik jego powodzenia. Projekt
przyczynił się do wypromowania idei sieci lokalnej, zrzeszającej podmioty zarówno publiczne, jak i prywatne; na
obszarach objętych tym projektem przeprowadzane są kampanie społeczne, przy jednoczesnym poszukiwaniu sposobów na podniesienie konkurencyjności lokalnych podmiotów, prowadzona jest wymiana doświadczeń i metod
pracy oraz tworzenie wspólnych produktów. W wyniku tych działań pracownicy oraz przedsiębiorstwa korzystają
ze szkoleń, modeli kształcenia oraz specjalistycznego doradztwa przeznaczonego dla lokalnych MŚP i związanego
z „zielonymi technologiami”, które nakierowują lub wzmacniają działania realizowane przez uczestniczące w projekcie podmioty. Należy również wspomnieć o tym, że dzięki sieci kontaktów oraz zdobytej wiedzy, CZT stało się
ośrodkiem referencyjnym dla instytucji edukacyjnych i doradczych w zakresie „zielonych technologii” i „zielonych
miejsc pracy” w regionie. CZT zaproponowało ponadto wprowadzenie zmian do regionalnych przepisów prawnych
oraz zmian w polityce wspierającej rozwój działań przyjaznych dla środowiska.
W województwie podlaskim występują liczne sektory o wysokim potencjale wzrostu w zakresie „zielonej gospodarki”,
a możliwości ich rozwoju są znaczące. Niektóre sektory opierają się w dużej mierze na tradycyjnych oraz dobrze skonsolidowanych działaniach, które – jeśli staną się bardziej „zielone” – zyskają wartość dodaną; inne jednak związane są
z zupełnie nowymi działaniami i z łatwością mogą zostać rozwinięte na tym „uprzywilejowanym” przyrodniczo obszarze.
Wspomniane zmiany nie wymagają znaczących nakładów inwestycyjnych w budowanie kompetencji technicznych, ale
raczej szkoleń w zakresie „zielonej przedsiębiorczości” dla przedsiębiorstw rozpoczynających swoją działalność oraz dla
przedsiębiorstw tradycyjnych, o stabilnej i ugruntowanej pozycji:
13
M. Kubisz, 2010, Raport Programu na rzecz Lokalnego Rozwoju Gospodarczego i Tworzenia Miejsc Pracy, OECD (LEED), Rozwój umiejętności szkoleniowych
w MŚP.
38
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
•
•
•
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
produkcja biomasy i biopaliw w gospodarstwach: produkcja biomasy i biopaliw, stanowiąc działalność uzupełniającą dla rolników i pozwalając na wykorzystanie działalności rolniczej, jest kwestią zorganizowania łańcucha dostaw
i odpowiednich kanałów dystrybucji tak, aby podjęcie tej działalności przez rolników było dla nich opłacalne,
turystyka wiejska i przyrodnicza: już teraz pozytywne doświadczenia, w tym także z innych państw i regionów,
pokazują, że istnieją szerokie możliwości działań i zatrudnienia w sektorze turystyki wiejskiej i przyrodniczej. Może
to stanowić jedno ze źródeł uzupełniających obecne przychody rolników lub też rozwinąć się jako zupełnie niezależna i nowa forma działalności. Konieczne jest jednak wsparcie w postaci regionalnej kampanii reklamowej, w celu
przyciągnięcia turystów z innych regionów i krajów, a także szkolenia zapewniające odpowiednie standardy jakości
świadczonych w tym zakresie usług,
produkcja wysokiej jakości żywności ekologicznej: dostosowanie tradycyjnego sposobu wytwarzania żywności
w gospodarstwach do wymogów sanitarnych i higienicznych narzuconych przez dyrektywy UE oraz dostęp do większych rynków zbytu, stanowią szansę dostarczania produktów o wyższej wartości dodanej. Region ten specjalizuje się
w produkcji wysokiej jakości produktów mlecznych i mięsa pochodzącego z miejscowego bydła czerwonego, co może
stanowić źródło wyższego popytu i rozwoju.
Niektóre, dodatkowe, uzupełniające działania mogą rozwijać się w ramach łańcucha wartości, np. przetwarzanie wysokiej
jakości żywności ekologicznej czy uzupełnianie działań związanych z rolnictwem, ekoturystyką lub agroturystyką. Zmiany te
nie wymagają dużych nakładów inwestycyjnych na tworzenie kompetencji technicznych, ale raczej szkoleń w zakresie „zielonej przedsiębiorczości” dla firm rozpoczynających działalność lub dla tradycyjnych biznesów o ugruntowanej pozycji.
Analiza SWOT
Mocne strony
Wydajność energii odnawialnej
Produkcja energii w Polsce opiera się wciąż w głównej mierze na węglu, dlatego też wytwarzanie i zużycie energii odnawialnych jest bardzo niewielkie. Jednak duże zdolności adaptacyjne wśród pracowników, którzy stracili pracę w wyniku redukcji
zatrudnienia w tradycyjnych branżach przemysłu (stocznie, rolnictwo), mogą zostać wykorzystane do rozwinięcia nowych
form działalności gospodarczej, np. w zakresie produkcji (morskiej) energii wiatrowej, biogazu, biomasy (umiejętności
rolników) lub produkcji energii słonecznej. Warunki niezbędne do takich zmian występują w wielu regionach kraju.
Miejsca o unikatowych i zróżnicowanych walorach krajobrazowych posiadające bogate
dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze
Piękne miasta i miejsca o znaczeniu historycznym stanowią dziś w wielu miejscach atrakcję turystyczną. Na innych obszarach turystów przyciągają walory przyrodnicze i środowisko o bardziej rolniczym charakterze – tereny te stały się atrakcyjne
dla osób z innych części Polski oraz z krajów ościennych, np. Niemiec. Stanowi to szansę na zróżnicowanie i uzupełnienie
lokalnej gospodarki o wysokiej jakości ekologiczne produkty spożywcze.
Słabe strony
Brak spójnej i rzetelnej strategii rozwoju „zielonej gospodarki”
W Polsce brak jest spójnej i przekrojowej strategii, która łączyłaby różne obszary polityki związane z „zieloną gospodarką”.
Obecnie w Polsce jest zbyt wiele strategii, co uniemożliwia ustalenie celów i priorytetów. Z drugiej strony strategie te są
upraszczane, co daje możliwość integracji „zielonej gospodarki” w sposób przekrojowy.
Wyzwaniem jest połączenie ze sobą takich sektorów jak: energia, przemysł, innowacyjność, rolnictwo i środowisko, gospodarka, rynek pracy, szkolenia, edukacja i polityka wsparcia biznesu w kontekście dążenia do osiągnięcia „zielonych” celów.
Środowisko i gospodarka muszą być postrzegane jako wyjątkowa szansa do wykorzystania. Aby sprostać temu wyzwaniu,
potrzebny jest silny ośrodek decyzyjny oraz zwiększanie świadomości na temat „zielonej gospodarki” – również w ramach
39
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
struktur regionalnych, gdzie władze lokalne i regionalne powinny być ważnymi podmiotami zaangażowanymi w opracowywanie i realizację strategii. Należy opracować szeroko zakrojoną strategię obejmującą długoterminowe cele oraz jasny
przekaz, której wdrożenie należy powierzyć instytucjom regionalnym i lokalnym.
Brak definicji i zdolności instytucjonalnej
Po części w związku z poprzednio wspomnianymi słabościami, brak jest jasnej koncepcji, czym jest „zielona gospodarka”,
jakie miejsca pracy tworzy oraz co należy zrobić, aby w pełni wykorzystać jej potencjał. Wyżej wspomniane trudności są
również odzwierciedleniem niskiej zdolności instytucji do rozwoju i promowania „zielonej gospodarki” oraz do wdrożenia
założonych celów strategii.
Istnienie barier administracyjnych
Uzyskanie koncesji zezwalających na wykonywanie pracy w niektórych obszarach „zielonej gospodarki” (budownictwo,
działalność związana z energią) zajmuje zbyt dużo czasu, co hamuje tworzenie firm i podejmowanie działalności związanej
z „zieloną gospodarką”. Procedury otrzymywania patentów są kosztowne i czasochłonne, co ogranicza możliwość podejmowania nowych działań i rozwijania nowych technologii. Ogólnie dostęp do dotacji jest skomplikowany i obwarowany
różnymi wymogami, które wydają się niepotrzebne. Tego typu procedury powinny zostać zrewidowane i uproszczone, aby
przyśpieszyć tempo wzrostu tych (i pozostałych) działań.
Szanse
Integracja z UE oraz fundusze strukturalne
Wejście Polski do UE w 2004 r. spowodowało ogromne zmiany (które będą kontynuowane), zwłaszcza w zakresie „zielonej
gospodarki”, ponieważ normy ekologiczne w UE są wyższe i bardziej rygorystyczne niż w Polsce. Ponieważ zmiany te są już
mniej więcej znane, mając świadomość konieczności przyjęcia w wielu obszarach nowych przepisów prawnych, można już
opracować spójną i stabilną strategię dla „zielonej gospodarki”. Fundusze strukturalne UE (zwłaszcza EFS) są narzędziem,
które należy wykorzystać w odpowiedni sposób, w celu wsparcia instytucji rynku pracy oraz kształtowania pracowników
posiadających zdolności adaptacyjne do zmian, które będą jeszcze zachodzić. Można to osiągnąć nie tylko poprzez szkolenia zawodowe pracowników czy osób bezrobotnych, ale również finansując działalność polegającą na wymianie wiedzy
między regionami lub krajami, analizy, badania, określone projekty pilotażowe oraz narzędzia umożliwiające wykorzystanie
informacji i funduszy w najlepszy możliwy sposób.
Stworzenie przekrojowej „zielonej strategii”, przy szerokim udziale obywateli i przedstawicieli
biznesu
Na bazie współpracy/koordynacji/komunikacji, mając na uwadze cele strategii „Europa 2020”, należy stworzyć wspólną
krótko-, średnio- i długoterminową strategię, aby sprostać wyzwaniom „zielonej gospodarki” i w pełni wykorzystać jej
potencjał w obszarze gospodarki, ochrony środowiska i zatrudnienia. Należy też wykorzystać pojawiającą się okazję, by
zaktualizować programy operacyjne: PO Kapitał Ludzki i PO Infrastruktura i Środowisko oraz włączyć w ich treść koncepcję
„zielonej gospodarki”. Należy również rozpocząć debatę z wszystkimi zainteresowanymi stronami o upowszechnianiu
efektów i wspieraniu „zielonej gospodarki”.
Rozwijanie popytu na „zielone produkty i usługi” ze strony podmiotów prywatnych
Konieczne jest aktywne promowanie popytu wśród podmiotów prywatnych (rodzin i firm) na określone produkty ekologiczne (np. kolektory słoneczne, towary efektywne pod względem energetycznym, żywność ekologiczna) lub usługi (turystyka wiejska/przyrodnicza, „zielone audyty”), poprzez częściowe dotowanie prywatnego popytu – przynajmniej dopóki są
one postrzegane jako zbyt drogie, przy obecnym poziomie świadomości – uzupełnione kampaniami społecznymi, uświadamiającymi społeczeństwu korzyści płynące z korzystania z tego rodzaju produktów i usług.
40
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Wsparcie dla małych przedsiębiorstw, aby dołączyły do „łańcucha dostaw”
Istnieje realna szansa dla małych przedsiębiorstw, aby włączać je do tzw. łańcucha dostaw lub tworzyć łańcuchy dostaw
w tradycyjnych „zielonych sektorach” (np. ekologiczne przetwarzanie żywności, produkcja biomasy) oraz innych proekologicznych działaniach, takich np. jak małe elektrownie energii odnawialnej. Środki pochodzące z EFS mogą wspierać tworzenie tego typu inicjatyw, szkolenia dla małych przedsiębiorstw w zakresie niezbędnych umiejętności, a także współpracę
z lokalnymi podmiotami, które będą w stanie funkcjonować na zasadzie pośrednika i podmiotu inicjującego wspólne
działania.
Rozwój społeczeństwa obywatelskiego, w tym organizacji pozarządowych
Należy podwyższyć poziom świadomości społecznej, ponieważ kwestie ekologii wciąż są postrzegane jako dodatkowe
koszty. Potrzebne jest zaangażowanie w tym zakresie ze strony społeczeństwa obywatelskiego, w tym organizacji pozarządowych działających non profit, aby osiągnąć postęp i doprowadzić do powszechnej akceptacji (i wymagania) nowych
standardów ekologicznych. Organizacje pozarządowe są zazwyczaj bardziej elastyczne i skuteczne w komunikowaniu się
ze społeczeństwem oraz w rozumieniu jego potrzeb. Są również lepiej przygotowane do bardziej interdyscyplinarnej pracy
z wieloma zainteresowanymi stronami, a także mają obecnie dostęp do unijnych środków.
Zagrożenia
Niestabilność i brak przejrzystych reguł w przepisach prawnych
W przyszłości nastąpi wiele zmian w przepisach, a będą one pochodzić z różnych branż gospodarki (budownictwo, energia,
szkolenia, normy ekologiczne w zakresie gospodarki ściekowej i wodnej, turystyka, zamówienia publiczne) i miały znaczący
wpływ na te branże. Doświadczenia innych krajów (np. Hiszpanii) w przyjmowaniu wielu zmian prawnych powinny być
przestrogą przed zagrożeniem związanym z chaotycznym, mylącym lub nieprawidłowym wprowadzaniem jednocześnie
zbyt wielu zmian, które muszą zostać następnie i tak skorygowane, co z kolei znacząco osłabia osiągnięty postęp.
Nieumiejętność pełnego wykorzystania korzyści gospodarczych, płynących z „zazieleniania
gospodarki”
Istnieje ryzyko, że państwo niedostatecznie wykorzysta korzyści gospodarcze płynące z „zielonej gospodarki”, również
w odniesieniu do rynku pracy. Niemcy są państwem ościennym o bardziej rozwiniętych strategiach i technologiach związanych z „zieloną gospodarką”, posiadającym już wysoko wykwalifikowanych pracowników, którzy umieją wykorzystać tego
typu okazje. Jeśli Polsce nie uda się wyszkolić własnych specjalistów, wówczas mogą tu przyjechać pracownicy z innych
krajów. Z drugiej strony, jeśli Polska stworzy własne grono ekspertów, ale zbyt późno zostaną oni przeszkoleni, to pracownicy mogą być zmuszeni do opuszczenia kraju, gdyż nie znajdą zatrudnienia na rodzimym rynku pracy.
Nieumiejętność zaangażowania organizacji społecznych w opracowanie „zielonej strategii”
Wszystkie podmioty społeczne (prywatne i publiczne, komercyjne i typu non profit, ogólnokrajowe, wojewódzkie i lokalne,
o różnych obszarach działania) muszą zaangażować się w opracowanie i wdrażanie „zielonej strategii”, aby dopilnować, by
wszystkie możliwości i szanse związane z „zieloną gospodarką” były w pełni i w odpowiedni sposób wykorzystane. Instytucje rynku pracy muszą być w stanie odpowiedzieć na przewidywalne potrzeby pracowników i pracodawców, wynikające
z polityk i strategii innych sektorów (środowiska, rolnictwa, przemysłu, energii, gospodarki). Należy zauważyć, że wszyscy
partnerzy okażą swoje poparcie dla strategii i uda się z powodzeniem ją zrealizować dopiero wtedy, gdy nastąpi wspólne
zrozumienie wszystkich szans i możliwości wynikających z „zielonej gospodarki”.
41
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
Województwo pomorskie
Mocne strony
Ogólnie pozytywne nastawienie do innowacji i biznesu
Województwo pomorskie dowiodło, że jest dynamicznym regionem, jeśli chodzi o tworzenie przedsiębiorstw oraz szybkie
dostosowywanie się do zachodzących zmian. Restrukturyzacja niektórych tradycyjnych branż przemysłu (stocznie), mimo
że jest procesem trudnym, przyczynia się do powstania nowych możliwości działania w obszarze energii odnawialnych
(energia wody, wiatru, pochodząca z biogazu), zaś procesy adaptacyjne są szybkie i sprawnie prowadzone. Region ten
liczy na potencjał osób niezatrudnionych, dzięki któremu uda się sprostać przyszłemu zapotrzebowaniu na pracowników
we wskazanych branżach.
Bliskość morza oraz dwóch dużych portów morskich
Bliskość morza oraz istnienie dwóch dużych centrów logistycznych, z dwoma dużymi portami i lotniskiem, jest ważnym
atutem tego regionu. Rozwój (morskiej) energii wiatrowej czy też turystyki przyrodniczej lub kulturowej może skorzystać
z obecności tej infrastruktury.
Słabe strony
Niewielki potencjał instytucji rynku pracy
Instytucje rynku pracy w regionie są stosunkowo młode i mimo że rozwijają się dość szybko, mają zbyt małe doświadczenie
w analizowaniu potrzeb rynku pracy w regionie, nie wspominając już o doświadczeniu w specyficznym obszarze, jakim
jest „zielona gospodarka”. Wynika to z braku bardziej całościowej „zielonej strategii”, co uniemożliwia WUP właściwe
zrozumienie potrzeb oraz dostosowanie się do nich. Wynika to również z ograniczonej zdolności do absorpcji funduszy
strukturalnych UE, na co wskazuje zamieszanie panujące na rynku szkoleń zawodowych.
Niewielkie zdolności adaptacyjne i w zakresie szkoleń
Częściowo z powodu ww. słabych stron, region ten charakteryzuje się niskim potencjałem w zakresie szkoleń służących
dostosowaniu pracowników do regionalnych potrzeb w zakresie „zielonej gospodarki”. Instytucje rynku pracy nie są w stanie zapewnić szkoleń zawodowych, na które jest zapotrzebowanie, a instytucje szkoleniowe, takie jak uczelnie, wydają się
działać „w oderwaniu” od rynku, zaś ich współpraca z przedsiębiorstwami jest zbyt ograniczona. Również wsparcie dla
nowych przedsiębiorstw jest w dużym stopniu ograniczone.
Szanse
Przyszłe regulacje dotyczące „zielonej gospodarki”
Potrzeba dostosowania obowiązujących i przyszłych przepisów prawnych, dotyczących gospodarki odpadowej i wodnej,
wprowadzenie nowych reguł dla prawa budowlanego lub innych wspólnotowych norm ekologicznych, mogą przyczynić
się do stworzenia nowych przedsiębiorstw i nowych miejsc pracy. Inne instrumenty, takie jak subsydiowanie rozwoju
popytu oraz zamówień publicznych, również przyczynią się do rozwoju „zielonego rynku”. Województwo pomorskie już
udowodniło, że jest w stanie w szybki sposób dostosować pracowników z tradycyjnych sektorów gospodarki do nowego
rodzaju działalności. Programy rządowe w zakresie restrukturyzacji tradycyjnych branż gospodarki stanowią w tym zakresie
istotne wsparcie.
42
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Dalszy rozwój klastrów
Klastry są dość rozpowszechnione w województwie pomorskim, jednak ich funkcjonowanie można dodatkowo udoskonalić
oraz poprawić osiągane przez nie wyniki. Zdobyte dotychczas doświadczenie może okazać się pomocne, jednak poprawienie funkcjonowania klastrów można osiągnąć również poprzez lepszą współpracę z instytucjami publicznymi.
Zagrożenia
Ryzyko „drenażu mózgów”
Jeśli rynek pracy, uczelnie i inne instytucje edukacyjne nie sprostają zapotrzebowaniu i nie zapewnią na czas odpowiednio
wykwalifikowanych pracowników, którzy są potrzebni w sektorze „zielonej gospodarki”, wówczas istnieje ryzyko, że przeszkoleni pracownicy, nie mogąc znaleźć zatrudnienia w regionie, wyjadą do regionów bardziej rozwiniętych, a nawet do
innych krajów. Aby móc uniknąć tego zagrożenia, musi istnieć w tym zakresie pogłębiona i ścisła współpraca.
Województwo podlaskie
Mocne strony
Dziedzictwo zasobów przyrody
Województwo podlaskie zachowało swoje dziedzictwo przyrodnicze dzięki mniejszemu uprzemysłowieniu, co obecnie
stanowi kapitał dla jego przyszłego rozwoju gospodarczego. Narwiański Park Narodowy stanowi szczególną atrakcję w skali
całego regionu, charakteryzując się wysokim potencjałem turystyki przyrodniczej. Region ma także bogate tradycje rolnicze, a osoby zatrudnione w rolnictwie mogą zróżnicować działalność rolniczą w kierunku turystyki wiejskiej, agroturystyki
i turystyki przyrodniczej, przetwórstwa żywności wysokiej jakości, a także produkcji energii z biomasy.
Istnienie klastra: Centrum Zielonych Technologii (CZT)
Występowanie w regionie CZT klastra o dużym doświadczeniu w pracy z podmiotami z wielu gałęzi przemysłu, stanowi
cenny składnik aktywów, z których region może i powinien skorzystać. Współpraca/koordynacja/komunikacja obejmująca
pracodawców, organizacje pozarządowe, władze regionalne i samorządowe, to najlepszy sposób na osiągnięcie dalszych
postępów i podążanie we właściwym kierunku rozwoju. Rola CZT jako pośrednika między przedsiębiorstwami a zapotrzebowaniem ze strony rynku, okazała się skuteczna, również we wspieraniu adaptacji przedsiębiorstw do wymogów „zielonej
gospodarki”. Wsparcie dla takich struktur w postaci dofinansowania z UE jest narzędziem, które należy w pełni i dobrze
wykorzystać.
Niskie zarobki i ceny
Obecne, względnie niskie pensje w regionie, mogą stanowić przewagę konkurencyjną, przyciągającą nowe inwestycje na
tym terenie, a także stanowić wsparcie dla nowo utworzonej działalności własnej regionu, takiej jak turystyka czy produkcja
energii z biomasy, kompensując jednocześnie peryferyjny charakter województwa podlaskiego i brak dobrej jakości infrastruktury. Niskie ceny mogą także stanowić zachętę dla turystów, jeśli będą oni mieli zapewniony dostęp do produktów
i usług dobrej jakości.
43
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
Słabe strony
Starzejąca się i niemobilna populacja
Ze względu na duże odpływy migracyjne, wśród pozostałej na miejscu populacji przeważają osoby starsze i mniej wykwalifikowane. Brakuje dynamizmu ekonomicznego, kultury przedsiębiorczości i innowacji oraz zasobów siły roboczej w wieku
produkcyjnym. Charakterystyczny dla regionu nacisk na tradycyjną działalność rolniczą może stwarzać poczucie, że brakuje
pracy i możliwości życiowych dla młodych ludzi – taka działalność nie jest dla nich wystarczająco atrakcyjna, a warunki
pracy są przeważnie zbyt trudne, by zainteresować osoby młode.
Niewielkie zdolności adaptacyjne i w zakresie szkoleń
Regionalne instytucje rynku pracy, podobnie jak uczelnie wyższe i prywatne firmy szkoleniowe, wykazują ograniczoną
zdolność do organizowania szkoleń zawodowych i małe zainteresowanie. Może to skutkować migracją studentów do
innych regionów kraju, w celu zdobycia lepszego wykształcenia, oraz niskim rozwojem „zielonej gospodarki” (jeśli zabraknie
wykwalifikowanych pracowników). Niskie uczestnictwo podmiotów społecznych (związków zawodowych i przedstawicieli
pracodawców) w działalności szkoleniowej może także zostać uznane za słabość regionu.
Szanse
Przekształcenie skonsolidowanych sektorów tradycyjnych w „zieloną gospodarkę”
Rolnictwo stanowi tradycyjny, dobrze ugruntowany sektor gospodarki regionu, poddany szybkim i głębokim zmianom
w wyniku oddziaływania Wspólnej Polityki Rolnej UE, w tym mechanizacji pracy lub produkcji na podstawie systemu
kwot i dopłat bezpośrednich. Dzięki dofinansowaniu z UE i uwolnionej sile roboczej, region ma szansę na transformację
– z tradycyjnej działalności rolniczej – do produkcji o większej wartości dodanej, takiej jak produkcja żywności ekologicznej
i biomasy. Szkolenia przekwalifikowujące w tych dziedzinach można względnie łatwo zorganizować.
Partnerstwo publiczno-prywatne na szczeblu lokalnym
Dzięki istnieniu CZT, istnieje szansa oparcia się na zintegrowanym systemie współpracy między lokalnymi podmiotami
prywatnymi (pracodawcami, organizacjami pozarządowymi) a lokalnymi podmiotami publicznymi, z uwzględnieniem
także partnerów społecznych. Zastosowanie takiego podejścia mogłoby przynieść namacalny efekt w postaci odpowiednio
wyszkolonych pracowników, utworzenia nowych firm, zachęcenia nowych inwestorów, turystów itp.
Zagrożenia
Zwiększona peryferyjność wynikająca z postępu urbanizacji (pustynia intelektualna)
Lokalny rynek pracy na obszarach wiejskich może okazać się zbyt mały, jeśli zawiodą strategie mające na celu przyciągnięcie
inwestorów i turystów, a endogeniczny wzrost nie będzie dostatecznie silny. Jeśli w regionie nie pojawi się dostatecznie
dużo możliwości na rynku pracy, a uwarunkowania gospodarcze pozostaną niezmienne, może nastąpić dalszy „drenaż
mózgów”, dotyczący ludzi młodych i aktywnych. Poczucie izolacji od ośrodków miejskich i brak dostatecznych wyzwań intelektualnych i kulturalnych w regionie mogą okazać się dodatkowym powodem skłaniającym młodych ludzi do wyjazdu.
44
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Wnioski i rekomendacje
Na podstawie powyższej analizy można przedstawić następujące rekomendacje zarówno dla całej Polski, jak i dwóch analizowanych regionów:
Stworzenie zintegrowanej „zielonej strategii”
Zaangażowanie „właściwych podmiotów” w rozwój strategii
Na podstawie poziomej i pionowej współpracy/koordynacji/komunikacji pomiędzy różnymi ministerstwami i szczeblami
terytorialnymi, zaangażowanymi w realizację celów „zielonej gospodarki” i w kontekście strategii „Europa 2020”, należy
stworzyć krótko-, średnio- i długoterminową zintegrowaną strategię, by odpowiedzieć na wyzwania „zielonej gospodarki”
i w pełni wykorzystać możliwości gospodarcze, środowiskowe i rynku pracy, wynikające z takiej strategii. Należy zaangażować powiązane horyzontalnie właściwe tematycznie organy: odpowiedzialne za rolnictwo, gospodarkę, infrastrukturę,
środowisko, przemysł i energię itp. Jednocześnie krajowi, regionalni i lokalni interesariusze powinni zostać zaangażowani
i włączeni do konsultacji strategii w sposób wertykalny, pełniąc różne funkcje w tym procesie. Proces ponownej koncentracji obecnych strategii i zmniejszenie ich liczby w Polsce jest okazją do integracji celów „zielonego wzrostu” w sposób
przekrojowy. Kompleksowa strategia, wynikająca z uproszczenia, może być wprowadzona na szczeblu centralnym, w międzyresortowej grupie roboczej prowadzonej przez MRR, zaś urzędy marszałkowskie będą odgrywać rolę implementacyjną
(do czasu, kiedy zarządzają funduszami EFS).
Stworzenie Międzyresortowego Zespołu ds. zazielenienia strategii
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego (MRR) jako organ zarządzający funduszami UE, w tym Europejskim Funduszem Społecznym, mogłoby być odpowiedzialne za definiowanie i realizację programu „zielonej gospodarki”. Aby to osiągnąć, MRR
mogłoby dążyć do stworzenia poziomego lub międzyresortowego zespołu zadaniowego, pod patronatem Prezesa Rady
Ministrów. Instytucje regionalne powinny być zaangażowane w proces konsultacji. Integracja w UE przyniosła intensywne
zmiany, które istotnie wpływają na „zazielenienie” polskiej gospodarki w różnych dziedzinach, a wynika to z faktu, że UE
ma wyższe standardy ekologiczne. Niniejszy międzyresortowy zespół zadaniowy może rozwijać swoją integralną strategię
promowania szybkiej i głębszej świadomości i wrażliwości oraz uzgadniać definicje, cele, priorytety działania, itp.
Pozostawienie regionom autonomii, aby mogły dostosować działania do swoich uwarunkowań
Nawet jeśli dla określenia wizji i prowadzenia kraju w kierunku osiągnięcia tych samych celów potrzebna jest nadrzędna
strategia, to niezbędne jest, by regiony posiadały wiedzę, narzędzia i autonomię instytucjonalną, by móc dostosować
działania do własnych priorytetów i lokalnego kontekstu. Działania operacyjne powinny zostać skupione na szczeblu
regionalnym i lokalnym – w zależności od kompetencji władz samorządowych. Na szczeblu regionalnym, silna instytucja
(być może urząd marszałkowski) powinna móc tworzyć jasne, spójne, stabilne i przejrzyste scenariusze, na których można
budować regionalne i lokalne strategie, w ramach których można dostosować szersze krajowe założenia do konkretnych
potrzeb i możliwości regionalnych i lokalnych. Ważne także, by taka instytucja udostępniała narzędzia, wiedzę i wsparcie
finansowe do osiągnięcia tych celów.
Włączenie do strategii priorytetów EFS
Obecnie, ani na szczeblu krajowym, ani regionalnym – w województwach pomorskim i podlaskim – nie ma strategicznego
podejścia do rozwoju „zielonej gospodarki” i „zielonych rynków pracy”. Nadal brak jest odpowiedzi na pytania: 1) jakimi
strategicznymi wyzwaniami należy się zająć, 2) jakie są warianty działania, 3) jakie problemy należy rozwiązać, 4) co należy
zrobić, 5) jak należy to zrobić, 6) kto może to zrobić, 7) kiedy należy to zrobić, 8) kim są beneficjenci, 9) jakie są możliwości,
10) co stanie się, jeśli nic nie zostanie zrobione. Niniejszy raport jest pierwszą tego typu analizą, która przedstawia wnioski
z tego obszaru oraz szereg rekomendacji dotyczących tego, jak powinna wyglądać strategia. Natomiast ostateczny jej
kształt leży w gestii MRR, w porozumieniu z odpowiednimi instytucjami reprezentującymi władze na poziomie centralnym
i regionalnym.
45
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
Trzeba przy tym zauważyć, że bez strategicznego podejścia dofinansowanie z EFS nie będzie skuteczne w dziedzinie rozwoju „zielonej gospodarki” i „zielonych rynków pracy”. Aby tego uniknąć, należy rozważyć:
1. stworzenie scenariuszy rozwoju „zielonej gospodarki” w podziale na określone etapy (wizja),
2. zorganizowanie w regionie grup roboczych lub sieci współpracy ze wszystkimi interesariuszami, aby ustalić cele
dla strategii rozwoju „zielonej gospodarki” i „zielonych umiejętności” oraz strategii wsparcia z EFS,
3. ustalenie w drodze dyskusji i partnerstwa planów działania służących osiągnięciu tych celów,
4. stworzenie z udziałem zainteresowanych podmiotów wiarygodnego i racjonalnego planu wdrażania,
5. przyjęcie podejścia, które uruchomi procesy rynkowe i społeczne,
6. przedstawienie szczegółowych ocen oddziaływania każdego projektu finansowanego z EFS, pokazujących,
jak dobre praktyki są upowszechniane i wdrażane w warunkach rynkowych oraz mierzenie ich rezultatów.
Bardziej szczegółowe zalecenia na temat tego, jak środki z EFS mogłyby przyczynić się do zdefiniowania strategii i rozwoju
„zielonej gospodarki” w Polsce, przedstawiono w rozdziale 5.
Otwarcie strategii do konsultacji ze wszystkimi interesariuszami
Należy zaangażować w debatę dotyczącą strategii wszystkie możliwe zainteresowane podmioty tak, aby wzmocnić skuteczność strategii i zapewnić dla niej szerokie poparcie oraz uwzględnić stanowiska i możliwości przedstawicieli dialogu
społecznego (związków zawodowych i przedstawicieli pracodawców); a także wartość dodaną, płynącą z udziału organizacji pozarządowych (ich elastyczności i skuteczności); oraz społeczeństwa obywatelskiego, jeśli zostanie ono rzetelnie
poinformowane i uwrażliwione na kwestie „zielonej gospodarki”.
Stworzenie grup roboczych działających w obszarze „zielonej gospodarki” na szczeblu
regionalnym
Obecnie funkcjonuje już zespół zadaniowy na szczeblu centralnym (koordynowany przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego), który zajmuje się głównie infrastrukturą związaną z funduszami unijnymi oraz strategią „Europa 2020”. Występuje
jednak potrzeba określenia sposobu wdrażania EFS na szczeblu regionalnym i regularnego monitorowania postępów w tym
zakresie. W związku z powyższym sugeruje się, aby w ramach istniejących już grup działających na poziomie regionalnym
(np. Podkomitetu Monitorującego PO KL lub Regionalnej Radzie ds. Zatrudnienia) podjęto działania w celu wprowadzenia
Programu Zielonej Gospodarki EFS. Członkowie tych grup, którzy zostaliby powołani do tego celu, i będący poza strukturą
administracji publicznej, powinni być wynagradzani (np. podobnie jak w przypadku radnych gminy), z uwagi na fakt, że ich
obowiązkiem będzie m.in. przygotowanie pisemnych ocen, prowadzenie rozmów z lokalnymi interesariuszami i składanie
sprawozdań. Rekomendowane byłoby także włączenie przedstawicieli organizacji przedsiębiorców i instytucji rynku pracy
w działalność tej grupy, w celu lepszego ukierunkowania i rozpowszechniania zaplanowanych działań.
Wzmocnienie instytucji rynku pracy i zwiększenie koordynacji ich działań
Wspieranie zdobywania wiedzy i umiejętności
Należy wspierać zdobywanie wiedzy i umiejętności przez krajowe, regionalne i lokalne instytucje rynku pracy oraz zwiększyć
ich zdolność analizowania obecnych i przyszłych potrzeb przedsiębiorstw i pracowników, biorąc także pod uwagę przewidywalne skutki obecnych zmian regulacyjnych w innych dziedzinach, takich jak: energia, gospodarka czy edukacja. Trzeba
uczynić z rynku pracy cenne narzędzie wspierania „zielonej gospodarki”, zbudować wiarygodny, skuteczny, efektywny
i dynamiczny rynek szkoleń zawodowych w sektorach publicznym i prywatnym, dbając o ich wzajemne relacje, aby mogły
się uzupełniać, a także o ich relacje z innymi instytucjami edukacyjnymi – takimi jak uniwersytety i inne uczelnie wyższe.
Wsparcie tworzenia sieci i wymiany doświadczeń
Konieczne jest wykorzystanie EFS do tworzenia sieci wzajemnej współpracy i kształcenia, aby móc zapoznać się z doświadczeniami i rozwiązaniami technicznymi z innych krajów i regionów, np. w formie warsztatów oraz identyfikacji i wymiany
dobrych praktyk. Należy również wzmocnić relacje z innymi krajami, bardziej zaawansowanymi w dziedzinie „zielonej
gospodarki” i w realizacji polityk rynku pracy, aby wdrożyć silne i skuteczne rozwiązania z zakresu szkoleń zawodowych,
które zwiększą liczbę wysoko wykwalifikowanych pracowników w regionie. Istotnym zadaniem jest też utworzenie sieci
46
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
pośredników (organizacji pozarządowych, pracodawców, przedstawicieli branż), którzy mogą ułatwić komunikację i współpracę ze wszystkimi podmiotami zaangażowanymi w „zieloną gospodarkę”.
Zwiększenie potencjału kadr instytucji zaangażowanych we wdrażanie EFS, w celu osiągnięcia
ciągłego wzrostu „zielonej gospodarki”
W czasie wizyty studyjnej okazało się, że wiedza i umiejętności kadr EFS w dziedzinie wsparcia działań dla „zielonej gospodarki” są bardzo niewielkie. Urzędnicy z obu regionów mówili o tym otwarcie i oczekiwali rekomendacji, w jaki sposób
zwiększyć tę wiedzę. Podniesienie poziomu wiedzy i umiejętności związanych z tym tematem z pewnością poprawiłoby
jakość usług i zmieniło charakter projektów finansowanych z EFS w przyszłości. W ramach pomocy technicznej EFS należy
zatem podjąć działania zmierzające do zwiększania tych zdolności i umiejętności personelu. System ten powinien obejmować także zagraniczne szkolenia i wizyty studyjne. Bardziej szczegółowe działania dotyczące zwiększenia potencjału kadr
zostały opisane w rozdziale 5.
Pełne wykorzystanie możliwości wynikających z finansowania UE – w szczególności EFS
Należy skorzystać z przeglądu śródokresowego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, by uwzględnić w nim koncepcje
„zielonej gospodarki”. W ujęciu ogólnym powinno się w pełni wykorzystać możliwości finansowania z UE, zwłaszcza z EFS,
aby dostosować rynek pracy do rosnących potrzeb „zielonej gospodarki”. Wiele zmian regulacyjnych, które wynikać będą
z bardziej rygorystycznych norm ekologicznych UE, już jest znanych, należy więc oprzeć się na wiedzy i doświadczeniach
innych krajów, by przewidzieć przyszłe potrzeby rynku pracy, dotyczące wymaganych umiejętności pracowników i zapewnić im właściwe szkolenia. Obecnie działania współfinansowane z EFS wdrażane są przez instytucje rynku pracy, w celu
rozwiązywania problemów obecnych na polskim rynku pracy, podczas gdy EFS powinien również skoncentrować się na
identyfikacji i wykorzystaniu szans rozwojowych stojących przez tym rynkiem, w czym mogą pomóc małe przedsiębiorstwa
i organizacje pozarządowe. Warunkiem tego jest jednak regularne monitorowanie rynku przez te instytucje i przekazywanie
tych informacji instytucjom publicznym, z uwagi na fakt, że to właśnie małe przedsiębiorstwa i organizacje pozarządowe
znają lepiej regionalne i lokalne uwarunkowania rynkowe i konsumenckie.
Wspieranie powstawania sektorów „zielonej gospodarki”
Podnoszenie poziomu świadomości
Należy zorganizować działania prowadzące do zwiększenia wiedzy o zagrożeniach i szansach zielonej gospodarki. Działania
te powinny objąć badania naukowe, kampanie informacyjno-promocyjne, działania organizacji pozarządowych i publiczne
debaty poświęcone zwiększaniu świadomości w sektorze publicznym i prywatnym. Należy połączyć ekologię ze wzrostem
gospodarczym, zgodnym z zasadą zrównoważonego rozwoju, i zidentyfikować oraz upublicznić dobre praktyki w tej
dziedzinie. W zwiększanie wiedzy na temat „zielonej gospodarki” i prowadzenie odpowiednich szkoleń powinni zaangażować się w sposób odpowiedzialny także uczestnicy dialogu społecznego (administracja publiczna, związki zawodowe
i pracodawcy). Na chwilę obecną ich działania są prowadzone w sposób nieskoordynowany.
Rozwój małych firm poprzez kooperację
W Polsce, podobnie jak w większości krajów OECD, małe firmy nie współpracują ze sobą. Są one za bardzo skupione na
bieżącej pracy i mają niewiele możliwości wymiany informacji lub współdziałania, w celu zdobycia większych rynków. Za
dobry przykład kooperacji małych firm mogą posłużyć wiejskie regiony Włoch, których działalność skupiona była wokół
przemysłu obuwniczego. Analogicznie, polskie województwa mogłyby rozszerzyć współpracę wśród firm działających
w „zielonym” sektorze. Na przykład na Podlasiu – Ośrodki Doradztwa Rolniczego – mogłyby stać się punktem odniesienia
dla drobnych rolników, wskazując im możliwości rozwoju, dostarczając bezpłatnych porad nt. dostępu do funduszy, informując o certyfikatach i trendach. Dodatkowo tego typu ośrodki mogłyby pełnić funkcję informacyjną na temat możliwości
rozwoju małych podmiotów gospodarczych poprzez kooperację w sektorach „zielonej gospodarki” (np. w ekożywności
i produkcji biomasy na Podlasiu).
47
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
Zmiana zachowań
Personel urzędu marszałkowskiego może zbadać możliwości pojawiające się w wyniku zmian zarówno w regulacjach
dotyczących ochrony środowiska, jak i w postawach społecznych, wyrażanych wobec kwestii środowiskowych. Zmiany
w przepisach prawnych są głównym napędem wzrostu „zielonej gospodarki” w Polsce, jako że tworzą one nowe możliwości biznesowe. Kadry wdrażające EFS powinny uważnie obserwować te zmiany i wyznaczać obszary, typy przedsiębiorstw
i umiejętności, które wymagają wsparcia ze środków EFS. Przedstawiciele instytucji zaangażowanych w implementację
EFS mogą działać jako pośrednicy między „zieloną gospodarką” (rynkowymi/biznesowymi) a rynkiem pracy w regionach.
Jednak by takie działanie odniosło założone rezultaty, instytucje rynku pracy na szczeblu regionalnym powinny zwiększyć
swoje zdolności instytucjonalne w zakresie zbierania danych, analiz, monitorowania i prognozowania potrzeb i bieżącej
działalności przedsiębiorstw. Obecnie tego typu informacje nie są dostępne, co wpływa na lukę pomiędzy rynkiem pracy
a biznesową rzeczywistością. Dlatego też kadry EFS, w tym pracownicy urzędów marszałkowskich i urzędów pracy, potrzebują dostępu do niniejszych informacji w sposób kompleksowy. Przedmiotowe dane powinny być dostarczane, analizowane i rozpowszechnianie przez regionalne podmioty badawcze rynku pracy (jak Gdański Instytut Badań nad Gospodarką
Rynkową w województwie pomorskim lub Podlaskie Obserwatorium Rynku Pracy).
Jednocześnie należy obserwować zmiany w postawach społecznych i wykorzystywać działania dodatkowe, mające na celu
zmianę tych postaw.
Stymulowanie popytu na „zielone produkty i usługi”
W wyniku zmienionych regulacji prawnych prawdopodobnie pojawi się rynek dla „zielonych produktów i usług”. Należy
więc wykorzystać zmienione przepisy dla właściwego rozwoju tego rynku, w połączeniu z dotacjami i pożyczkami, które
powinny wspierać popyt na początkowo nieopłacalne lub zbyt drogie „zielone produkty i usługi”. Zamówienia publiczne
także stanowią potężne narzędzie generowania produkcji „zielonych towarów i usług” i stanowią rodzaj mechanizmu
godnego naśladowania. Te kwestie omówiono szczegółowo w rozdziale 4.
Ukierunkowanie wsparcia na sektory stanowiące potencjał danego regionu
Należy wspierać konkurencyjną produkcję energii odnawialnej i rozwój głównych, potencjalnych sektorów wzrostu „zielonej gospodarki”, wykorzystując te sektory i branże gospodarki, które dają największe możliwości rozwoju biznesowego.
W województwie pomorskim będzie to: turystyka kulturalna, energie odnawialne – farmy wiatrowe (na morzu) i energia
z biogazu; a w województwie podlaskim – turystyka przyrodnicza, przetwórstwo żywności ekologicznej i produkcja biomasy. Aby dotrzeć do szerokiego kręgu społeczeństwa i prowadzić „edukację” gospodarstw domowych, należy wspierać
także rozwój innych powiązanych branż, takich jak konsulting, audyt środowiskowy, szkolenia.
Tworzenie nowych miejsc pracy w „zielonej gospodarce”
Wspieranie rozwoju MŚP i wzrostu gospodarczego
MŚP potrzebują wsparcia, nie tylko w celu zdobywania nowych, „zielonych rynków zbytu”, ale także, by łączyć łańcuchy
dostaw i łańcuchy wartości w kraju i za granicą. W obydwu regionach wykazano, że w chwili obecnej MŚP nie mają zdolności, by skorzystać z szans wynikających z rozwoju „zielonej gospodarki”. Z pomocą środków EFS władze regionalne mogą
albo wspierać inicjatywy, takie jak omawiane poprzednio Centrum Zielonych Technologii w województwie podlaskim, działające w charakterze pośrednika i wspierające inne przedsiębiorstwa w ich adaptacji do wymogów „zielonej gospodarki”,
albo organizować szkolenia dla personelu EFS, w tym pracowników urzędów marszałkowskich, którzy będą odpowiedzialni
za udzielanie bezpłatnych porad i doradztwa dla MŚP i potencjalnych przedsiębiorców na temat możliwości biznesowych
„zielonej gospodarki” oraz interpretacji przepisów prawnych. Brak potencjału endogenicznego MŚP może bowiem spowodować ich zmniejszoną przeżywalność i tym samym utratę miejsc pracy. Dlatego tak ważne jest zapewnienie właściwego
tempa rozwoju zdolności adaptacyjnych przedsiębiorstw na każdym poziomie.
48
Rozdział 2: Zmiany na rynku pracy
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Zwiększenie współpracy między przedsiębiorstwami a sektorem nauki, w celu tworzenia
rozwiązań innowacyjnych
Uczelnie wyższe (uniwersytety) wydają się niezainteresowane zagadnieniami „zielonej gospodarki”. Według niektórych
respondentów, uczelnie nie współpracują w sposób ciągły, bieżący z firmami, które już rozwinęły lub są zainteresowane
rozwojem nowych rozwiązań technicznych w celu poprawy wydajności energetycznej, produkcji energii ze źródeł odnawialnych, badania umiejętności i potrzeb szkoleniowych czy możliwości generowania nowych miejsc pracy i wzrostu
gospodarczego. Nawet jeśli może się to wydawać trudne, trzeba próbować zbliżyć do siebie te dwa środowiska, w czym
mogą pomóc środki EFS, które można wykorzystać do sfinansowania badań technologicznych lub socjoekonomicznych,
angażujących zarówno przedsiębiorstwa, jak i uczelnie, ukierunkowanych na praktyczne zastosowanie nowych technologii
w przedsiębiorstwach. Środki EFS można także wykorzystywać do promocji procesu badawczego w przedsiębiorstwach,
tworzenia możliwości do współpracy (i dzielenia się funduszami) z uczelniami lub ośrodkami badawczo-rozwojowymi.
Podobne rozwiązania, z którymi warto się zapoznać, funkcjonują już w innych krajach, np. projekt PROFIT w Hiszpanii
(zarządzany przez dawne Ministerstwo Nauki i Technologii), który wspierał współpracę między przedsiębiorstwami a uczelniami i ośrodkami badawczymi; z wyraźnym priorytetem dla „zielonych produktów i sektorów”.
Budowanie regionalnego systemu innowacji
Współpraca pomiędzy przedsiębiorstwami, uniwersytetami i technicznymi szkołami wyższymi oraz administracją samorządową powinna być bardziej systematyczna i zinstytucjonalizowana poprzez ustanowienie regionalnego systemu innowacji.
To wsparłoby pojawienie się innowacji technologicznych i nietechnologicznych, co pozwoliłoby lokalnie zakumulować
nabytą wiedzę i umiejętności. Taki system ułatwiłby także wymianę informacji na temat rynku, możliwości rozwojowych
poszczególnych sektorów i produkcji, współpracę w dziedzinie bieżących badań oraz uszeregowanie regionów pod względem potencjału rozwojowego. Na przykład województwo podlaskie mogłoby być dobrze umiejscowione jako wiejski system innowacji, z ewentualnym utworzeniem klastra żywności organicznej lub produkcji biomasy. Natomiast województwo
pomorskie mogłoby być zaklasyfikowane jako innowacyjny system budowlany o profilu stoczniowym, który koncentrowałby się tak, jak to miało miejsce w Belfaście (zob. załącznik), na turbinach wiatrowych lub innych formach działalności
powiązanych z „zieloną technologią”, co mogłoby doprowadzić do wykorzystania zasobów i źródeł kapitału dostępnych
w regionie.
49
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 3:
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Autor: Vanessa Foo
Streszczenie
W niniejszym rozdziale omówiono rozwój „zielonych umiejętności” dla rozwoju „zielonej gospodarki” w województwach
podlaskim i pomorskim. Rozdział składa się z kilku części. W pierwszej opisano sytuację pracowników w obydwu województwach oraz inicjatywy na rzecz rozwoju ich „zielonych umiejętności”. Pokrótce przeanalizowano oczekiwane zmiany
w zakresie profilów zawodów i związanego z tym zapotrzebowania na umiejętności, jednocześnie opisując poziom zaspokojenia tego popytu w sektorze publicznym i prywatnym. W drugiej przeprowadzono analizę SWOT (mocnych i słabych
stron, możliwości i zagrożeń) dla rozwoju „zielonych umiejętności” w obydwu województwach. Rozdział kończy się zaleceniami w zakresie polityki dla województw pomorskiego i podlaskiego.
Kwestie polityczne
W miarę jak kolejne rządy i branże zwiększają starania na rzecz wykorzystania możliwości ekonomicznych gospodarki niskowęglowej, rośnie konieczność zapewnienia pracowników dysponujących odpowiednimi umiejętnościami, niezbędnymi do
wykorzystania tych szans. Zwiększony popyt przekłada się zwykle na wzrost konkurencyjności wśród pracowników z umiejętnościami o wysokim stopniu specjalizacji. Kolejne strategie dotyczące umiejętności opracowywane przez rządy we współpracy z sektorem prywatnym powinny uwzględniać i przewidywać tego typu zapotrzebowanie w celu zagwarantowania,
że nowi i obecni pracownicy są w stanie przyczyniać się do sukcesu odpowiednich sektorów wzrostu i z niego korzystać.
Coraz częstsze są opinie, że niewiele istotnych umiejętności jest rzeczywiście nowych przy przejściu na gospodarkę niskowęglową. Francuskie Ministerstwo Środowiska stwierdziło, że „niewiele zawodów opiera się wyłącznie na nowych kompetencjach”. Grupa Aldersgate, koalicja wysokiego szczebla skupiająca brytyjskie przedsiębiorstwa, polityków i grupy ekologów,
zasugerowała, że umiejętności fundamentalne dla większości zawodów dotyczących ochrony środowiska lub gospodarki
niskowęglowej już istnieją oraz że w zakresie inwestowania w umiejętności należy kłaść nacisk na szkolenia zwiększające
obecne umiejętności, zamiast tworzyć nowe kompetencje.
Coraz bardziej zacierają się granice pomiędzy „zielonymi miejscami pracy” a pozostałymi rodzajami prac. W literaturze
przedmiotu toczy się obecnie debata na temat rodzaju „zielonych umiejętności” wymaganych w ramach tzw. przejścia na
gospodarkę niskowęglową. Niektórzy argumentują, że „zielone umiejętności” to tradycyjne umiejętności posiadane przez
pracowników wykonujących wiele istniejących zawodów, obecnie przenoszone na sektory i usługi związane ze środowiskiem. „Nowe umiejętności” często łączone są z nowymi zawodami, jednak ich zdefiniowanie jest w dalszym stopniu
skomplikowane przez fakt, że to, co w niektórych krajach uważane jest za „nowy zawód”, w innych należy do grupy
„starych zawodów”. Przykładowo, audytor bilansu węglowego w Estonii może być uznany za nowy „zielony zawód”,
natomiast w Wielkiej Brytanii za przesunięcie kompetencji tradycyjnego audytora finansowego, stanowiącego od dawna
uznany zawód.
Inni podnoszą, że tego rodzaju „zielone umiejętności” niezbędne do wyszkolenia odpowiednio wykwalifikowanych pracowników są „całkowicie nowe” i wyspecjalizowane, przy czym główne przykłady obejmują znajomość materiałów zgodnych
z zasadą zrównoważonego rozwoju i umiejętności dotyczące „śladu węglowego”.
50
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Wnioski z europejskiego raportu dla CEDEFOP14 „Skills for Green Jobs” („Umiejętności potrzebne dla zielonych miejsc
pracy”) sugerują, że tworzenie zestawów „nowszych”, bardziej wyspecjalizowanych umiejętności, jest mniej istotne niż
poprawa obecnych zestawów umiejętności i niezbędnych umiejętności ogólnych. Działania na rzecz rozwoju umiejętności
powinny jako priorytet stawiać inwestowanie w obecne zestawy umiejętności, jak również poprawę ogólnych umiejętności
wszystkich osób na rynku pracy.
Analiza Polski
Identyfikacja „zielonych umiejętności” i przewidywanie zapotrzebowania na umiejętności
– podmioty odpowiedzialne i metody
Wywiady z poszczególnymi zainteresowanymi stronami w obydwu województwach, a także w Ministerstwie Rozwoju
Regionalnego, wskazują na wyraźne niedopasowanie popytu i podaży w obszarze zatrudnienia, mimo że dane uzasadniające ten pogląd nie są kompletne.
Znaczną część działań w zakresie analizowania, przewidywania i prognozowania zmian profilów zawodów, jak również
w zakresie identyfikacji rodzajów umiejętności i kompetencji wymaganych przez pracodawców, realizują urzędy pracy
i obserwatoria rynku pracy zarówno na szczeblu powiatu, jak i na szczeblu wojewódzkim. Wywiady z pracownikami tych
organizacji wykazały dwa bardziej ogólne problemy instytucjonalne, które same w sobie prowadzą do niezrozumienia
koncepcji „zielonych umiejętności”:
• przyjęto podejście sektorowe, jednak tempo poczynionych postępów jest niewielkie: urzędy pracy mają
tendencję do skupiania się na poszczególnych sektorach uznawanych za powiązane z „gospodarką niskowęglową”,
jednak czynią niewielkie postępy pod względem ustalania rozmiaru takich sektorów i potencjału tworzenia nowych
miejsc pracy lub stopnia, w jakim sektory te są „przyjazne dla środowiska” lub „zielone i uczciwe”. Taki brak postępów
częściowo wynika z faktu, że urzędy pracy nie zebrały jeszcze odpowiednich danych z przedsiębiorstw działających
w tych sektorach na potrzeby takiej analizy ze względu na brak jasności co do perspektyw przedsiębiorstw w kontekście
„zielonej gospodarki”,
• niewystarczająca koordynacja między urzędami pracy różnego szczebla: jak wykazano w rozdziale 2, wojewódzkie urzędy pracy mają tendencję do koncentrowania się na poprawie jakości podaży regionalnej siły roboczej,
natomiast powiatowe urzędy pracy odpowiadają za świadczenia dla bezrobotnych. Mimo że istnieje wyraźny podział
zadań między poszczególnymi szczeblami, niezbędna jest lepsza koordynacja pomiędzy urzędami wojewódzkimi
i powiatowymi w celu lepszej identyfikacji zapotrzebowania na umiejętności i metod podwyższania kwalifikacji bezrobotnych, aby zwiększyć ich możliwości zatrudnienia. Ponadto, brak jest „systematycznego” podejścia do badań
potrzeb pracodawców na poziomie krajowym, a na poziomie wojewódzkim badania są fragmentaryczne. Pomimo że
obecnie takie podejście stosowane jest przez Regionalne Obserwatoria Rynku Pracy, to wskazane jest, aby badania były
na bieżąco aktualizowane i weryfikowane w celu otrzymywania bardziej rzetelnych danych.
Problemy te powodują brak świadomości i zrozumienia definicji „zielonych umiejętności i zawodów” wśród instytucji odpowiedzialnych za identyfikację zapotrzebowania na te umiejętności. Termin „zielone umiejętności” pozostaje stosunkowo
nową koncepcją na polskiej scenie publicznej. Wojewódzkie urzędy pracy zapoznały się z tą terminologią dopiero w ciągu
ostatnich 2–3 lat. Niedawno zlecono badania w celu przeanalizowania zapotrzebowania na umiejętności dotyczące gospodarki niskowęglowej, przy czym wstępne wyniki i ustalenia zostaną udostępnione najwcześniej w późniejszych miesiącach
bieżącego roku (zob. ramka 4).
14
GHK (dla CEDEFOP), 2010, Skills for Green Jobs, Europejski Raport Syntetyczny.
51
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Ramka 4. Inicjatywy na szczeblu regionalnym na rzecz prognozowania zapotrzebowania
na umiejętności
W województwie pomorskim Wojewódzki Urząd Pracy w Gdańsku zlecił niedawno trzyletnie badanie, mające na
celu szczegółową analizę potrzeb pracodawców i wymaganych przez nich umiejętności, obejmujące publikację
sprawozdań rocznych. Badanie, postrzegane w znacznej mierze jako projekt pilotażowy i stanowiące część Działania
6.1 Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (finansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego), ma na celu
„wypełnienie luki” w zakresie wiedzy w tym obszarze i wynika z „oczywistej wiedzy”, że pracownicy w tym województwie nie są dobrze dostosowani do potrzeb pracodawców oraz z zapotrzebowania instytucji oświatowych na
tego rodzaju informacje.
W województwie podlaskim na okres od czerwca 2011 r. do maja 2012 r. zaplanowano badanie, które dotyczy
ustalenia, czy obecny system kształcenia i szkolenia zawodowego (VET) jest w stanie wystarczająco przygotować
pracowników do pracy na „zielonych stanowiskach”. Nie jest jeszcze skończone opracowywanie podejścia metodologicznego, ale samo badanie zostanie opracowane przy wsparciu UE.
Problemy związane z pozyskiwaniem i klasyfikacją danych
Metody wykorzystywane do identyfikacji zapotrzebowania na umiejętności najprawdopodobniej powinny zostać udoskonalone. Obecnie analizy, badania sondażowe i wywiady telefoniczne z pracodawcami w celu zbadania ich zapotrzebowania
realizowane są przez wojewódzkie urzędy pracy, przy czym niektóre badania prowadzone są na szczeblu krajowym, w celu
uwzględnienia „zawodów nadwyżkowych”. Jednak wiele informacji dotyczących rodzajów dostępnych miejsc pracy uzyskiwanych jest od urzędów pracy na szczeblu powiatowym. Informacje zbierane są cyklicznie co sześć miesięcy. Dotyczą
one w znacznej części miejsc pracy w sektorze publicznym; niektóre z nich wymagają niższego stopnia umiejętności i kompetencji, co niekoniecznie dokładnie odzwierciedla zapotrzebowanie na umiejętności ze strony większości pracodawców.
Według szacunków jednego z respondentów15, statystyki urzędów pracy obejmują zaledwie jedną trzecią wszystkich miejsc
pracy i zmian na rynku pracy, w szczególności ze względu na przekonanie, że publiczne służby zatrudnienia obierają za
swój cel mniej wykwalifikowanych pracowników. Sugeruje to zatem, że wiele informacji pochodzących z urzędów pracy
na temat popytu ze strony pracodawców i zapotrzebowania na umiejętności jest ograniczonych pod względem zasięgu
i zastosowania.
Według gdańskiego Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową16, niedawno utworzono „System Inteligencji Regionalnej”,
mający na celu ułatwienie współpracy między organami administracji publicznej, obywatelami i przedsiębiorstwami, jak
również poprawę współpracy między przedsiębiorstwami, organami administracji publicznej i wojewódzkimi urzędami
pracy. System ten, który dostarczył jak dotąd niewielu informacji ze względu na jego niedawne utworzenie, został wprowadzony w celu poprawy przepływów informacji na temat zmian na rynku pracy i rodzajów umiejętności wymaganych
obecnie przez pracodawców, poprzez zwiększenie koordynacji m.in. z działami kadr największych spółek w województwie.
Warto dodać, że ten system jest nowym sposobem zarządzania rozwojem regionalnym, a nie nową „instytucją”. To ma być
nowe podejście do programowania całego zakresu zagadnień rozwoju – zmiany na rynku pracy oraz rodzaje umiejętności
obecnie wymagane przez pracodawców, to tylko część z nich.
Uważa się, że większość zmian na rynku pracy ma miejsce w sektorze prywatnym, na temat którego urzędy pracy mają
często niewiele informacji. Dlatego też często można spotkać się z opinią, że firmowe działy kadr stanowią cenne źródło
informacji na temat „rzeczywistego rynku pracy” w Polsce i lepiej odzwierciedlają zapotrzebowanie na niektóre zawody
i umiejętności. Jednak trzeba mieć świadomość ograniczeń działów HR, które głównie obecne są w dużych miastach
(firmach) i działają w skali mikro (tj. posiadają dane na temat potrzeb specyficznych gałęzi gospodarki lub pojedynczych
firm). Dlatego też działy kadrowe prywatnych firm nie muszą odzwierciedlać sytuacji na regionalnym rynku pracy. Istotne
jest, aby publiczne służby zatrudnienia wzmocniły swoje zdolności instytucjonalne w zakresie zbierania i analizy danych,
prognozowania i monitorowania zawodów i profili umiejętności w ścisłej współpracy z przedsiębiorstwami.
15
Wywiad z Marcinem Nowickim, kierownikiem Obszaru Badań Regionalnych i Integracji Europejskiej w gdańskim Instytucie Badań nad Gospodarką
Rynkową.
16
Tamże.
52
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Podlaskie Obserwatorium Rynku Pracy przy Wojewódzkim Urzędzie Pracy w Białymstoku od dawna współpracuje z przedsiębiorstwami. Trzech z siedmiu członków Rady Programowej to przedsiębiorcy. Przedsiębiorstwa odgrywają istotną rolę
w definiowaniu zakresu badań Obserwatorium Rynku Pracy, a Obserwatorium każdego roku publikuje regularnie informacje
dla przedsiębiorców na temat profilu i sytuacji gospodarki regionalnej. Ponadto, Obserwatorium zaczęło niedawno analizowanie dwóch brytyjskich i dwóch amerykańskich portali internetowych, w celu lepszego zrozumienia kategorii zawodów,
na które jest zapotrzebowanie, z założeniem, że dostarczy to przydatnych dla Polski wskazówek w zakresie prognozowania
rodzajów zawodów, na które będzie zapotrzebowanie w ciągu następnych pięciu, dziesięciu lat.
Wizyta studyjna wykazała, że istnieje niedobór danych na temat klasyfikacji i występowania „zielonych miejsc pracy” w Polsce (w szczególności tych dotyczących sektora energii odnawialnej). Istniejące dane stanowią zwykle wyrwane szacunkowe
informacje – nie zaś dane skrupulatnie uzyskiwane na podstawie obserwacji wszystkich branż, z uwzględnieniem zmian
w czasie. Ten brak danych – a także to, że koncepcja „zielonych miejsc pracy” w Polsce jest stosunkowo nowa – sprawia,
że klasyfikacja tych zawodów jest jeszcze trudniejsza. To z kolei rodzi niepewność co do identyfikacji rodzajów szkoleń, na
których należy się skupić – horyzontalnych, zwiększających szeroko świadomość proekologiczną czy raczej tych ukierunkowanych na konkretny sektor.
Pomimo barier definicyjnych Polska dostosowuje obecnie krajową klasyfikację zawodów do europejskiego systemu klasyfikacji, aby umożliwić przeprowadzenie bardziej bezpośrednich porównań. Najpierw jednak należy przeprowadzić więcej
badań na temat pracodawców, w celu ustalenia charakterystyki określonych zawodów. Ponadto, prawdopodobnie niektóre
zawody nie są objęte obecną polską klasyfikacją, która obejmuje 213 zawodów17, w tym m.in. techników ochrony środowiska, inżynierów inżynierii środowiska, techników architektury krajobrazu i techników hydrologów. W 2007 r. do tej listy
zawodów dodano „nowe”, takie jak np. technik urządzeń i systemów energetyki odnawialnej, przy tym uznaje się, że zakres
ekologicznej gospodarki stale się zwiększa. Ministerstwo Edukacji poszerza perspektywy uwzględnienia innych, mniej konwencjonalnych zawodów o istotnym „potencjale ekologicznym”, takich jak rolnicy, leśnicy i operatorzy maszyn leśnych.
Wreszcie, uznawanie kwalifikacji uzyskanych nieoficjalnie nie stanowi jeszcze solidnego systemu, mimo że może być przydatne do ułatwiania przekwalifikowania się w kierunku nowych lub bardziej „zielonych zawodów”. Zasadniczą rolę odgrywają w tym zakresie Krajowe Ramy Kwalifikacji na rzecz kształcenia ustawicznego, w szczególności w kontekście osób
o niewielkich umiejętnościach lub o niewielu uznawanych oficjalnie umiejętnościach, a ich dalsze wdrażanie powinno skupiać się na efektywności uznawania umiejętności nieformalnych uzyskanych w szczególności przez pracowników o niskich
kwalifikacjach i na unikaniu procedur, które są zbyt skomplikowane. W województwie pomorskim podjęto starania ukierunkowane na ten cel, w tym uruchomiono program akredytacji „umiejętności nieformalnych”, w celu uznawania kwalifikacji
osób nieposiadających oficjalnych kwalifikacji.
Rola przedsiębiorstw w prognozowaniu i kształtowaniu umiejętności
Sektor prywatny odgrywa istotną rolę w prognozowaniu, a w jeszcze większym stopniu w zapewnianiu odpowiedniego szkolenia w celu zwiększenia „zielonych umiejętności” pracowników w województwach podlaskim i pomorskim.
Wszystkie zainteresowanie strony zgadzają się, że przedsiębiorcy znacznie wyprzedzają sektor edukacji pod względem
zapewniania odpowiednich i ukierunkowanych szkoleń pracowniczych. Zmiany systemu edukacji pozostają daleko w tyle
za potrzebami pracodawców, a materiały edukacyjne są zwykle postrzegane jako merytorycznie nieaktualne i nieobejmujące dobrych praktyk biznesowych. Edukacja postrzegana jest też jako zbyt teoretyczna i pozbawiona zastosowania
praktycznego, co ogranicza potencjał branży w zakresie szybkiego reagowania na nowe możliwości oferowane przez
rynek.
Przedsiębiorstwa – często z własnej inicjatywy – oferują szkolenie studentom w tym zakresie i są uważane za bardziej
„reaktywne” w porównaniu z „inercją” sektora publicznego. Ponadto niektóre spółki posiadają dobrze opracowane i rygorystyczne procedury selekcji, umożliwiające im obserwowanie, w jakim stopniu obecni absolwenci odpowiadają określonym
profilom zawodowym. Wywiady przeprowadzone z wybranymi przedsiębiorstwami sektora energii odnawialnej w trakcie
wizyty studyjnej dostarczyły informacji na temat stopnia, w jakim obecni absolwenci kierunków inżynieryjnych odpowiadają
wymogom miejsc pracy dla absolwentów (zob. ramka 5).
Opinie pracodawców co do rodzajów umiejętności, które są najistotniejsze dla przejścia do „zielonej gospodarki”, są
podzielone. Dowody z wizyty studyjnej wskazują na to, że nadal kluczowe są tradycyjne umiejętności związane z inżynierią.
17
Sesja plenarna w Warszawie z dnia 1 kwietnia 2011 r. – Instytut Energii Odnawialnej (Warszawa), Departament Rozwoju Gospodarczego, Ministerstwo
Pracy, Ministerstwo Edukacji, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości i Krajowa Agencja
Poszanowania Energii.
53
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Ich zakres obejmuje zarówno „proste umiejętności budowlane”, takie jak spawanie czy dekarstwo, jak i bardziej techniczne
umiejętności związane z prawidłową instalacją urządzeń wymagających większej dokładności i precyzji. W województwie
pomorskim coraz bardziej widoczne jest przekazywanie tych tradycyjnych umiejętności: dawne stocznie ułatwiają „przesunięcie” w kierunku „bardziej zielonych” zawodów wspieranych przez sektor energetyki odnawialnej. Dawni stoczniowcy
postawieni przed faktem upadku branży budują obecnie elementy turbin wiatrowych i przygotowują się do produkcji części
na potrzeby branży energii fal morskich. W województwie pomorskim takie możliwości są szczególnie istotne, ponieważ
stopa bezrobocia rejestrowanego wynosi tam obecnie ponad 13% (dane na podstawie informacji z powiatowych urzędów
pracy), a w efekcie niedawnej upadłości stoczni gdyńskiej18 region dysponuje znaczną nadwyżką pracowników (metalowców). W przeszłości metalowcom oferowano szkolenia i dotacje, aby umożliwić im przekwalifikowanie się w okresie
przejściowym19.
Zdaniem respondentów istnieje również znaczna nadwyżka pracowników „akademickich”, tj. absolwentów wyższych
uczelni posiadających kwalifikacje skutkujące „miękkimi” umiejętnościami w zakresie sprzedaży i marketingu, jednak niezapewniającymi umiejętności technicznych. Stopa bezrobocia wśród osób z wyższym wykształceniem jest znacznie wyższa
niż w przypadku rzemieślników o profilu bardziej zawodowym, co może również sugerować, że pracownicy „akademiccy”
w większym stopniu napotykają trudności w znalezieniu pracy. Zapotrzebowanie na rzemieślników w Polsce prawdopodobnie jeszcze wzrośnie ze względu na fakt, że wielu z nich wyjeżdża do pracy do takich krajów jak Szwecja czy Niemcy,
oferujących bardziej konkurencyjne wynagrodzenie.
Ramka 5. Spółka Bartosz: kształtowanie umiejętności wewnątrz firmy
Bartosz Sp. j. Bujwicki, Sobiech Cybulko to spółka działająca w branży sanitarnej dostarczająca sprzęt i kompletne
systemy zapewniające znaczne oszczędności poprzez ograniczenie zużycia wody, ciepła i energii elektrycznej.
W ostatnim czasie spółka zaczęła działać również w branży wentylacyjnej związanej z odzyskiwaniem ciepła.
Spółka zatrudnia zarówno absolwentów uczelni wyższych, jak i robotników fizycznych – szacuje się, że 30% pracowników posiada wykształcenie wyższe (stopień inżyniera), 40% to robotnicy wykwalifikowani (w znacznej mierze wyszkoleni w trakcie pracy), a 30% to robotnicy słabiej wykwalifikowani, wymagający krótszych szkoleń (np.
w zakresie odpowiedniego cięcia rur). Spółka zapewnia im przejrzystą ścieżkę kariery („indywidualne ścieżki szkoleniowe”), a z czasem pracownicy zmieniają swój profil zawodowy.
Spółka zatrudnia około trzydziestu inżynierów, którzy muszą zdać szereg testów wewnętrznych, zanim mogą
w pełni kandydować na dane stanowisko. Testy opracował prezes spółki po zaobserwowaniu, że dwóch nowo
zatrudnionych inżynierów nie znało „najprostszych zagadnień matematyczno-fizycznych”. Wcześniej odsetek osób
zdających testy wewnętrzne wynosił zaledwie 10%, a obecnie wzrósł do 30%. Aktualnie przy każdej rekrutacji do
działu sprzedaży napływa 30–40 ofert, z których wyłącznie 2–3 uznawane są za odpowiadające wymogom danego
stanowiska.
Prezes spółki uważa, że polski system edukacji uległ znacznemu pogorszeniu oraz że obecni absolwenci mają problem z „myśleniem abstrakcyjnym”.
Inżynierowie wymagają średnio 3–4 lat praktycznego szkolenia wewnętrznego. Stanowi to kluczową część procesu
ich nauki i rozwoju. Wymagają również szkoleń prowadzonych przez dostawców poszczególnych elementów technologii. Spółka współpracuje z uznanymi ośrodkami naukowymi w Polsce i oferuje rozszerzone programy szkoleń
inżynierom zewnętrznym, w celu zaznajomienia ich z metodami instalacji elementów produkowanych przez firmę.
Spółka zleca również szkolenia dla spawaczy i robotników fizycznych firmom zewnętrznym. Pozostałe wymogi
szkoleniowe obejmują bezpieczeństwo i higienę pracy, do czego potrzebna jest certyfikacja.
18
19
Wywiad z Leną Teodorowicz – kierownikiem Wydziału Planowania, Badań i Analiz Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Gdańsku.
Częściowo wspierane w ramach finansowania z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007–2013.
54
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Zgodnie z opinią większości pracodawców, umiejętności manualne nadal są istotne dla prowadzonej przez nich działalności
lokalnej i regionalnej. Większość respondentów z sektora prywatnego w trakcie wizyty studyjnej była powiązana z sektorem energetyki odnawialnej i agrobiznesem, co wskazuje na to, że mogą oni przywiązywać większą wagę do umiejętności
manualnych niż do umiejętności miękkich, takich jak praca zespołowa czy komunikacja.
W związku z powyższym, w gospodarce postrzeganej jako „szybko zmieniająca się” i „ukierunkowana na projekty”, zamiast
„ukierunkowanej sektorowo”, niektórzy argumentują, że coraz ważniejsze stają się umiejętności interpersonalne, bardziej
przekrojowe, takie jak umiejętności wspomniane powyżej. Istotne jest również nadal podejście do nowych miejsc pracy.
Umiejętności językowe i informatyczne również są wysoko cenione przez niektóre przedsiębiorstwa, doceniające osoby
dysponujące „szerszymi zestawami umiejętności”20.
Określanie zapotrzebowania na szkolenia w sektorach publicznym i prywatnym
Wizyta studyjna i literatura przedmiotu sugerują, że najbardziej odpowiednie działania na rzecz rozwoju umiejętności skupiają się na „rozbudowie” istniejących zestawów umiejętności i przekazywaniu bardziej ogólnych umiejętności zamiast na
tworzeniu wyspecjalizowanych, „nowszych” zestawów umiejętności. Jeden z respondentów z województwa podlaskiego21
zasugerował, że baza umiejętności w województwie „nie wymaga dramatycznej zmiany obecnych umiejętności”, a jedynie
„dodatkowych elementów”, co jest szczególnie słuszne w odniesieniu do zawodów o niskich kwalifikacjach.
W przypadku zawodów wymagających wysokich kwalifikacji mogą być konieczne nowe specjalizacje, np. wśród inżynierów.
Działania na rzecz rozwoju umiejętności powinny jako priorytet stawiać inwestowanie w obecne zestawy umiejętności, jak
również poprawę ogólnych umiejętności wszystkich pracowników.
Polityka rządu realizowana w ostatnich latach w zakresie kształtowania „zielonych umiejętności” dotyczyła głównie
podnoszenia powszechnej świadomości ekologicznej Polaków oraz wspierania zachowań przyjaznych dla środowiska.
Położono nacisk na edukację ekologiczną dzieci i młodzieży22. Jednak poziom świadomości ekologicznej zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym, pozostaje stosunkowo niski, pomimo tych wysiłków i zachęcających oznak poprawy
w ciągu ostatnich kilku lat. W odniesieniu do znaczenia wpływu zmian klimatycznych przeważa sceptycyzm, w szczególności, co jest niepokojące, wśród zainteresowanych osób pracujących w organizacjach związanych z ochroną środowiska
i energetyką odnawialną. Co ciekawe, w kraju o tak chłodnym klimacie jak Polska, niektórzy postrzegają ewentualny
wzrost temperatur i wilgotności będący wynikiem zmian klimatycznych jako korzystny, widząc w tym potencjalny wzrost
zysków z upraw.
Powszechne podejście do tej tematyki sugeruje, że konieczne są większe postępy w podnoszeniu świadomości i kształtowaniu lepszego rozumienia zmian klimatycznych, powiązanych z nią obszarów polityki i jej wpływu na środowisko.
Dotyczy to również sektora publicznego, ponieważ polityka klimatyczna w Polsce jest przez wielu respondentów
postrzegana jako „bierna”. Gminy pozostają negatywnie nastawione do zwiększania liczby ofert szkoleń ekologicznych, skierowanych do pracowników. Problemy te będą stanowić wyłącznie dalsze bariery w realizacji ekologicznych
zamówień publicznych w Polsce i w efektywnym wspieraniu wzrostu ekologicznego w gospodarce. Taka mentalność
szczególnie ogranicza MŚP, przy czym znaczna ich część wykazuje również niechęć do ponoszenia kosztów szkoleń
z zakresu ekologii, ze względu na często ograniczone zasoby i „wyższe priorytety”. Pokrywa się to ze wstępnymi ustaleniami niniejszego projektu OECD.
W istocie wyniki niniejszego projektu OECD wskazują, iż całkowite dostosowanie rynku pracy do „zielonego wzrostu”
dokonuje się powoli. Niewiele zawodów zostało przekształconych oraz niewielu nowych lub innych pracowników zostało
zatrudnionych na potrzeby spełnienia wymogów „zielonych produktów” czy wdrożenia bardziej ekologicznych procesów
produkcyjnych23. Jednakże najprawdopodobniej proces przekształcenia gospodarki w „zieloną gospodarkę” przyspieszy,
a w celu wykorzystania możliwości oferowanych w okresie przejściowym konieczne będzie przekształcenie profilów zawodowych i działalności gospodarczej24. Ze względu na fakt, że MŚP stanowią około 99% ogółu przedsiębiorstw i stanowią
dwie trzecie ogólnego zatrudnienia w obszarze OECD, ich dostosowanie do praktyk zrównoważonego rozwoju, zarówno
20
Wywiad z Marianem Pawlakiem, Dyrektorem Krajowym ds. Rozwoju Projektów, Ester Ekoenergia Polska.
Wywiad z Edytą Dąbrowską, Obserwatorium Rynku Pracy, Wojewódzki Urząd Pracy w Białymstoku.
22
ECORYS, 2010, Programmes to promote environmental skills.
23
OECD, 2010, Climate Change, Employment and Local Development: Preliminary Findings, CFE/LEED(2010)15, Paryż.
24
C. Martinez-Fernandez, OECD, 2010, Greening jobs and skills: the local labour market implications of addressing climate change; C. Hinojosa, G. Miranda,
OECD Local Economic and Employment Development (LEED) Working Papers, 2010/2, OECD, Paryż.
21
55
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
pod względem produkcji, jak i usług, jest kluczowe dla przejścia do wzrostu ekologicznego25. Większość MŚP wydaje się
mieć niską świadomość przyszłego zapotrzebowania na nowe, „zielone umiejętności”, a ich inwestycje w szkolenia związane z ekologią i działania oparte na wiedzy są bardzo ograniczone26.
Obydwa badania przeprowadzone w Polsce przez OECD: Leveraging Training and Skills Development in SMEs („Rozwój
umiejętności i szkolenia w MŚP”)27 oraz Climate Change, Employment and Local Development („Zatrudnienie i rozwój
lokalny w kontekście zmian klimatycznych”)28 wskazują na niski poziom świadomości i działań podejmowanych w związku
z podnoszeniem kwalifikacji pracowników w ramach strategii na rzecz „zielonych produktów” i produkcji ekologicznej. Jak
pokazuje wykres nr 1, udział pracowników w „Zielonych Programach Kształcenia i Szkolenia Zawodowego” („zielone VET”),
realizowanych przez przedsiębiorstwa, a także nieformalne działania wzbogacające wiedzę i umiejętności, posiadające
charakter ekologiczny („zielone KISA” – Knowledge Intensive Service Activities) jest dość niski, przy czym przedsiębiorstwa
częściej jako metodę uzyskiwania wiedzy wykorzystują właśnie KISA, niż tradycyjne formy VET29. Niski udział najprawdopodobniej można wyjaśnić ograniczoną dostępnością ekologicznych usług szkoleniowych na rynku oraz utrudnieniami dla
przedsiębiorstw i trenerów VET w zakresie opracowywania programów szkoleń odpowiednich dla MŚP w ramach procesu
dostosowawczego. Wydaje się, że MŚP napotykają istotne przeszkody w dostępie do szkoleń, za to nieformalne działania
wzbogacające wiedzę i umiejętności zapewniają bardziej elastyczny dostęp do wiedzy wymaganej przez przedsiębiorstwa,
w celu wykorzystania ekologicznych możliwości oferowanych na rynku.
Wykres 1. Udział pracowników MŚP w „zielonych szkoleniach” jest dość niski
Zielone VET
Jednorazowe
Zielone KISA
Belgia
Jednorazowe
Wielka Brytania
Nowa Zelandia
Polska
Turcja
Regularne
Regularne
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
22
24
26
28
30
32
Źródło: OECD, 2010, Rozwój umiejętności i szkolenia w MŚP, Paryż
W celu przygotowania warsztatów dla spółek działających w poszczególnych sektorach, w zakresie dostarczenia wsparcia finansowego można wykorzystać środki EFS. Niektóre spółki, głównie MŚP, mogą wyrazić zainteresowanie zarówno
inwestowaniem w kursy związane z ekologią dla personelu, jak i w innowacyjne techniki i technologie, które mogą skutkować „bardziej przejrzystymi procesami i praktykami”, jednak które wymagają podjęcia „ostatecznego kroku” w zakresie
przeznaczania środków na tego rodzaju inwestycje. Warsztaty finansowane z EFS mogą prowadzić prezentacje dla spółek,
wykazując długoterminowe oszczędności osiągnięte poprzez inwestowanie w szkolenia ekologiczne i bardziej przejrzyste
techniki i technologie. W szczególności, prezentacje dla MŚP mogą skupiać się na sposobach dokonywania oszczędności
poprzez lepsze wykorzystywanie zasobów i efektywność energetyczną w procesach budowlanych i produkcyjnych, na
25
Przejście na „zielony rozwój” będzie najprawdopodobniej szczególnie trudne dla przedsiębiorstw produkcyjnych, w tym dla MŚP, ze względu na fakt, że
odpowiadają za znaczną część zużycia zasobów i generowania odpadów na poziomie globalnym. W ujęciu globalnym zużycie energii przez przedsiębiorstwa
produkcyjne w latach 1971–2004 wzrosło o 61%, co stanowi niemal jedną trzecią światowego zużycia energii. Przedsiębiorstwa produkcyjne odpowiadają
również za 36% światowej emisji dwutlenku węgla (CO2) (IEA, 2007).
26
OECD, 2010, SMEs and Green Growth, Issues Paper for the “BOLOGNA +10” High-level meeting on SMEs and Entrepreneurship: lessons from the global
crisis and the way forward to job creation and growth, CFE/SME(2010)9, Paryż; OECD, 2010, Leveraging training and skill development activities in SMEs
– Cross-country analysis of the TSME survey, CFE/LEED (2010)14, Paryż.
27
OECD, 2010, Leveraging training and skill development activities in SMEs – Cross-country analysis of the TSME survey, CFE/LEED (2010)14, Paryż.
28
OECD, 2010, Climate Change, Employment and Local Development: Preliminary Findings, CFE/LEED(2010)15, Paryż.
29
OECD, 2010, Leveraging training and skill development activities in SMEs – Cross-country analysis of the TSME survey, CFE/LEED (2010)14, Paryż.
56
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
ograniczeniu ilości odpadów poprzez wykorzystywanie nowych materiałów i procesów produkcyjnych, a także na sposobach zwiększenia udziału w rynku poprzez reagowanie na popyt konsumencki na bardziej przyjazne dla środowiska,
niskoemisyjne produkty i usługi. W tym zakresie możliwe jest wykorzystanie określonych umiejętności, zarówno w sektorze
publicznym, jak i prywatnym, m.in. 30:
• podnoszenie świadomości na temat efektywności energetycznej i dotyczącej zasobów w przedsiębiorstwach i gospodarstwach domowych poprzez działania podkreślające korzyści i oszczędności, które można uzyskać na każdym poziomie,
• promowanie podejścia ekoprojektu, w ramach którego przedsiębiorstwa dążą do zmniejszenia wpływu na środowisko
produktów przez cały cykl życia produktu pod względem projektu, produkcji, marketingu, sprzedaży i ostatecznego
użytkowania,
• podwyższanie kwalifikacji personelu obsługującego zamówienia publiczne, poprzez wdrożenie procedur ekologicznych zamówień publicznych, w szczególności w zakresie koncepcji rachunku kosztów cyklu życia produktu.
Przedsiębiorstwa nadal również mają niekorzystne nastawienie, nie wykazują „sposobu myślenia ukierunkowanego społecznie” i wyrażają pogląd, że praktyki przyjazne dla środowiska wiążą się z dużymi nakładami finansowymi. Województwo
podlaskie w przeszłości doświadczyło konfliktów o charakterze ekologicznym (takich jak budowa obwodnicy Augustowa
na obszarach Natura 2000, co wzbudziło silny sprzeciw organizacji pozarządowych). Istotna będzie zmiana nastawienia
społecznego wobec inicjatyw ekologicznych oraz doprowadzenie do współpracy pomiędzy organizacjami pozarządowymi,
dysponującymi wiedzą z zakresu ochrony środowiska, i administracją publiczną na potrzeby opracowania wspólnej strategii szkoleniowej. Środki EFS można wykorzystać do utworzenia inicjatyw podobnych do tych realizowanych w państwach
Europy Południowo-Wschodniej, w których organizacje pozarządowe odgrywają obecnie istotną rolę w podnoszeniu świadomości ekologicznej i w zmienianiu nastawienia publicznego do inicjatyw ekologicznych.
Przykładowo, w 2002 r. Regionalne Centrum Ekologiczne Europy Środkowej i Wschodniej (REC) opracowało wytyczne
zatytułowane Public Education to Raise Environmental Awareness („Edukacja publiczna na rzecz podnoszenia świadomości
ekologicznej”)31, które mają na celu wzmocnienie potencjału organizacji pozarządowych i uświadomienie im własnych
możliwości jako efektywnych aktywistów na rzecz podnoszenia świadomości ekologicznej, jak również prekursorów wiedzy, pozytywnego podejścia do środowiska i kompetencji w zakresie umiejętności związanych z aktywnością obywatelską.
Wytyczne miały na celu umożliwienie użytkownikom m.in. zwiększenia umiejętności uczestników w zakresie planowania,
wdrażania i oceny kampanii dotyczących edukacji publicznej, dostarczenie praktycznego doświadczenia w zakresie opracowywania strategii, mechanizmów selekcji i poprawy umiejętności wymaganych na potrzeby efektywnych relacji publicznych,
kontaktów z mediami i realizacji działań informacyjnych na poziomie lokalnym, zapewnienie umiejętności technicznych
niezbędnych do opracowywania, planowania i wydawania publikacji, poprawę umiejętności uczestników w zakresie organizowania spotkań i debat publicznych oraz szczególnych imprez związanych z edukacją ekologiczną, a także przekazywanie
wiedzy na temat efektywnego wykorzystywania Internetu.
Przykładami dobrych praktyk na terenie województw pomorskiego i podlaskiego są niektóre oferty szkoleń dostosowane
do aktualnych potrzeb. Jednym z takich przykładów jest pomorskie Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa,
prowadzące kursy z zakresu negocjacji na trzech uczelniach wyższych w tym regionie. Celem kursów jest „zmiana
sposobu myślenia” wśród studentów, wykazanie korzyści ekonomicznych z inwestowania w infrastrukturę ekologiczną
(np. spalarnie odpadów) oraz zapotrzebowania na uczestnictwo publiczne i dialog społeczny w trakcie realizacji takich
projektów32.
Inne inicjatywy oferujące szkolenia na rzecz gospodarki niskowęglowej są zwykle finansowane z funduszy europejskich,
w szczególności z EFS, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Budżet programu wynosi około 11,5 miliardów
euro, z czego 9,7 miliardów euro pochodzi z EFS, a reszta stanowi wkład krajowy. Dobrym przykładem takiej inicjatywy
jest Centrum Zielonych Technologii (CZT) w Białymstoku w województwie podlaskim, sfinansowane za pośrednictwem Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL (program finansowany z EFS w latach 2004–2008), które wniosło istotny wkład w szkolenia
dla małych przedsiębiorców w tym województwie (zob. ramka 6).
30
Ireland Expert Group on Future Skills Needs, 2010, Future Skills Needs of Enterprise within the Green Economy in Ireland.
Zob. REC, 2002, Developing Skills of NGOs: Public Education to Raise Environmental Awareness, http://archive.rec.org/REC/Programs/NGO_Support/PDF/
EnvAwareness.pdf.
32
Wywiad z Wandą Stankiewicz – dyrektorem Towarzystwa Naukowego Organizacji i Kierownictwa, ekspertem ds. szkoleń i zarządzania zasobami ludzkimi
w przedsiębiorstwach.
31
57
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Ramka 6. Szkolenia na rzecz „zielonej gospodarki” w województwie podlaskim
Za pośrednictwem Centrum Zielonych Technologii województwo podlaskie realizuje projekt obejmujący cykl darmowych szkoleń, staży i prezentacji dotyczących sześciu obszarów tematycznych: przydomowych oczyszczalni
ścieków, gospodarki odpadami opakowaniowymi, tradycyjnych technologii budowlanych, ekoturystyki, produktów
regionalnych (np. serów i wędlin) oraz odnawialnych źródeł energii.
CZT pomogło przeszkolić ponad 3500 beneficjentów w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL poprzez wykłady
i warsztaty, z udziałem partnerów z innych państw członkowskich odpowiedzialnych za przekazywanie wiedzy na
temat różnych aspektów tematycznych, takich jak ekoturystyka czy recykling odzieży używanej. W latach 2006–2007
ponad 100 uczestników, głównie z MŚP i gospodarstw rolnych w województwie podlaskim, wzięło udział w szkoleniu dotyczącym budowy przydomowych oczyszczalni ścieków, prowadzonym przez specjalistów z polskich wyższych
uczelni i instytucji oraz przez osoby zajmujące się tym zawodowo. Szkolenie umożliwiło pracownikom rozwój nowych
umiejętności i podwyższenie kwalifikacji, jak również skutkowało utworzeniem kilku nowych spółek i zakładów,
przy czym niektóre z nich zostały założone przez osoby wcześniej bezrobotne. Miarodajnym wyznacznikiem dotychczasowego sukcesu programu jest według Koordynatora Projektu „liczba osób na własną rękę próbująca nowych rzeczy”. Centrum, wraz z dziewięcioma innymi „najlepszymi projektami”, wybrano również do rozpowszechniania wiedzy
na poziomie krajowym oraz dostarczyło ono materiałów jednemu z partnerów umożliwiających utworzenie „centrum
kompetencji” na Dolnym Śląsku, które otrzymało następnie medal Ministerstwa Edukacji w uznaniu wysokiej jakości.
Programy szkoleniowe spotkały się z dużym zainteresowaniem, a wnioski napływały nawet z innych województw,
takich jak pomorskie czy dolnośląskie. W 2007 r. popyt na szkolenia z zakresu budowania przydomowych oczyszczalni ścieków przekroczył podaż o około 200 miejsc, do momentu uzyskania dodatkowego finansowania od niemieckiej organizacji na rzecz ochrony środowiska (DBU). Mimo iż Centrum zaobserwowało wysokie zapotrzebowanie na szkolenia dotyczące paneli słonecznych, dotąd nie było w stanie zapewnić szkoleń w tym zakresie. Popyt na
szkolenia w województwie podlaskim najprawdopodobniej będzie rosnąć.
W trakcie wizyty studyjnej zidentyfikowano niektóre problemy związane ze szkoleniami finansowanymi z funduszy europejskich. Kilku respondentów sugerowało, że fundusze unijne „zakłóciły” dobrze funkcjonujący rynek szkoleń i doprowadziły
do „zmiany reguł gry”. Zdaniem respondentów firmy szkoleniowe otrzymały środki unijne bez przeprowadzania jakiejkolwiek rzeczywistej analizy zapotrzebowania na umiejętności i miały problemy związane z wyborem właściwych osób do
szkoleń, jak również z przygotowaniem odpowiednich kursów. Bonikowska (2011) argumentuje, że nastąpiła równoczesna komercjalizacja wyższych uczelni, które pod wpływem możliwości otrzymania dotacji z UE zaczęły zachowywać się
w podobny sposób, co „firmy szkoleniowe”. Bardziej podkreśla się pozyskiwanie wiedzy, a „bardzo niewielki nacisk kładzie
się na uzyskiwanie umiejętności i kompetencji wymaganych przez pracodawców” 33.
Jak wykazuje podział dofinansowania z EFS, większość środków przeznacza się na podmioty oferujące szkolenia na poziomie podstawowym. W Polsce niewiele firm szkoleniowych jest gotowych oferować szkolenia z zakresu „zielonych umiejętności biznesowych”. Szkolenie podstawowych umiejętności powinno być oferowane w ramach systemu edukacji, jednak przy wsparciu z funduszu pracy. Wysoko specjalistyczne szkolenia, realizowane zarówno w przedsiębiorstwach, jak
i w ośrodkach szkoleniowych, powinny otrzymać wsparcie ze środków EFS. Obecnie, w Polsce specjalistyczne szkolenia
mogłyby być oferowane zarówno przez zagranicznych ekspertów, jak i krajowe firmy prywatne lub przez samych przedsiębiorców reprezentujących daną branżę. W związku z powyższym, wskazana jest ścisła współpraca podmiotów sektora
prywatnego (tj. MŚP, duże firmy, centra szkoleniowe, prywatni inwestorzy), w celu możliwości zaoferowania tego typu
szkoleń w najbliższym czasie.
Kilka sektorów w województwie podlaskim dysponuje potencjałem umożliwiającym uwzględnienie „ekologicznych umiejętności” w swoich profilach zawodowych. Dominującym sektorem w tym województwie pozostaje rolnictwo. Główne uprawy
to zboża i ziemniaki, mimo że region ten jest znany również z nabiału, produktów drobiowych i mięsnych. Istnieją znaczne
możliwości przeszkolenia rolników z zakresu nowych materiałów i metod produkcji przyjaznych dla środowiska, w szczególności dla różnorodności biologicznej. Pewne postępy w województwie zostały już poczynione – przykładowo, popularnym
obszarem działalności gospodarczej stała się produkcja serów zapoczątkowana wykorzystaniem polskich czerwonych krów do
wypasu i uzdatniania gruntów pod kątem poprawy warunków dla bocianów w ramach krajowego programu ochrony bocianów (zob. ramka 7). Województwo podlaskie produkuje również jedną czwartą mleka w skali kraju (około 1,5 milionów ton
33
Effective Education for Employment, wywiad internetowy z dr Małgorzatą Bonikowską, doradcą z Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich (CRZL)
http://www.eee-edexcel.com/Vision/International_Interview_Series/Poland/Dr_Magorzata_Bonikowska.
58
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
rocznie)34 i toczy się dyskusja na temat używania przez producentów mleka niewykorzystanej paszy i odpadów biologicznych
pochodzących z ziemniaków i zbóż do produkcji biogazu. Duży potencjał ma również rolnictwo ekologiczne.
Ramka 7. Gospodarstwo rodzinne Danuta, Andrzej, Leszek Popko w Kościukach: podwyższanie
umiejętności w sektorze rolnym na rzecz „zielonej gospodarki”
Gospodarstwo państwa Popko to rodzinne gospodarstwo o powierzchni około pięćdziesięciu hektarów, obejmujące
pięćdziesiąt krów (w tym tradycyjne polskie czerwone krowy) położone na obszarze Narwiańskiego Parku Narodowego w województwie podlaskim, zajmujące się głównie hodowlą bydła mlecznego i produkcją mleka. Obejmuje
również niewielką fabryczkę serów, w której sery produkuje się tradycyjnymi metodami, bez użycia konserwantów.
Właścicielka gospodarstwa, pani Danuta Popko, organizuje warsztaty, podczas których uczy tradycyjnych metod
produkcji serów.
Znaczna część przychodów gospodarstwa pochodziła wcześniej ze sprzedaży tradycyjnych serów w Warszawie, lecz
ze względu na rygorystyczne przepisy z zakresu zdrowia i bezpieczeństwa żywności działalność ta została zakończona, głównie z powodu kosztów związanych z zapewnieniem zgodności z przepisami. Sery sprzedawane są obecnie głównie w województwie podlaskim i w sąsiednich powiatach. W wyniku utraty przychodów, gospodarstwa takie
jak gospodarstwo państwa Popków dążą do dalszego zróżnicowania produkcji, mimo że istotnym problemem dla rolników małoobszarowych jest brak zasobów umożliwiających wnioskowanie o dotacje na potrzeby dywersyfikacji.
Warsztaty tradycyjnej produkcji serów przyciągnęły wielu uczestników z różnych środowisk, od innych gospodarstw
znajdujących się w podobnej sytuacji niezdolności do sprostania wymogom z zakresu zdrowia i bezpieczeństwa
żywności i zawieszających działalność gospodarczą w Warszawie, aż po rolników z górzystych regionów południowej Polski, którzy już są zaznajomieni z metodami produkcji serów, jednak stosujących prymitywną technikę
w porównaniu z przedstawianymi na warsztatach metodami. W warsztatach w gospodarstwie państwa Popko
uczestniczą również rolnicy z Europy Zachodniej.
Obecnie gospodarstwo prowadzą trzy osoby zatrudnione na pełny etat. Pomimo wysokiej stopy bezrobocia w regionie, właścicielka miała problemy z zatrudnieniem pracowników w rozwijającym się gospodarstwie z powodu niechęci osób bezrobotnych do zatrudnienia przy tego rodzaju pracy. Wiele rodzinnych gospodarstw rolnych uważa
to za nieopłacalne, szczególnie ze względu na fakt, że w początkowym okresie nowo zatrudnione osoby nadal
wymagałyby gruntownego przeszkolenia i nadzoru. W efekcie gospodarstwo stworzyło warunki umożliwiające
zastosowanie bardziej intensywnych kapitałowo metod rolniczych (np. produkcji zmechanizowanej), w celu zmniejszenia zależności od siły roboczej.
Według Danuty Popko, poziom wsparcia zapewnianego producentom w uzyskaniu dostępu do dotacji i środków
różni się w zależności od powiatu. W niektórych powiatach prowadzone są działania na rzecz podwyższenia świadomości ekologicznej rolników i zakładane są stowarzyszenia producentów. Jednakże rolnicy z innych powiatów
otrzymują niewielkie wsparcie, a środki z EFS mogłyby potencjalnie pomóc zapełnić tę lukę w zasobach poprzez
ustanowienie organizacji identyfikujących możliwości dla rolników w zakresie uzyskania dostępu do wsparcia finansowego oraz zapewniających praktyczną pomoc przez cały okres składania wniosków.
Produkcja biomasy również postrzegana jest jako dziedzina, którą można dalej rozwijać w województwie podlaskim. Istnieją
jednak obawy, że przedsiębiorcy, którzy próbują zajmować się produkcją biomasy, nie są w pełni świadomi skutków wprowadzenia upraw energetycznych, takich jak wierzba. Skutki te mogą być bowiem w dłuższej perspektywie zarówno negatywne,
jak i pozytywne. Wierzba może rozprzestrzenić się i rosnąć dziko lub na okolicznych polach, a także wyprzeć rodzime gatunki
lub stać się uciążliwym chwastem. Potrzebne są działania zmierzające do zwiększenia wiedzy producentów biomasy, dzięki
którym będą w pełni świadomi potencjalnych skutków produkcji biopaliw dla różnorodności biologicznej35.
Po drugie, ze względu na wyjątkowe dziedzictwo przyrodnicze w województwie podlaskim, turystyka kryje ogromny potencjał rozwoju. Ponad 20% terenów w województwie podlaskim jest prawnie chronionych (np. poprzez zaliczenie do obszarów Natura 2000) w związku z różnorodnością i występowaniem istotnych gatunków i siedlisk. Pomimo bogactwa fauny
i flory o znaczeniu ogólnoświatowym, rozwój ekoturystyki zarówno w całej Polsce, jak i w dwóch badanych regionach, jest
powolny. Zainteresowanie miejscowych turystów ogranicza się do korzystania z tych obszarów w celu jazdy na rowerze lub
34
35
Na podstawie wywiadu z Dariuszem Ochrymiukiem – Koordynatorem Projektu z Centrum Zielonych Technologii w Białymstoku.
Zob. European Centre for Nature Conservation (ECNC), 2008, Impacts of Biofuel production on biodiversity in Europe.
59
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
wędkarstwa. Zwiększenie świadomości turystów na temat innych możliwości wiążących się z obszarami chronionymi (np.
zachęcanie do obserwacji ptaków) jest niezbędne dla zwiększenia rozwoju ekoturystyki, który z kolei zapewni nowe miejsca
pracy. W związku z powyższym włączenie umiejętności biznesowych do działalności ekoturystycznej przyniesie ogromne
korzyści początkującym przedsiębiorcom. Ponadto z uwagi na niski poziom wiedzy na temat możliwości prowadzenia
ekoturystyki na wielu obszarach naturalnych w Polsce, skutecznym narzędziem doskonalenia umiejętności pracowników
na wsiach w zakresie przedsiębiorczości może okazać się wykorzystanie środków EFS do sfinansowania warsztatów promujących opłacalność biznesową ekoturystyki.
Wreszcie, sektorem, który może być istotnym źródłem potencjalnego zatrudnienia w województwie podlaskim na stanowiskach związanych z ekologią, jest budownictwo. Polska będzie wkrótce gospodarzem mistrzostw Europy w piłce nożnej
w 2012 r. Postrzega się to jako czynnik zwiększający zapotrzebowanie na technologie i budownictwo ekologiczne, tak jak
działo się to w przypadku Londynu przy okazji Olimpiady z 2012 r. Mogą jednak wystąpić problemy w związku z niedoborem odpowiednich kompetencji. Podobnie jak w przypadku Olimpiady z 2012 r. w Londynie, duże imprezy sportowe, takie
jak mistrzostwa Europy, mogą stanowić istotną platformę sprzyjającą rozwojowi kwalifikacji społeczności lokalnej (zob.
ramka 8). Osoby dobrze znające się na dekarstwie i hydraulice są wysoko cenione. Wykorzystanie umiejętności Polaków pracujących za granicą może być okazją do zapewnienia takich kompetencji w Polsce na potrzeby wspomnianych sektorów.
W województwie pomorskim, w którym budownictwo jest istotne ze względu na tworzenie miejsc pracy, istnieje już
sprawny „klaster budowniczy”, w którym widoczna jest coraz lepsza współpraca pomiędzy organizacjami branżowymi
i firmami budowlanymi. W przeciwieństwie do pozostałych sektorów, związki zawodowe są tutaj aktywnie zaangażowane
w certyfikację kompetencji osób zatrudnionych w branży i pracują wspólnie z organizacjami pracodawców nad certyfikacją
w branży murarskiej i dekarskiej.
Ramka 8. Duże imprezy sportowe a zapotrzebowanie na umiejętności w „zielonej gospodarce”
Construction Skills – Rada ds. umiejętności sektorowych (Sector Skills Council) w budownictwie, współpracująca z pracodawcami, rządem i firmami szkoleniowymi w Wielkiej Brytanii, przewiduje, że Olimpiada może przyczynić się do powstania około 33 500 dodatkowych miejsc pracy w ciągu kolejnych siedmiu lat z początkiem 2005 r., w związku z wyjątkowo
dużym zapotrzebowaniem na kwalifikacje w zakresie budownictwa cywilnego i inne umiejętności specjalistyczne.
W branży istnieje ponadto zapotrzebowanie na tysiące techników i rzemieślników, począwszy od murarzy po tynkarzy, przy czym sądząc po liczbie absolwentów kierunków związanych z tymi zawodami, nie ma możliwości opierania
się wyłącznie na zatrudnianiu miejscowej ludności, by zaspokoić popyt. Aktualnie jedynie 1% pracowników w tej
branży w Wielkiej Brytanii stanowią kobiety i konieczne są dalsze działania, mające na celu przekonanie większej
liczby kobiet, że kariera w budownictwie jest sensownym rozwiązaniem.
W celu monitorowania i planowania liczby osób i rodzaju stanowisk potrzebnych do realizacji takich projektów,
Rada Construction Skills stworzyła sieć Construction Skills Network (CSN) (Sieć Kwalifikacji Budowlanych) – kompleksowy model do prognoz dotyczących wydajności, produktywności i kwalifikacji w branży budowlanej, powstały
z udziałem kluczowych osób w branży i w państwie. Model wykorzystywany jest do analizy ogólnokrajowych
danych na temat wydajności, produktywności i kwalifikacji, w celu prognozowania przyszłych wymagań związanych
z zatrudnieniem i kształceniem. Na CSN składa się 12 regionalnych modeli ekonometrycznych, połączonych dzięki
ogólnemu modelowi krajowemu. Experian – grupa ds. globalnej informacji kredytowej – obsługuje model i pracuje
wspólnie z Technical Reference Group (Grupą Wsparcia Technicznego). Członkowie Sieci CSN zapraszani są na serię
12 spotkań obserwacyjnych, w trakcie których mogą zakwestionować jego założenia i wpłynąć na jego kształt,
przedstawiając aktualne poglądy i opinie, dokonując tym samym „walidacji” wyników pracy modelu.
Umiejętności wymagane w Polsce są prawdopodobnie podobne do tych, które były potrzebne w trakcie budowy
obiektów na potrzeby Olimpiady w Wielkiej Brytanii. Polskie Ministerstwo Gospodarki oszacowało w 2007 r., że
przygotowania do mistrzostw Europy w piłce nożnej przyczynią się do powstania co najmniej 100 tys. nowych
miejsc pracy w Polsce, przy czym Euro 2012 jako przedsięwzięcie prawdopodobnie przyniesie aż 370 tys. stanowisk do końca 2012 r., zgodnie z badaniem Konfederacji Pracodawców Polskich. W związku z potrzebą licznych
remontów na stadionach, koniecznością zapewnienia zakwaterowania oraz rozbudowy i remontu głównych lotnisk,
a także połączeń kolejowych, niezbędne było rozpoczęcie realizacji „dużego przedsięwzięcia budowlanego”, które
utrudniał fakt, że dziesiątki tysięcy Polaków o kwalifikacjach budowlanych wyjechało do Wielkiej Brytanii, Irlandii
i innych państw europejskich po przystąpieniu Polski do UE w 2004 r. Zgodnie z szacunkami z 2007 r., Polska
potrzebowałaby około 200 tys. pracowników budowlanych.
60
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Nieskuteczność aktualnych systemów szkolnictwa zawodowego i wyższego w zaspokajaniu potrzeb w zakresie kwalifikacji
budzi niepokój. W województwie pomorskim poziom kształcenia zawodowego „nie jest taki, jak był”36. Rozwinięta sieć
szkół zawodowych zapewniała „dobry średni poziom kształcenia zawodowego”, a uprzednio stosowany system praktyk
postrzegano jako taki, który przyczyniał się do wyszkolenia pracowników o dobrych umiejętnościach – przede wszystkim
z uwagi na to, że praktykanci przez połowę czasu uczestniczyli w produkcji, dzięki czemu zyskiwali doświadczenie praktyczne. Aktualnie uważa się, że ten system kształcenia jest znacznie słabszy. W ostatnich latach w Polsce zamknięto wiele
szkół zawodowych w związku z krajowym programem reform, w ramach którego wprowadzono szkoły gimnazjalne jako
kolejny etap kształcenia w szkołach zawodowych i technicznych. Uważa się, że przyczyniło się to bezpośrednio do niedoboru umiejętności w kluczowych sektorach, takich jak branża hydrauliczna37.
W związku z tym, że w Polsce preferowano model rynkowy oparty na finansowaniu szkół, a nie programów szkoleniowych
dla absolwentów, powstały znaczne rozbieżności w zapewnieniu dostępu do kształcenia zawodowego. Obszarom wiejskim oferuje się szczególnie słabe kształcenie zawodowe, wiążące się z zajęciami niskiej jakości i wysokimi wskaźnikami
dotyczącymi liczby uczniów rezygnujących z nauki38. Za upadek takiego szkolnictwa wini się częściowo zmiany demograficzne. Podejmowane są próby ponownego zapewnienia wsparcia dla szkolnictwa zawodowego i odbudowania szkół
zawodowych. Utrudnia je jednak migracja wykwalifikowanych pracowników – w szczególności tych, którzy mogliby być
doskonałymi kandydatami na nauczycieli.
W województwach pomorskim i podlaskim, pomimo dużych nakładów na rozwój przedsiębiorczości, nie stanowi ona siły
napędowej gospodarki w takim stopniu jak zakładano. Dotychczas udzielone wsparcie w głównej mierze koncentrowało
się m.in. na warsztatach, gdzie uczono sporządzania biznesplanu i rozpoczynania działalności gospodarczej. Oprócz tego,
organizuje się również większe imprezy (np. targi), mające na celu promowanie przedsiębiorczości. Przedsiębiorczość stanowi także oddzielny przedmiot nauczania w szkole. Na rynku pracy dominują mikroprzedsiębiorstwa, którym oferowane
jest dofinansowanie zarówno ze środków EFS, jak i ze środków krajowych. W województwie pomorskim w ramach jednego
z projektów realizowanego w latach 2005–2006 małe firmy były zakładane przez osoby bezrobotne z grantów przekazanych przez Fundusz Pracy. Badanie z 2009 r. na temat małych przedsiębiorstw w latach 2005–2006 pokazało, że gdy
ustały dotacje, połowa z nich wciąż funkcjonowała, co oznacza, że wskaźnik przetrwania przedsiębiorstw39 jest stosunkowo
wysoki. Co ciekawe, ostatnie badania w Polsce pokazują, że około 30–35% młodych ludzi twierdzi, że chciałoby prowadzić
własną firmę, a wiele osób w Polsce już ma własną firmę jednoosobową lub mikroprzedsiębiorstwo40.
Fundusze EFS można odpowiednio ukierunkować poprzez zapewnienie konkretnego wsparcia za pośrednictwem lokalnego
koordynatora, który powierzałby środki sektorom, w których potencjał tworzenia „zielonych miejsc pracy” jest wysoki.
Dobrym przykładem jest tu rolnictwo, szczególnie w województwie podlaskim, w którym sektor ten dominuje. W jednym
z ostatnich dokumentów na temat umiejętności przedsiębiorczych rolników41 argumentowano, że najważniejszymi barierami dla rozwoju przedsiębiorstw rolniczych są sami rolnicy, ich poziom wykształcenia i gotowość do współpracy, a nie
fizyczny brak zasobów. Wysunięto tezę, że rolnicy nie korzystają regularnie z sieci doradztwa biznesowego i mają mniejsze
szanse na skorzystanie z różnych możliwości w związku z ograniczoną liczbą kontaktów społecznych. W rezultacie rzadko
nawiązywane są kontakty zawodowe z innymi rolnikami mającymi doświadczenie w podejmowaniu nowych przedsięwzięć.
Fundusze EFS można by przeznaczyć na zatrudnienie „koordynatora” znającego lokalne środowisko i jego zadaniem byłoby
dbanie o zwiększenie kontaktów społecznych w okolicy, dzięki czemu rolnicy nawiązywaliby bliższe relacje i mieliby w ten
sposób dostęp do doradztwa biznesowego. Aktualnie wsparcia najczęściej poszukuje się u znajomych i rodziny, a nie
w agencjach sektora publicznego. Jest to tendencja, którą środki EFS mogłyby pomóc zmienić.
Bariery w nadawaniu ekologicznego charakteru systemom kształcenia
zawodowego i wyższego
Problemy związane z nadaniem bardziej „zielonego” charakteru systemowi kształcenia zawodowego i wyższego dotyczą
zarówno województwa podlaskiego, jak i pomorskiego i wiążą się z różnymi słabościami instytucjonalnymi.
36
Wywiad z Witoldem Jabłońskim, prezesem P.P.H.U. „BACHUS”.
Wywiad z Anną Świebocką-Nerkowską, dyrektorem Zespołu Rozwoju Zasobów Ludzkich w Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP), 2010,
http://www.eee-edexcel.com/Vision/International_Interview_Series/Poland.
38
CEDEFOP, 2008, The role of vocational education and training in enhancing social inclusion and cohesion.
39
Wywiad z Leną Teodorowicz – Kierownik Wydziału Planowania, Badań i Analiz, Wojewódzki Urząd Pracy w Gdańsku.
40
Wywiad z Anną Świebocką-Nerkowską, dyrektorem Zespołu Rozwoju Zasobów Ludzkich w Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP), 2010,
http://www.eee-edexcel.com/Vision/International_Interview_Series/Poland.
41
McElwee, 2005, Developing entrepreneurial skills of farmers: A Literature review of entrepreneurship in agriculture, artykuł naukowy finansowany przez
FP6.
37
61
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Po pierwsze, kształcenie zawodowe w Polsce, szczególnie na niższych poziomach, praktycznie zniknęło. Placówki kształcenia zawodowego oferują jedynie kształcenie na poziomie podstawowym. Kształcenie zawodowe zmaga się aktualnie
ze spadkiem popularności, ponieważ uczniowie szkół średnich uznają szkoły zawodowe za „mniej modne”. Pogarsza
to częściowo fakt, że w przeciwieństwie do placówek ogólnokształcących i szkoleniowych, które z reguły znajdują się
w miastach, szkoły zawodowe zajmujące się kształceniem w zakresie rolnictwa i leśnictwa mieszczą się na peryferiach i są
niedostępne ze względu na brak infrastruktury transportowej. W ostatnich latach samorządy skłaniały się do zamykania
szkół zawodowych częściowo z uwagi na brak zainteresowania nimi wśród uczniów, a także ze względu na fakt, że koszt
wiążący się z prowadzeniem szkoły zawodowej jest znacznie wyższy w porównaniu z kosztami prowadzenia „zwyczajnej”
szkoły. Jak zauważył jeden z respondentów: „utrzymanie laboratorium do demonstrowania technologii w zakresie energii
odnawialnych jest dużo bardziej kosztowne niż laboratorium językowe”. Istotną rolę w wypełnianiu luk w kształceniu
zawodowym odgrywa sektor prywatny, na przykład aktualnie Izby Handlowe prowadzą szkoły zawodowe. Treści nauczania
nie nadążają jednak za zmianami na rynku i nawet pod tym względem placówki te uznawane są bardziej za „reaktywne niż
podejmujące działania zapobiegawcze”. Co ciekawe, tegoroczne badanie współfinansowane ze środków UE, które ma być
przeprowadzone przez Wojewódzki Urząd Pracy w Białymstoku, będzie miało na celu ustalenie, czy aktualny system kształcenia zawodowego jest w stanie dostatecznie przygotować pracowników do wykonywania pracy w sektorach gospodarki
zaliczanych do „zielonych”. Dzięki niemu więcej będziemy wiedzieli na temat tego, jak system kształcenia zawodowego
reaguje na zapotrzebowanie na „zielone kwalifikacje”42.
Ponadto mamy również do czynienia z inercją związków zawodowych i ich niechęcią do wprowadzenia zmian do programów nauczania. Brak zaangażowania w cały proces ze strony partnerów społecznych dodatkowo utrudnia określenie
odpowiednich strategii mających na celu identyfikację i zapewnienie na rynku pracy „zielonych kwalifikacji”. Wprawdzie
związki zawodowe przynależą do powiatowych rad zatrudnienia, a zatem powinny brać udział przy ustaleniach dotyczących przebiegu kształcenia konkretnych umiejętności, jednakże nie mają odpowiednich kompetencji i wiedzy, by móc
skutecznie uczestniczyć w tym dialogu. Innymi słowy, nie ma dialogu trójstronnego. Z informacji zdobytych podczas wizyty
studyjnej można wywnioskować, że związki zawodowe oskarża się ponadto o to, że bardziej skoncentrowane są na kwestiach związanych z zarządzaniem niż na zagadnieniach związanych ze szkoleniem i analizą zdolności przystosowawczych
pracowników. Pomimo ogólnej świadomości, że system nauczania jest niedopasowany do rzeczywistych potrzeb, z przeprowadzonych rozmów można wywnioskować, że nawet kadra nauczycielska niechętnie inicjuje jakiekolwiek zmiany w programach nauczania. Wynikać to może z obawy „naruszenia różnych interesów”. Natomiast związki zawodowe nauczycieli
w Polsce są silne oraz dobrze zorganizowane i zachęcają do „obrony interesów szkół”.
Co więcej, kształcenie wyższe potrzebne z punktu widzenia budowania „zielonej gospodarki” ma charakter zbyt sztywny
i teoretyczny, przez co mało użyteczny na rynku pracy. Wymagane są usprawnienia we wszystkich aspektach kształcenia
wyższego, jak również konieczna jest lepsza współpraca z przedstawicielami przedsiębiorstw, co pozwoli na rozwój innowacji w firmach. Częściowo może przyczynić się do tego wdrożenie nowej ustawy o szkolnictwie wyższym, dającej uczelniom szansę na stworzenie własnych programów. Taki rodzaj niezależności może skutkować większym ukierunkowaniem
i przydatnością zajęć na uczelniach, co z kolei pozwoli na lepsze dopasowanie do potrzeb lokalnego rynku pracy. Aktualnie
istnieją już uczelnie wyższe, które nauczają w zakresie „zielonej gospodarki”, niektórzy wykładowcy obawiają się jednak, że
zajęcia te są wciąż zbyt teoretyczne i brak w nich praktycznego zastosowania. Przykładowo, w województwie podlaskim,
Wydział Administracji Publicznej w Białymstoku prowadzi zajęcia dotyczące „zielonej gospodarki” na kierunku: „Rozwój
zrównoważony”. Bardziej prawdopodobne jest jednak, że to uczelnie techniczne, takie jak Politechnika Białostocka, nauczą
studentów umiejętności praktycznych przydatnych w miejscu pracy. Nie jest jednak łatwo zrozumieć takie rozróżnienie.
„Praktyczne moduły często prowadzone są na zajęciach kierunkowych, co utrudnia dostęp do nich pozostałym studentom.
Przykładowo, zajęcia dotyczące środowiska są dostępne na Wydziale Ekonomii na Uniwersytecie w Białymstoku, ale nie są
to jednak zajęcia podstawowe. Kilku respondentów w trakcie wizyty studyjnej zasugerowało, że tego typu zajęcia powinny
być wprowadzone na różnych kierunkach i być zaliczane do kategorii obowiązkowych, zamiast fakultatywnych.
Co więcej, organizacje pozarządowe uczestniczą w niewystarczającym stopniu w debacie na temat standardów nauczania. Tego typu organizacje mogłyby wnieść wartość dodaną w zakresie kształcenia w obszarze „zielonych umiejętności”
w ramach edukacji nieformalnej. Wynika to między innymi z faktu, że organizacje pozarządowe lepiej rozumieją kontekst
lokalny i potrzeby lokalnej społeczności. Niniejsze organizacje zapewniają różnego rodzaju zajęcia umożliwiające integrację osób wykluczonych społecznie poprzez naukę i pracę społeczną. Obecnie podejmowane są prace mające na celu
wprowadzenie systemu kwalifikacji, dzięki któremu tego typu nieformalna nauka zostanie oficjalnie uznana. Organizacjom
pozarządowym potrzebne jest większe wsparcie, które umożliwi zwiększenie ich roli jako placówek kształcenia.
42
Planowane rozpoczęcie w czerwcu 2011 r., a zakończenie w maju 2012 r., wywiad z Edytą Dąbrowską z Obserwatorium Rynku Pracy, Wojewódzki Urząd
Pracy w Białymstoku.
62
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Również wyraźnie widać brak przygotowania kadry na uczelniach wyższych w zakresie „zielonej gospodarki”, która potencjalnie mogłaby nadać bardziej „zielony” charakter programom kształcenia. Umiejętności te mogą np. dotyczyć patrzenia
z perspektywy wielu interesariuszy i negocjowania programów nauczania ze stronami zainteresowanymi. Stronami tymi
mogłyby być, dla przykładu, uczelnie, rząd, przemysł i branżowe organizacje zawodowe. Wykładowcy również powinni
mieć możliwość zachęcania studentów do formułowania i wyrażania własnych opinii na temat środowiska na podstawie
przykładów odpowiednich dla ich specjalizacji zawodowej. Wymaga to z kolei od samych nauczycieli na tyle dostatecznej
wiedzy na temat innych zawodów, by mogli wytłumaczyć studentom, jaką powinni odgrywać rolę43.
Na poziomie bardziej ogólnym, wyłania się nowy paradygmat umiejętności w kontekście „zielonej gospodarki”, w którym
większy nacisk kładzie się na planowanie i pracę w zespołach multidyscyplinarnych. Projekty często wymagają zaangażowania specjalistów z bardzo różnych dziedzin: inżynierów, planistów i architektów do współpracy z ekologami i inspektorami.
Umiejętności ogólne, takie jak umiejętności w zakresie przywództwa strategicznego, komunikacji i przystosowania się, są
uznawane za bardzo ważne w „zielonej gospodarce”. Konkretne umiejętności kojarzone z „zieloną gospodarką” nie są
uznawane za zupełnie nowe. Są to raczej umiejętności będące uzupełnieniem lub kombinacją istniejących umiejętności.
Przykładowo nauczanie zarówno konkretnych umiejętności technicznych, jak i ogólnych związanych z audytem i zarządzaniem bilansu węglowego postrzega się jako równie istotne44.
Kwestia szkolenia trenerów/kadry naukowej/nauczycieli jest często wyodrębniana jako zagadnienie związane z nauczaniem
umiejętności nowych bądź specjalistycznych. W związku z powyższym ten typ szkolenia („training the trainers”) jest jeszcze
bardziej potrzebny w przypadku umiejętności niezbędnych do budowania „zielonej gospodarki”. W Polsce kadra naukowa
potrzebuje więcej wsparcia, w celu zrozumienia koncepcji „zielonej gospodarki”. W tym celu idea „zielonej gospodarki”
mogłaby zostać wpleciona do treści nauczania przedmiotów już istniejących w obecnym programie nauczania.
Analiza SWOT
Mocne strony
Podlaskie
Województwo podlaskie jest regionem wyjątkowo pięknym pod względem przyrodniczym, a jego środowisko stanowi
bardzo istotny element jego potencjału rozwojowego. Białowieski Park Narodowy ma niezwykle duże znaczenie na świecie
w związku z jego znamienitą rolą jako siedliska żubra europejskiego, któremu groziło kiedyś wyginięcie. Ekologiczna produkcja żywności i jej oznakowanie również zyskują na popularności w regionie i prawdopodobnie trend ten utrzyma się,
biorąc pod uwagę rosnące dochody w Polsce i przewidywane skutki tego stanu rzeczy dla wzorów konsumpcji. Konsumenci
będą wybierać zdrowszą, ekologiczną żywność, „produkowaną w sposób odpowiedzialny”. Równocześnie region oferuje
cały szereg możliwości dla turystów, obejmujących między innymi obserwowanie ptaków i turystykę rowerową, które
aktualnie nie są w pełni wykorzystane.
Pomorskie
Województwo jest usytuowane wzdłuż wybrzeża i stanowi istotny ośrodek uniwersytecki i kulturalny. Stanowi także jeden
z czterech regionów o pozytywnym bilansie migracji. Region zamieszkuje również wielu młodych ludzi45. Znacznie zwiększył się również dostęp do kształcenia na uczelniach wyższych, a działalność przedsiębiorcza w regionie wiąże się z silną
obecnością MŚP. Większość przedsiębiorstw mieści się w Trójmieście i na jego obrzeżach (Sopot, Gdynia, Gdańsk), co
więcej, w regionie odnotowano zwiększenie roli sektora usług ze szczególnie dużym znaczeniem teleinformatyki, rafinerii
i produkcji papieru.
Ludność regionu posiada różne umiejętności, które mogą znaleźć zastosowanie w wielu „zielonych miejscach pracy”.
Dotyczy to zarówno nowych zajęć, jak i ewentualnego „zazielenienia” już istniejących. Wiodące uczelnie w regionie – Uniwersytet Gdański i Politechnika Gdańska – kształcą specjalistów w dziedzinie technologii informacyjnych, a w szczególności
43
44
45
Journal for Education in the Built Environment, Greening the Curricula within Construction Programmes, t. 1, wyd. 1, marzec 2006 r., s. 3–29.
Ireland Expert Group on Future Skills Needs, 2010, Future Skills Needs of Enterprise within the Green Economy in Ireland.
Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego, 2005.
63
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
w dziedzinie informatyki i ekonometrii, automatyki, robotyki, elektroniki i telekomunikacji. Uniwersytet Gdański oferuje
studia związane z branżami, które mogą stać się istotne w przyszłości, np. biotechnologia. Wywiera to bezpośredni pozytywny wpływ na powstawanie miejsc pracy w regionie, które wiązałyby się z ograniczeniem uzależnienia rolnictwa od stosowania nawozów. Wydział Biotechnologii współpracuje z Gdańskim Uniwersytetem Medycznym, który kształci studentów
m.in. w zakresie ochrony środowiska. Region posiada również solidną bazę kompetencji związanych z inżynierią morską
i cywilną, mogącą zapewnić odpowiednich pracowników na potrzeby sektora energii odnawialnej, w szczególności energii
wiatrowej46.
Region posiada również dobrą bazę umiejętności w dziedzinie tradycyjnego budownictwa okrętowego i większość z nich
może zostać wykorzystana w branży przybrzeżnych elektrowni wiatrowych. Jest to szczególnie mocna strona regionu
w czasie, gdy upada budownictwo okrętowe, czego dowodem jest niedawne zamknięcie stoczni w Gdańsku. Umiejętności
wymagane u pracowników przybrzeżnych elektrowni wiatrowych są pod wieloma względami podobne do umiejętności
rozwiniętych przez pracowników stoczni. Przykładowo, obsługa dużych skomplikowanych obiektów w trudnych warunkach
morskich to umiejętność potrzebna w obu sektorach – podobnie jak spawanie, regeneracja powierzchni roboczych i zbrojeń47. Nie są wymagane konkretne umiejętności, ale zapotrzebowanie na wykwalifikowaną kadrę pracowników posiadających umiejętności niezbędne do pracy w danym sektorze. Przykładowo pracownik zatrudniony przy produkcji elektrowni
wiatrowych powinien posiadać umiejętności w zakresie:
• tworzenia rysunków technicznych silników wiatrowych i poszczególnych podzespołów,
• montażu i demontażu części elektrowni wiatrowej,
• instalacji systemów i technologii elektrowni wiatrowych,
• regulacji silników i innych instalacji technicznych w elektrowni wiatrowej,
• wykorzystania narzędzi pomiarowych i diagnostycznych w celu identyfikacji błędów,
• wykonywania czynności związanych z technologią wiatrową i silników.
Produkcja elektrowni wiatrowych wymaga również innych umiejętności ogólnych w zakresie: zarządzania projektami,
komunikacji, współpracy, umiejętności językowych, które można z powodzeniem zdobyć wykonując bardzo różne zawody.
Nowocześni pracownicy elektrowni wiatrowych muszą wiedzieć, jak wykonywać równocześnie kilka zadań związanych
z procesem produkcji i konserwacji, i potrafić funkcjonować na rynku światowym, w którym znajomość języka i szeroka
wiedza na temat technologii elektrowni wiatrowych jest niezbędna – a są to umiejętności nieobce stoczniowcom.
Słabe strony
Podlaskie
Jakość oferowanego w regionie kształcenia na uczelniach wyższych jest stosunkowo niska i niedopasowana do potrzeb
rynku pracy. Istnieje kilka prywatnych uczelni, ale żadna z nich nie jest uczelnią techniczną i w związku z tym istnieje prawdopodobieństwo, że nie będą one w stanie sprostać zapotrzebowaniu na „zielone umiejętności”, jakich mogą potrzebować
pracodawcy w Polsce. Kooperacja przedsiębiorstw pod względem wypracowywania innowacyjnych technologii, w tym
„zielonych technologii”, jest ograniczona. Dzieje się tak głównie z powodu obawy przed utratą przewagi konkurencyjnej na
danym polu. Pomimo wysokiego udziału MŚP w regionie, wskaźnik przetrwania MŚP jest niski, a przedsiębiorcy wykazują
się niskim poziomem aktywności, jeśli chodzi o rekonesans możliwości gospodarczych, na przykład związanych z produkcją
żywności ekologicznej oraz ekoturystyką.
Pomorskie
Mimo że liczba absolwentów szkół średnich i wyższych w regionie jest wysoka w porównaniu z województwem podlaskim,
istnieją przesłanki przemawiające za tym, że baza kompetencji w tych szkołach nie oferuje wystarczająco technicznych
umiejętności, które pozwoliłyby na pracę na stanowiskach pojawiających się w „zielonej gospodarce”, w szczególności
w branżach związanych z OZE.
46
47
Agencja Rozwoju Pomorza, 2011, Inwestuj na Pomorzu, www.madeinpomorskie.pl/files/108/226/19_invest_in_pomerania.pdf.
CEDEFOP, 2010, Skills for Green Jobs, artykuł skrócony, http://www.cedefop.europa.eu/EN/Files/9024_en.pdf.
64
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Szanse
Podlaskie
Województwo podlaskie ma ogromny potencjał, jeśli chodzi o tworzenie miejsc pracy w rolnictwie, ekoturystyce i produkcji
energii odnawialnej (mianowicie energii wiatrowej, słonecznej i energii generowanej z biomasy). Niemniej jednak konieczna
będzie poprawa możliwości szkoleniowych dla rolników (np. zwiększenie wiedzy na temat tego, w jaki sposób niektóre
praktyki w rolnictwie mogłyby zapewnić większą ochronę różnorodności biologicznej) oraz zmierzenie się z niskim poziomem przedsiębiorczości i kulturą, w której ochrona środowiska postrzegana jest jako przeszkoda na drodze do wzrostu
gospodarczego i rozwoju. Samorządy uznaje się za podmioty, w których najłatwiej będzie stworzyć „zielone miejsca pracy”,
a potencjalnie największą rolę odegrają tutaj „zielone zamówienia publiczne”.
Pomorskie
Produkcja energii odnawialnej ma w tym regionie potencjał, dzięki temu, że szereg przedsiębiorstw prywatnych rozpoczyna
tutaj tego typu działalność. Jedna z gmin w województwie pomorskim zakłada aktualnie ośrodek edukacyjny na rzecz energii odnawialnej (powstały we współpracy samorządu i uczelni wyższych), którego celem jest opracowanie innowacyjnych
technologii mogących znaleźć zastosowanie w biznesie48. Choć pomoc rządu przeznaczana na zachęty do produkcji biogazu jest ograniczona, widać zainteresowanie inwestorów tym obszarem działalności. Coraz większym zainteresowaniem
w regionie cieszy się również „zazielenianie” przedsiębiorstw, a co więcej, oferowane są stypendia dla doktorantów, badających stopień, w jakim ich praca mogłaby znaleźć zastosowanie we wspieraniu działań mających na celu „zazielenianie”
przedsiębiorstw.
Zagrożenia
Podlaskie
Z punktu widzenia rozwijania umiejętności na potrzeby „zielonej gospodarki” największym zagrożeniem dla regionu jest
migracja za granicę. Region ma problemy demograficzne i traci znaczną część swojej wykwalifikowanej ludności w wieku
produkcyjnym, na rzecz sąsiadujących państw, takich jak Niemcy. Skuteczny i elastyczny system kształcenia ustawicznego
jest zatem niezbędny, aby zmniejszyć niedobór umiejętności spowodowany deficytem demograficznym. Pracownicy muszą
mieć narzędzia pozwalające im na dostosowanie swoich umiejętności do zmian gospodarczych. Tworzenie odpowiedniej
bazy umiejętności związanych z „zielonymi miejscami pracy” należy rozpocząć na wcześniejszych etapach, co pozwoli
zmniejszyć straty w zakresie pracowników w wieku produkcyjnym. Ogólnie rzecz biorąc, należy zachęcać do studiowania
na kierunkach, takich jak matematyka, technologia informacyjna, nauki przyrodnicze i technologia. Ponadto konieczne jest
większe przenikanie się programów kształcenia zawodowego i wyższego49.
Województwo podlaskie ma również problem z programowaniem i wdrażaniem regionalnych dokumentów strategicznych
w kontekście „zielonego wzrostu”. Kluczowe strategie regionalne nie uwzględniają na chwilę obecną koncepcji „zazielenienia gospodarki”, przy czym obecna strategia rozwoju województwa powstała przed aktualnym okresem programowania
z 2006 r., w związku z czym wymaga aktualizacji.
Pomorskie
Upadek budownictwa stoczniowego w województwie pomorskim będzie stanowił zagrożenie dla aktualnego rozwoju
gospodarki regionalnej, o ile pracownicy nie przekwalifikują się lub nie zdobędą nowych umiejętności, by mogli korzystać
ze swoich obecnych kwalifikacji. Przedsiębiorcy starają się rozpoczynać działalności w innych sektorach – a mianowicie
w branży energii odnawialnej. Jednak aby nadal rozwijać się intensywnie, konieczne będzie utrzymanie i udoskonalenie
tych działań w województwie pomorskim.
48
Prawdopodobnie będzie to Park Naukowo-Technologiczny w Kwidzyniu, ale jest to nowa placówka i niewiele informacji jest dostępnych na temat tego
ośrodka naukowego. Zob. np. Everything you want to know about Pomorskie, http://www.paiz.gov.pl/files/?id_plik=12203.
49
Zob. np. Niemieckie Federalne Ministerstwo Gospodarki i Technologii, 2010, In focus: Germany as a competitive industrial nation,
http://www.bmwi.de/English/Redaktion/Pdf/germany-industry-nation,property=pdf,bereich=bmwi,sprache=en,rwb=true.pdf.
65
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Wnioski i rekomendacje
Zapewnienie odpowiednich umiejętności na rynku pracy
Identyfikacja i klasyfikacja umiejętności w „zielonej gospodarce” na szczeblu regionalnym
Ze względu na ograniczony czas i dużą liczbę wywiadów podczas wizyty studyjnej ekspertów OECD, identyfikacja i klasyfikacja umiejętności była niemożliwa do rozpoznania na tym etapie. Takie zadanie wymaga szerszego, długoterminowego
badania opartego na dogłębnych analizach rynku. Aby zidentyfikować umiejętności uwzględniając poszczególne sektory,
niezbędne jest przeprowadzenie badania ankietowego. Szczegółowa identyfikacja i klasyfikacja umiejętności dla „zielonej
gospodarki” powinna być podjęta przez wojewódzkie urzędy pracy. Niniejsze analizy powinny być skonsultowane z przedsiębiorcami oraz z przedstawicielami instytucji reprezentujących przedsiębiorców, a następnie powinny one być cyklicznie
aktualizowane.
Przykład kategoryzacji „zielonych zawodów” w wybranych krajach jest przedstawiony w tabeli 3. Niniejsza tabela została
przygotowana przez OECD, zgodnie z wynikami m.in. badań CEDEFOP i ILO.
Tabela 3. „Zielone” profile zawodowe na przykładzie krajów OECD
SEKTOR
Zarządzanie recyklingiem
i odpadami
Transport
(wzrost efektywności
energetycznej i/lub
ograniczenia negatywnego
oddziaływania
na środowisko różnych
rodzajów transportu)
66
ZAWÓD/ZAKRES
WYKONYWANYCH CZYNNOŚCI
PERSPEKTYWY
ROZWOJU
PROFIL
UMIEJĘTNOŚCI
Przyjmowanie i sortowanie odpadów.
Funkcjonuje od dawna.
Niskie kwalifikacje (szkolenie
podstawowe).
Technik recyklingu odpadów/operator
recyklingu odpadów.
Kwalifikacje zawodowe.
Od niskich do średnich
kwalifikacji w zależności
od kraju.
Gospodarowanie niebezpiecznymi
odpadami.
Rosnący popyt
w perspektywie
średnioterminowej
ze względu na zaostrzone
przepisy prawne.
Średnie i wysokie kwalifikacje.
Kierownik ds. projektów
Rosnący popyt
zrównoważonych, inżynier ds.
długookresowy
recyklingu i odzysku, koordynator
w innych sektorach.
działań związanych z recyklingiem,
urzędnik ds. zgodności regulacyjnych.
Średni i wysoki poziom
umiejętności, odnoszący się
do kwestii zrównoważonego
rozwoju i wykorzystywania
zasad zrównoważonego
rozwoju w projektowaniu
produktów i technik
produkcji.
Technicy o specjalizacji z baterii ogniw Wprowadzenie paliw
paliwowych, technicy ds. inżynierii
ze źródeł odnawialnych
samochodowych.
i ekologicznych
dla transportu.
Niskie i średnie dla instalacji
i ich utrzymania/konserwacji.
Maszyniści kolejowi, inżynierowie
kolejowi, kierowcy ciężarówek
i autobusów.
„Zazielenienie”
istniejących zawodów.
Uzupełnianie istniejących
umiejętności.
Inżynierowie samochodowi,
spedytorzy, inżynierowie ogniw
paliwowych, analitycy logistyki/
inżynierowie/menedżerowie,
kierownicy łańcucha dostaw,
inżynierowie transportu i planiści.
Reorganizacja i przebudowa
istniejących (i nowych)
systemów transportowych.
Średnie i wysokie
umiejętności połączone
z kwalifikacjami sektorowymi
(średniowysokimi), już
wcześniej istniejącymi.
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
SEKTOR
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
ZAWÓD/ZAKRES
WYKONYWANYCH CZYNNOŚCI
PERSPEKTYWY
ROZWOJU
Technicy, spawacze, malarze sprzętu
transportowego, producenci metalu,
operatorzy maszyn sterowanych
komputerowo, monterzy silników
i pomocnicy produkcji.
„Zazielenienie” technik
produkcji elementów
pojazdu.
Niskie umiejętności przed
zatrudnieniem,
średni (powyżej średniej)
poziom kwalifikacji po
przyuczeniu do zawodu.
Inżynierowie oprogramowania
komputerowego, inżynierowie
elektrycy, a także menedżerowie
operacyjni.
Zmiany w metodach
produkcji i modelach
biznesowych.
Średnie i wysokie kwalifikacje.
Naukowcy ds. badań,
specjaliści ds. badań.
Rozwijanie przyszłych
technologii.
Wysokie kwalifikacje.
Górnictwo oraz przemysł
wydobywczy
(zmniejszanie negatywnego
wpływu na środowisko)
Operatorzy koprodukcji
ciepła, technologii informacji
geoprzestrzennych.
Modernizacja najważniejszych Średnie kwalifikacje.
technologii.
Naukowcy ds. informacji
geoprzestrzennych, menedżerowie
ds. koprodukcji ciepła, audytorzy
energetyczni, menedżerowie
i specjaliści ds. rozwoju technologii.
Reorganizacja łańcucha
dostaw i dostosowanie
praktyk zarządzania.
Wysoki poziom kwalifikacji,
szczególnie w odniesieniu do
fazy rozwoju odnawialnych
źródeł energii, nowych
technologii.
ICT
Specjaliści ds. budowy inteligentnej
sieci, administratorzy baz danych.
„Inteligentne” aplikacje
ICT i zmiany w modelach
biznesowych w kontekście
rozliczeń i relacji z klientami.
Od średnich do wysokich
kwalifikacji.
Budowa pojazdów
(efektywność energetyczna,
zarządzanie cyklem życia
produktów, gospodarka
odpadami, zmiana modelu
biznesowego – przejście
od produktów do usług)
PROFIL
UMIEJĘTNOŚCI
Źródło: OECD, 2011, Rynek pracy w okresie przejścia na Zielony Wzrost: Wyzwania i polityki, Raport wstępny do Strategii Zielonego Wzrostu, luty
Przewidywanie deficytu specyficznych umiejętności na rynku pracy
W związku z identyfikacją i przewidywaniem zbioru szczególnych umiejętności wymaganych na rynku pracy, istotne jest,
aby wzmocnić zdolności instytucjonalne PSZ w kontekście: (1) zbierania danych, (2) analizy tych danych, oraz (3) monitorowania potrzeb przedsiębiorstw. Po pierwsze, identyfikacja umiejętności wymaga bardzo wyszukanego procesu zbierania
danych na poziomach lokalnych, a także ciągłej wymiany informacji z przedstawicielami biznesu, w celu zapewnienia
rzetelnych danych. Po drugie, niniejsze dane powinny być dostępne dla firm i przedstawicieli przemysłu regularnie, w celu
ich potwierdzenia i aktualizacji. Po trzecie, analizy te powinny identyfikować nie tylko obecne braki umiejętności, ale także
prognozować zapotrzebowanie firm, biorąc pod uwagę nowe uwarunkowania gospodarcze i rynkowe. Tego typu działania
mogłyby również zawierać kwestie związane z „zieloną gospodarką”. Istotne jest to, aby niniejsze kwalifikacje były identyfikowane na poziomie lokalnym/regionalnym przez lokalne instytucje rynku pracy, w celu ułatwienia wymiany informacji
z lokalnymi/regionalnymi przedsiębiorstwami. Dobre praktyki w tym zakresie zostały rozwinięte w Kalifornii przez Agencję
Rozwoju Pracowników.
Wsparcie kształcenia w organizacjach pozarządowych
Zwiększenie uczestnictwa pozaformalnych placówek kształcenia, takich jak organizacje pozarządowe, postrzega się jako
działanie niezbędne z punktu widzenia zapewnienia odpowiedniego przeszkolenia pracowników w zakresie „zielonych
umiejętności”. Konieczne są dalsze wysiłki na rzecz włączenia działalności organizacji pozarządowych do systemu kształcenia. Organizacje pozarządowe odgrywają znaczącą rolę w promowaniu wiedzy na temat sprawdzonych form i dobrych
praktyk „zazielenienia” obecnych miejsc pracy i gospodarki jako całości. W większości przypadków oferowane kształcenie
przez NGO’s nie jest oficjalnie uznawane. W związku z powyższym organizacje pozarządowe potrzebują więcej wsparcia,
dzięki któremu zwiększą swój potencjał do wykorzystywania funduszy europejskich, w celu przekwalifikowania i doszkolenia pracowników.
67
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Szkolenie trenerów
Jedną z największych barier w nauczaniu istotnych „zielonych umiejętności” jest brak odpowiednio wykształconego i kompetentnego personelu zarówno w szkołach wyższych, jak i zawodowych. Podaż nauczycieli jest wystarczająca, ale ich
wiedza jest niedopasowana do obecnych potrzeb rynku pracy i często są oni niechętni do dostosowywania swoich kwalifikacji do wymogów „zielonej gospodarki”. Zgodnie z ustaleniami dokonanymi podczas wizyty studyjnej, wydziały uczelni
mają braki w wiedzy na temat „zielonej gospodarki”, a tym samym studenci mają również braki w kształceniu. Taki stan
rzeczy prawdopodobnie pogorszy się jeszcze z uwagi na brak skutecznych programów szkoleniowych dla wykładowców,
w szczególności w przypadku dziedzin dynamicznie rozwijających się i technologicznie zaawansowanych, takich jak technologie energii odnawialnych i technologie niskoemisyjne. Niezbędne są również zachęty dla nauczycieli, mające na celu
przekonanie ich do większej inicjatywy w aktualizowaniu treści i metod nauczania w związku z aktualnym przejściem
na gospodarkę niskowęglową.
Skoncentrowanie szkoleń w MŚP na obszarach posiadających duże możliwości rozwojowe
Należy wspierać szkolenia menadżerskie i specjalistyczne, dzięki którym łatwiej będzie przedsiębiorstwom przejść na tory
„zielonej gospodarki”, a zmiana będzie przebiegać sprawniej. MŚP bardzo potrzebują wysokiej jakości szkoleń specjalistycznych i menadżerskich, które mogłyby dotyczyć zagadnień, takich jak: rozwój strategiczny, wejście na rynki zagraniczne,
opracowywanie projektu, opracowywanie produktu, sposoby udoskonalenia zarządzania, usprawnienia dystrybucji i skuteczności obsługi klienta, budowę i prowadzenie instalacji biogazowych, małe farmy wiatrowe, itp. Lepsze umiejętności
specjalistyczne i menadżerskie zwiększają szanse rozwoju MŚP, co z kolei zwiększa szanse zatrudnienia. Za pomocą środków EFS należałoby opracować szkolenia dla menadżerów MŚP na temat rozwoju firmy i zwiększenia liczby miejsc pracy.
Przy czym konieczne jest ograniczenie szkoleń finansowanych z EFS do umiejętności o charakterze innowacyjnym i rzadkim,
a za bardziej podstawowe (ogólne) szkolenia byłyby odpowiedzialne instytucje rynku pracy.
Uznanie kwalifikacji zdobytych nieoficjalnie
Krajowe Ramy Kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie (KRK) powinny być bardziej elastyczne i umożliwiać uznawanie
kwalifikacji zdobytych nieoficjalnie. Aby usprawnić cały proces, w KRK powinno unikać się zbyt uciążliwych procedur
umożliwiających uznanie umiejętności nabytych nieoficjalnie, w szczególności tych zdobytych przez pracowników o niskich
kwalifikacjach w miejscu pracy. Ułatwiłoby to transfer umiejętności z jednego sektora do drugiego. Weźmy tutaj za przykład
sektor budownictwa stoczniowego w województwie pomorskim. W tym przypadku byłoby bardzo istotne, by KRK pozwalały na uznawanie kwalifikacji byłych pracowników tej branży za niezbędne w sektorze energii wiatrowej (a szczególnie
w branży elektrowni wiatrowych). Takie działania, które miały miejsce na przykład w Irlandii (zob. przykłady dobrych praktyk), mogłyby przynieść korzyści zarówno dla pracodawców, jak i pracowników nowych sektorów „zielonej gospodarki”.
Takie elastyczne podejście powinno zostać wypracowane z udziałem przedstawicieli poszczególnych branż, dzięki czemu
będzie możliwe odpowiednie przekwalifikowanie i przeszkolenie pracowników, a tym samym nabycie konkretnych nowych
umiejętności. Program realizowany w województwie pomorskim na rzecz uznania umiejętności nabytych nieoficjalnie to
dobry początek. Takie same działania można by podjąć w innych regionach.
Podjęcie badań wśród pracodawców, w celu ustalenia popytu na określone kwalifikacje
Badania takie mogłyby polegać na okresowym zbieraniu informacji na temat reakcji pracodawców na określone zagadnienia związane z umiejętnościami i produktywnością. W ten sposób można lepiej poznać aktualne wyniki i wyzwania przedsiębiorstw działających w danych sektorach50. Badania takie można zrealizować poprzez przeprowadzenie wywiadów z pracodawcami i publikowanie ich wyników (przykładowo, co sześć miesięcy) lub poprzez inne badania, np. ankiety na temat
umiejętności wymaganych przez pracodawców. Wywiady można również przeprowadzać z innymi zainteresowanymi
stronami, takimi jak agencje pośrednictwa pracy czy urzędy pracy. Umożliwi to poznanie poziomu działalności rekrutacyjnej,
charakterystyki przedsiębiorstw korzystających z agencji, charakteru stanowisk w ogłoszeniach o pracę, a także nowych
i nowo powstających stanowisk i umiejętności, których wymagają.
50
Np. Asset Skills Barometer in the UK, http://www.assetskills.org/Research/Projects/ResearchProjects.aspx .
68
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Wsparcie z EFS
Chociaż wprowadzono działania edukacyjne finansowane z EFS, aby pomóc społecznie słabszym grupom przy zmianie kwalifikacji lub znalezieniu pracy, to pojawiają się również argumenty, że dotacje europejskie na rzecz edukacji nie odpowiadają
na potrzeby rynku pracy. Za taki stan rzeczy odpowiada częściowo niedostateczny dialog pomiędzy ministerstwami liniowymi
odpowiedzialnymi za planowanie wydatkowania środków EFS na potrzeby edukacji polskich obywateli. Brak jest również
zorientowania na poszukiwanie możliwości dla zwiększania zatrudnienia. Jeśli jednak Ministerstwo Edukacji (odpowiedzialne
za szkolnictwo podstawowe i średnie) będzie lepiej rozumiało problemy związane z zatrudnieniem (kwestią, z którą zmaga
się Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej) i przedsiębiorczością (zagadnienie, za które odpowiedzialne jest Ministerstwo
Gospodarki), pomoże to dostosować system kształcenia osób młodych do zmieniającego się rynku pracy i wymagań pracodawców. Pozwoli to również rządowi na większe ukierunkowanie kształcenia i programów szkoleniowych finansowanych
ze środków EFS, które będą spójniejsze z potrzebami pracodawców w „zielonej gospodarce”. Będzie to wymagało zmiany
tradycyjnie „sektorowego” podejścia rządu, zgodnie z którym planują i wykonują działania osobno, na podejście zakładające
większą możliwość dzielenia się wiedzą i doświadczeniami pomiędzy poszczególnymi sektorami51.
Lepsze wykorzystanie informacji na temat migrantów zagranicznych
do prognozowania potrzebnych umiejętności
Konsultowanie się z migrantami, w celu identyfikacji umiejętności potrzebnych za granicą
i stosowanych tam szkoleń
Biorąc pod uwagę znaczną liczbę obywateli polskich za granicą, województwa podlaskie i pomorskie mogłyby lepiej wykorzystać informacje pochodzące od tych osób, dzięki czemu możliwe byłoby zidentyfikowanie szans rynkowych, jakie niesie
ze sobą „zielona gospodarka”, przewidywanie i wypracowanie umiejętności niezbędnych na potrzeby budowania „zielonej
gospodarki”, korzystając z doświadczeń migrantów, a nawet nawiązanie współpracy transnarodowej wspierającej rozwój
kształcenia i umiejętności za granicą. Aby było to możliwie do osiągnięcia, regiony muszą nawiązywać regularne kontakty
z migrantami i wspierać „platformy umiejętności”, by zachęcać osoby mieszkające za granicą do przyjazdu do kraju i dzielenia się informacjami. Takie osoby mogłyby działać w charakterze prelegentów na konferencjach, szkoleniowców na kursach,
a także jako inwestorzy dostarczający kapitał wysokiego ryzyka potencjalnym przedsiębiorcom. Potrzebna jest koordynacja
z administracją samorządową za granicą (np. w Brukseli) lub przynajmniej z urzędami polskimi, w których zbiera się informacje i komunikuje je z powrotem regionom. Tego rodzaju „platforma umiejętności”, szkolenie za granicą lub zbieranie
danych można wspierać za pomocą środków EFS. Działania takie były skuteczne w innych państwach, na przykład w Izraelu, państwie, w którym sektor oczyszczalni ścieków zyskał status punktu odniesienia dla całego świata, częściowo dzięki
wsparciu imigrantów z Izraela w zakresie transferu technologii i wiedzy.
Zachęty na rzecz powrotu wykwalifikowanych emigrantów – migracja wewnętrzna i zewnętrzna
Migracja wykwalifikowanych pracowników do innych państw członkowskich UE (szczególnie do Niemiec i Szwecji) jest
źródłem niedostatecznej podaży odpowiednio przeszkolonych pracowników w różnych regionach Polski i wpływa na zdolność pracowników do reakcji w odpowiednim czasie na potrzeby pracodawców. Umiejętności manualne, które wiążą się
z zawodami, takimi jak hydraulik czy spawacz, są bardzo potrzebne szczególnie w sektorze energii odnawialnej i konieczne
jest wprowadzenie zachęt, które przyciągną polskich emigrantów posiadających takie umiejętności z powrotem do kraju.
Wszelkie działania mające na celu stworzenie „zielonych sektorów” na obszarach o bardziej wiejskim charakterze stoją pod
znakiem zapytania z uwagi na wewnętrzne przemieszczanie się ludności ze wschodnich części Polski do większych, bardziej
zurbanizowanych ośrodków, przez co powstają „pustynie intelektualne” na peryferiach, co z kolei skutkuje niedoborem
odpowiednio wykwalifikowanych pracowników.
51
Effective Education for Employment, wywiad online z dr Małgorzatą Bonikowską, doradcą w Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich (CRZL),
http://www.eee-edexcel.com/Vision/International_Interview_Series/Poland/Dr_Magorzata_Bonikowska.
69
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 3: Rozwijanie „zielonych umiejętności”
Przystosowanie kształcenia i umiejętności do potrzeb poszczególnych branż
Zaangażowanie przedsiębiorstw w opracowanie programów nauczania
Programy nauczania na uczelniach wyższych i w szkołach zawodowych zdają się być coraz bardziej niedostosowane do
wymogów „zielonych zawodów” i „zielonych przedsiębiorstw” lub zawodów i przedsiębiorstw związanych z OZE. Uczelnie
zdają się mieć zaległości pod względem umiejętności szybkiego i elastycznego dostosowania programów nauczania do
potrzeb pracodawców, a oferowane przez nie kształcenie uznaje się za przestarzałe. W trybie pilnym musi powstać bardziej ustrukturyzowany system umożliwiający wzajemny kontakt pracodawcom, uczelniom wyższym, szkołom zawodowym
i obserwatoriom rynku pracy, dzięki któremu strony zainteresowane będą mogły zidentyfikować potrzeby w zakresie umiejętności. Konieczna jest też odpowiednia reakcja na zmiany w zapotrzebowaniu na umiejętności. Częściowo będzie to wymagało większego uczestnictwa przedstawicieli biznesu, co z kolei zapewni odpowiednią selekcję kwalifikacji, jak również lepszą
koordynację Ministerstwa Edukacji i Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Ponadto przedsiębiorstwa mogą tutaj pomóc,
współpracując z placówkami kształcenia przy tworzeniu i opracowywaniu kursów opartych na projektach. Wiele przedsiębiorstw uważa, że dobrze ustrukturyzowane programy stażowe zwiększą zatrudnienie absolwentów i przyniosą korzyści
studentom i pracodawcom. Staże pozwolą na identyfikację celów i wyników kształcenia, a poszczególne elementy będą
oceniane i ostatecznie wystawiane będą zaświadczenia o zdobyciu kwalifikacji. Mniejsze przedsiębiorstwa mogłyby połączyć
swoje wysiłki w danym regionie i ich wspólne zasoby umożliwiałyby oferowanie różnych opcji stażowych absolwentom.
Bardziej praktyczne kursy ukierunkowane na konkretne branże
Potrzebna jest większa współpraca pomiędzy MŚP i uczelniami technicznymi, dzięki czemu kursy na uczelniach będą
miały bardziej praktyczny charakter i będą lepiej przygotowywały absolwentów do pracy w danej branży, a tym samym
będą miały większą wartość dla pracodawców. Przedstawiciele poszczególnych branż mogliby uczestniczyć w procesie
kształcenia, dzięki czemu będą mogli dzielić się swoją wiedzą w sposób bardziej praktyczny i przydatny. Praktyki dla studentów w przedsiębiorstwach, które starają się nadać bardziej ekologiczny charakter swojej działalności, mogłyby okazać
się użyteczne w promowaniu przedsiębiorczości i świadomości ekologicznej. Kursy te nie tylko promują „naukę poprzez
doświadczenie”, ale są one również bardziej atrakcyjne dla studentów zniechęconych nauką czysto teoretyczną, którzy chcą
widzieć bardziej namacalne efekty kształcenia.
Koncentrowanie się na określonych obszarach i kształcenie modułowe
Główny nacisk w podstawowym kształceniu i nauczaniu, a także doskonaleniu zawodowym, należy kłaść na kluczowe
umiejętności biznesowe, inżynieryjne i teleinformatyczne. Dodatkowe kształcenie w nowych dziedzinach, takich jak energia
wiatrowa, morska, słoneczna i geotermalna, można zapewnić poprzez fakultatywne moduły specjalistyczne oferowane
w ramach trzyletnich lub czteroletnich studiów licencjackich lub magisterskich/podyplomowych – szczególnie istotnych
z punktu widzenia doskonalenia zawodowego. Programy szkoleniowe ukierunkowane na osoby bezrobotne powinny
uwzględniać kwalifikacje/kompetencje posiadane przez te osoby i dopiero później zapewniać możliwość dokształcenia
w danej specjalności niezbędnej do znalezienia zatrudnienia. Większy nacisk należy również położyć na różne ogólne
umiejętności techniczne lub nietechniczne wymagane w poszczególnych zawodach. Są to umiejętności takie jak: wiedza
w zakresie przedsiębiorczości, wiedza handlowa, znajomość matematyki, myślenie krytyczne, umiejętność rozwiązywania
problemów, znajomość języków obcych, kreatywność, obsługa klienta, wiedza na temat finansów, umiejętność wykazania się inicjatywą/przystosowania się do zmieniających się warunków, zarządzanie projektami, komunikacja/wywieranie
wpływu, praca zespołowa, znajomość technologii teleinformatycznych.
„Zazielenienie” kształcenia w ramach różnych dyscyplin naukowych
Należy promować większą różnorodność na uczelniach w odniesieniu do oferowanych zajęć, mających na celu kształtowanie wiedzy związanej z „zieloną gospodarką”. Obecnie uczelnie ograniczają się do oferowania kierunków studiów
związanych z inżynierią środowiskową i ochroną środowiska. Powinny jednak powstać kierunki studiów promujące bardziej innowacyjny charakter nauki, technologii oraz dziedziny B+R. Aktualnie planowane jest wprowadzenie programu
pilotażowego, który zapewni uczelniom technicznym dotacje na opracowanie programów i otwarcie nowych obiektów
na potrzeby energii odnawialnej. Potrzeba więcej inicjatyw tego rodzaju. Jeśli Polska ma przestać być jedynie „importerem
netto” „zielonych technologii”, inwestycje w rozwój innowacji technologicznych są szczególnie istotne.
70
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Rozdział 4:
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Autor: Randall W. Eberts
Streszczenie
Niniejszy rozdział ma na celu omówienie polityk i praktyk na szczeblu krajowym i regionalnym w Polsce, które mają umożliwić „zielony rozwój”. Opisuje również bariery dla „zielonego rozwoju”, sposób zarządzania „zielonym systemem”, rolę,
jaką odgrywają podmioty publiczne i prywatne w umożliwianiu „zielonego rozwoju”, oraz mechanizmy i zachęty mające
na celu wspieranie zmian w celu dostosowania do wymogów „zielonej gospodarki”.
Wstęp
Niniejszy rozdział przedstawia ocenę roli polskich agencji rządowych szczebla krajowego oraz jednostek regionalnych
i lokalnych w województwach podlaskim i pomorskim w zakresie umożliwiania „zielonego rozwoju gospodarczego”.
Powyższa ocena opiera się na wywiadach przeprowadzonych z urzędnikami szczebla regionalnego i rządowego. Zespół
ekspertów OECD przeprowadził również rozmowy z wybraną liczbą właścicieli przedsiębiorstw i przedstawicieli organizacji
non profit zajmujących się problemami związanymi z „zieloną gospodarką”. Oczywiście prowadzone przez jeden tydzień
wywiady i badania następcze nie umożliwiają dogłębnej analizy zagadnień związanych z „zielonym rozwojem” w Polsce.
Niemniej jednak obserwacje i pisemna ocena mają na celu przedstawienie niezależnej opinii na temat mocnych stron
i wyzwań, jakie niosą ze sobą obecne działania zmierzające do zaprojektowania i realizacji strategii „zielonego rozwoju”
województw podlaskiego i pomorskiego.
Ramy oceny
Skuteczne strategie „zielonego rozwoju” muszą być dopasowane do potrzeb, kultury i okoliczności konkretnego regionu,
do którego są skierowane. Dlatego nie ma dwóch całkiem identycznych strategii. Ponadto postęp w zakresie realizacji strategii i osiąganie jej założonych rezultatów będzie różny w zależności od regionu. Tak jest w przypadku dwóch województw
objętych niniejszym badaniem. Województwa podlaskie i pomorskie różnią się od siebie pod względem poziomu rozwoju
gospodarczego, struktury przemysłu, zasobów i instytucji. Województwo pomorskie ma tradycje przemysłowe, natomiast
podlaskie – rolnicze. Liczba ludności w województwie pomorskim jest dwa razy większa niż w województwie podlaskim,
a jego PKB prawie trzykrotnie wyższe, co daje o 30% wyższy PKB na osobę. W województwie pomorskim jest więcej lepszych uczelni wyższych, charakteryzuje je również lepsza infrastruktura i lepsze połączenia z resztą kraju i światem. Jednak
polskie społeczeństwo od dawna polegało na wydobyciu węgla kamiennego i ma głęboko zakorzenione poglądy na temat
tego, jak zły wpływ na ambicje Polski w zakresie rozwoju gospodarczego będzie miało odejście od węgla na rzecz czystszych
form pozyskiwania energii: „podcięcie gałęzi, na której siedzi gospodarka, nie będzie miało dobrego wpływu na perspektywy rozwoju”. Niektórzy respondenci wyrażali jednak obawy, że zachowanie miejsc pracy w górnictwie może zniechęcać
do inwestowania w technologie niskoemisyjne, pozostawiając Polskę, by podążała śladami swoich konkurentów i czyniąc
z niej „importera zielonych technologii” (ang. green importer). Ostatnio przeprowadzane badania na temat potencjału
produkcyjnego w zakresie energii odnawialnej w Polsce sugerują, że w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura
i Środowisko nadal dostępna jest do rozdysponowania na takie technologie znaczna część finansowania.
71
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Pomimo różnic pomiędzy tymi województwami istnieją podstawowe zasady, które są wspólne dla każdego regionu w zakresie udanej realizacji strategii „zielonego wzrostu”. W celu zapewnienia ram służących ocenie powyższych dwóch regionów,
rozdział ten przyjął zasady ze Strategii Zielonego Wzrostu przygotowanej przez OECD. Strategia OECD przewiduje zestaw
zasad, narzędzi i zaleceń, które mają „wesprzeć instytucje rządowe w określaniu polityk, które mogą być pomocne przy jak
najsprawniejszym przechodzeniu do zrównoważonego rozwoju” (OECD, 2010, s. 9). Strategia ta przedstawia ramy mające
„zapewnić, że polityki dotyczące zielonego wzrostu przyczyniają się do integracji gospodarczej na większą skalę, szerzej
zakrojonej współpracy technologicznej i zmniejszenia nacisku na rzadkie zasoby środowiska” (OECD, 2010, s. 9). Istotnym
elementem składowym strategii jest rola, jaką polityka rządowa odgrywa w sprawnym przejściu do „zielonego rozwoju”
z naciskiem na znaczenie koordynacji pomiędzy instytucjami rządowymi a potrzebą koordynacji pomiędzy administracją
państwową, sektorem prywatnym a instytucjami oświatowymi.
Zgodnie ze Strategią Zielonego Wzrostu OECD, strategie i praktyki mające na celu umożliwienie „zielonego rozwoju”
wymagają zestawu instrumentów politycznych, w tym podejścia rynkowego, rozporządzeń i standardów, działań zachęcających do podjęcia działalności B+R oraz instrumentów opartych na informacjach mających na celu ułatwienie wyboru
konsumentom. W ramach Strategii Zielonego Wzrostu OECD rozpoznano, że inicjatywy na rzecz „zielonego rozwoju”
muszą być wpisane w spójne i zintegrowane strategie obejmujące zarówno aspekty popytu, jak i podaży w obrębie całej
gospodarki oraz na szczeblu regionalnym i sektorowym.
Organy państwowe odgrywają kluczową rolę w zakresie umożliwienia „zielonego rozwoju”. Muszą one realizować polityki
zapewniające odpowiednie zachęty dla rozwoju „zielonych technologii” i tworzenia „zielonych przedsiębiorstw” i upewniać się, że sygnały dotyczące cen rynkowych nie są zakłócane przez źle ukierunkowane polityki rządowe. W tym celu rząd
musi posiadać przejrzystą i zdecydowaną strategię, a polityki muszą być koordynowane pionowo i poziomo na przestrzeni
wszystkich właściwych instytucji rządowych. Rynki są mocno zintegrowane i wykraczają poza granice regionów i krajów.
Dlatego też polityki publiczne muszą być zintegrowane i koordynowane w podobny sposób.
Każdy z filarów Strategii Zielonego Wzrostu (OECD) jest w różnym stopniu związany z bezpośrednim celem niniejszego
rozdziału. Ponieważ filary te skupiają się na polityce i interwencji rządowej, każdy z nich odnosi się do kwestii związanych
z zachętami, zarządzaniem, właściwą rolą sektora publicznego i prywatnego oraz koordynacją polityczną.
Założenia każdego z powyższych filarów zostały krótko opisane poniżej. Powyższe założenia są następnie wykorzystywane
do porządkowania obserwacji zgromadzonych w trakcie wywiadów z kluczowymi zainteresowanymi stronami z każdego
regionu i przedstawicielami administracji publicznej na poziomie centralnym.
Analiza Polski
Eliminacja barier dla „zielonego rozwoju”
Bariery dla „zielonego rozwoju” obejmują polityki rządowe, które zniekształcają ceny rynkowe lub takie, które ignorują
nieprawidłową wycenę rynkowych skutków zewnętrznych i nieprawidłowości w funkcjonowaniu rynku. Przykładami polityk zniekształcających ceny rynkowe są dotacje dla rolnictwa, które różnicują ceny uzyskiwane przez producentów od cen
płaconych przez konsumentów. Innym przykładem jest brak podatków od emisji CO2, które zniekształcają koszty dla
społeczeństwa, objawiające się w postaci zanieczyszczenia spowodowanego stosowaniem energii opartej na węglu. Jest
to szczególnie powszechne w przypadku produkcji energii ze spalania węgla w sytuacji, gdy koszty środowiskowe nie są
w żaden sposób wliczane w koszt produkcji energii, czy to poprzez podatki, czy też cesję praw własności.
Zgodnie z powyższym, aby tworzyć takie rynki, konieczny jest komponent koordynacyjny. Na niektórych obszarach, takich
jak słabo zaludnione obszary wiejskie w Polsce, gdzie pewne rynki nie są dobrze zintegrowane, konieczna może okazać
się koordynacja działań przez administrację publiczną. Za przykład może posłużyć tu tworzenie rynku biomasy, gdzie
konieczne jest połączenie rozproszonych na różnych obszarach rolników w ramach bardziej centralnie zlokalizowanych
obiektów poprzez dostarczenie podmiotom odpowiednich informacji i ich lepsze skomunikowanie za pośrednictwem
połączeń transportowych. Działania podjęte przez miasto Kristianstad w Szwecji, które opisano w ramce 9., stanowią dobry
przykład, jaki rząd może odegrać w zmniejszaniu zależności miasta od paliw kopalnych poprzez promocję wykorzystania
paliw powiązanych z biomasą.
72
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Ramka 9. Wykorzystanie biogazu do przemiany w Kristianstadzie, Szwecja
Kiedy liczące 80 000 mieszkańców miasto Kristianstad, leżące na rolniczych terenach południowej Szwecji, ledwo
mogło pozwolić sobie na ogrzewanie szkół i budynków miejskich w czasie kryzysu naftowego z 1980 r., władze
miejskie poprzysięgły uniezależnienie gminy od paliw kopalnych. Trzydzieści lat później w mieście i na otaczających
je terenach do ogrzewania domów i przedsiębiorstw w zasadzie nie stosuje się energii opartej na paliwach kopalnych. W regionie dostrzeżono potencjał, jaki niesie ze sobą zastosowanie produktów ubocznych z żywiołowo rozwijającego się sektora rolnego, i teraz energia dla regionu jest wytwarzana w dużej instalacji biogazu, w której biomasa jest przekształcana w biogaz. W istniejącej od dziesięciu lat instalacji składniki, takie jak obierki ziemniaczane,
obornik, zużyty olej kuchenny, przeterminowane ciastka i podobne, przekształca się w gaz metanowy. Gaz ten spala
się, by wytworzyć ciepło i elektryczność oraz rafinuje się go na paliwo do samochodów. Koszty budowy i uruchomienia instalacji biogazu oraz budowy scentralizowanego systemu dystrybucji ciepła były znaczące. Szwedzki rząd
przyznał miastu dotację na pokrycie części kosztów. Jednak inwestycja zwróciła się z nawiązką, oszczędzając samym
władzom miasta ponad 3,5 mln dolarów rocznie w porównaniu do kosztów, jakie miasto musiałoby ponosić nadal
polegając na ropie i energii elektrycznej. Miasto zaoszczędziło również na podatku, ponieważ nie musiało uiszczać
szwedzkiego podatku węglowego, który nałożono po 1991 r.
Korzyści tego systemu wykraczają poza oszczędności na ogrzewaniu. Obecnie rolnicy mogą pozbywać się odpadów
poprzez wysłanie ich do instalacji biogazu, natomiast uprzednio musieli uiszczać opłaty za ich utylizację. Duże ilości
odpadów potrzebne do opalania instalacji biogazu przyczyniły się do stworzenia systemu zbiórki odpadów. Inwestycja ta podniosła również świadomość na temat sposobów redukcji zanieczyszczeń poprzez utylizację produktów
ubocznych z gospodarstw rolnych, które w innym razie miałyby negatywny wpływ na zasoby wodne oraz redukcję
emisji poprzez spalanie mniejszych ilości paliw kopalnych.
Rząd może również przyczynić się do umożliwiania „zielonego rozwoju” poprzez udzielanie licencji, patentów i pozwoleń
budowlanych. W zależności od sposobu, w jaki procesy te są przeprowadzane, może utrudniać lub ułatwiać rozwój „zielonej gospodarki”.
Udzielanie patentów jest powiązane z powyższymi pozwoleniami. Jeżeli proces ten zostanie zakłócony, patenty zaczynają
hamować rozwój, a bez nich przedsiębiorstwo ryzykuje utratę swojej własności intelektualnej na rzecz innych przedsiębiorstw. W konsekwencji jest coraz mniej bodźców zachęcających sektor prywatny do inwestowania kapitału i badań
w zakresie sektorów „zielonej gospodarki”.
Wydawanie pozwoleń budowlanych może promować „zielony rozwój” gospodarek lokalnych, jeżeli jest realizowane
w sposób strategiczny. Na przykład Santa Fe w Nowym Meksyku w 2009 r. przyjęło „zielony kodeks budowlany” (ang.
Green Building Code), który wzywa do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych z budynków aż do uzyskania zerowych
emisji w 2030 r. Miasto tworzy grupę zdaniową ds. „zielonego kodeksu budowlanego”, która ma na celu opracowanie
obowiązkowo stosowanych „zielonych kodeksów budowlanych”. Kodeksy budowlane skupiają się na efektywności środków, efektywności energetycznej, oszczędnym gospodarowaniu wodą i zrównoważonych praktykach. Wymogi zaostrzono
w odniesieniu do większych budynków, aby zrekompensować ich zasadniczo większą energochłonność, m.in. poprzez
stosowanie odpowiednich materiałów budowlanych. Zrównoważony plan dla Santa Fe obejmuje zachęty dla firm budowlanych na wykonywanie budynków, których parametry znacznie przekraczają obowiązkowe progi. Obecnie miasto rozważa
wprowadzenie „zielonych kodeksów budowlanych” na rzecz przebudowy domów mieszkalnych i budynków handlowych.
Kodeksy budowlane będą stanowić podstawę do przekształcania budynków mieszkalnych i handlowych w mieście w struktury bardziej efektywne energetycznie, jednocześnie wspierając powstawanie przedsiębiorstw zajmujących się „zielonym
budownictwem” w regionie. W perspektywie długoterminowej początkowe koszty są równoważone przez niższe rachunki
za media, wynikające z właściwości energooszczędnych nowych i przebudowanych budynków. Zgodnie z ustaleniami
Amerykańskiej Rady ds. „Zielonego Budownictwa” (ang. US Green Building Council) budynki odpowiadają za 39% zużycia
energii w USA, 71% zużycia elektryczności i 39% emisji CO2.
Wydawanie pozwoleń na budowę może również zahamować „zielony rozwój”, jeśli kodeksy budowlane i inne wymogi
nie są koordynowane na przestrzeni wszystkich instytucji rządowych. Przedsiębiorcy są niezmiernie zirytowani potrzebą
spełniania sprzecznych wymogów kodeksów budowlanych oraz koniecznością uzyskiwania pozwoleń i licencji od wielu
różnych podmiotów administracji państwowej, które mogą stosować różne sposoby udzielania pozwoleń lub nawet inne
definicje kodeksowe. Na przykład, gdy Santa Fe w Nowym Meksyku wdrażało „zielone kodeksy budowlane”, grupa zadaniowa upewniła się, że proponowane przez nich kodeksy są zgodne z tymi poprzednio stosowanymi w stanie.
73
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Promowanie zmiany kierunku działań
Wsparcie rządowe może być potrzebne do finansowania badań i rozwoju dotyczących „zielonych technologii”, jeżeli
w sektorze „zielonych technologii” zabraknie renomowanych przedsiębiorstw o odpowiedniej wielkości, które są w stanie
finansować i komercjalizować własne badania. Na początku konieczna może okazać się interwencja rządu, który będzie
finansował badania na uczelniach wyższych lub w ośrodkach innowacji i inkubatorach, aby szybko zapewnić regionowi
odpowiednie możliwości do konkurowania w tym obszarze. Jeżeli rozwój technologii i jej transfer okażą się sukcesem,
wtedy zazwyczaj sektor prywatny podtrzymuje przyszły rozwój przemysłu wykorzystującego daną technologię. Aby móc
się rozwijać, sektor prywatny musi mieć dostęp do finansowania. Nowe przedsięwzięcia stosujące niewypróbowane technologie mogą mieć trudności ze znalezieniem finansowania tradycyjnymi kanałami. Konieczna może okazać się interwencja rządu w postaci dotacji bezpośrednich, ulg podatkowych lub gwarantowania funduszy dla firm rozpoczynających
działalność lub tych już istniejących, które potrzebują kapitału na rozwój. Na przykład dostępne we Włoszech na szeroką
skalę zachęty do produkcji energii słonecznej przyznawane przez rząd włoski odniosły wielki sukces w zakresie rozbudowy
krajowego sektora energii alternatywnej i przyciągania największych na świecie producentów modułów fotowoltaicznych.
Zainstalowanie w ciągu dwóch ostatnich lat nowych mocy uczyniło z Włoch drugi największy w Europie rynek pod względem nowych instalacji. Ogrzewanie biomasą jest również dobrze ugruntowane we Włoszech. Od 1999 r. użytkownicy
końcowi uzyskali ulgi podatkowe na przyłączenie swoich nieruchomości do okręgowych systemów ogrzewania opartego
na biomasie czy źródłach geotermalnych.
Definicja „zielonej gospodarki” i pomiar postępów w tym zakresie
Konieczne może również okazać się realizowanie przez rząd działań, których celem będzie podniesie świadomości publicznej na temat korzyści płynących z bardziej przyjaznych środowisku wzorców konsumpcji i potencjału rozwoju zatrudnienia
w „zielonym sektorze” oraz ogólnego wzrostu w przypadku rozwoju tego sektora. Wymiar świadomości społecznej, który
jest również powiązany z definicją „zielonej gospodarki”, jest połączony ze znakowaniem „zielonych produktów i usług”.
W wielu miejscach, w których nastąpił żywiołowy rozwój „zielonej gospodarki”, istnieje dobrze funkcjonujący sektor prywatny, który promuje „zielone produkty” w ramach szeroko zakrojonych kampanii w mediach i stowarzyszeń branżowych.
W regionach, gdzie „zielona gospodarka” walczy o znalezienie punktu zaczepienia, konieczna może okazać się interwencja
rządu jako katalizatora dla sektora prywatnego. Umiejętność zidentyfikowania przez klientów „zielonych produktów” oraz
ich kształcenie w zakresie korzyści płynących z ich zakupu pomaga tworzyć rynki dla przedsiębiorców.
Konieczne może okazać się także określenie precyzyjnej definicji „zielonych zawodów” i „zielonych sektorów” tak, aby
opinia publiczna i rynki lepiej rozumiały, gdzie mogą tkwić możliwości. Uzgodniona wspólnie, jasna definicja również
ułatwi śledzenie postępu interwencji rządowych, co stanowi kluczowy element w zrozumieniu skuteczności programów
rządowych i znaczenia „zielonego sektora” w gospodarce regionalnej.
Rząd może także spróbować zmienić kierunek rozwoju na rzecz „zielonego rozwoju”, zachęcając do tworzenia i rozwoju
„zielonych przedsiębiorstw” poprzez oferowanie im możliwości ubiegania się o zamówienia publiczne. Doskonały przykład
zastosowania zamówień publicznych do wspierania lokalnych „zielonych inicjatyw” stanowi niedawno podjęta inicjatywa
Okręgowej Rady Szkolnej w Toronto, mająca na celu zastąpienie starzejących się dachów na budynkach szkół panelami słonecznymi. Rada szacuje, że brakuje jej 3 mld dolarów na naprawy dachów. Instalując panele słoneczne na 450 z 558 szkół
Rada może zrównoważyć koszty odsprzedając energię elektryczną budynkom użyteczności publicznej prowincji Ontario.
Oczekuje się, że w ramach pierwszego etapu powstanie 36 megawatów energii elektrycznej, która przyczyni się do powstania dochodów wystarczających na zaspokojenie najpilniejszych potrzeb Rady w ciągu czterech najbliższych lat. Działania
Rady realizowane we współpracy z dwoma przedsiębiorstwami kanadyjskimi wpłyną na ożywienie. Należy zauważyć, że
sukces tego planu zależy od polityki władz prowincji w zakresie promocji rozwoju energii alternatywnej poprzez wypłacenie
wysokiej premii na rzecz elektryczności wytwarzanej z energii słonecznej, która zasila sieć elektryczną.
Wspieranie przemian
Wreszcie interwencja rządu może okazać się konieczna przy przemianie sektora tradycyjnego na „zielony sektor”. W miarę
rozwoju „zielonej gospodarki” wzrost ten będzie odbywał się częściowo kosztem dobrze ugruntowanych sektorów.
Konieczne może okazać się przeszkolenie pracowników, aby byli w stanie sprostać potrzebom przedsiębiorstw z „zielonego sektora”. Niektórzy mogą również potrzebować wsparcia finansowego i pomocy przy ponownym zatrudnieniu
w okresie przejściowym, w którym będą poszukiwać nowych miejsc pracy. Kluczową rolę w trakcie przemian będą miały
do odegrania instytucje oświatowe. Umożliwiają one przekwalifikowanie się osobom zmieniającym ścieżkę kariery oraz
zapewniają wstępne szkolenia dla studentów decydujących się na podjęcie pierwszego zatrudnienia. Często programy
74
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
szkoleniowe i programy kształcenia są niedopasowane do potrzeb pracodawców, a rząd może przyczynić się do nawiązania współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami a placówkami oświatowymi, w celu koordynacji opracowywania programów kształcenia.
Analiza SWOT
Jak opisano w poprzedniej części, założenia Strategii zielonego wzrostu (OECD) określają wiele funkcji, jakie może realizować rząd, aby umożliwić rozwój ekologiczny. W trakcie debaty, podczas wizyty studyjnej, zespół ekspertów zidentyfikował
wiele obszarów w ramach tych założeń, w których określił politykę i działania rządu jako niewystarczające w odniesieniu
do umożliwiania „zielonego rozwoju” w województwach podlaskim i pomorskim. Ogólnie rzecz ujmując, obszary te
obejmują:
• brak wyraźnej definicji „zielonej gospodarki” i „zielonych miejsc pracy”,
• niewystarczającą świadomość opinii publicznej na temat „zielonych miejsc pracy” jako czynnika napędzającego przyszły rozwój,
• potrzebę lepszego pokierowania przez rząd „zielonym rozwojem”,
• sprzeczne polityki rządowe oraz niejasne sposoby administrowania niektórymi politykami wynikające ze słabej koordynacji pomiędzy poszczególnymi szczeblami rządowymi (w tym Unią Europejską),
• nieudane próby tworzenia potrzebnych partnerstw publiczno-prywatnych,
• niewykorzystane szanse na finansowanie rozpoczynania działalności „zielonych przedsiębiorstw” oraz zachęt służących
pełniejszemu rozwojowi „zielonych przedsiębiorstw”, oraz
• niewystarczający potencjał instytucjonalny na szczeblu regionalnym i lokalnym, umożliwiający zrozumienie, wspieranie,
definiowanie i realizację polityk i programów „zielonego rozwoju”.
Brak wyraźnej definicji „zielonej gospodarki” i „zielonych miejsc pracy”
Jak już wspomniano w rozdziałach 2 i 3, pierwszą zidentyfikowaną barierę na drodze do powstania gospodarki bardziej
przyjaznej dla środowiska stanowi brak szczegółowych informacji na temat rynku pracy w obszarze „zielonej gospodarki”.
Jest to podstawowe utrudnienie w realizacji „zielonych strategii”. Ponadto, jeżeli nie ma wyraźnej i znaczącej definicji,
trudno ukierunkować wsparcie na „zielone inicjatywy”.
W Polsce zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym brak jest oficjalnej definicji „zielonej gospodarki” czy „zielonych
miejsc pracy”. Jedną z definicji wypracował Instytut na rzecz Ekorozwoju. Instytut mianem „zielonych miejsc pracy” określa
„miejsca pracy powstające w związku z podejmowaniem bezinwestycyjnych i inwestycyjnych przedsięwzięć, których efektem jest zmniejszenie presji na środowisko naturalne ze strony gospodarki i konsumpcji”. „Zielone miejsca pracy” mogą
powstawać w każdym sektorze gospodarki. Warunkiem jest, aby „osoby zatrudnione były bezpośrednio lub pośrednio
zaangażowane w poprawianie stanu środowiska na danym terenie oraz w przeciwdziałanie przedsięwzięciom szkodliwym
dla stanu środowiska zarówno w krótkim, jak i w długim czasie” (Instytut na rzecz Ekorozwoju). Na podstawie powyższej
definicji Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych szacuje, że „zielona gospodarka” w Polsce oferuje
374 000 miejsc pracy. Sektory, które Fundacja określa mianem „zielonych”, zajmują się przede wszystkim unieszkodliwianiem odpadów, oczyszczaniem ścieków, uzdatnianiem wody i powietrza oraz ochroną klimatu. Klasyfikacja ta zdaje
się nie uwzględniać działań związanych z bardziej efektywnymi energetycznie technologiami, takimi jak produkcja turbin
wiatrowych, paneli słonecznych lub nowych generacji baterii.
Chociaż definicja „zielonej gospodarki” opracowana przez Instytut na rzecz Ekorozwoju stanowi ważny początek w określaniu i promowaniu „zielonego rozwoju” w Polsce i jej dwóch regionach, niesie ona jednak ze sobą kilka problemów. Po
pierwsze, ponieważ definicja ta nie została opracowana przez rząd, nie wiadomo, kto ją popiera, co prowadzi do powstania
szczegółowego pytania: czy rząd polski zgadza się z powyższą definicją i wspiera ją oraz w jakim zakresie jest ona znana
opinii publicznej. Po drugie, definicja przygotowana przez Instytut zdaje się być zbyt ograniczona, gdyż skupia się na ochronie środowiska i tym samym pozostawia opinii publicznej wrażenie, że „zielona gospodarka” dotyczy jedynie ochrony, a nie
wzrostu. Po trzecie, jeśli rząd nie popiera takiej definicji, a społeczeństwo nie zdaje sobie sprawy z jej przyjęcia, trudno jest
ją wykorzystywać jako punkt odniesienia dla strategii „zielonego rozwoju”.
75
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Błędne wyobrażenie o „zielonej gospodarce”
W razie braku wyraźnej definicji „zielonej gospodarki” wspieranej przez rząd, istnieje ryzyko, że opinia publiczna może
mieć błędne wyobrażenie o korzyściach i kosztach realizowania strategii „zielonego rozwoju”. W trakcie wizyty studyjnej
zespół zauważył, że respondenci częściej kojarzyli „zieloną gospodarkę” ze strategią ochrony środowiska niż ze strategią
rozwoju. Wiele osób komentowało postrzegane koszty realizacji polityk ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju
i sugerowało, że nimi kierują wyższe priorytety, takie jak tworzenie miejsc pracy i poprawa poziomu życia oraz że rząd
powinien wspierać właśnie takie inicjatywy. Nie oznacza to, że ograniczona definicja „zielonej gospodarki” jako dotyczącej głównie ochrony środowiska opracowana przez Instytut dotarła do świadomości opinii publicznej, powyższe tylko
pokazuje, że jeśli nie zostanie przedstawiona wyraźna definicja, podająca wszechstronny pogląd na „zielony rozwój”,
może to prowadzić do powstawania błędnych wyobrażeń utrudniających uzyskanie wsparcia publicznego dla strategii
„zielonego rozwoju”.
Niewystarczająca świadomość opinii publicznej na temat „zielonej gospodarki”
Nie wiadomo, w jakim stopniu opinia publiczna zna definicję opracowaną przez Instytut. Nikt z respondentów nie wspomniał o Instytucie, ani o opracowanej przez niego definicji. Stąd wiadomo, że rząd musi przyjąć aktywniejszą rolę w definiowaniu „zielonej gospodarki” pod względem potencjału do tworzenia miejsc pracy i zastępowania upadających sektorów
polskiej gospodarki. Wiele jednostek rządowych i samorządowych w innych częściach świata przyjęło wiodącą rolę w definiowaniu „zielonej gospodarki” i opisywaniu jej potencjału pod względem miejsc pracy i przyszłych sektorów wzrostu.
W wielu przypadkach podejmowane przez nich działania pomogły sektorowi prywatnemu szybko osiągnąć zrównoważony
„zielony rozwój”. Na przykład w stanie Michigan w USA przeprowadzono szczegółową analizę „zielonej gospodarki”,
a na podstawie tej analizy opracowano wszechstronną definicję „zielonej gospodarki”, która stworzyła fundament pod
planowanie strategiczne w całym stanie i do tworzenia drabin kariery (zob. ramka 10).
Ramka 10. Definicja „zielonych miejsc pracy”: przykład ze stanów Michigan i Kalifornia
Zanim rząd Stanów Zjednoczonych zdefiniował i skatalogował „zielone miejsca pracy”, różne stany opracowywały
swoje własne typologie. Stan Michigan jako jeden z pierwszych dokonał oceny „zielonych miejsc pracy” w swojej
gospodarce. Opracowanie klasyfikacji „zielonych miejsc pracy” miało umożliwić włączenie wzrostu liczby „zielonych
miejsc pracy” do strategicznego planu rozwoju gospodarczego. Taki plan nie tylko stanowi wzorzec postępowania
dla przedsiębiorstw, pomagający im zrozumieć priorytety stanowe w zakresie przyszłego wzrostu, ale także przedstawia pracownikom listę umiejętności, jakich potrzebują, by kwalifikować się na „zielone miejsca pracy”. Ponadto
raport określający sektory „zielonej gospodarki” i dokumentujący ich rozwój może przyczynić się do szerszego
wsparcia dążeń do realizacji strategii „zielonego rozwoju” oraz większego entuzjazmu z nim związanego. Badanie
przeprowadzone w stanie Michigan opierało się na odpowiedziach udzielonych przez przedsiębiorców na temat
oceny potrzebnych umiejętności i projektowanego wzrostu zapotrzebowania na konkretne zawody. Badanie to
również dokładnie określiło, jakie wymagania stawiają „zielone zawody”, oraz jak wygląda ścieżka kariery związana
z takimi zawodami. W ramach tej inicjatywy stan skupił się na energii wiatrowej i zaawansowanych technologiach
produkcji akumulatorów.
Innym przykładem jest Poradnik w sprawie „zielonych miejsc pracy” (ang. Green Jobs Guidebook) opracowany przez
Fundusz na rzecz Obrony Środowiska dla stanu Kalifornia, który ma stanowić źródło informacji dla poszukujących
pracy, studentów, doradców zawodowych i decydentów politycznych. Obejmuje on między innymi takie informacje
jak opisy stanowisk pracy, informacje na temat wynagrodzenia, wymogi w zakresie kształcenia, możliwe certyfikaty,
rodzaje pracodawców oraz potencjał wzrostowy rynku pracy.
76
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rząd podjął pewne inicjatywy mające na celu promocję niektórych sektorów „zielonej gospodarki”. Na przykład Ministerstwo Środowiska stworzyło Akcelerator Zielonych Technologii GreenEvo, aby zagwarantować na rynkach międzynarodowych jakość polskich technologii środowiskowych (ramka 11).
Ramka 11. GreenEvo: Akcelerator Zielonych Technologii
Akcelerator Zielonych Technologii GreenEvo został stworzony w Polsce przez Ministerstwo Środowiska, w celu
promocji polskich przedsiębiorstw i technologii na rynkach międzynarodowych poprzez gwarantowanie jakości
polskich technologii środowiskowych na tych rynkach. Przedsiębiorstwa wybrane na zwycięzców GreenEvo oferują
sprawdzone i innowacyjne rozwiązania oraz przechodzą specjalistyczne szkolenia, dzięki którym są dobrze przygotowane do zarządzania swoimi produktami w sposób konkurencyjny oraz są szkolone w zakresie konkretnych
regulacji prawnych. Ministerstwo Środowiska zidentyfikowało 510 przedsiębiorstw działających w Polsce, które
oferują „zielone technologie”. Technologie te obejmują technologie oczyszczania ścieków i uzdatniania wody, innowacyjne technologie zarządzania odpadami niebezpiecznymi, rozwiązania wspierające odnawialne źródła energii,
technologie dla przemysłu koksowniczego oraz technologie energooszczędne. W przemyśle zatrudnionych jest
około 25 000 pracowników, głównie w małych przedsiębiorstwach.
Kiedy już w Polsce powstanie definicja „zielonej gospodarki”, jednym ze sposobów jej promocji w świadomości opinii
publicznej są stowarzyszenia branżowe i grupy konsumentów. Na przykład Polska Izba Biomasy zgodnie ze swoją stroną
internetową została powołana, „aby podnieść opłacalność rolnictwa energetycznego i zwiększyć ilość przetwarzanej biomasy oraz zagwarantować większe bezpieczeństwo łańcucha dostaw”. Izba zajmuje się prowadzeniem kampanii na rzecz
korzystnych uchwał w sprawie alternatywnych źródeł energii w ustawodawstwie i aktywizuje społeczności lokalne wokół
zagadnień dotyczących biomasy i energii odnawialnej (zob. ramka 12). Organizacją zajmującą się inną dziedziną „zielonej
gospodarki” jest Polska Izba Gospodarki Odpadami. Każde stowarzyszenie skupia się na konkretnym aspekcie „zielonej
gospodarki”, który pomaga lepiej wykorzystać działania rządu podejmowane w zakresie podnoszenia świadomości społecznej.
Ramka 12. Polska Izba Biomasy
Dostrzegając wielki potencjał Polski w zakresie rozwoju energii wytwarzanej z biomasy, w 2004 r. powstała Polska
Izba Biomasy, mająca na celu promocję rozwoju tego źródła energii. Izba to stowarzyszenie 100 przedsiębiorstw
z różnych regionów Polski. Jej członkami są producenci energii z biomasy i producenci technologii i sprzętu stosowanego do przetwarzania biomasy. Izba bierze udział w tworzeniu regionalnych programów na rzecz produkcji
i wykorzystania biomasy, organizuje środki finansowe na wdrażanie tych programów, wspiera swoich członków
w tworzeniu i finansowaniu projektów inwestycyjnych, służy poradą i konsultacjami w odniesieniu do przepisów
ustawowych i regulacyjnych wchodzących w zakres jej działalności oraz informuje i kształci w zakresie zrównoważonego wykorzystania biomasy. Ponadto aktywizuje społeczności lokalne, w szczególności małe społeczności rolnicze
do reagowania na bezrobocie i zapóźnienia rozwojowe poprzez przeprowadzanie analiz wykonalności zbudowania
instalacji biomasy. Jednym z projektów realizowanych przez Izbę jest rozwój lepszej koordynacji pomiędzy gospodarstwami rolnymi dostarczającymi biomasę a producentami energii z biomasy. Taki związek jest postrzegany jako
sposób na optymalne wykorzystanie zasobów polskiego rolnictwa. Izba prowadzi również warsztaty szkoleniowe,
rozpowszechnia najlepsze praktyki i ułatwia rozwój nowych rynków.
Brak odpowiedniego pokierowania promocją „zielonego rozwoju”
Rząd może na różne sposoby pokierować promocją „zielonego rozwoju”. Jeden z nich został już omówiony – opracowanie wszechstronnej i możliwej do powszechnego stosowania definicji „zielonej gospodarki”. Inną szansą dla samorządów
regionalnych do pokierowania promocją „zielonego rozwoju”, oprócz przedstawienia wyraźnej i oficjalnej definicji, jest
zaakcentowanie strategii „zielonej gospodarki” w planach regionalnych i programach operacyjnych przygotowanych dla
tych dwóch regionów. Jednak badania planów oraz rozmowy z respondentami ujawniły, że plany te zdają się w niewystarczający sposób podkreślać promocję „zielonego rozwoju”. Każdy z regionów opracowuje własną regionalną strategię rozwoju, która jest wymagana dla wszystkich polskich województw. Strategie te są instrumentami planowania i zarządzania,
wykorzystywanymi przez władze regionalne do wspierania rozwoju. Celem regionalnej strategii rozwoju gospodarczego
77
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
jest po prostu określenie wizji dla regionu i celów, jakie będą realizowane, aby ją osiągnąć. Strategia taka może i powinna
posłużyć wszystkim zainteresowanym stronom za punkt wyjściowy, ułatwiający nawiązanie współpracy mającej promować
wizję i realizować cele. Oprócz tego plan strategiczny powinien wyznaczać mierzalne cele, pozwalające zainteresowanym
stronom na dokonanie oceny postępu realizacji założonych celów. Określa on również koncepcję działań związanych ze
zrównoważonym rozwojem regionów, który jest przedstawiany w postaci złożonego dokumentu obejmującego procedury
osiągania założonych celów. Taki dokument składa się z diagnozy obecnej sytuacji społecznej i gospodarczej, analizy SWOT,
określenia celów strategicznych i mechanizmów monitorowania oraz przeglądu strategii odpowiadających na główne
siły zewnętrzne. Zdolność do przeprowadzenia i realizacji strategii zależy od poziomu zaangażowania przedstawicieli ze
wszystkich zainteresowanych instytucji i grup w regionie.
W drodze analizy tych strategii powstaje pytanie dotyczące odpowiedniego przewodnictwa. Każde województwo posiada
w swoim Regionalnym Programie Operacyjnym komponent związany z „zielonym rozwojem”, choć program województwa
pomorskiego jest o wiele bardziej szczegółowy niż województwa podlaskiego.
Respondenci podczas wizyty studyjnej zarówno w województwie pomorskim, jak i podlaskim rzadko odnosili się do planów
regionalnych jako dokumentów oferujących wskazówki dotyczące realizacji „zielonej gospodarki” w ich regionie. Udana
realizacja strategii rozwoju gospodarczego wymaga przejrzystej wizji i zestawu celów, jednak nie wydaje się, by te dokumenty oferowały potrzebne informacje szczegółowe czy ich odpowiednie zaznaczenie.
Sprzeczne polityki rządowe
W wielu obszarach zidentyfikowano sprzeczne polityki rządowe oraz niejasne sposoby zarządzania niektórymi politykami.
Jeden z takich obszarów dotyczył niezgodności pomiędzy regionalnymi strategiami rozwoju a Regionalnym Programem
Operacyjnym. Inny był związany z pozwoleniami i patentami. A jeszcze inny dotyczył kryteriów wyboru do finansowania
w ramach środków EFS.
Niespójności w strategiach na poziomie europejskim, krajowym i regionalnym
Regiony otrzymujące środki z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego są zobowiązane do opracowania Regionalnego Programu Operacyjnego. Program ten musi być spójny z regionalną strategią rozwoju województwa. W przypadku województwa pomorskiego Regionalna Strategia Rozwoju została poddana przeglądowi mniej więcej w tym
samym czasie, w którym opracowano Regionalny Program Operacyjny. Interesujący jest fakt, że Regionalna Strategia Rozwoju ledwie wspomina o „zielonym rozwoju gospodarczym” i to tylko w odniesieniu do energii odnawialnej,
a uwaga na ten temat jest krótka, natomiast Regionalny Program Operacyjny poświęca wiele uwagi środowisku i energii
przyjaznej środowisku (Priorytet V). Te dwa dokumenty zostały opracowane z różnym przeznaczeniem i dla różnych
odbiorców, jednak powinny być spójne. Pytanie, które powstaje przy porównaniu tych dwóch dokumentów, brzmi: czy
władze regionalne tworzące obydwa te dokumenty mają takie same zobowiązania w odniesieniu do strategii „zielonego
rozwoju”, które zostały odzwierciedlone w dokumencie przygotowanym dla UE, w celu uzyskania środków finansowych
z Unii Europejskiej?
Uciążliwe zarządzanie pozwoleniami i patentami
Jak wspomniano wcześniej, pozwolenia na prowadzenie działalności gospodarczej mogą albo pomóc w uprawomocnieniu „zielonych produktów i usług”, albo utrudniać powstawanie „zielonych przedsiębiorstw”. Wszystko zależy od celu,
na jaki potrzebne jest pozwolenie (np. ograniczanie konkurencji lub jej promocję) oraz skuteczności procesu ich wydawania. Informacje zebrane w trakcie wizyty studyjnej sugerują, że proces przyznawania pozwoleń zakłóca powstawanie
„zielonych przedsiębiorstw”. Poinformowano nas, że choć do 2020 r. ma zostać zbudowanych 6000 instalacji biogazowych, proces przyznawania pozwoleń spowolnił ich budowę. Uzyskanie pozwolenia może zająć od dwóch do trzech
lat, głównie z powodu braku koordynacji pomiędzy różnymi agencjami zaangażowanymi w proces ich przyznawania.
Na poziomie centralnym, dotychczasowy system uzyskiwania pozwoleń działa dość sprawnie, jednak na szczeblu samorządów lokalnych jest to o wiele trudniejsze. Z przeprowadzonych wywiadów można wywnioskować, że komplikacje
pojawiają się nawet w najprostszych sprawach. Na przykład, agencje rządowe stosują różne definicje technologii i energii. Polityki i agencje funkcjonują w odosobnieniu, bez komunikowania się i koordynacji działań pomiędzy sobą. O wiele
bardziej skuteczne byłoby koordynowanie procesu przyznawania pozwoleń i licencji pomiędzy instytucjami rządowymi.
Ponadto z powodu trudności w dostępie do informacji na temat wymogów, nowych przepisów, certyfikatów, wśród
innych wymogów dotyczących licencji i pozwoleń należy rozważyć wprowadzenie systemu jednego okienka. Wiele
78
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
stanów i miejscowości w Stanach Zjednoczonych oferuje pomoc dla przedsiębiorców w ramach jednego okienka w uzyskiwaniu licencji oraz lokalnych pozwoleń budowlanych i pozwoleń na użytkowanie. Na przykład w stanie Minnesota
utworzono środowisko współpracy, w którym organizacje ze stanu współpracują ze sobą, aby połączyć odpowiednie
środki z poszczególnymi projektami. W stanie utworzono Program pomocy dla „zielonych przedsiębiorstw” (ang. Green
Enterprise Assistance Program), mający pomóc przedsiębiorstwom odpowiednio nakierować agencje oferujące finansowanie, monitorować zgodność środowiskową, świadczyć pomoc techniczną i pomóc lokalnym władzom w przyznawaniu pozwoleń.
Niejasne kryteria wyboru dofinansowania w ramach środków EFS
Firmy z sektora MŚP oraz liczne organizacje pozarządowe narzekają na niejasne kryteria wyboru dofinansowania projektów
w ramach środków EFS. Wielu respondentów podczas wywiadów w ramach wizyty studyjnej wskazywało, że ich projekty
odrzucono z powodów, które wykraczały poza główne tematy priorytetowe oraz że kryteria horyzontalne i formalne
są sposobem na wykluczenie dobrych projektów z konkurencji o środki. Propozycje odrzucano, ponieważ nie spełniały
na przykład kryteriów horyzontalnych, nie miały odpowiednich podpisów osób upoważnionych oraz z innych podobnych
powodów. Z drugiej strony, zakres wymagań i obowiązków określonych w konkursach EFS powstaje na podstawie regulacji
(zwanych „wytycznymi”), tworzonych przez samo Ministerstwo Rozwoju Regionalnego – bez kontroli parlamentarnej.
W rezultacie, ministerstwo tworzy nowe wymogi nieprzewidziane w prawie ogólnym. W wielu przypadkach wytyczne
ministerstwa są sprzeczne z ogólnymi przepisami prawa polskiego, które w mniejszym lub większym stopniu opiera się
na tzw. zdrowym rozsądku. Jednym z przykładów takich zasad, które musi przestrzegać przedsiębiorstwo, są zasady
dotyczące oprotestowania decyzji ministerstwa dotyczących wyników konkursu. Zgodnie z zasadami EFS, jedyną osobą,
która może podpisać protest, jest osoba podpisująca wniosek lub inna upoważniona osoba, a pisemne upoważnienie
takiej osoby powinno zostać dołączone do protestu. Ogólne przepisy prawa polskiego stanowią, że każdy dokument
firmy może zostać podpisany przez jakąkolwiek osobę, która została do tego uprawniona w rejestrach sądowych. Rejestry
sądowe są ogólnie dostępne i każdy może sprawdzić on-line, czy osoba podpisująca ma do tego uprawnienia. Dlatego
też przedsiębiorstwa reprezentujące pewien poziom kultury prawnej nie chcą zmagać się z funduszami dostępnymi
w ramach EFS, dla którego Ministerstwo Rozwoju Regionalnego tworzy własne prawa zwane „wytycznymi”. Podsumowując, ministerstwo tworzy surowsze zasady niż ogólne przepisy prawa polskiego, które na dodatek czasem są sprzeczne
z przepisami ogólnymi, a przedsiębiorstwa i organizacje pozarządowe mają poważne problemy związane ze sprostaniem
tym wymogom. Może to oznaczać poważne problemy z przyciąganiem dobrych partnerów do programów wspierania
„zielonej gospodarki”.
Niewystarczająca koordynacja polityki oraz niewłaściwe sposoby realizacji polityki
Ostatnio przeprowadzone badanie OECD52 na temat koordynacji krajowej polityki wykazało, że w Polsce pod względem
rozwoju gospodarczego i programów rynku pracy funkcjonuje zasadniczo zdecentralizowany system. Obecnie obowiązujący system jest rezultatem serii reform wprowadzonych w 1990 r., których celem była decentralizacja obowiązków
w zakresie kształtowania i wdrażania polityki dotyczącej zatrudnienia i polityki społecznej, kształcenia zawodowego oraz
rozwoju gospodarki regionalnej. Decentralizacja daje większą elastyczność jednostkom samorządu regionalnego i lokalnego
w zakresie sprostania potrzebom pracowników i przedsiębiorców w regionie. Jednak wiąże się z nią możliwość, że jednostki
samorządowe będą miały niewystarczający potencjał kadrowy i finansowy w zakresie zarządzania. Ponadto decentralizacja może prowadzić do stosowania fragmentarycznych i mylących polityk i praktyk na wszystkich szczeblach samorządu
regionalnego i lokalnego. Co więcej, lokalna elastyczność może prowadzić do nieprawidłowej realizacji polityk krajowych,
a tym samym nierównomiernego rozłożenia krajowych polityk w regionach. Badanie OECD wykazało, że potencjał lokalny
i współpraca na poziomie lokalnym w Polsce są na niskim poziomie.
W trakcie wywiadów zespół natrafił na problemy, które potwierdzały powyższe ankiety. Wielokrotnie zespół ekspertów
słyszał o niewystarczającym poziomie współpracy pomiędzy systemem oświaty, programami pracowniczymi i przedsiębiorstwami. Ponadto zespół dostrzegł również rozdrobnioną administrację polityk rządowych, tak jak miało to miejsce w przypadku wydawania licencji i procesu wydawania pozwoleń, niespójności w definicjach stosowanych w różnych jednostkach
samorządu lokalnego odnoszących się do „zielonych technologii” – problemy, które były już wcześniej podkreślane. Znaleziono również dowody na niewystarczający potencjał instytucjonalny w zakresie zrozumienia, wsparcia, zdefiniowania
i realizacji polityk i programów „zielonego rozwoju”. W samorządach lokalnych brakuje odpowiedniego przewodnictwa, co
stanowi również problem w zakresie podnoszenia świadomości opinii publicznej na temat znaczenia „zielonego rozwoju”
52
Breaking out of policy silos: doing more with less, OECD, 2010.
79
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
i podejmowania różnych inicjatyw. Problemy te nie są rzadkością w badanych regionach, niemniej jednak hamują one
rozwój „zielonej gospodarki” w województwach.
Nieudane próby tworzenia partnerstw publiczno-prywatnych
Partnerstwa publiczno-prywatne są sposobem na realizowanie regionalnych strategii rozwoju oraz umożliwiają sektorowi
prywatnemu komunikowanie swoich potrzeb agencjom i instytucjom publicznym. Zgodnie z Regionalną Strategią Rozwoju
Województwa Pomorskiego, podstawowym założeniem w realizacji planu jest promowanie partnerstw publiczno-prywatnych (s. 62). Wzmacnianie partnerstw publiczno-prywatnych stanowi jeden z celów strategii (s. 63). Ważną rolą partnerstw
publiczno-prywatnych jest zbliżenie do siebie przedsiębiorstw i placówek oświatowych tak, aby kształcenie, szkolenia, badania naukowe i transfer technologii odpowiadał na potrzeby przedsiębiorstw. Jednak to właśnie na tym polu partnerstwa
zdają się nie odnosić sukcesów. Kwestia szkolenia wykwalifikowanych pracowników została poruszona w innym rozdziale
i to w nim poświęcono jej więcej uwagi, jednak o problemie tym wspomniano również tutaj ze względu na rolę, jaką rząd
może odegrać w promowaniu partnerstw.
Niewystarczający poziom współpracy pomiędzy przedsiębiorcami a systemem oświaty
Pomimo działań podejmowanych w celu zrozumienia potrzeb przedsiębiorstw, próby nawiązania przydatnych i trwałych
partnerstw z systemem oświaty zdają się być niewystarczające. W trakcie wizyty studyjnej przedstawiciele przedsiębiorstw
wskazywali na brak zrozumienia ich potrzeb ze strony uczelni wyższych, brak elastyczności w zakresie opracowywania
kursów mających kształcić studentów w zakresie tych potrzeb oraz narzekali na brak aktywności uczelni w informowaniu
o pojawiających się możliwościach w związku z działaniami ekologicznymi. Rola uczelni wyższych nie tylko w zapewnianiu
kapitału ludzkiego, ale również wspieraniu innowacji i transformacji technologicznej jest kluczowa w kontekście przechodzenia do „zielonej gospodarki”. Żaden z respondentów nie wspomniał o ustanowieniu trwałych partnerstw, powstających,
aby wypełnić tę lukę. Z powodu braku koordynacji i współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami a uczelniami wyższymi, niektórzy właściciele przedsiębiorstw byli zmuszeni wysyłać swoich pracowników do Szwecji czy Niemiec, aby przeszkolić ich
w koniecznym zakresie. Ten brak reakcji ze strony społeczności oświatowej podważa jej zdolność do współtworzenia sektora
„zielonej gospodarki” czy nawet gospodarki tradycyjnej w tych regionach. W związku z powyższym, jeżeli brakuje absolwentów uczelni wyższych, posiadających wyszkolenie odpowiadające na potrzeby przedsiębiorstw, przedsiębiorcy nie mają
powodów, by pozostawać w regionie lub wybierać dany region na miejsce lokalizacji ich zakładu. Brak współpracy stanowi
również zagrożenie dla powstawania nowych sektorów gospodarki w ramach „zielonej gospodarki” (czy to na szczeblu
lokalnym, czy w zakresie przyciągania inwestycji zagranicznych) oraz zagraża zdolności małych inicjatyw podejmowanych
w Polsce, w celu zwiększania ich konkurencyjności na arenie międzynarodowej.
W niektórych przypadkach podejmowano próby oceny potrzeb przedsiębiorstw – jednak bez ich bezpośredniego zaangażowania. Na przykład służby zatrudnienia w województwie podlaskim starają się określić potrzeby przedsiębiorstw w drodze
badań internetowych, polegających na analizie ofert pracy i innych metodach, ale nie przeprowadzając systematycznych
konsultacji z samymi przedsiębiorcami. W województwie podlaskim powstał również projekt mający na celu bezpośrednie
zaangażowanie przedsiębiorców w szkolenia studentów w zakresie „zielonych zawodów”. Plan zakłada opracowanie programów nauczania dla systemu oświaty dzięki pomocy przedsiębiorców, a następnie ustanowienie przez nich programów
stażowych i praktyk zawodowych, które będą związane z potrzebami lokalnych przedsiębiorstw. Niektórzy respondenci byli
zdania, że ma to znaczenie, jeśli chodzi o przyciąganie „zielonych przedsiębiorstw”.
Brak liderów do współpracy pomiędzy biznesem a sektorem nauki
Trudno określić, kto powinien wziąć odpowiedzialność za działania mające na celu zlikwidowanie rozbieżności pomiędzy
biznesem a sektorem edukacji i nauki. Uczelnie wyższe i ich wydziały wydają się nie czuć wystarczającej odpowiedzialności
wobec przedsiębiorstw lokalnych i regionalnych agencji rządowych, by pokierować tymi działaniami. Przedsiębiorstwa,
którymi są głównie MŚP, w szczególności w województwie podlaskim, nie mają wystarczająco silnej pozycji indywidualnie
ani też nie zawiązały silnych stowarzyszeń, aby zrealizować jakiś wspólny program. Natomiast duże przedsiębiorstwa nie
są wystarczająco zainteresowane tym tematem, a poza tym – jak wskazał jeden z przedsiębiorców – duże firmy realizują
większość szkoleń we własnym zakresie i mają łatwiejszy dostęp do rynków międzynarodowych.
80
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Z doświadczenia ekspertów wynika, że problemy z angażowaniem przedsiębiorstw i placówek oświatowych nie są problemami wyłącznie tych dwóch polskich regionów. Inicjatywa WIRED podjęta w Stanach Zjednoczonych stanowi przykład
programu rządowego, którego celem było udzielanie wsparcia dla lokalnych partnerstw pomiędzy przedsiębiorstwami,
placówkami oświatowymi i agencjami rozwoju gospodarczego (zob. ramka 13).
Ramka 13. Innowacje pracowników w rozwój gospodarczy regionu (WIRED)
Inicjatywa WIRED podejmowana przez Departament Pracy USA (ang. U.S. Department of Labor – DOL) koncentruje
się na integracji rozwoju pracowników z działaniami na rzecz rozwoju gospodarczego. Skuteczne partnerstwa
pomiędzy kluczowymi podmiotami w regionie są postrzegane jako kluczowe elementy rozwoju umiejętności pracowników, które z kolei mają na celu jest zwiększenie konkurencyjności gospodarki USA na arenie światowej. Departament Pracy USA zapewnił finansowanie dla partnerstw regionalnych na zasadzie konkurencyjnej, które opierało
się na czterech podstawowych kryteriach:
• dostrzeżenie znaczenia umiejętności w rozwoju gospodarczym,
• zrozumienie znaczenia partnerstw w zakresie promocji rozwoju gospodarczego przez pracowników, instytucje
rozwoju gospodarczego, przedsiębiorstwa i placówki oświatowe,
• zwrócenie uwagi na fakt, że niektóre regiony potrzebują więcej pomocy niż inne, a polityka uniwersalna nie
jest tak skuteczna jak inicjatywy opierające się na regionach,
• podmioty regionalne zazwyczaj lepiej rozumieją swoje własne wyzwania i opracowują lepsze rozwiązania niż
agencje krajowe.
W ciągu trzech lat partnerstwa regionalne przedkładały wnioski do DOL USA o dofinansowanie wynoszące nawet
15 mln dolarów. Wybrano trzydzieści dziewięć regionów. Każdy region musiał zaangażować się w szereg działań,
począwszy od szczegółowej analizy swojej gospodarki regionalnej, która określała kluczowe gałęzie przemysłu
oraz ich mocne i słabe strony. Następnie konieczne było utworzenie podstawowej grupy wiodącej, której zadaniem
była identyfikacja wspólnej tożsamości lokalnej i wizji gospodarki regionalnej. Na podstawie tej wizji grupa musiała
opracować strategię regionalną obejmującą zestaw możliwych do wykonania i mierzalnych celów. Obowiązkiem
regionów WIRED był monitoring swoich postępów z wykorzystaniem tych działań. Wreszcie regiony WIRED miały
obowiązek równoważenia funduszy rządowych środkami prywatnymi oraz wykazywania, że ich partnerstwa będą
nadal opłacalne po wygaśnięciu trzyletniego dofinansowania. Wszystkie regiony WIRED musiały realizować strategię
opartą na sektorach, w ramach której określono grupę gałęzi przemysłu, na którą ukierunkowane były ich działania.
Kluczowe przedsiębiorstwa z tych gałęzi przemysłu musiały objąć role wiodące w partnerstwach regionalnych. Wiele
z tych partnerstw obejmowało lokalne publiczne szkoły i uczelnie wyższe. Publiczne szkoły wyższe zapewniały większość szkoleń w zakresie umiejętności wymaganych przez przedsiębiorstwa, a uczelnie wyższe oferowały badania
naukowe, transfer technologii i pomoc techniczną przedsiębiorstwom lokalnym. Skuteczność działań regionów
WIRED była różna, w zależności od poziomu kierownictwa i zaangażowania kluczowych partnerów. Ocena programu nie została jeszcze ukończona.
Niewykorzystane szanse na pomoc finansową na „zielone przedsiębiorstwa”
Brak pomocy na inwestycje w rozwój i komercjalizację „zielonych technologii”
Inwestycje w nowe technologie stanowią główny problem obydwu analizowanych województw. W Regionalnej Strategii
Rozwoju Województwa Pomorskiego wyraźnie określono, że główne tematy, jakimi województwo chce się zająć, to brak
innowacji w przedsiębiorstwach oraz zapóźnienie regionu w ostatnim dziesięcioleciu względem innych regionów kraju.
Wpływ na tę sytuację miało zamykanie stoczni i związanych z nimi przedsiębiorstw. Według Ministerstwa Środowiska,
polskie firmy zdają się posiadać wystarczające środki i zdolności do wytwarzania nowych technologii w „zielonym sektorze”. Jednak wielu respondentów z obydwu województw, a w szczególności z województwa pomorskiego, stwierdziło,
że znaczna część ich „zielonych technologii” pochodzi z innych krajów. Wydaje się, że jest potencjał do dalszego rozwoju
„zielonych technologii”. Niemniej jednak w ogólnej opinii uczelnie wyższe nie są zainteresowane rozwojem takich technologii i brakuje im do tego wiedzy praktycznej. Ponadto partnerstwa pomiędzy uczelniami a przedsiębiorstwami nie
były wystarczająco silne, by komercjalizować pomysły. Oczywiście, aby zbudować rentowne przedsiębiorstwo, potrzeba
czegoś więcej niż pomysł. Aby uruchomić i utrzymać udane przedsięwzięcie, potrzeba również innych zasobów, takich
jak m.in. wykwalifikowani przedsiębiorcy, rzecznicy patentowi. Z wywiadów wynika, że brak jest pomocy technicznej dla
81
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
przedsiębiorców. Udzielanie pomocy technicznej jest szczególnie istotne w województwie podlaskim, gdzie gospodarka
jest praktycznie całkowicie zdominowana przez przedsiębiorstwa małe i mikro. Przedsiębiorstwom tej wielkości z reguły
brakuje wiedzy i doświadczenia, aby przekształcić pomysł w rentowny biznes, a w szczególności, jeśli pomysł ten opiera się
na nowych technologiach. Wiele regionów na świecie ustanowiło „zielone inkubatory”, aby udostępnić po niskich kosztach miejsce, zapewnić możliwość utworzenia sieci z przedsiębiorstwami o podobnym ukierunkowaniu i zapewnić pomoc
techniczną (zob. ramka 14).
Ramka 14. Inkubator Bethesda Green
Inkubator Bethesda Green powstał w Maryland (w miejscowości Bethesda) w USA jesienią 2008 r., mając na celu
tworzenie i wspieranie przedsiębiorstw, które będą miały swój wkład w dynamiczny i zrównoważony rozwój lokalnej
społeczności. Tak jak wszystkie inne inkubatory, ma on na celu zapewnienie środków i usług zwiększających prawdopodobieństwo osiągnięcia sukcesu przez przedsiębiorstwa. Inkubator definiuje i odróżnia jego ukierunkowanie
na tworzenie i rozwój przedsiębiorstw oferujących produkty i usługi poprawiające stan środowiska naturalnego
i promujące energooszczędność.
Inkubator wspiera region w następujący sposób:
• tworząc miejsca pracy, dobrobyt i generując dochody z tytułu podatku od wartości dodanej w ramach gospodarki lokalnej,
• dywersyfikując gospodarkę lokalną i regionalną tak, aby stała się ośrodkiem rozwoju nowych „zielonych przedsiębiorstw”,
• wspierając rozwój i komercjalizację nowych „zielonych technologii”,
• zachęcając do rozwijania „zielonej przedsiębiorczości” w nowych przedsiębiorstwach oraz „zielonej intraprzedsiębiorczości” w już istniejących przedsiębiorstwach,
• włączając „zieloną przedsiębiorczość” w bardziej rozbudowane struktury trwałości gospodarczej i społecznej
poprzez nawiązywanie partnerstw z rządem, organizacjami niedochodowymi i przedsiębiorstwami prywatnymi,
• oferując możliwości kształcenia mające na celu wzmocnienie lokalnych przedsiębiorstw i zachęcenie do budowania społeczności.
Nowo powstałym przedsiębiorstwom inkubator oferuje następujące korzyści:
• zapewnia uczestnikom niedrogie pomieszczenia i podział kosztów (sprzętu, szkoleń, wynajmu, mediów, konserwacji itp.) pomiędzy uczestnikami.
• umożliwia tworzenie sieci i współpracę pomiędzy przedsiębiorcami będącymi członkami inkubatora, którzy
mają wspólne wartości i cele.
• zapewnia przynależność do sieci pięciu inkubatorów innowacji hrabstwa.
• zapewnia marketing pomocy za pośrednictwem strony internetowej Bethesda Green oraz inne działania promocyjne,
• udziela porad za pośrednictwem personelu inkubatora Bethesda Green,
• zapewnia dostęp do usług biznesowych ekspertów zewnętrznych.
Inkubator Bethesda Green blisko współpracuje z Departamentem ds. rozwoju gospodarczego Hrabstwa Montgomery, aby tworzyć, rozwijać, przyciągać i zatrzymywać przedsiębiorstwa koncentrujące swoją działalność na technologiach, produktach i usługach przyjaznych dla środowiska. Inkubator pomaga wykorzystywać mocne strony
Hrabstwa Montgomery, aby tworzyć klastry, które będą generować wartość gospodarczą, środowiskową i społeczną
dla przedsiębiorców i mieszkańców hrabstwa oraz regionu.
82
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Trudności w dostępie do kapitału i odpowiednich informacji
Istotną barierą dla rozwoju przedsiębiorczości w ogóle, a w szczególności dla „zielonej przedsiębiorczości”, jest dostęp
do kapitału i odpowiednich informacji. Fundusze dla mikroprzedsiębiorstw na rozpoczynanie działalności gospodarczej
pochodzą między innymi z dwóch podstawowych źródeł: ze środków krajowych i z Europejskiego Funduszu Społecznego.
Ich kwoty sięgają jednorazowo od 5000 do 10 000 euro. Aby otrzymać te środki, przedsiębiorcy mają obowiązek utrzymać
swoją firmę przez okres roku lub dwóch lat, natomiast jeśli tworzą miejsca pracy i dostają na nie dofinansowanie – muszą je
utrzymać przez okres co najmniej 2 lat. Przedsiębiorcy kwalifikujący się do uzyskania tych funduszy otrzymują również zniżki
na pokrycie kosztów ubezpieczenia społecznego, które jest niższe o połowę. Zniżki przysługują przez okres jednego roku.
W trakcie wizyty studyjnej zespołowi przedstawiono dowody na istnienie różnych wymogów związanych z przyznawaniem małym przedsiębiorstwom pomocy finansowej od państwa. Na przykład właściciele przedsiębiorstw mają dostęp
do refundacji części kosztów założenia kolektorów słonecznych, tylko jeśli ich przedsiębiorstwo uzyska kredyt z banku,
a nie kiedy otrzymuje finansowanie z innych środków, takich jak osobiste oszczędności, fundusze rodzinne czy środki
pochodzące od inwestorów zewnętrznych. Ponadto, jeżeli wsparcie finansowe zostanie udzielone, przedsiębiorstwo
zostanie opodatkowane według wyższej stawki, ponieważ zmienia się jego klasyfikacja. Przyznana pomoc finansowa
jest zatem w pewnym stopniu równoważona przez wyższe podatki. Wydaje się również, że stopień łatwości uzyskiwania
dostępu do dofinansowania zależy od szczebla administracyjnego, który tych dotacji udziela – im niższy szczebel samorządu – tym łatwiej o dotację.
Potrzeba rozwoju „zielonych zamówień publicznych”
Sektor publiczny mógłby służyć za przykład jednocześnie stymulując zapotrzebowanie na „zielone produkty i usługi”,
poprzez udzielanie „zielonych zamówień publicznych”. Szacuje się, że zamówienia publiczne w Polsce w 2008 r. odpowiadały za 8,6% PKB53. Zamówienia publiczne są realizowane w ramach systemu zdecentralizowanego, w którym każdy podmiot nabywający może stosować własny zakres zadań i obowiązków przy zakupie towarów i usług. Zamówienia publiczne
są regulowane na mocy prawa krajowego, które jest zgodne z dyrektywami UE. Ostatnio rząd przyjął Krajowy Plan Działań
w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych, który ustanawia procedury, do jakich muszą stosować się instytucje
rządowe przy zakupie usług, towarów i prac dotyczących „zielonej działalności”. Plan ten stwierdza, że „Zielone zamówienia publiczne (GPP) stanowią skuteczne narzędzie kształtowania zrównoważonych wzorców produkcji i konsumpcji oraz
mogą przyczynić się do rozwoju rynku wyrobów i usług mniej oddziałujących na środowisko” (s. 4).
Zgodnie z planem, termin „zielone zamówienia publiczne” oznacza „politykę, w ramach której podmioty publiczne włączają kryteria i/lub wymagania ekologiczne do procesu zakupów (procedur udzielania zamówień publicznych) i poszukują rozwiązań minimalizujących negatywny wpływ wyrobów/usług na środowisko oraz uwzględniających cały cykl życia
produktów, a poprzez to wpływają na rozwój i upowszechnienie technologii środowiskowych” (s. 5). Analiza zamówień
publicznych w 2009 r. ujawniła, że 10,5% wszystkich zamówień publicznych w Polsce były to „zielone zamówienia”.
„Zielone zamówienia” na roboty dotyczyły między innym poprawy efektywności termicznej budynków (np. wymiany
okien, izolacji termicznej w budynkach) lub modernizacji sieci wodno-kanalizacyjnych (np. mechaniczne i ciśnieniowe
przepompownie ścieków itp.). Dostawy proekologiczne były w głównej mierze związane ze sprzętem komputerowym
i medycznym spełniającym wymogi równoważne z parametrami technicznymi obowiązujących certyfikatów. Za „zielone
zamówienie” na dostawę można uznać przygotowywanie specjalnych planów rozwoju, uwzględniających oddziaływanie
na środowisko.
„Zielone zamówienia” w Polsce są na wczesnym etapie rozwoju. Plan istnieje dopiero od kilku lat, a ponieważ jest
dobrowolnym działaniem rządu, nie wiadomo, w jakim stopniu samorządy regionalne i lokalne przyjęły to podejście.
Plan ma na celu osiągnięcie do 2012 r. 20% „zielonych zamówień publicznych” w ogólnej liczbie zamówień. Aby ułatwić
osiągnięcie tego celu, określono również cel w postaci zwiększenia liczby wykwalifikowanych pracowników o 20%. Działanie to ma na celu podniesienie poziomu świadomości na temat „zielonych zamówień”. Jednocześnie plan identyfikuje
problem z faktycznym wykorzystaniem zamówień w rozwoju rynku „zielonych technologii, towarów i usług”. Ponieważ
zamówienia publiczne w Polsce są zdecentralizowane, a każda jednostka rządowa ponosi odpowiedzialność za swoje
własne zakupy – „Decyzje zakupowe zamawiających, choć zgodne z obowiązującymi przepisami, podejmowane są indywidualnie, co prowadzi do fragmentaryzacji rynku i utrudnia stworzenie spójnego i jednolitego popytu np. na produkty
innowacyjne”.
53
Krajowy Plan Działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych, 2010–2012, Urząd Zamówień Publicznych.
83
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Uświadomienie sobie tego faktu przez Urząd Zamówień Publicznych podkreśla obawy dotyczące koordynacji i współpracy
zarówno horyzontalnej, jak i wertykalnej pomiędzy różnymi instytucjami – o czym była już mowa wcześniej. Taka koordynacja byłaby silniejsza, gdyby zamówienia dla danego sektora były skoordynowane przez jedną jednostkę. Jednak istnieje
ryzyko, że zamówienia mogłyby za bardzo koncentrować się wtedy w jednym sektorze lub na jednej grupie dostawców.
Ponadto samorządy regionalne chętniej będą wspierać „zielone sektory” w swoim własnym regionie, a skoordynowane
zamówienia publiczne muszą być równoważone interesami regionalnymi.
Inwestycje w infrastrukturę podstawową nie wykorzystują wszystkich możliwości
Inwestycje w infrastrukturę podstawową, taką jak: autostrady, oczyszczalnie ścieków czy stacje uzdatniania wody, stanowią
priorytet dla województwa podlaskiego. Jednak fakt, iż na rozwój tych inwestycji dostępne są znaczne fundusze z budżetu
krajowego oraz Unii Europejskiej, daje możliwość włączenia w te projekty technologii przyjaznych dla środowiska. Przykładowo, inwestycje transportowe powinny obejmować nie tylko połączenia autostradowe, lecz również energooszczędne
systemy transportu publicznego. Na uwagę zasługuje fakt, że plan inwestycji w infrastrukturę w województwie podlaskim
obejmuje tworzenie ścieżek rowerowych i gminnych systemów transportu publicznego, jednak przyjazne dla środowiska
technologie powinny być dużo mocniej uwzględnione.
Zapewnienie lepszych połączeń transportowych pomiędzy mniejszymi rynkami, np. obszarów wiejskich, poprzez inwestycje w drogi i autostrady w województwie podlaskim, może stymulować działania dla „zielonej energii” przy braku
bezpośrednich inwestycji w „zielone technologie”. Przykładowo, wprowadzenie i utrzymanie działań w zakresie wykorzystywania biomasy w regionie wymaga umożliwienia rolnikom transportowania biomasy do bardziej centralnie położonych
zakładów przetwórstwa biomasy i produkcji energii. Bez odpowiednich ułatwień transportowych ten rodzaj działalności nie będzie natychmiastowo dostępny. Dodatkowo, działania w zakresie wykorzystania biomasy do produkcji energii
elektrycznej wymagają dalszych inwestycji w infrastrukturę energetyczną, w zakresie utrzymania odpowiednich instalacji
przesyłowych.
Niewystarczające wsparcie dla rozwoju rynku lokalnego/regionalnego
Inną kwestią, która pojawiła się w trakcie dyskusji z przedsiębiorcami, jest dysproporcja pomiędzy dotacjami dla konsumentów a subsydiami dla producentów ekologicznych usług i produktów. Z wywiadów wynika, że rząd mógłby zrobić więcej
dla wspierania przedsiębiorców, zapewniając dotacje konsumentom „zielonych produktów lub usług”, zamiast głównie ich
producentom. Jeżeli nie będzie popytu rynkowego na „zielone produkty lub usługi”, wówczas przedsiębiorstwa je oferujące nie będą funkcjonować. Ilustruje to potencjalny problem braku koordynacji pomiędzy założeniami polityki dotacyjnej
i koordynacyjnej na szczeblu rządowym w kontekście reagowania na potrzeby przedsiębiorców.
Znakowanie „zielonych produktów”
Znakowanie może ułatwiać wybór produktów i usług. Polska przyjęła kryteria Oznakowania Ekologicznego UE (Ecolabel),
które obejmują coraz większą liczbę grup produktów, obszarów wytwórczych oraz usług zakwaterowania turystycznego.
Kryteria dla każdej grupy produktów zostały określone na podstawie kompleksowych badań aspektów środowiskowych
związanych z całym cyklem życia tych produktów. Obowiązują one zwykle przez trzy lata. Obecnie certyfikacja Ecolabel
jest dobrowolna, a przedsiębiorstwa uiszczają opłatę za certyfikację produktów znakiem Ecolabel Polskiemu Centrum
Badań i Certyfikacji. Istnieją również inne oznakowania, takie jak polski Ekoznak, oraz inne organizacje certyfikujące, co
powoduje, że niektórzy producenci mają problem z wyborem organizacji, zaś konsumenci nie zawsze wiedzą, co oznaczają
poszczególne certyfikaty w zakresie produktów i usług przyjaznych dla środowiska. Niemniej jednak pewna liczba polskich
produktów oznakowanych w ramach Ecolabel i Ekoznak została zawarta w standardach określonych w Krajowym Planie
Działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych, dzięki czemu z czasem będzie można dokonać ich sprawdzenia. Aktualnym celem wg planu jest zwiększenie liczby krajowych produktów certyfikowanych za pomocą wymienionych
oznakowań o 50% (zob. ramka 15).
84
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Ramka 15. Ekoznakowanie
Przedsiębiorcy coraz częściej orientują się, że nie wystarcza jedynie mówienie o swoim „zielonym podejściu”. Trzeba
dodatkowo przekonać ludzi o korzyściach płynących dla nich jako konsumentów oraz jako odpowiedzialnych obywateli z zakupu „zielonych produktów”. Przedsiębiorcy edukują konsumentów poprzez promocje, materiały informacyjne, specjalne formy umów i inne działania, zdając sobie sprawę z tego, że świadomi konsumenci bardziej
doceniają „zielony charakter produktów”. W celu zróżnicowania produktów lub usług i przestawienia ich na jednoznacznie „zielone”, wielu postępowych przedsiębiorców uzyskuje certyfikację z niezależnych źródeł. Certyfikat
oznacza, że przedsiębiorstwo może umieścić na swoim logo i w innych materiałach marketingowych oznakowanie
potwierdzające ekologiczność produktu. Oznakowanie to jest ważne dla przyciągania „zielono” nastawionych
konsumentów oraz wzmocnienia wartości marki.
Przykładowo, w Stanach Zjednoczonych funkcjonuje co najmniej dziewięć organizacji certyfikujących, z których
tylko dwie są organizacjami rządowymi. Programy obejmują certyfikację szerokiego zakresu produktów i usług.
Na przykład Green Seal jest organizacją non-profit, która od 1989 r. wykorzystuje programy naukowe w celu ustalenia standardów produktowych, co ma pomóc konsumentom w znajdowaniu prawdziwie „zielonych produktów”.
Na przestrzeni lat marka Seal zyskała reputację lidera środowiskowego i obecnie kontynuuje reprezentowanie bezsprzecznie „zielonych produktów i usług”.
Niemiecki Blue Angel jest pierwszą i najstarszą światową marką środowiskową certyfikującą produkty i usługi.
Została ona utworzona w 1979 r. przez Ministra Spraw Wewnętrznych Rządu Federalnego i jest uznawana
za markę określającą produkty i usługi najbardziej przyjazne środowisku. Decyzja o oznaczeniu danego produktu
tą marką jest podejmowana przez Kolegium ds. Oznakowania Środowiskowego, które jest niezależnym organem
decyzyjnym, składającym się z przedstawicieli stowarzyszeń na rzecz ochrony środowiska i konsumentów, związków zawodowych, przemysłu, handlu, rzemieślników, władz lokalnych, nauki, mediów, kościoła i landów. Obecnie
ponad 11 tysięcy produktów pochodzących od 990 dostawców (z czego 21% jest spoza Niemiec) posiada znak
Blue Angel.
Oznakowanie Ekologiczne UE Ecolabel jest programem dobrowolnym, ustanowionym w 1992 r. w celu zachęcenia
przedsiębiorców do wprowadzania na rynek produktów i usług bardziej przyjaznych dla środowiska. Tylko produkty najbardziej przyjazne dla środowiska mogą posiadać znak Ecolabel. Kryteria przyznawania certyfikatu uzgadniane są na szczeblu europejskim, po przeprowadzeniu szeroko zakrojonych konsultacji z udziałem ekspertów, zaś
oznakowanie przyznawane jest jedynie po upewnieniu się, że dany produkt spełnia wysokie normy środowiskowe
i jakościowe. Wielu producentów chcących sprzedawać swoje produkty w Europie zdaje sobie sprawę z korzyści
płynących z oznakowania Ecolabel. Produkty z kwiatowym logo mogą być wprowadzane na rynek Unii Europejskiej
i krajów Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Norwegia, Islandia, Liechtenstein). Dobrowolność uczestniczenia
w programie oznacza, że nie tworzy on barier handlowych. Z drugiej strony jednak, wielu producentów zauważa, że
oznakowanie daje im przewagę konkurencyjną. Oznakowanie ekologiczne UE jest częścią szerszego planu działania
w zakresie zrównoważonej konsumpcji i produkcji oraz zrównoważonej polityki przemysłowej, przyjętego przez
Komisję dnia 16 lipca 2008 r.
Ograniczona zdolność powielania lub tworzenia skutecznych inicjatyw
W trakcie wizyty studyjnej stwierdzono, że w obu regionach liczba projektów nastawionych na rozwój „zielonych rynków”
była bardzo ograniczona. Wydaje się, że głównym tego powodem jest niewielkie doświadczenie w kwestii propagowania
najlepszych praktyk. Możemy przytoczyć przykład dwóch niewielkich wytwórców sera z województwa podlaskiego, którzy
rozpoczęli produkcję z pomocą fundacji Euronatur, zlokalizowanej w Niemczech. Nikt z setek odwiedzających te przedsiębiorstwa klientów nie był w stanie przytoczyć przykładów skutecznego rozpoczęcia podobnej produkcji w innych regionach
Polski. Podobne doświadczenia pochodzą z Klastra Zielonych Technologii w województwie podlaskim, który rozpoczął
swoją działalność dzięki wsparciu z EFS. Jednakże po wyczerpaniu środków pochodzących ze wsparcia EFS, działalność
pojawiających się inicjatyw okazywała się nietrwała i były one zamykane. Z kolei inna inicjatywa – Klaster Energii Odnawialnej zlokalizowany w województwie pomorskim – istnieje nadal, ale głównie dzięki wsparciu finansowemu ze strony głównego organizatora tego klastra – Państwowego Instytutu Maszyn Przepływowych. Wniosek z wywiadów jest taki, że w obu
regionach brakuje wiedzy na temat sposobów wykorzystywania powstających rozwiązań (modeli) na szerszą skalę.
85
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Dowody zgromadzone w trakcie wizyty studyjnej pokazały, że istnieje trudność w tworzeniu masy krytycznej przedsiębiorstw na rzadko zaludnionych obszarach oraz w społecznościach zamieszkujących obszary wiejskie. Brak jest koordynacji
pomiędzy małymi inicjatywami, co utrudnia ich integrację z łańcuchami dostaw lub większym kapitałem. Można też zrobić
więcej, aby zapewnić wykorzystanie możliwości w regionach posiadających ważny potencjał rozwojowy w „zielonych”
sektorach (takich jak biomasa lub szeroko pojęta energia odnawialna). Inspiracją może być tutaj przykład regionu Puglia
w południowej części Włoch.
Ramka 16. Puglia – przykład lokalnych łańcuchów dostaw na obszarach wiejskich we Włoszech
Puglia jest regionem Włoch charakteryzującym się najwyższą produkcją energii odnawialnej (255 ktep z 689 ktep
ogółem w 2005 r.). Region posiada zasoby naturalne oraz dysponuje odpowiednią wiedzą techniczną, konieczną
do uczestniczenia w dynamicznie rozwijającym się sektorze energii odnawialnej. W 2005 r. władze regionu skupiły
się się na promowaniu deregulacji (aby ułatwić tworzenie zakładów z sektora energii odnawialnej działających
na niewielką skalę), a w 2007 roku na regionalnej strategii energetycznej. Po początkowym zapewnieniu wsparcia
dla dużych elektrowni, zlokalizowanych na oddalonych obszarach wiejskich, władze lokalne podjęły działania promujące instalacje działające na niewielką skalę, które tworzą lokalny łańcuch dostaw energii w danej społeczności.
Strategia ta zapewnia wsparcie dla energii odnawialnej trzeciej generacji. Pierwsza generacja to okres 2007–2010,
w którym dominowały przemysłowe instalacje wiatrowe na wielką skalę. Druga generacja skupiała się na fotowoltaicznych instalacjach dachowych i była w znacznym stopniu stymulowana przez krajowy system taryf gwarantowanych. Trzecia generacja znajduje się w początkowym stadium rozwoju i ma na celu rozpoczęcie działań wytwórczych
oraz stworzenie nowych miejsc pracy powiązanych z przemysłem energii odnawialnej. Uniwersytety regionalne
(Bari) odgrywają przy tym ważną rolę w zapewnianiu wsparcia technicznego oraz w dostarczaniu wykwalifikowanych pracowników, których dostateczną liczbę można znaleźć dzięki temu także na obszarach wiejskich. Poza
wsparciem ze strony władz, sukces opiera się na:
• publicznych zachętach finansowych do produkowania energii odnawialnej. Są to środki z Funduszu Spójności UE, Funduszu Rozwoju Obszarów Wiejskich (w celu zróżnicowania działalności rolniczej i zachęcania do
produkcji energii odnawialnej wykorzystywane są fundusze ze Wspólnej Polityki Rolnej), fundusze krajowe
(wsparcie dla obszarów słabo rozwiniętych) oraz inwestycje regionalne. Dotacje są wysokie, gdyż sektor energii odnawialnej jest uznawany za branżę w początkowym stadium rozwoju, która dodatkowo stanowi dobro
publiczne,
• specjalizacja regionalna w zakresie energii odnawialnej może także zależeć od produkcji energii elektrycznej ze
źródeł konwencjonalnych. Region ten jest siedzibą jednej z największych elektrowni w Europie. Specjalizacja
w dziedzinie energetyki może sprzyjać dopływowi koniecznej wiedzy i umiejętności do sektora energii odnawialnej (pracownicy wykwalifikowani). Co więcej, z faktu produkcji energii elektrycznej wynika również to, że
sieć energetyczna w regionie Puglia jest gęstsza niż w regionach, gdzie energia elektryczna nie jest wytwarzana.
Może to sprzyjać tworzeniu systemu bardziej zdecentralizowanego, opartego na małych i średnich elektrowniach.
Puglia jest dobrym przykładem na to, jak projekty realizowane na małą skalę mogą przyczyniać się do wzrostu
zatrudnienia w wymiarze lokalnym. Mimo że każdy projekt tworzy niewielką liczbę nowych miejsc pracy, projektów
tych jest wiele, a na obszarach wiejskich nawet niewielki wzrost w liczbie miejsc pracy prowadzi do znacznego procentowego wzrostu zatrudnienia. Wydaje się, że energetyka na małą skalę oferuje więcej możliwości zatrudnienia
w branżach pokrewnych, takich jak dostawy, usługi i przetwórstwo. Z racji niewielkiego zakresu, działania w tej
sferze nie są atrakcyjne dla dużych korporacji, poszukujących w gospodarce miejsca na wielką skalę.
Podsumowując, na obszarach wiejskich można znacząco poprawić zdolności produkcyjne energii odnawialnej
(i wpłynąć na jej późniejszy rozwój), poprzez zwiększenie zakresu współpracy pomiędzy podmiotami działającymi
na tych obszarach wiejskich (przede wszystkim pomiędzy samymi rolnikami).
Źródło: OECD, 2011, Projekt „Energia odnawialna jako polityka rozwoju obszarów wiejskich”. Wewnętrzny dokument roboczy
86
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rekomendacje
Z powyżej opisanej części wypływa kilka rekomendacji. Są one oparte na podstawowych założeniach – w jaki sposób rząd
może „odblokować” rozwój „zielonej gospodarki”. Przesłanki te wskazują, że władze publiczne powinny przede wszystkim
nie szkodzić, wypaczając lub niewłaściwie kierunkując polityki i programy wspierające, lub utrudniając prowadzoną działalność biznesową. Po drugie, władze powinny zapewnić istnienie właściwych warunków w postaci instytucji i infrastruktury
wspierającej rozwój rynków, w tym przypadku – „zielonych rynków”. Po trzecie wreszcie, władze publiczne powinny wkraczać tam, gdzie ryzyko podjęcia działalności inwestycyjnej jest zbyt duże dla przedsiębiorców, lub tam, gdzie dobra i usługi
powszechne nie są zapewniane przez rynek i dostawców prywatnych.
Ustalenie definicji i celów dla lepszego wsparcia „zielonej gospodarki”
Opracowanie definicji „zielonej gospodarki”
Na szczeblu krajowym albo regionalnym rząd powinien przeprowadzić dogłębną analizę „zielonej gospodarki”. Cel badania jest trójstronny. Po pierwsze, rygorystyczne badanie, które obejmie wkład kluczowych interesariuszy i będzie pomocne
w uzyskaniu konsensusu w kwestii polskiej „zielonej gospodarki”. Po drugie, badanie pozwoli na sformułowanie podstaw
dla zrozumienia zakresu, w jakim „zielona gospodarka” – w rozumieniu przedstawionym w badaniu – rozwija się w Polsce.
Po trzecie, stanowić będzie kompleksowe spojrzenie na liczbę i rodzaje miejsc pracy związanych z „zieloną gospodarką” oraz
wymagania dotyczące wiedzy i umiejętności, a także perspektyw rozwoju różnych zawodów związanych z „zieloną gospodarką”. Badanie może zostać przeprowadzone przy zastosowaniu metodologii wykorzystywanej już przez stan Michigan
przy przeprowadzaniu analizy „zielonej gospodarki” i rynku pracy w tym regionie. Wytyczne dotyczące podziału zawodów,
przygotowane przez stan Kalifornia, są z kolei dobrym przykładem tego, w jaki sposób można opracować ścieżki kariery dla
branży „zielonej gospodarki”. Oczywiście, dynamiczna „zielona gospodarka” będzie rozwijać się też w nieprzewidywalnych
kierunkach, jednakże w miarę jej rozwoju w Polsce, konieczne jest zapewnienie kompleksowego spojrzenia na aktualną
sytuację oraz zwrócenie uwagi na prognozy dotyczące przyszłości. Organizacje handlowe i grupy konsumenckie, które zajmują się promocją i rozwojem różnych sfer gospodarki, mogą skorzystać z definicji „zielonej gospodarki” określonej przez
państwo, jako definicji oficjalnej i powszechnie obowiązującej oraz jako punkt wyjścia do dalszych – szerzej zakrojonych
– działań w różnych kierunkach. Jako bazową (do dalszej dyskusji i rozwijania) można przyjąć definicję obowiązującą w ONZ
zielona gospodarka jest tą, która poprawia standard życia człowieka społeczną równowagą, przy jednoczesnym znaczącym
ograniczeniu ryzyk środowiskowych i niedoborów ekologicznych. W najprostszej postaci może być ona identyfikowana jako
niskowęglowa, wydajna pod względem zasobów i społecznie włączająca osoby marginalizowane. Również definicja OECD
może uzupełnić definicję krajową w ostatecznej wersji.
Włączenie definicji „zielonej gospodarki” w regionalne strategie na rzecz rozwoju
gospodarczego i programy operacyjne
Regionalne strategie rozwoju wskazują priorytetowe kierunki wykorzystania zasobów publicznych i prywatnych, w celu
promocji rozwoju gospodarczego. Aby rząd mógł wprowadzić w życie założenia „zielonej gospodarki”, musi być ona
w pełni reprezentowana w tych strategiach, a za realizacją jej celów muszą opowiadać się kluczowi interesariusze, natomiast strony odpowiedzialne za planowanie muszą aktywnie działać na jej rzecz. Dodatkowo, konieczne jest ustanowienie
i monitorowanie kwantyfikowalnych działań, co pozwoli na śledzenie postępów we wprowadzaniu planu w życie. W miarę
możliwości, władze powinny zbadać szanse lepszej integracji „zielonej gospodarki” z planami strategicznymi oraz sposoby
wykorzystywania tych planów do rozwijania „zielonej gospodarki” w poszczególnych regionach.
Doprecyzowanie wizji i ustalenie mierzalnych celów
Skuteczne wdrożenie strategii na rzecz rozwoju gospodarczego wymaga jasnej wizji i konkretnych celów. Aby „zielona
gospodarka” mogła się rozwijać, konieczne jest opracowanie szczegółowej wizji i celów do osiągnięcia, zarówno w ramach
krajowych, jak i regionalnych programów i strategii. Po zidentyfikowaniu priorytetów dla kraju, każdy region powinien
włączyć w plany regionalne swoją wizję i cele, które przyczynią się do stworzenia ogólnych ram dla całego kraju. Określenie tej wizji i celów należy skonsultować z zainteresowanymi podmiotami w regionie oraz przedstawicielami organów
państwowych. Należy upewnić się, że wyznaczone cele są mierzalne i wystarczająco elastyczne, aby dostosować je do
87
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
potrzeb powstających w procesie rozwoju „zielonej gospodarki”. Zapewni to prawidłową koordynację strategii na poziomie
krajowym i regionalnym, co przyczyni się do skutecznej realizacji wizji długoterminowej.
Identyfikacja lidera
Strategia na poziomie ogólnokrajowym powinna być oparta na silnym przywództwie ze strony jednego z członków rządu
(należy zastanowić się nad wspomnianą wcześniej międzyministerialną grupą zadaniową podlegającą premierowi), posiadającego zasoby oraz umocowanie i zdolności instytucjonalne odpowiednie do przyjęcia takiej odpowiedzialności. Aby
strategia przyczyniła się do rozwoju „zielonej gospodarki”, konieczne jest zapewnienie wyraźnego przywództwa ze strony
takiej instytucji/osoby, która rzeczywiście wierzy w osiągnięcie celu. Poza kampaniami ukierunkowanymi na wzmacnianie
świadomości oraz poza stosowanym systemem zachęt, rząd powinien być przykładem (zamówienia publiczne mają tu
olbrzymie znaczenie) w rozwijaniu „zielonej gospodarki”, a lider powinien wspierać działania w długiej perspektywie czasowej. Przykłady najlepszej transformacji pochodzą z miejsc (np. Londyn), gdzie burmistrz lub premier (np. Korea Południowa)
przyjęli rolę przywódcy, długoterminowo wspierającego działania na rzecz transformacji gospodarczej. W Polsce lider nie
jest jasno zdefiniowany – dlatego należy to zrobić zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym. Strategia bez silnego
przywódcy nie ma wielkich szans na powodzenie.
Budowa zdolności „zielonej gospodarki”
Podnoszenie świadomości na temat zakresu „zielonej gospodarki”
Rząd może wspomóc budowę świadomości korzyści płynących dla Polski i jej regionów z rozwoju „zielonej gospodarki”.
W chwili obecnej uważa się, że rozwój „zielonej gospodarki” oznacza w rzeczywistości ochronę środowiska, co jest postrzegane bardziej jako koszt, niż jako korzyść dla gospodarki. W celu uzyskania szerszego wsparcia dla rozwoju „zielonej
gospodarki” i „zielonych rynków” konieczna jest zatem zmiana nastawienia do „zielonej gospodarki” i postrzeganie jej jako
inicjatywy dla rozwoju. Niniejsze badanie jest pierwszym, ważnym krokiem w kierunku zdefiniowania „zielonej gospodarki”
i przedstawienia społeczeństwu przyszłych możliwości pod względem rozwoju nowych sektorów gospodarki i tworzenia
nowych miejsc pracy. Rząd już częściowo zajmuje się tymi kwestiami w niektórych sektorach, na przykład poprzez inicjatywę
GreenEvo, jednakże działania na rzecz akceptacji i promocji muszą być prowadzone na szczeblach lokalnych i regionalnych,
aby wspomagać rozwój i rozszerzanie rynków nie tylko na szczeblu międzynarodowym. Po uruchomieniu przez rząd takich
inicjatyw regionalnych, sektor prywatny może włączyć się do działania poprzez organizacje przedsiębiorców i grupy konsumenckie – tak jak miało to miejsce w przypadku Polskiej Izby Biomasy.
Uwrażliwienie na ochronę środowiska już od wczesnych lat życia
Poziom świadomości ekologicznej i wiedza o „zielonej przedsiębiorczości” pozostają w Polsce wciąż na niskim poziomie.
Podnoszenie świadomości w szkołach podstawowych i średnich może w pewnym stopniu wpłynąć także na istniejące
bariery kulturowe, ponieważ szkoły są ważnymi ośrodkami oddziaływania na dzieci, które z kolei wpływają na zmiany
w zachowaniach swoich rodziców. Edukacja ukierunkowana na ochronę środowiska od najmłodszych lat może mieć
znaczny wpływ na kształtowanie wartości, podejścia, przyzwyczajeń i metod działania nowej generacji pracowników – a to
z kolei jest warunkiem koniecznym przy skutecznym wprowadzaniu zmian.
Edukowanie społeczeństwa w zakresie oznakowania ekologicznego i „zielonych certyfikatów”
Odpowiednie oznakowanie i certyfikacja „zielonych produktów i usług” to kolejne działania niezbędne do promowania „zielonych rynków”, jednakże występują tu pewne nieścisłości odnośnie tego, co znaczą poszczególne oznakowania
i które z nich są wiarygodne. Rząd może wspomóc edukację społeczeństwa w kwestii oznakowań oraz kryteriów wyboru
produktów i usług określanych jako ekologiczne poprzez ocenę badań stosowanych przez różne organizacje i agencje do
znakowania i certyfikowania „zielonych produktów i usług”. Rząd działa na rzecz zapewnienia certyfikacji jakości.
88
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Szkolenia dla pracowaników samorządów i kadry EFS w celu lepszego ukierunkowania wsparcia
„zielonych przedsiębiorstw”
Obydwa analizowane regiony mogłyby zająć się szkoleniem kadry pracowników samorządowych, w tym tych zajmujących
się EFS, zatrudniając do tego celu ekspertów krajowych i międzynarodowych. Szkolenie powinno dotyczyć umiejętności
wspierania przedsiębiorstw i identyfikacji możliwości rynkowych przy wsparciu ze strony EFS. Bez takiego przeszkolenia,
regionalnie organizowane konkursy, przyznające granty ze środków EFS, będą nieefektywne pod kątem wspierania przedsiębiorstw z potencjałem rozwoju w ramach „zielonej gospodarki”.
Ulepszenie koordynacji polityk i programów
Lepsze powiązanie polityki edukacji, zatrudnienia i rozwoju gospodarczego na rzecz „zielonej
strategii”
Polska, w tym omawiane dwa regiony, muszą podjąć starania na rzecz zbliżenia oferty edukacyjnej do wymagań rynkowych.
Sektory te działają bez wzajemnego powiązania, poszerzając lukę pomiędzy ofertą wiedzy i umiejętności pracowników
a zapotrzebowaniem na rynku pracy. Poza zapewnieniem odpowiednich umiejętności, niezbędne jest łączenie, wiązanie
polityk edukacyjnych, zatrudnieniowych i gospodarczych na szczeblu krajowym i regionalnym, aby zapewnić ogólną jasność
wizji i strategii. Umożliwi to tworzenie bardziej efektywnych programów i narzędzi wspierających rozwój rynku pracy, posiadającego odpowiednią ofertę umiejętności, które mogą zostać wykorzystane przez sektor przedsiębiorstw w tworzeniu
lokalnego rozwoju gospodarczego. Można to osiągnąć poprzez ustanowienie komitetu składającego się z przedstawicieli
władz rządowych i samorządowych, odpowiedzialnych za polityki zatrudnienia, edukacji i rozwoju gospodarczego, który
odbywałby regularne posiedzenia mające na celu dostosowanie tych polityk i określenie programów zgodnie z przyjętą linią
działania. Przykładem może służyć inicjatywa WIRED ze Stanów Zjednoczonych.
Wsparcie dla utrwalenia i utrzymania partnerstw regionalnych
Zrzeszanie kluczowych podmiotów z instytucji biznesowych i edukacyjnych oraz agencji rozwoju gospodarczego jest niezbędne do promowania „zielonej gospodarki”. Brak komunikacji wynika głównie stąd, że przedsiębiorcy nie wierzą, że
uczelnie są w stanie spełnić ich potrzeby w zakresie dobrego przygotowania praktycznego potencjalnych pracowników
i innowacji technologicznych. Rozpoczęto już kilka programów ukierunkowanych na rozwiązanie tego problemu, jednakże
ich liczba nie wydaje się wystarczająca. Rząd nie może narzucać tworzenia partnerstw, jednak może wprowadzić zachęty
do ich tworzenia i rozwijania. Na podstawie modelu WIRED sformułowano rekomendację, by zapewniono fundusze ułatwiające formowanie partnerstw oraz uzależnianie pomocy od określonych celów dotyczących wykonania przedsięwzięcia
spójnego z celami danego partnerstwa.
Efektywne wspieranie rozwoju „zielonych rynków”
Grupa zadaniowa badająca potrzeby „zielonych sektorów przemysłu”
Rząd może wspierać rozwój „zielonych rynków” również poprzez upewnienie się, czy polityki, regulacje i praktyki działania
administracji nie przeszkadzają w rozwoju „zielonych przedsiębiorstw”. Wraz z pojawieniem się nowej branży i nowego
rynku rząd musi zagwarantować, że obowiązujące polityki i praktyki odnoszą się do tych przedsiębiorstw w sposób sprawiedliwy i skuteczny. Brak spójności działań pomiędzy różnymi agencjami rządowymi, a także uciążliwe procedury dotyczące zezwoleń lub licencji, mogą zniechęcić podmioty do tworzenia nowych przedsiębiorstw. Procedury finansowania
EFS również pozostają czasem mylące i uciążliwe. Zaleca się zatem uformowanie grupy zadaniowej, która zajmowałaby
się badaniem potrzeb rozwijających się „zielonych sektorów przemysłu” i oceną, czy obowiązujące polityki rządowe nie
stanowią przeszkody dla ich rozwoju. Grupa zadaniowa zajmowałaby się także formułowaniem zaleceń i porad w zakresie
ułatwiania procesu uzyskiwania zezwoleń i licencji, aby system ten stał się skuteczniejszy i mniej biurokratyczny.
89
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Ułatwienie dostępu do programów wsparcia i informacji dla przedsiębiorstw
Rekomendacja ta wskazuje na konieczność ustanowienia tzw. „jednego okienka”, w którym w jednym miejscu przedsiębiorca będzie mógł uzyskać informacje na temat regulacji prawnych i zezwoleń wymaganych do rozpoczęcia i prowadzenia działalności, a także porady związane z tym procesem. Miejsca te powinny również zajmować się wspieraniem
przedsiębiorstw i organizacji w zrozumieniu i składaniu wniosków o dofinansowanie z EFS. Rekomendacja ta nie wskazuje
na konieczność tworzenia nowego miejsca, ale raczej połączenia różnego typu usług, świadczonych przez odrębne podmioty (np. ROEFS, ośrodki wspierania przedsiębiorczości) – w jednym, określonym miejscu. Miejscu, w którym przedsiębiorca mógłby uzyskać jednocześnie informacje o tym, jak założyć działalność, jak uzyskać dostęp do dofinansowania, jak
wyglądają możliwości biznesu ekologicznego, jak wspierać swoje kadry, jak radzić sobie z procedurami administracyjnymi
itp. Przykładem takiego rozwiązania może być model wspierania przedsiębiorczości z Hiszpanii.
Rozszerzenie procesu zamówień publicznych w celu wspierania „zielonych przedsiębiorstw”
Jednostki rządowe już teraz kupują „zielone produkty i usługi” od polskich przedsiębiorców, jednakże procedura „zielonych
zamówień publicznych” jest dopiero w początkowym stadium rozwoju. Dlatego też istnieje potencjał do dalszych działań.
Rekomendacja w tej kwestii obejmuje kontynuację dążenia do bardziej skoordynowanej polityki zamówień publicznych
i przeznaczenia zasobów na szkolenie personelu, aby podnieść świadomość w kwestii „zielonych produktów i usług”. Przykład szkół publicznych w Toronto, wymieniających stare pokrycie dachowe na pokrycie z paneli słonecznych, pokazuje, że
rząd może dawać przykład, generując jednocześnie oszczędności. Zamówienia tego typu mogą zostać rozszerzone, w celu
promowania „zielonej infrastruktury”, np. w kwestii budowy autostrad lub nowych projektów komunalnych.
Wspieranie „zielonej przedsiębiorczości”
Ustanowienie lokalnych „zielonych” inkubatorów do wspierania „zielonej przedsiębiorczości”
Przedsiębiorcy rozpoczynający działalność, zakładający „zielone przedsiębiorstwo” lub rozwijający je, mogą korzystać
z wielu różnorodnych usług. Usługi te obejmują mentoring, pomoc w opracowaniu biznesplanów, dostęp do kapitału,
dostęp do usług biznesowych, takich jak księgowość i usługi prawne, pomoc techniczna, przestrzeń biurowa i produkcyjna,
oraz tworzenie sieci z innymi przedsiębiorcami. Udowodniono, że możliwość korzystania z tych usług w jednej lokalizacji
jest bardzo pomocna. Ostatnio samorządy rozpoczęły tworzenie inkubatorów dla „zielonych gałęzi przemysłu”. „Zielony
inkubator” w Bethesda w stanie Maryland (ramka 14) ilustruje rodzaje usług, jakie mogą być oferowane w jednej lokalizacji.
Na podstawie tego przykładu zaleca się badanie potrzeb „zielonych przedsiębiorców” i ustanowienie lokalnych inkubatorów, które reagują na potrzeby przedsiębiorców tworzących nowe firmy i utrzymujących te już istniejące.
Poprawa dostępu do finansowania „zielonych przedsiębiorstw” i rozwoju przedsiębiorczości
Dostęp do kapitału jest jedną z głównych przeszkód w tworzeniu nowych przedsiębiorstw, a „zielona przedsiębiorczość” nie
jest tu wyjątkiem. Dla utrzymania długoterminowej rentowności i zrównoważonego rozwoju, finansowanie musi pochodzić
z sektora prywatnego, poprzez pożyczki bankowe, kapitał ryzyka oraz finansowanie przez emisję akcji i obligacji. Także
rząd może zapewnić kanały finansowania wspierające tworzenie nowych przedsiębiorstw. Uzgodnienia dotyczące finansowania mogą obejmować pożyczki bezpośrednie, kredyty preferencyjne, ulgi podatkowe, odroczenia zapłaty podatku oraz
wspólnotowe fundusze kapitału ryzyka. Dodatkowo, małym przedsiębiorstwom zaangażowanym w działalność badawczą
i rozwojową, mogą zostać przyznane granty na innowacje w zakresie „zielonych technologii”, które charakteryzują się
dużym potencjałem handlowym. Ten rodzaj pomocy finansowej musi zostać dostosowany do potrzeb przedsiębiorstw
i sytuacji w danym regionie. Zaleca się rozważenie sposobów na włączenie różnych form finansowania w pakiet narzędzi
finansowych, który będzie można dostosować do potrzeb „zielonych przedsiębiorców”. Można to połączyć z istniejącymi
programami wsparcia, takimi ten finansowany przez EFS.
Rozszerzenie dotacji na wspieranie praktyk energooszczędnych
„Zielone rynki” można wspierać również poprzez dotowanie zakupu lub instalacji urządzeń energooszczędnych oraz wdrażanie energooszczędnych praktyk przez przedsiębiorstwa i konsumentów. Praktyka taka nie tylko wspiera lokalne spółki
wytwarzające i instalujące takie urządzenia, lecz również redukuje stopień uzależnienia od paliw węglowych. Istnieje już
90
Rozdział 4: Umożliwienie „zielonego rozwoju”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
wiele inicjatyw tego typu na szczeblu krajowym, dlatego regiony powinny rozważyć, w jaki sposób rozszerzyć lub ulepszyć
niektóre z tych inicjatyw, aby mogły z nich korzystać także lokalne „zielone gospodarki”.
Wsparcie rozwoju „łańcuchów dostaw” w kluczowych sektorach
Istnieje możliwość dalszego rozwoju niektórych kluczowych sektorów gospodarki i przyczynienia się do zatrzymania wyższej
wartości dodanej w granicach danych województw. W niektórych, obecnie prowadzonych działaniach, np. w rolnictwie
i wśród innych niewielkich inicjatyw (np. energia odnawialna na obszarach wiejskich), aby osiągnąć „masę krytyczną”,
zdolną do wchłonięcia dostępnej liczby pracowników i utrzymania branż z potencjałem rozwoju w Polsce (np. lądowe
i morskie elektrownie wiatrowe, żywność ekologiczna, instalacje hydroelektryczne), należy wspierać i tworzyć struktury
podobne do Centrum Zielonych Technologii, aby zapewnić dobrze ukierunkowaną i odpowiednio dostosowaną pomoc
dla małych przedsiębiorstw. Umożliwi to także organizację aktywności ekonomicznej kapitału ludzkiego w bardziej rentowne struktury (np. spółdzielnie lub stowarzyszenia), jako że małe inicjatywy w rozdrobnionych populacyjnie obszarach
doświadczają trudności rozwojowych i mają niewielki wpływ na tworzenie lokalnego wzrostu. Inspiracją w tym przypadku
może stać się przykład włoskiego regionu Puglia.
91
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 5:
Rozdział 5: EFS jako instrument wsparcia „zielonego wzrostu”
EFS jako instrument wsparcia
„zielonego wzrostu”
Autor: Przemysław Kulawczuk
Wstęp
Ten rozdział przedstawia analizę możliwości wykorzystania Europejskiego Funduszu Społecznego w Polsce (szczególnie
w województwach podlaskim i pomorskim), w celu wsparcia zielonego wzrostu w kontekście rozwoju „zielonych miejsc
pracy”. Rozdział ten zawiera również zestaw zaleceń dotyczących wykorzystania istniejącego potencjału, przełamywania
barier i osiągania celów „zielonej gospodarki”.
Kwestie polityczne
Europejski Fundusz Społeczny jest częścią europejskiej polityki spójności. Jego celem jest wyrównywanie szans rozwoju społecznego w różnych regionach Unii Europejskiej. W Polsce całość interwencji EFS na lata 2007–2013 jest objęta Programem
Operacyjnym Kapitał Ludzki, którego celem jest umożliwienie pełnego wykorzystania zasobów ludzkich poprzez wzrost
zatrudnienia i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw i ich pracowników, poprawę poziomu wykształcenia społeczeństwa, zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego oraz wsparcie dla budowy struktur administracyjnych państwa.
W ramach Programu, wsparcie jest prowadzone w następujących obszarach: zatrudnienie, edukacja, integracja społeczna,
rozwój potencjału adaptacyjnego pracowników i przedsiębiorstw, tworzenie sprawnej i skutecznej administracji publicznej
wszystkich szczebli oraz promocja zdrowia zasobów ludzkich, w tym kwestie związane z rozwojem zasobów ludzkich
na terenach wiejskich. Łączna wartość środków finansowych zaangażowanych w realizację Programu Operacyjnego Kapitał
Ludzki w latach 2007–2013 stanowi 14,6% całości środków przeznaczonych na realizację wszystkich programów operacyjnych (co stanowi 11,4 mld euro). W tej kwocie wartość alokacji z Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) wynosi
9,7 mld euro, a wkład kwot krajowych – do 1,7 mld euro. Poziom krajowego współfinansowania został oszacowany
na około 15%. W ramach Programu ok. 60% przyznanych środków przeznaczono na wsparcie dla regionów, zaś pozostałe
ok. 40% środków jest wdrażane centralnie przez odpowiednie ministerstwa.
Środki EFS w województwach pomorskim i podlaskim
W województwach pomorskim i podlaskim jednostkami odpowiedzialnymi za wdrażanie działań EFS są urzędy marszałkowskie i wojewódzkie urzędy pracy – podległe samorządowi województwa. Oba województwa korzystają ze środków
Europejskiego Funduszu Społecznego, których wartość została ustalona na podstawie specjalnego algorytmu, który bierze
pod uwagę różne wskaźniki, w tym m.in. liczbę ludności.
Ogólne zasady wdrażania EFS są przygotowywane przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, ale regiony mogą dookreślić
kierunek wsparcia, głównie za pomocą kryteriów wyboru projektów. Niemniej jednak elastyczność ta nie może przekraczać
zapisów wynikających z NSRO, a także założeń Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.
92
Rozdział 5: EFS jako instrument wsparcia „zielonego wzrostu”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Jak EFS może pomóc w dostosowaniu rynku pracy do „zielonej
gospodarki”?
Zaleca się uwzględnienie podejścia podażowo-popytowego w rozwoju rynku pracy, w wyniku czego przyjęte zostaną dwa
główne kierunki interwencji54.
Przygotowanie strony popytowej
W warunkach polskiej rzeczywistości gospodarczej oznaczać to będzie wyposażenie przedsiębiorstw i instytucji publicznych
w narzędzia, dzięki którym będą wiedziały, co i jak powinny wdrożyć w kontekście „zielonej gospodarki”, jakie są wymagania prawne – krajowe i wspólnotowe, jakie są tendencje rynkowe oraz działania organów publicznych zgodne z ideą
„zielonej gospodarki”. Aby to uzyskać, poniżej przedstawiono przykładowe działania, które mogą obejmować:
Certyfikaty CSR i tzw. „wrażliwości środowiskowej”
Poprzez programy wsparcia i certyfikacje, prowadzące do wdrożenia społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR) oraz
kreowania wrażliwości ekologicznej w przedsiębiorstwach i instytucjach publicznych:
1.
oferując częściowe lub pełne dofinansowanie przedsiębiorstwom podlegającym certyfikacji w zakresie CSR oraz kwestii
ekologicznych,
2.
wspierając innowacje w programach certyfikacji, w celu uwzględnienia kwestii ekologicznych,
3.
zapewniając wsparcie EFS dla konkursów i certyfikacji promujących CSR i „zielone certyfikaty” (poprzez stosowanie
odpowiednich kryteriów wyboru projektów).
Zbieranie danych na temat tendencji rynkowych
Wspieranie badań i zbierania danych pomocnych przy prognozach na temat tendencji rynkowych w zakresie produktów
i usług oferowanych przez „zieloną gospodarkę” jest kluczowe z punktu widzenia przewidywania przyszłych scenariuszy
inwestowania w nisze rynkowe. W Polsce dostępność odpowiednich danych jest nadal rzadkością, stąd też jest to istotna
luka do wypełnienia. Aby to uzyskać, poniżej proponuje się następujące, przykładowe działania:
1.
konkursy ze specjalnymi kryteriami wyboru uwzględniającymi badania nad tendencjami w „zielonej gospodarce”,
2.
prowadzenie ciągłego benchmarkingu – porównując dane krajowe z innymi, wiodącymi krajami w dziedzinach, w których Polska ma przewagę konkurencyjną, lub w tych, do których Polska jest gotowa wejść ze swoimi produktami/usługami. Mogą to być obszary, które określono w rozdziale 2 niniejszego raportu. Porównanie nie ma na celu mierzenia
wskaźników, ale raczej stosuje się po to, by być na bieżąco z zagranicznymi innowacjami i trendami,
3.
rozpowszechniając wyniki tego typu badań wśród przedsiębiorstw, które mogą odczuć efekty zmian gospodarczych.
Informacje mogą być publikowane w ukazujących się okresowo broszurach (co dwa miesiące) i wysyłane na listę adresową izb handlowych lub urzędów marszałkowskich.
Wzmocnienie „zielonych zamówień publicznych”
Zapewnienie wsparcia szkoleniowego w zakresie metod konstruowania „zielonych zamówień publicznych”. Dzięki wsparciu
z EFS można zorganizować cykl specjalnych szkoleń, skierowanych do samorządu (gmin, powiatu, województwa), w celu
określania metod budowania i wdrażania procedur udzielania zamówień publicznych opierających się na społecznej odpowiedzialności biznesu, również z uwzględnieniem kwestii ochrony środowiska („zielone zamówienia”). Aby to uzyskać,
proponuje się następujące, przykładowe działania:
1.
stworzenie wspólnie z Urzędem Zamówień Publicznych grupy roboczej, która zajmowałaby się kwestią wdrożenia
procedur „zielonych zamówień publicznych” na poziomie lokalnym,
54
Podejście podażowo-popytowe zostało omówione w wielu pracach badawczych; zob. np. Review of East of England ESF and Mainstream Worklessness
Funding, Uniwersytet w Glasgow, 2010 r.
93
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 5: EFS jako instrument wsparcia „zielonego wzrostu”
2.
zorganizowanie wśród podmiotów mających doświadczenie w zamówieniach publicznych przetargu dla grup docelowych na innowacyjne szkolenia, CSR i inne zagadnienia związane z „zieloną gospodarką”,
3.
finansowanie przygotowania podręczników i innych materiałów szkoleniowych,
4.
organizację seminariów dla władz lokalnych/regionalnych, w celu wyjaśnienia głównych założeń, celów i standardów
„zielonych zamówień publicznych” – z udziałem wykładowców/specjalistów z Urzędu Zamówień Publicznych.
Wzmocnienie norm ekologicznych
W celu konkurowania na rynku międzynarodowym, istotne jest, aby Polska, m.in. przy wykorzystaniu EFS, wspierała zmiany
legislacyjne, podnoszące wymogi ekologiczne do poziomów obowiązujących w krajach wiodących pod względem zielonej
gospodarki. Proces ten prawdopodobnie spowoduje wzrost zapotrzebowania na „zielone miejsca pracy”, natomiast aby
to uzyskać, proponuje się następujące, przykładowe działania:
1.
finansowanie badań w zakresie ekologicznych regulacji prawnych,
2.
rozpowszechnianie na szeroką skalę informacji dotyczących uzyskanych wyników,
3.
utworzenie bazy tematycznej dla organów administracji publicznej (platformy internetowej), opisującej sposoby radzenia sobie z problemami związanymi z procedurami legislacyjnymi.
Przeprowadzenie audytu energetycznego
W celu zmniejszenia zużycia energii, audyty efektywności energetycznej powinny być prowadzone zarówno w instytucjach
prywatnych, jak i publicznych. Pozwoliłoby to na zwiększenie świadomości zagadnienia i zmniejszyłoby zużycie energii. Aby
to uzyskać, proponuje się następujące, przykładowe działania:
1.
wspieranie tworzenia narzędzi i rozwijania umiejętności związanych z audytem energetycznym – np. organizowanie
specjalistycznych kursów dla audytorów energetycznych (ramka 17 – przykład Londynu),
2.
przygotowanie programów wspierania efektywności energetycznej w budynkach publicznych i prywatnych. Powinny
one obejmować szczegółowe normy, pomiary i terminy,
3.
rozpowszechnianie wiedzy na temat korzyści płynących z lepszej efektywności energetycznej,
4.
opracowanie praktycznych narzędzi i broszur dla jednostek publicznych i prywatnych właścicieli firm, aby lepiej mogli
wykorzystać możliwość redukcji zużycia energii,
5.
wsparcie finansowe w formie dotacji lub grantów, w celu przeprowadzenia jak największej liczby audytów energetycznych dla budynków prywatnych i publicznych.
Ramka 17. Londyn – wydajność energetyczna w budynkach
Burmistrz Londynu rozpoczął serię programów wspierania wydajności energetycznej w budynkach prywatnych
i publicznych na terenie miasta. W celu wspierania przejścia na energooszczędne domy, równolegle uruchomiony
został program szkoleniowy dla audytorów energetycznych/doradców, który umożliwił, m.in. bezrobotnym, wzięcie
udziału w przedmiotowym szkoleniu.
Początkowo, w ramach pilotażu w kilku dzielnicach rozpoczęto akcję informacyjną skierowaną do mieszkańców,
na temat możliwości poprawy wydajności energetycznej w ich domach. Zostało to poparte danymi analitycznymi
na temat możliwych oszczędności. Docelowo program audytorów energetycznych/doradców będzie prowadzony
również w innych dziedzinach, o ile zostanie przeszkolonych więcej audytorów energetycznych.
Nowy Program Domowej Wydajności Energetycznej (dawniej Heep): modernizacja tego programu ma
na celu zmniejszenie emisji CO2 z sektora gospodarstw domowych w Londynie, który reprezentuje największe pojedyncze źródło emisji CO2 w Londynie. Program dąży do stworzenia sprawdzonego i skutecznego modelu dostaw,
który obejmuje wolne od opłat i łatwe do zrobienia działania innowacyjne.
94
Rozdział 5: EFS jako instrument wsparcia „zielonego wzrostu”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Strategia burmistrza dotycząca kwestii mieszkalnictwa w ramach upowszechniania godnych warunków mieszkaniowych: niniejsza strategia dotyczy współpracy burmistrza z Agencją Domów i Wspólnot Dzielnic
Londynu i innych partnerów na rzecz zwiększenia standardu domów mieszkalnych i wsparcia napraw w domach
społecznych, tak aby spełniały standardy ochrony środowiska. Burmistrz planuje maksymalizować finansowanie
modernizacji domów z centralnych i regionalnych funduszy mieszkaniowych, pod warunkiem, że takie działanie
wpisuje się w ramy Nowego Programu.
Program FIT (dawniej BEEP): FIT zapewnia innowacyjny model handlowy dla instytucji publicznych, w celu finansowania poprawy efektywności energetycznej swoich budynków i redukcji emisji CO2. Model gwarantuje przyszłe
dochody na finansowanie inwestycji w naprawy, a korzyści osiągnięte dzięki modernizacji zespołu budynków jednocześnie pozwolą na bardziej długoterminowe inwestycje w infrastrukturę przez tańsze i szybsze środki.
Partnerstwo Lepszych Budynków (BBP): zapewnia wsparcie dla współpracy handlowej właścicieli nieruchomości z najemcą i agentów zarządzania, w celu zwiększenia energooszczędności istniejących budynków komercyjnych
w Londynie. BBP zrzesza 14 największych i najbardziej wpływowych właścicieli komercyjnych w Londynie. Po raz
pierwszy te firmy opracowały rozwiązania zrównoważonego rozwoju nie tylko dla własnego portfela, ale również
z zamiarem wciągnięcia ich do całego rynku. Do roku 2025 celem BBP jest stymulowanie działalności, która będzie
ograniczać emisję CO2 o 30 000 ton rocznie.
Źródło: OECD, 2011, Zmiany klimatyczne, Zatrudnienie i Rozwój Lokalny w Londynie
Wspieranie dostępu do kapitału
W Polsce brakuje działań wspierających rozwój przedsiębiorczości i biznesu, nie tylko ze względu na niedobór wykwalifikowanych pracowników, ale także dlatego, że potencjalni przedsiębiorcy i właściciele firm nie mają wsparcia w dostępie
do kapitału. EFS może zostać wykorzystany jako fundusz finansowania inwestycji w małych i mikroprzedsiębiorstwach
opartych na „zielonej gospodarce”. Aby to uzyskać, proponuje się następujące, przykładowe działania:
1.
tworzenie programów pomocy finansowej dla nowych przedsiębiorstw – start-upów (np. dotacje i pożyczki na preferencyjnych warunkach). Szerzej opisano to w rozdziale 2,
2.
wsparcie dla ośrodków doradczych bądź przedsiębiorstw, które przygotowują biznesplany dla „zielonych przedsiębiorstw”,
3.
platformy wymiany informacji (spotkania, grupy robocze), gdzie właściciele firm i potencjalni przedsiębiorcy mogą
spotkać się z instytucjami finansowymi i inwestorami zainteresowanymi „zieloną gospodarką”.
Wspieranie podmiotów szkoleniowych i edukacyjnych (niekomercyjnych), których działalność
skupia się na „zielonych technologiach”
Szkolenia związane z „zieloną technologią” i ogólniej mówiąc „zieloną gospodarką” będą możliwe tylko, jeśli instytucje
te będą miały odpowiednio wyszkoloną kadrę. Dlatego też istotne będzie wspieranie rozwoju konkretnych programów
nauczania, związanych z „zielonymi technologiami” (np. farmy wiatrowe), a także szkoleń charakteryzujących się wymiarem
praktycznym (np. w laboratoriach paneli słonecznych). Można to osiągnąć m.in. poprzez:
1.
oferowanie podmiotom szkolącym średniookresowych (3–5 lat) dotacji instytucjonalnych,
2.
wspieranie wymiany doświadczeń i wzmacniania programów szkoleniowych poprzez wizyty studyjne w podobnych
podmiotach z innych krajów,
Wszystkie powyższe działania mogą zwiększyć popyt na pracowników zatrudnionych w „zielonej gospodarce” w Polsce.
Należy też podkreślić, że proponowane działania są dostosowane do polskich warunków. Wykorzystywanie środków EFS
do wspierania „zielonego rynku pracy” jest w fazie początkowej, także w większości krajów UE. Natomiast kluczowe dla
rozwoju „zielonej gospodarki” staje się: otoczenie regulacyjne wspierające „zieloną gospodarkę” i bezpośrednie wsparcie
inwestycji kapitałowych lub zachęty fiskalne stymulujące tworzenie nowych ekologicznych przedsiębiorstw. To „zielony
rynek pracy” jest wynikiem rosnących zdolności produkcyjnych, a nie na odwrót. Dlatego też, aby móc go wspierać,
najpierw należy stworzyć i rozszerzyć potencjał gospodarczy. Samo wspieranie podażowej strony rynku pracy, bez interwencji w zakresie rozwijania potencjału gospodarczego, nie przyniesie żadnych znaczących rezultatów. Niektóre zalecenia
95
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 5: EFS jako instrument wsparcia „zielonego wzrostu”
dotyczące tego, w jaki sposób EFS może wspierać przedsiębiorczość, wzrost gospodarczy i „zielony rynek pracy”, zostały
opisane w rozdziale 3.
Przygotowanie strony podażowej
Aby budować i wzmacniać zasoby firm, a także kwalifikacje pracowników na potrzeby „zielonej gospodarki”, a także, aby
móc osiągnąć niezbędną masę krytyczną, ważne jest, by przedsiębiorcy i potencjalni przedsiębiorcy mieli wiedzę i świadomość możliwości tkwiących w tym sektorze gospodarki i działaniach, jakie można podjąć w tym zakresie na poziomie
lokalnym. Dopiero z tą wiedzą przedsiębiorcy mogą próbować włączać się do współpracy w ramach „łańcucha dostaw”.
Oprócz drugiej strony konieczne wydaje się oferowanie wsparcia szkoleniowego/edukacyjnego studentom, a także wytycznych dla instytucji edukacyjnych, wskazujących, w jaki sposób można przygotować programy kształcenia w zakresie „zielonej gospodarki”. Można to osiągnąć m.in. poprzez:
Wspieranie innowacyjnych, ekologicznych przedsiębiorstw i edukacji opartej na „zielonych
technologiach”
1.
Oferując dotacje podmiotom edukacyjnym pragnącym utworzyć programy kształcenia w zakresie „zielonej gospodarki”.
2.
Oferując granty/stypendia studentom, którzy podejmują studia związane z „zieloną gospodarką”.
Promowanie „zielonych miejsc pracy” wśród studentów/potencjalnych studentów
1.
Poprzez zorganizowanie kampanii informacyjnej wśród potencjalnych studentów, dotyczącej przyszłego kształtu rynku
pracy i możliwości zatrudnienia w sektorach związanych z „zieloną gospodarką”.
2.
Poprzez dofinansowanie staży (dla studentów) i praktyk (dla absolwentów), w których mogą wykorzystać swoją wiedzę
w zakresie „zielonej gospodarki” dla działań związanych z biznesem. Pozwoliłoby to im lepiej poznać możliwości pracy
w zielonej gospodarce, a pracodawcy mieliby lepiej wykwalifikowaną kadrę pracowników.
3.
Promując przykłady sukcesów przedsiębiorców w „zielonej gospodarce”, w celu budowania pozytywnego wizerunku
i zachęcania do podejmowania studiów w danym kierunku (również poprzez zamieszczanie w broszurach skierowanych do firm i studentów krótkich wypowiedzi/wywiadów z „ludźmi sukcesu” z „zielonej gospodarki”).
4.
Poprzez organizowanie gier lub konkursów o przedsiębiorczości (w różnych dziedzinach) o tematyce związanej z „zieloną gospodarką”.
Włączanie wiedzy o „zielonej przedsiębiorczości” i nowoczesnych technologiach do programów
studiów podyplomowych oraz innych inicjatyw w ramach kształcenia ustawicznego
1.
Poprzez organizowanie i subsydiowanie studiów podyplomowych w zakresie przedsiębiorstw i technologii opartych
na „zielonej gospodarce”. Może to być włączone jako element wszystkich kursów, niezależnie od dyscypliny naukowej.
2.
Poprzez finansowanie rozwoju umiejętności pracowników i osób bezrobotnych. Kursy te powinny być opracowane
w porozumieniu z właścicielami firm lub przedstawicielami niektórych branż (np. gospodarki wodnej) i stanowić
odpowiedzi na ich bieżące potrzeby.
Podnoszenie kompetencji pracowników PSZ i innych podmiotów zajmujących się wdrażaniem
EFS, w zakresie rozwoju „zielonej gospodarki”
Podczas wizyty studyjnej OECD zaobserwowano, iż kadry PSZ i pracownicy związani z EFS mają bardzo ograniczoną wiedzę
na temat „zielonej gospodarki” i „zielonego rynku pracy” (przepisów prawnych, modeli biznesowych, nowych gałęzi przemysłu, głównych problemów rozwoju, dostępnych technologii, potrzeb w zakresie umiejętności itp.). Brak wiedzy w tym zakresie może skutkować brakiem zrozumienia celów projektów składanych w ramach programów współfinansowanych z EFS.
W konsekwencji „zielone inicjatywy” mogą mieć mniejsze szanse na dofinansowanie, niż projekty „tradycyjne”. Przenoszenie
ogólnej perspektywy wsparcia EFS na wsparcie umiejętności biznesowych niezbędnych w „zielonej gospodarce” mogłoby
96
Rozdział 5: EFS jako instrument wsparcia „zielonego wzrostu”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
wyjść naprzeciw potrzebom firm i ułatwić ekspansję działań proekologicznych. Jednak takie podejście wymaga zrozumienia
tematu i odpowiednich kwalifikacji wśród pracowników. Stąd też zaproponowano, by podnieść ich kompetencje:
1.
organizując szkolenia dla pracowników EFS w dziedzinie „zielonego biznesu” i rynków pracy – poprzez utworzenie
grup szkoleniowych według kategorii stanowisk (tj. dla dyrektorów, kierowników, pracowników administracyjnych).
Kursy mogłyby mieć charakter 2-dniowych spotkań, na których przekazywano by wiedzę w zakresie definicji, celów
„zielonej strategii wzrostu”, wizji i kierunków jej rozwoju, ustalenia wspólnych celów. Kurs powinien być prowadzony
przez polskich ekspertów, ale dobrym pomysłem może być zaproszenie do niego również przedstawicieli PSZ lub
instytucji EFS z innych krajów,
2.
organizując wizyty studyjne w wiodących krajach i organizacjach wspierających „zieloną gospodarkę” (np. Wielka
Brytania: Zielona Koalicja Gospodarcza, Londyńska Agencja Rozwoju, Innowacyjny Fundusz Niskiej Emisji Dwutlenku
Węgla, Powiernictwo niskiej emisji dwutlenku węgla, ministerstwa w Wielkiej Brytanii i w Niemczech: Bloomberg New
Energy Finance, ENERGLOBE.DE, Glocalist media – na rzecz Zrównoważonego Rozwoju, BAUM projekty Czystej Energii,
ministerstwa federalne w Berlinie, Belgia: Bruksela – miejsce najbardziej ekologicznych międzynarodowych organizacji, biura europejskie, Kanada: Kanadyjska Klimatyczna Koalicja Młodzieży, Sieć Działań Klimatycznych, Ekologiczna
Wspólnota Kanady),
3.
poprzez stworzenie programu wizyt studyjnych w Polsce – do wiodących organizacji wspierających „zielone przedsiębiorstwa” i do samych „zielonych przedsiębiorstw” – np. Krajowa Agencja Poszanowania Energii (KAPE), Narodowy
Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Bank Ochrony Środowiska (BOŚ), Krajowa Izba Energetyki Odnawialnej (KIEO), Zielona Góra Winnice Association, Ecoland Association. Wizyty te powinny być rozszerzone o zwiedzanie ekologicznych firm prowadzonych przez polskich przedsiębiorców i pokazywanie skutecznych projektów pilotażowych, prowadzonych w regionach.
Jak EFS może wpłynąć na rozwój umiejętności niezbędnych
w „zielonej gospodarce”?
Koncepcja rozwoju umiejętności powinna wynikać z narodowej strategii rozwoju „zielonej gospodarki”, bądź innej, szerszej
strategii, która zawierałaby jej elementy. Z uwagi na fakt, iż nie ma jednej nadrzędnej strategii w Polsce, możliwe działania
mają jedynie charakter warunkowy. Warto wspomnieć, iż niektóre aspekty zrównoważonego rozwoju i kwestie klimatyczne
są uwzględnione zarówno w raporcie „Polska 2030”, jak i w „Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010–2020.
Regiony, miasta, obszary wiejskie”. Dokumenty te jednak nie określają jednoznacznie podstawowej terminologii („zielona
gospodarka”, „zielone miejsca pracy” lub „zielone umiejętności”), co warunkuje podjęcie konkretnych działań wspierających cele zrównoważonego rozwoju.
Pomimo powyższych utrudnień, związanych z brakiem krajowej strategii, proponowane programy wsparcia z EFS mogłyby
składać się z dwóch elementów: szkoleń w zakresie przedsiębiorczości związanej z „zieloną gospodarką” oraz szkoleń podnoszących umiejętności pracowników w tym zakresie. Z uwagi na fakt, że strona podażowa „zielonego rynku pracy” nie
jest bardzo rozwinięta, większa część wkładu finansowego powinna zostać przeznaczona na szkolenia w zakresie rozwoju
przedsiębiorczości – nawet kosztem ograniczenia wydatków na szkolenia podnoszące umiejętności pracowników.
Szkolenia z umiejętności w zakresie przedsiębiorczości
Szkolenie z umiejętności w zakresie przedsiębiorczości ma na celu zwiększenie wiedzy i umiejętności w zakładaniu i poprowadzeniu małej firmy. Wraz z upływem czasu niektóre przedsiębiorstwa będą się rozwijały, inne pozostają w stabilnej,
niezmienionej formie, a jeszcze inne ulegają likwidacji. W przypadku tych, które mają szanse rozwoju, wsparcie powinno
opierać się na dostarczaniu bardziej zaawansowanej wiedzy zarządczej z zakresu wykorzystywania szans i okazji biznesowych dla dalszego rozwoju. W związku z faktem, iż obecnie w Polsce działalność gospodarcza oparta na „zielonych
technologiach” jest w początkowej fazie rozwoju oraz niezbyt szeroko rozpowszechniona, większy nacisk powinien być
położony na promowanie i pokazywanie przykładów dobrze prosperujących „zielonych przedsiębiorstw” i monitorowanie,
jak radzą sobie one z przeszkodami i barierami w rozwoju. Być może niezbędne będzie też wprowadzenie podstawowych
szkoleń dla start-upów w zakresie „zielonej gospodarki”. Przykładowe działania mogłyby obejmować wsparcie EFS dla:
97
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 5: EFS jako instrument wsparcia „zielonego wzrostu”
Zakładania i prowadzenia firm w następujących branżach:
–
–
–
–
–
–
energia odnawialna,
ekologiczne przetwórstwo spożywcze na małą skalę,
agroturystyka i turystyka przyrodnicza,
recykling i unieszkodliwianie odpadów,
termoizolacja i ekologiczne ogrzewanie budynków,
audyt energetyczny.
Te obszary mogą być wspierane w następujący sposób:
• programy szkoleniowe (zarówno dla kadry kierowniczej, jak i nastawione na szkolenia branżowe),
• usługi doradcze dla małych firm w zakresie zarządzania – zapewnienie umiejętności i wiedzy na temat rozwoju i funkcjonowania małej firmy o „zielonym” profilu działalności,
• programy dotacji na małe inwestycje (przyznawanie dotacji, np. do wysokości 30 tysięcy euro).
Należy wyraźnie zaznaczyć, że szkolenia z zakresu przedsiębiorczości powinny mieć charakter praktyczny, tzn. uczenia się
przez działanie. Szkolenia te powinny obejmować jakiś rodzaj pomocy technicznej/wsparcia pomostowego (czasowo),
aby zapewnić większy udział udanych przedsięwzięć (szerzej opisane w rozdziale 4). Powinny one być także powiązane
z przygotowaniem strategicznych dokumentów dotyczących działalności danej firmy, takich jak np. biznesplany, analizy
finansowe, plany marketingowe. Jest wysoce wskazane, aby wszyscy uczestnicy szkoleń odbyli praktyki lub staże w firmach
o zbliżonym profilu działania, które zlokalizowane są w kraju lub za granicą.
Programy przedsiębiorczości w „zielonej gospodarce”
W „zielonej gospodarce” udział nowych firm funkcjonujących na podstawie nowych pomysłów jest wyższy niż w tradycyjnych sektorach gospodarki. Twórcze myślenie odgrywa kluczową rolę w rozwoju „zielonych” modeli biznesowych.
Doświadczenie szkoleniowe pokazuje, że kreatywność wzrasta wraz z rozwojem know-how do prowadzenia działalności
na danym obszarze. W Polsce wiedza obejmująca zagadnienia związane z „zieloną przedsiębiorczością” obecnie jest jeszcze
na niskim poziomie. Z wielu badań wynika, że wczesne inwestowanie w przedsiębiorczość młodzieży przyniesie duże efekty
w długoterminowej perspektywie. Uważa się, że zapewnienie pewnego poziomu wiedzy i umiejętności w zarządzaniu
„zielonymi przedsiębiorstwami”, może rozbudzić zainteresowanie młodego pokolenia prowadzeniem własnego biznesu.
Działania zmierzające w tym celu mogą obejmować:
•
•
•
programy szkoleniowe – powinny one być ukierunkowane np. na uczenie myślenia kreatywnego oraz współpracy
grupowej w biznesie i nowych technologiach oraz obejmować zarówno część teoretyczną, związaną szczególnie
z wymiarem gospodarczym/finansowym przedsiębiorstwa (np. inżynieria turbin wiatrowych), jak i praktyczną, w tym
praktyki lub staże w przedsiębiorstwach działających w podobnej branży, w celu maksymalizacji szans na przetrwanie
przyszłej firmy. Seminaria i innego rodzaju programy wymiany i współpracy studentów z przedsiębiorstwami powinny
być także przewidziane w ramach programu szkoleniowego,
programy małych dotacji dla studentów – wsparcie może być udzielone określonej liczbie młodych przedsiębiorstw rocznie (np. 10), które mają największy potencjał do wzrostu i tworzenia miejsc pracy w Polsce. Firmy te
byłyby wybierane przez centralną komisję utworzoną np. przez urzędy pracy, osoby odpowiedzialne za zarządzanie
EFS i doradców biznesowych. Ten rodzaj rywalizacji zachęciłby młodych przedsiębiorców i wspierałby rozwój przedsiębiorczości „zielonego biznesu”,
mentoring i programy szkoleń w zakresie kreatywności i doradztwa dla potencjalnych przedsiębiorców.
Do szkolenia kreatywności należy dołączyć tematyczne bloki szkoleń branżowych – potencjalni przedsiębiorcy powinni
wiedzieć nie tylko, jak prowadzić własną firmę, ale również, czy ich pomysły biznesowe mają szansę być zrealizowane,
czy są wykonalne od strony praktycznej.
Programy przedsiębiorczości skierowane do młodzieży powinny mieć charakter edukacyjny i praktyczny (demonstracyjny).
Młodzież powinna zrozumieć, że „zielona gospodarka” stwarza nowe możliwości, które mogą zostać przez nią wykorzystane, i powinna zdobyć wiedzę, by jak najlepiej w sposób kreatywny te możliwości wykorzystać.
98
Rozdział 5: EFS jako instrument wsparcia „zielonego wzrostu”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Zaawansowane umiejętności prowadzenia „zielonego przedsiębiorstwa” (specjalistyczne kursy
drugiego stopnia)
Poza pierwszym etapem kursów z zakresu prowadzenia „zielonych przedsiębiorstw” potrzebne jest także bardziej zaawansowane podejście do przekształcenia już istniejących firm, które potrzebują innego rodzaju usług doradczych. Muszą one
być dostosowane do ich istniejących, specyficznych potrzeb. Zwiększenie kompetencji w tej grupie powinno w mniejszym
stopniu (np. 40%) opierać się na szkoleniach z zarządzania ogólnego, a w większym (np. 60%) dotyczyć zarządzania
problemami i potencjałem danej firmy w zakresie „zielonej gospodarki”. Równie ważne jest wspieranie rozwoju innowacyjnych pomysłów na nowe, „zielone przedsiębiorstwa” – głównie poprzez program szkolenia i mentoring dla przyszłych
przedsiębiorców oraz usługi konsultingowe.
Wsparcie z EFS w tym obszarze powinno obejmować:
• zaawansowane kursy dotyczące zarządzania małymi przedsiębiorstwami,
• kursy dla przedsiębiorców na temat strategii rozwoju rynku – dostosowane do indywidualnych potrzeb,
• kursy dla inżynierów i techników podnoszące kwalifikacje technologiczne.
Programy szkoleń podnoszące umiejętności pracowników
Szkolenia umiejętności pracowników w zakresie „zielonego biznesu” i „zielonej gospodarki” powinny koncentrować się
na: zapewnieniu podstawowej wiedzy na temat danej „zielonej” branży oraz szkoleniu specyficznych, szczegółowych,
konkretnych umiejętności, o dużym potencjale praktycznego wdrożenia i użytkowania. Problemem jest nie tylko wyjaśnianie, jak wiedza biznesowa może być wykorzystana, ale pokazanie w praktyce, jak to zrobić i jakie są dostępne możliwości
dla rozwoju firmy. Część szkolenia z pewnością powinna zostać przeprowadzona w miejscu pracy, a część w połączeniu
z wizytą na miejscu lub (najlepiej) z 2-, 3-tygodniowym stażem w przedsiębiorstwie za granicą, wskazując, jak tam funkcjonuje dana branża.
Poniżej przedstawiono proponowane obszary tematyczne takich kursów (połączonych z praktycznym
stażem):
–
–
–
–
–
–
ekomarketing, (w tym ekologicznego znakowania i promocji),
„zielone zamówienia publiczne” i społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR) w kontekście zamówień publicznych (dla
pracowników przedsiębiorstw i organów gmin),
zarządzanie „zielonym przedsiębiorstwem”,
finansowanie „zielonego przedsiębiorstwa” i pozyskiwanie środków,
wdrażanie i utrzymywanie „zielonych technologii” wspierania „zielonej gospodarki” na poziomie lokalnym (dla pracowników gminy),
efektywność energetyczna.
Wyżej wymienione obszary tematyczne mogą być zapewnione poprzez:
• krótkie szkolenia w firmie, ale również w niektórych organizacjach biznesowych, takich jak np. izba handlowa,
• mentoring w zakresie kariery zawodowej,
• rozpowszechnianie dobrych praktyk zawodowych i sukcesów odniesionych w „zielonej gospodarce” – mogą być one
opisane i umieszczone np. w broszurze lub biuletynie on-line.
Wspieranie szkoleń z zakresu „zielonych umiejętności”
Z poczynionych analiz wynika, iż polscy dostawcy usług szkoleniowych powinni poszerzyć swoją wiedzę w zakresie „zielonej gospodarki”. Po pierwsze, istotne byłoby określenie popytu na „zielone umiejętności” i nowe „zielone sektory”. Po
drugie, mając na uwadze zaobserwowane rzadko występujące tego typu szkolenia, wskazanym byłoby albo szkolenie dla
trenerów/wykładowców zorganizowane i przeprowadzone przez partnerów z innych krajów o dużych osiągnięciach w tym
zakresie, albo innowacyjny, autorski program szkoleniowy przygotowany w Polsce. W praktyce oba podejścia mogą zostać
zastosowane, ale EFS powinien skupić się na tych, które zaoferują najbardziej praktyczny wymiar.
99
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Rozdział 5: EFS jako instrument wsparcia „zielonego wzrostu”
Wsparcie z EFS dla tworzenia innowacyjnych projektów szkoleniowych powinno obejmować następujące
działania:
•
•
•
•
•
identyfikacja i klasyfikacja niedoborów umiejętności w zakresie „zielonej gospodarki” (opisane w rozdziale 3 niniejszego
raportu). Środki EFS mogą pomóc w przygotowaniu takiej klasyfikacji,
wskazanie sektorów, które będą się rozwijać, i tych, które będą zanikać. Pozwoli to na przewidywanie zmian w tym
obszarze i dostosowanie oferty umiejętności w poszczególnych regionach. Tego typu cykliczne badania określające
wiodące sektory gospodarki i związane z tym zapotrzebowanie na konkretne kwalifikacje pozwolą określić trendy
na rynku pracy w kontekście „zielonej gospodarki”,
zapewnienie dotacji na programy szkoleniowe wykładowców/trenerów w obszarach „zielonej gospodarki”. Zalecane
jest korzystanie z usług przedstawicieli biznesu i zagranicznych trenerów i/lub właścicieli firm,
dotacje na innowacyjne projekty szkoleń, pozwalające zdobyć „zielone umiejętności” – powinny być one dostarczane
szybciej i w sposób bardziej elastyczny. Konieczność dostosowania kwalifikacji pracowników do rozwoju przedsiębiorstw jest bardzo istotna. Dlatego też innowacyjne zielone umiejętności powinny być wspierane przez takie inicjatywy
jak: praktyki, staże, krótkie seminaria zawodowe itp.,
świadczenie usług doradczych w zakresie reorientacji zawodowej zarówno dla pracowników, jak i osób bezrobotnych
– pracownicy mający na celu przekwalifikowanie będą potrzebować doradztwa w zakresie możliwości istniejących
na „zielonym rynku pracy”. Centra pośrednictwa pracy powinny stać się miejscami do centralizacji i wymiany informacji
z firmami, a nawet z branżami, w celu identyfikacji umiejętności transferowalnych do innych zawodów i sektorów
(przykład: Urząd Pracy Mulhouse we Francji).
Należy również podkreślić, że proponowane podejście nie jest często stosowane. Zazwyczaj rozwój „zielonej gospodarki”
promowany jest za pomocą wsparcia bezpośrednich inwestycji kapitałowych lub inwestycyjnych zachęt podatkowych.
Jednakże z uwagi na fakt, że „zieloną gospodarkę” trzeba rozwijać oddolnie, zasadne wydaje się rozpoczęcie tego procesu
od nabywania nowych umiejętności oraz promowania przedsiębiorczości w tym nowym obszarze. Takie podejście było
stosowane na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, kiedy Polska musiała przejść z centralnie planowanej
gospodarki na gospodarkę rynkową. Szkolenia z zakresu przedsiębiorczości dały w tamtych czasach bardzo dobre rezultaty
i okazały się skuteczne. Ponieważ Polska dotychczas nie ma dużego doświadczenia w „zielonej gospodarce”, sugeruje się
zastosowanie podobnego rozwiązania.
Jak EFS może wspomóc usuwanie barier dla „zielonej gospodarki”?
Podnoszenie poziomu świadomości na temat „zielonej gospodarki”
Środki z EFS mogą zostać wykorzystane do promowania koncepcji „zielonego wzrostu” wśród przedsiębiorców, gmin,
młodzieży, środowisk akademickich i osób zajmujących się planowaniem strategicznym, w celu podnoszenia świadomości
i znaczenia kwestii związanych z „zieloną gospodarką”. Korzystne byłoby zwłaszcza raczej pokazanie korzyści ekonomicznych, wynikających z przechodzenia do „zielonej gospodarki” (np. nowe możliwości i rynki zbytu, długoterminowe
oszczędności, ograniczenie wysokości rachunków itp.) niż opieranie się wyłącznie na idei ekologii, która wciąż posiada nieco
negatywny wymiar w odbiorze społecznym.
Przykładowe działania w tym obszarze mogą obejmować:
•
•
•
100
opracowanie przykładów dobrych praktyk – oznacza to identyfikację dobrych praktyk w Polsce (np. Centrum Zielonych
Technologii w województwie podlaskim) i rozpowszechniania informacji dla szerokiego grona odbiorców. Informacje
powinny być czytelne, podkreślać osiągnięcia i pokazywać efekty (tj. utworzone miejsca pracy, wpływ na środowisko,
nowe rynki, rozwój firmy itp.). Można to zrobić poprzez ukazujące się regularnie biuletyny informacyjne dla właścicieli
firm, studentów i przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego,
organizowanie konferencji, seminariów i innych wydarzeń, których celem jest podnoszenie świadomości w zakresie
„zielonej gospodarki” – tego typu działania powinny mieć na celu informowanie o możliwościach, jakie stwarza „zielona gospodarka” w kontekście rozwoju przedsiębiorczości oraz rozwoju lokalnego. Głównymi aktorami tych spotkań
powinni być przedstawiciele przedsiębiorców, właściciele firm i inwestorów (anioły biznesu, venture capital, banki),
stworzenie kampanii promującej rozwój i znaczenie „zielonej gospodarki” – taka kampania powinna określać wizję Polski i poszczególnych regionów do roku 2030. W ramach tego należałoby przyjąć m.in. definicję „zielonej gospodarki”,
która wpisywałaby się w wizje różnych zainteresowanych podmiotów, założone cele, jak również programy wsparcia
dla małych, średnich i dużych przedsiębiorstw.
Rozdział 5: EFS jako instrument wsparcia „zielonego wzrostu”
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Promowanie strategicznego podejścia do rozwoju „zielonej gospodarki”
Strategiczne dokumenty rozwojowe opracowane w Polsce zazwyczaj skupiają się w znacznej mierze na części diagnostycznej; opisują wyzwania, ale w dość małym stopniu wskazują na decyzje strategiczne i zazwyczaj nie wskazują na koszty
i korzyści płynące z takich wyborów. Istnieje potrzeba, aby przygotować realistyczny, praktyczny dokument, określający
strategiczne i kluczowe działania w dziedzinie „zielonego rozwoju”. Gdy świadomość problemów i szans związanych
z „zieloną gospodarką” zostanie podniesiona na skutek powyższych działań, społeczeństwo i instytucje rządowe/samorządowe będą potrzebowały wiedzy i umiejętności na temat tego, jak odpowiadać na wyzwania „zielonej gospodarki”,
jak urzeczywistnić ją w praktyce. Dlatego też promowanie stworzenia strategii w zakresie rozwoju „zielonej gospodarki”
może okazać się pomocne.
Poniższe działania mogłyby wesprzeć to zadanie poprzez:
•
•
•
•
•
budowanie społecznych i eksperckich grup roboczych, działających w celu budowy i konsultacji strategicznych zasad
rozwoju (opartych na dobrych praktykach, atutach lokalnych, potrzebach społecznych). W skład niniejszych grup
powinni wchodzić eksperci oraz przedstawiciele władz krajowych i regionalnych,
opracowanie oficjalnego dokumentu dotyczącego strategii „zielonej gospodarki” – w nim należy wskazać strategiczne
wybory, dostępne zasoby, analizę zysków i wydatków proponowanych działań, a także wskazać alternatywny sposób
rozwoju „zielonej gospodarki”,
dystrybucję dokumentów planistycznych i strategicznych – dokumenty wykonawcze dla przedsiębiorstw, materiały
dydaktyczne dla studentów oraz łatwy do przyswojenia materiał dla indywidualnych gospodarstw domowych,
przygotowanie operacyjnego planu wdrożenia strategii (zwykle z wykorzystaniem najlepszych światowych praktyk).
Wskazanie działań wdrożeniowych, harmonogramu i kluczowych aktorów dla realizacji strategii,
monitorowanie postępów w realizacji strategii – oceny na różnych etapach jej oddziaływania i aktualizowanie w razie
potrzeby.
Należy podkreślić, że strategia dotycząca „zielonego rozwoju” gospodarki powinna stanowić odrębny dokument planistyczny bądź część innej strategii, np. rozwoju regionalnego (na wszystkich szczeblach), w której obszar dotyczący „zielonej
gospodarki” powinien zostać potraktowany holistycznie.
Uproszczenie procedur inwestycyjnych i likwidacja barier administracyjnych dla rozwoju
„zielonej gospodarki”
Podczas wizyty studyjnej ekspertów OECD w województwach podlaskim i pomorskim często przywoływanym problemem
były skomplikowane procedury związane z inwestowaniem w „zieloną gospodarkę”. Jednym z takich przykładów są ustalone unijne procedury, które nie pozwalają sprzedawać produktów regionalnych, w tym wyrobów ekologicznych, poza
obszarem powiatu, w którym są produkowane. Uproszczenie procedur stanowi zatem ważny czynnik w rozwoju „zielonej
gospodarki” i wciąż istotne wyzwanie. Kwestia ta nie została jednak omówiona szczegółowo ze względu na fakt, że zasadniczo środki EFS nie są ukierunkowane na usuwanie barier administracyjnych czy legislacyjnych. Pomimo to, w procesie przygotowania dokumentów strategicznych dla rozwoju „zielonej gospodarki”, EFS może z pewnością wspierać finansowanie
części zagadnień poświęconych eliminacji barier prawnych w zakresie rozwoju „zielonej gospodarki” i „zielonego rynku”
pracy. Część ta mogłaby być zatytułowana: Otoczenie prawne rozwoju „zielonej gospodarki” i „zielonego rynku pracy”,
mogłaby też zawierać analizę przepisów prawnych i ocenę ich oddziaływania na rozwój „zielonej przedsiębiorczości”,
a także rekomendacje dla poprawy funkcjonowania systemu prawnego i instrumentów wdrożeniowych.
101
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Załącznik:
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
Przykłady dobrych praktyk
Niniejsza część zawiera praktyczne przykłady (dobre praktyki) możliwe do wykorzystania w województwach podlaskim
i pomorskim, w celu zilustrowania niektórych metod i rekomendacji zaproponowanych w raporcie. Modele te nie muszą być
powielane dokładnie, ale raczej powinny uwzględniać kontekst lokalny. Mają one na celu dostarczenie kilku praktycznych
wskazówek dotyczących rozwiązywania problemów obejmujących podobne wyzwania występujące w innych miejscach,
które mogą być inspiracją dla tych dwóch regionów. Załącznik obejmuje następujące przykłady:
Tabela 4. Synteza dobrych praktyk
DOBRA PRAKTYKA
REGION (KRAJ)
REKOMENDACJA/METODA
Fundacja CENIFER na rzecz
odnawialnych źródeł energii
Nawarra
(Hiszpania)
Przewidywanie potrzeb co do umiejętności potrzebnych w zakresie
odnawialnych źródeł energii oraz zapewnienie ich dostępności.
Program szkoleniowy FONAMA
Estremadura
(Hiszpania)
Zapewnienie szkoleń dostosowanych do „zielonych” potrzeb
oraz zwiększenie potencjału instytucji rynku pracy.
Rozwój turystyki na obszarach
wiejskich
Kastylia i Leon
(Hiszpania)
Rozwój sektora turystyki na obszarach wiejskich (związanego z kulturą,
przyrodą lub rolnictwem).
Od budownictwa okrętowego
do turbin wiatrowych
Belfast
(Wielka Brytania)
Identyfikacja horyzontalnych umiejętności z zanikającego przemysłu
stoczniowego, w celu ich przeniesienia do „zielonego przemysłu”
(elektrownie wiatrowe).
Instytut Dywersyfikacji
i Oszczędzania Energii (IDEA)
Hiszpania
Darmowe szkolenia w zakresie „ekologizacji rolnictwa”.
Centrum Szkolenia Energii
Wiatrowej Siemens
Brema (Niemcy)
Zaktualizowane i odpowiednie szkolenia specjalistyczne dla pracowników
zatrudnionych w sektorze energetyki wiatrowej.
Biogaz w Kristianstad
Kristianstad
(Szwecja)
Produkcja biogazu z odpadów składowanych na wysypiskach i innych
odpadów rolniczych.
Emprendeverde – Zielona Sieć
Przedsiębiorczości
Hiszpania
Promowanie „zielonej przedsiębiorczości” przy wsparciu EFS.
Programma Operativo
Interregionale
Puglia (Włochy)
Rozwiązanie problemu braku koordynacji różnych polityk publicznych
w sektorze energii odnawialnej.
Przekształcenie „strefy rdzy”
w „strefę wiatru”
Lackawanna (USA)
Wykorzystanie umiejętności z jednego sektora w innym „zielonym
sektorze”. Zmiana silnie zanieczyszczonych miejsc na bardziej użyteczne,
kreujące nowe miejsca pracy.
Innowacje w regionalnej
„zielonej” produkcji
New Mexico (USA)
Zapewnienie korzystnego otoczenia dla „zielonej przedsiębiorczości”
i zaangażowanie uczelni wyższych w promowanie innowacji,
komercjalizację pomysłów biznesowych i efektywne kształcenie studentów.
102
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Fundacja CENIFER na rzecz odnawialnych źródeł energii,
Nawarra, Hiszpania
Opis modelu
W regionie Nawarry w ostatnich latach nastąpił szybki rozwój odnawialnych źródeł energii. Dlatego też obserwuje się
wzrost zapotrzebowania na specjalistów w tej dziedzinie, w tym pracowników obsługi energetyki wiatrowej. W tym kontekście fundacja CENIFER została utworzona jako inicjatywa sektora publicznego, w celu zapewnienia szkoleń i zdobywania
odpowiednich umiejętności, potrzebnych w sektorze energii odnawialnej. CENIFER oferuje duży wybór kursów, w tym kursy
konserwacji elektrowni wiatrowych i umiejętności potrzebnych do wykonywania tego nowego zawodu. Fundacja organizuje
także szkolenia dla trenerów (aktualizacje umiejętności technicznych) i uczestniczy w programach międzynarodowych.
Pracownicy obsługi energetyki wiatrowej są odpowiedzialni za wydajność elektrowni wiatrowych, kontrolę i organizację
napraw, zapewnienie prawidłowej efektywności energetycznej i zarządzanie zasobami materialnymi, w celu właściwego
utrzymania instalacji wiatrowych.
Znaczenie dla województw podlaskiego i pomorskiego
Małe zdolności obu regionów do szybkiego dostosowania kapitału ludzkiego do rosnących potrzeb „zielonej gospodarki”
mogą stanowić przeszkodę dla jej rozwoju. Województwo pomorskie rozwija odnawialne źródła energii (wiatraki i biogaz)
i może napotkać ograniczenia podobne do występujących w regionie Nawarry. Województwo podlaskie może rozwijać
produkcję energii z biomasy. Oba regiony mogą zatem stanąć w obliczu konieczności uzyskania nowych, „bardziej zielonych” umiejętności, a projekt z Nawarry może stanowić dla nich przykład do naśladowania.
Osiągnięte rezultaty
Od 1994 roku, kiedy w Nawarze nie było jeszcze produkcji energii odnawialnej, region zwiększał udział produkcji energii
elektrycznej pochodzącej ze źródeł odnawialnych (do 65% w 2009 r.), w tym 993 MW pochodziło z energii wiatrowej
oraz prawie 100 MW energii – z ogniw fotowoltaicznych. Nawarra była w stanie pokryć koszty związane z zatrudnieniem
obsługi energetyki wiatrowej, ułatwiając szybki rozwój produkcji energii odnawialnej w regionie w ciągu ostatnich 15 lat.
Wskazuje to na efektywność wykorzystania dostępnych umiejętności. Co więcej, badania przeprowadzone przez służby
zatrudnienia na temat umiejętności potrzebnych dla sektora odnawialnych źródeł energii55 pokazują, że większość firm nie
ma problemu ze znalezieniem instalatorów lub kierowników konserwacji.
Źródło sukcesu
Szczególna lokalizacja geograficzna Nawarry i jej warunki klimatyczne, wraz z jasną strategią korporacyjną i publiczną, są
kluczowymi czynnikami szybkiego i pomyślnego rozwoju energetyki wiatrowej w tym regionie. Jedną z kluczowych przyczyn sukcesu jest to, że wykorzystanie umiejętności ma duży wpływ na MŚP, poszerzając zakres ich działania i zapewniając
im szkolenia, na które w wielu przypadkach nie mogłyby sobie same pozwolić. Ponadto, szkolenia uwzględniają również
aspekty praktyczne, opracowane przez ekspertów CENIFER, we współpracy ze specjalistami, przedsiębiorstwami i korporacjami, zgodnie z ich własną oceną potrzeb szkoleniowych w zakresie umiejętności dla sektora energii odnawialnej. Krótkie
kursy tego typu nie są w Hiszpanii powszechnie dostępne, szczególnie w zakresie obsługi energetyki wiatrowej. Zasadniczo,
podobne kursy o formalnym charakterze trwają znacznie dłużej i nie skupiają się na określonych umiejętnościach potrzebnych do wykonywania jednego, określonego zawodu. Natomiast kursy CENIFER skupiają się na bardziej szczegółowych
potrzebach w zakresie wybranych umiejętności i są korzystne zarówno dla pracowników, jak i przedsiębiorców, którzy nie
mogą sobie pozwolić na przeznaczenie czasu lub pieniędzy na długoterminowe szkolenia w zakresie energii odnawialnej.
55
El Talento Estratégico en el Sector de las Energías Renovables, Servicio Navarro de Empleo, 2008, Umiejętności strategiczne w sektorze energii
odnawialnej. Służby Zatrudnienia Nawarry, 2008, http://www.navarra.es/home_es/Temas/Empleo+y+Economia/Empleo/Informacion/Observatorio/
Estudios+e+Investigaciones/1Sectoriales/Estudios/Talentoestrategicosectorenergiasrenovables_2008.htm.
103
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
Napotkane przeszkody i podjęte działania
Podczas realizacji ambitnych celów polityki środowiskowej regionu Nawarry w zakresie odnawialnych źródeł energii, napotkano przeszkodę w postaci braku wykwalifikowanej siły roboczej. Umiejętności w zakresie obsługi energetyki wiatrowej
wymagają szkoleń z zakresu mechaniki i elektryki lub wykształcenia inżynieryjnego, które zazwyczaj obejmuje umiejętności
techniczne, takie jak: połączenia elektryczne i mechaniczne, używanie narzędzi, kontrole elektryczne i interpretacja planów.
Początkowo oferowane szkolenia dotyczyły jedynie technicznych umiejętności wymaganych do wykonywania zawodów
związanych z energetyką wiatrową. Jednakże w trakcie okazało się, że potrzebne są inne umiejętności administracyjne i biurowe, takie jak np. pisanie i czytanie sprawozdań oraz dokumentów administracyjnych. W celu uzupełnienia tych braków
przygotowano odpowiedni program szkolenia w CENIFER.
Kwestie istotne dla województw podlaskiego i pomorskiego
Inicjatywa była promowana przez władze regionalne, w ścisłej współpracy z partnerami prywatnymi, w tym przedsiębiorstwami i związkami zawodowymi. W województwach podlaskim i pomorskim odpowiednia współpraca między marszałkami i urzędami pracy może doprowadzić do pomyślnego wdrożenia podobnej inicjatywy. Ta początkowa współpraca
mogłaby następnie zostać rozszerzona na członków dialogu społecznego z województw pomorskiego i podlaskiego, i objąć
także analizę bieżących i przyszłych wymagań w zakresie „zielonych umiejętności”. Alternatywa krótkich i elastycznych
kursów realizowanych przez CENIFER może być szczególnie przydatna dla tych dwóch regionów. Udział doświadczonych
organizacji pozarządowych już okazał się czynnikiem decydującym o sukcesie w obu tych regionach i może być rozwijany
nadal w ramach tej inicjatywy. EFS może przyczynić się do zbudowania partnerstwa ze zdolnością do identyfikacji aktualnych i przyszłych potrzeb w zakresie kwalifikacji dla przedsiębiorstw oraz zapewnienia odpowiedniego szkolenia dla pracowników. EFS może również finansować zagraniczne wizyty studyjne dotyczące poszukiwania dobrych praktyk w zakresie
identyfikacji potrzeb dotyczących umiejętności i „zielonych szkoleń” w innych regionach (na przykład region Nawarra).
Więcej informacji
Kontakt: [email protected]
Strona internetowa: www.cenifer.com
Program szkoleniowy FONAMA, Estremadura, Hiszpania
Opis modelu
W regionie Estremadura zaplanowano na lata 2004–2010 wzrost produkcji energii z ogniw fotowoltaicznych z 0,54 MW
do 13,39 MW. W odpowiedzi na zapotrzebowanie w zakresie szkoleń, w ramach tej polityki samorząd regionu Estremadura zorganizował szkolenia zawodowe z zakresu instalacji solarnych. Program prowadzony jest przez Regionalne Biuro
Zatrudnienia (SEXPE) wraz z lokalnym przedsiębiorstwem państwowym FONAMA (Fomento de la Naturaleza y el Medio
Ambiente), a także w ścisłej współpracy z innymi przedsiębiorstwami. Sukces tego projektu opiera się na współpracy
podmiotów, których celem jest prognoza zapotrzebowania na zielone umiejętności na rynku pracy. Agencja zatrudnienia
bierze odpowiedzialność za wspieranie regionalnej strategii energetycznej i zapewnienie zasobów ludzkich potrzebnych
do pomyślnego wdrożenia tej strategii.
Znaczenie dla województw podlaskiego i pomorskiego
Pomimo faktu, że region Estremadura różni się zasadniczo (w szczególności w zakresie produkcji energii fotowoltaicznej)
od województw pomorskiego czy podlaskiego, model kształcenia dostosowany do rosnących potrzeb szkoleniowych jest
cenny dla obu regionów. Jest to inicjatywa finansowana ze środków publicznych, łącząca wysiłki agencji ochrony środowiska
(FONAMA) i regionalnych publicznych służb zatrudnienia (SEXPE), w ścisłej współpracy z prywatnymi przedsiębiorstwami
energetycznymi. Podejście to wspiera nadal ograniczone działania i możliwości regionalnych instytucji rynku pracy.
104
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Osiągnięte rezultaty
W przypadku energii słonecznej celem było stworzenie 1069 miejsc pracy w sektorze energetyki fotowoltaicznej i prawie
2000 nowych miejsc pracy w sektorze energii cieplnej w latach 2005–2010 dla projektantów instalacji energii słonecznej.
Program szkoleniowy stanowił odpowiedź na rosnące w regionie zapotrzebowanie na specjalistów w dziedzinie energii
odnawialnej – wynoszące ok. 3000 osób w 2012 roku.
Źródło sukcesu
Jednym z głównych powodów sukcesu jest właściwa koordynacja polityk proekologicznych i szkoleniowych. Innymi słowy,
zarówno popyt, jak i oferta szkoleń zawodowych zostały opracowane przez ten sam podmiot publiczny.
Innym ważnym punktem jest to, że sektor budowlany staje się coraz bardziej powiązany z nowym sektorem ekologicznej
energii słonecznej, dzięki czemu pojawia się wiele programów edukacyjnych ułatwiających proces szkolenia w tych zawodach. Zawody w branży budowlanej, np. hydraulicy, monterzy instalacji elektrycznych i grzewczych, są związane z projektowaniem instalacji energii słonecznej. Niektóre podstawowe umiejętności wymagane w tych zawodach i w projektach
związanych z energią słoneczną i cieplną są bardzo podobne. Powiązania między nimi zostały jeszcze wzmocnione od czasu
wprowadzenia nowego Technicznego Kodeksu Budownictwa, który w 2006 r. ustanowił obowiązek uwzględnienia kryteriów efektywności energetycznej oraz wykorzystania energii słonecznej, cieplnej i ogniw fotowoltaicznych zarówno w niektórych nowych, jak i już istniejących budynkach. Istnieje więc duży potencjał dla pracowników z sektora budowlanego
w zakresie zdobywania dodatkowych umiejętności i szukania zatrudnienia w sektorze energii słonecznej.
Napotkane przeszkody i podjęte działania
Zawód projektanta instalacji energii słonecznej może zostać uznany za nowy zawód, jako że panele słoneczne są nowym
źródłem energii odnawialnej w Hiszpanii. Niemniej jednak dla elektryków i hydraulików braki w umiejętnościach w tym
zakresie nie są znaczące. Tak więc na początku wiele kursów ograniczało się wyłącznie do uzupełnienia tych braków
w umiejętnościach technicznych.
Jednocześnie w Hiszpanii jednym z kluczowych czynników rozwoju odnawialnych źródeł energii jest polityka zachęt, która
wymaga jednak spełnienia szeregu procedur administracyjnych, aby można było z nich skorzystać. Zatem wiedza na temat
regulacji prawnych i umiejętności administracyjne stały się w Hiszpanii przeszkodą dla rozwoju zawodów z dziedziny odnawialnych źródeł energii.
By rozwiązać ten problem, wprowadzono do nowych szkoleń organizowanych przez FONAMA tematy, które obejmowały
także umiejętności z zakresu przygotowania studiów wykonalności i przechodzenia procesu procedur administracyjnych,
takich jak wnioski o dotacje.
Kwestie istotne dla województw podlaskiego i pomorskiego
Podobnie jak poprzednia inicjatywa, ta również była promowana przez władze regionalne, a dokładniej przez organy
zatrudnienia i podmioty ochrony środowiska. Pierwszym krokiem mogłoby być utworzenie w każdym regionie grupy zadaniowej składającej się z przedstawicieli departamentów ds. ochrony środowiska i ds. zatrudnienia, w celu wymiany informacji na temat ich krótko-, średnio- i długoterminowych strategii, oraz wspólnego analizowania ich wpływu na potrzeby
w zakresie zatrudnienia i umiejętności potrzebne na rynku pracy. Działania powinny koncentrować się w szczególności
na przewidywalnych zmianach przepisów w zakresie rolnictwa, energetyki, budownictwa itp. Grupa mogłaby obejmować
również departamenty ds. energii, gospodarki i przemysłu, w celu identyfikacji strategii i przyszłych zmian przepisów
w tych obszarach oraz w celu analizowania wiedzy technicznej, administracyjnej i ekonomicznej, którą pracownicy będą
musieli zdobyć, by dostosować się do planowanych w przyszłości zmian i regulacji. Grupa zadaniowa może obejmować
(na stałe lub tylko tymczasowo) te przedsiębiorstwa, na które strategie i zmiany mogą mieć istotny wpływ. Współpraca
z niektórymi szkołami biznesu wydaje się być również pożądana, w celu zapewnienia szkoleń specjalistycznych w zakresie
zmian i regulacji prawnych.
105
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
Więcej informacji
Kontakt: Rosa Riballo (FONAMA), Jose Manuel Blanco (kierownik, centrum szkoleniowe Anfora)
oraz Jesús Manuel Alarcón (szef departamentu szkoleń, Służby Zatrudnienia w Estremadura).
Tel.: +34 924387250
e-mail: [email protected]
Strona internetowa: www.fonama.com i www.empleaextremadura.com
Rozwój turystyki na obszarach wiejskich, Kastylia i Leon, Hiszpania
Opis modelu
Rozwój turystyki na obszarach wiejskich stanowi szansę dla regionów rolniczych UE, takich jak Kastylia i Leon. Regiony te
często napotykają na problemy związane z likwidacją miejsc pracy w ramach działalności rolniczej, a zatem są zagrożone
spadkiem populacji, ponieważ młodsze pokolenie migruje do dużych aglomeracji miejskich. Gospodarka Kastylii i Leon
jest historycznie oparta na rolnictwie i podstawowej produkcji przemysłowej, takiej jak górnictwo i przemysł rolniczy. Jako
obszar wewnętrzny, region ten nie był w stanie skorzystać ani z możliwości handlu morskiego dla rozwoju przemysłu, ani
ze wzrostu sektora turystycznego w Hiszpanii, głównie rozwiniętego na nadmorskich terenach. Ponadto, niewielki sektor
turystyczny w regionie był ograniczony do miejsc posiadających zabytki o wysokiej wartości kulturowej, głównie na obszarach miejskich. W tym kontekście, Regionalny Plan Rozwoju Turystyki z 1994 r. zapewnił pierwszą ogólną strategię na rzecz
rozwoju turystyki w regionie oraz obejmował pierwszy Program Turystyki Wiejskiej, który ustanowił główne wytyczne dla
rozwoju turystyki na obszarach wiejskich56.
Znaczenie dla województw podlaskiego i pomorskiego
Oba regiony posiadają zasoby kulturowe i naturalne, które sprawiają, że takie zintegrowane podejście jest dla nich atrakcyjne. W regionie pomorskim zainteresowanie obejmowałoby raczej rozwój turystyki historyczno-kulturowej oraz przyrodniczej. W województwie podlaskim, dodatkowo to podejście może być uzupełnione o elementy ekoturystki związanej
z wysokiej jakości produktami rolno-spożywczymi, ekologiczną produkcją żywności itp.
Osiągnięte rezultaty
Turystyka wiejska w Kastylii i Leon najlepiej rozwijała się w latach 1994–2010. Liczba obiektów noclegowych wzrosła z 36
w 1994 r. do 3631 w grudniu 2010 roku. Liczba łóżek wzrosła z 274 w 1994 r. do 32 573 w 2010 roku. Rozwój turystyki
wiejskiej (agroturystyki) był znacznie szybszy niż rozwój sektora turystyki ogółem w tym regionie. Podczas gdy w 1995
roku na obszarach wiejskich możliwości pod względem liczby łóżek stanowiły tylko 1% całości sektora turystyki, w 2010
roku wskaźnik ten osiągnął 22,6%. Ponadto, w 2010 r. Kastylię i Leon odwiedziło 813 707 agroturystów, co wiązało się
z zapewnieniem 1 736 713 noclegów (17% wszystkich nocy spędzonych przez turystów w regionie, według danych lokalnego samorządu).
Źródło sukcesu
Jednym z powodów sukcesu było wykorzystanie zmieniającej się sytuacji w preferencjach popytu na turystykę. Wraz ze
wzrostem poziomu społeczno-ekonomicznego i kulturowego, a także w związku ze zwiększeniem świadomości na temat
kwestii środowiskowych i zdrowotnych wśród hiszpańskich rodzin, wspieranej przez skuteczne kampanie turystyki masowej (częściowo finansowane z funduszy UE), preferencje te oprócz masowej turystyki na obszarach przybrzeżnych zaczęły
uwzględniać także działalność turystyczną związaną z dziedzictwem kulturowym i artystycznym, a także przyrodą i sportem. Obszary wiejskie Kastylii i Leon posiadają liczne przewagi konkurencyjne dla tego rodzaju turystyki, w tym także
wysokiej jakości gastronomię i doskonałe wina.
56
Alcalde and Méndez, 1997, El Plan de Desarrollo Turístico de Castilla y León y su incidencia en la coyuntura económica del sector turístico regional durante
el bienio 1995–96.
106
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Innym powodem sukcesu jest bliskość obszarów generujących popyt – zwłaszcza Madrytu, skąd przybywa 26,7% hiszpańskich turystów w całym regionie. Ponadto, bliskość ta została wzmocniona ciągłym doskonaleniem infrastruktury, która
obecnie składa się z kilku autostrad i rozwijającej się szybkiej kolei. Podróż z Madrytu do miejsc wypoczynku trwa tylko trzy
godziny, m.in. dlatego region stał się popularnym miejscem wyjazdów weekendowych lub na krótkie wakacje. W obecnej
sytuacji wyzwaniem pozostaje wydłużenie czasu pobytu turystów w regionie, tak aby mieszkańcy dalej położonych regionów również chcieli tam przyjeżdżać.
Napotkane przeszkody i podjęte działania
Biorąc pod uwagę możliwości regionu, w 1994 r. nadal istniało wiele przeszkód dla rozwoju agroturystyki – w tym brak
agroturystycznych obiektów noclegowych. Dodatkową przeszkodą był brak konkretnych przepisów w zakresie agroturystyki w regionie. W odpowiedzi na taką sytuację, w ramach Programu Turystyki Wiejskiej zwiększono inwestycje w wysokiej
jakości obiekty noclegowe, także wspierane z funduszy UE, i wprowadzono odpowiednie regulacje dotyczące agroturystyki.
Regulacje te służą trzem celom: z jednej strony, wyjaśniają zamierzenia regionalnej strategii rozwoju turystyki rolnikom,
przedsiębiorcom i potencjalnym inwestorom tak, aby mogli prawidłowo podejmować decyzje inwestycyjne, z drugiej
zaś, wskazują i wyjaśniają kwestie zdobywania dotacji lub innych rodzajów pomocy dla tych inicjatyw. Wreszcie, ustanawiają standardy jakości, które gwarantują sukces strategii, ponieważ wszyscy potencjalni turyści dokładnie wiedzą, jakiego
standardu mogą oczekiwać w często niezbyt dobrze znanych miejscach. EFS może zatem przyczynić się do stworzenia
procedury certyfikacji, która wyznacza standardy i promuje szkolenia w zakresie jakości usług; może również sfinansować
tworzenie sieci on-line rozproszonych geograficznie inicjatyw wiejskich/przyrodniczych/kulturowych, która pomaga im
utrzymać pewien standard jakości, zapewnia szkolenie on-line oraz niezbędne informacje. Stanowi to użyteczne narzędzie
informacji i rezerwacji dla potencjalnych turystów.
Ponadto, jak wspomniano wcześniej, działania w zakresie turystyki stanowiły nowość w regionie, a położenie geograficzne
izolujące region od głównych sieci handlowych przyczyniało się do powstawania luk w zakresie umiejętności związanych
z obsługą ruchu turystycznego. W odpowiedzi na to, samorząd regionalny wspierał cykl szkoleń w zakresie budowy tych
umiejętności. Ponadto, niektóre analizy przeprowadzone przez samorząd zidentyfikowały potrzebę poprawy identyfikacji
i oznakowania atrakcji turystycznych oraz wsparcia punktów informacyjnych. Aby rozwiązać ten problem, w 1994 r. wprowadzono program oznakowania regionu na potrzeby turystyki. Ostatnią przeszkodą był brak działań promocyjnych – do
chwili wdrożenia w 1994 r. Regionalnego Programu Promocji i Komercjalizacji Turystyki, który wspiera ten sektor poprzez
kampanie, dotacje, tworzenie serwisów on-line dla działalności komercyjnej, dzięki którym turyści mają możliwość uzyskania informacji i dokonania rezerwacji, na podstawie oferty wielu przedsiębiorstw, które łącznie zapewniają znacznie szerszy
zakres oferowanych usług.
Kwestie istotne dla województw podlaskiego i pomorskiego
Oba wskazane regiony mogą korzystać z takiego podejścia do promowania ekoturystyki na ich obszarze. Pomimo że
wymagania w zakresie umiejętności są w tym przypadku znacznie łatwiejsze do uzyskania, należy pamiętać o konieczności
zapewnienia odpowiedniej jakości usług. Ponadto, konieczna jest zintegrowana strategia, aby uniknąć ryzyka nieodwracalnych szkód dla środowiska naturalnego. Strategia regionalna powinna określać po pierwsze elementy turystyki ekologicznej,
wiejskiej i kulturowej, a po drugie – ofertę turystyczną oraz identyfikację i ocenę potencjału rozwojowego. Strategia rozwoju
ekoturystyki musi uwzględniać popyt i podaż pracowników z odpowiednimi kwalifikacjami i potencjalnych przedsiębiorstw
w regionie. EFS może finansować opracowanie strategii rozwoju ekoturystyki, ocenę potrzeb w zakresie budowy (rozwoju)
umiejętności dla miejscowej ludności oraz same szkolenia; może także finansować poszukiwanie przykładów dobrych
praktyk w innych regionach Europy i wymianę doświadczeń.
Więcej informacji
Tel. +34 902 20 30 30
Strona internetowa: http://www.turismocastillayleon.com/cm/
107
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
Od budownictwa okrętowego do turbin wiatrowych,
Belfast, Wielka Brytania
Opis modelu
Harland&Wolff (H&W) jest firmą z sektora przemysłu ciężkiego, założoną w 1858 roku w Belfaście. Jej działalność w zakresie budowy statków była obszerna i zróżnicowana, i obejmowała m.in. budowę Titanica. Ponieważ popyt na duże statki
zmniejszył się wraz z pojawieniem się przemysłu lotniczego, a tańsze stocznie na całym świecie zmniejszyły pozycję konkurencyjną przedsiębiorstwa, firma zainwestowała w rynki podmorskich złóż ropy naftowej i gazu (budowa platform wiertniczych, jednostki pływające służące do wydobycia składowania i przeładunku surowca, statki wiertnicze). W 2002 roku,
korzystając z umiejętności i infrastruktury statków i platform wiertniczych, H&W rozpoczęła dalszą strategię dywersyfikacji
działalności, zmieniając nazwę na Harland&Wolff Heavy Industries. Przy zachowaniu pozycji w przemyśle stoczniowym
i na rynkach ropy i gazu, rozpoczęła również produkcję szerokiego asortymentu produktów w zakresie odnawialnych źródeł
energii, takich jak turbiny do farm wiatrowych zlokalizowanych na morzu, urządzeń do pozyskiwania energii z fal i pływów,
a także wycofywania statków z eksploatacji w sposób przyjazny dla środowiska.
Znaczenie dla województwa pomorskiego
Niedawne zamknięcie dwóch największych stoczni produkcyjnych, w Gdyni i Szczecinie, spowodowało ogromne koszty
społeczne; samo zamknięcie stoczni w Gdyni spowodowało niemal dwukrotne zwiększenie liczby bezrobotnych w okolicy.
Obie stocznie zapewniały prawie 12 000 miejsc pracy w 2007 r. i były jednymi z największych pracodawców w regionie.
Zrozumienie, w jaki sposób najlepiej wykorzystać umiejętności „zbędnych” stoczniowców, jest niezwykle ważne dla dostosowania regionu do zmian strukturalnych. Ten przykład dobrej praktyki ma zatem bezpośrednie znaczenie dla województwa pomorskiego, ponieważ pokazuje, w jaki sposób umiejętności stoczniowców zostały przeniesione do innych, nowych,
niskoemisyjnych sektorów przemysłu.
Osiągnięte rezultaty
Strategia dywersyfikacji zabezpieczyła przyszłość H&W. Firma jest dochodowa i stabilna, mimo trudności, które były
widoczne na początku pierwszej dekady XXI w. W ostatnim czasie wiele firm z sektora przemysłu ciężkiego miało problemy
z powodu globalnego spowolnienia gospodarczego. Miało to wpływ na rynki tradycyjne, na których obecna jest też firma
Harland&Wolff. Mimo że opóźniono realizację kilku zamówień na statki – firma pozostała stabilna i zachowała sporą część
podstawowego personelu. Przedsiębiorstwo stale się rozwija i posiada doświadczenie w sektorze energii wiatrowej. Udało
się to dzięki przekazaniu umiejętności zebranych w sektorze budowy statków oraz produkcji sprzętu do wydobycia ropy
naftowej i gazu oraz dostosowaniu siły roboczej i łańcucha dostaw do produkcji turbin wiatrowych. Ponadto prowadzone
są prace nad prototypem dwufalowego agregatu prądotwórczego. Rynek tych produktów jest jeszcze bardziej niedojrzały
niż rynek elektrowni wiatrowych, ale będąc w czołówce podmiotów dążących do rozwoju technologii, H&W będzie miała
silną pozycję, aby odnieść sukces, gdy produkt wejdzie na rynek.
Źródło sukcesu
Pierwszym ważnym aspektem strategii H&W w przygotowaniu swoich pracowników do bardziej zróżnicowanej strategii
biznesowej było zmniejszenie ich liczby przy jednoczesnym zachowaniu możliwości powrotu części pracowników, jeśli
projekt wymagałby dodatkowych umiejętności i pracy zasobów ludzkich. H&W zastosowało trzy metody, aby zapewnić, że
ich pracownicy posiadają umiejętności niezbędne w nowej strategii biznesowej:
• Szkolenia/przekwalifikowanie pracowników w zakresie pracy i umiejętności wymaganych dla niewykwalifikowanych
pracowników. H&W rozwijała elastyczność poprzez rekrutację najlepszych robotników, brygadzistów i monterów,
zarówno do podstawowej załogi, jak i do puli zarezerwowanej dla związków zawodowych w długiej perspektywie
czasowej. Przekwalifikowywanie było kluczowym czynnikiem sukcesu. Początkowo do budowy turbin używano tego
samego sprzętu, co do budowy statków, było to jednak nieefektywne i wpływało na niepowodzenia przedsiębiorstwa
w postępowaniach przetargowych. W rezultacie zakupiono nowy sprzęt. Robotnicy i monterzy musieli nauczyć się
korzystać z nowego sprzętu; szkolenia i certyfikaty zapewnili jego producenci.
108
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Głównym mechanizmem organizacji i realizacji szkoleń jest firmowy program szkoleń. Każdy pracownik H&W posiada plan
szkoleń uaktualniany co roku, na podstawie którego jest wysyłany na szkolenia. Jest to również mechanizm stosowany
w celu umożliwienia inżynierom i projektantom uzupełnienia wiedzy na temat nowej klasyfikacji DNV (klasyfikacja statków
i obiektów off-shore). Jest to proces ciągły.
•
Zapewnienie, że w łańcuchu dostaw uczestniczą odpowiednio wykwalifikowani pracownicy: w przypadku większego
projektu H&W potrzebuje dodatkowych umiejętności i pracowników. Przedsiębiorstwo utrzymuje dobre kontakty
ze związkiem zawodowym, który działa jak agencja pracy dla pracowników tymczasowych, którzy często zapewniają wymagane umiejętności rzemieślnicze. Porozumienie ze związkami zawodowymi wymaga, by tacy pracownicy
pochodzili w pierwszej kolejności z terenów lokalnych. Tylko w przypadku, gdy pracownicy z rejonu Belfastu nie mają
wymaganych umiejętności, związek zawodowy zapewnia pracowników z innego regionu.
H&W gwarantuje, że pracownicy udostępniani przez związek zawodowy mają odpowiednie kwalifikacje i posiadają certyfikaty wymagane normami (praca w sektorze o surowych przepisach, głównie ze względu na kwestie bezpieczeństwa;
dużą wagę przykłada się do posiadania wymaganych certyfikatów). W rzadkich przypadkach H&W otrzymuje informacje
o pracowniku w związku zawodowym, który posiada wymagane umiejętności, ale nie posiada stosownych certyfikatów.
W takim przypadku firma finansuje szkolenia dla tego pracownika.
•
Pozyskiwanie nowych umiejętności: w przypadku niektórych projektów powyższe środki mogą nie być wystarczające.
W takich przypadkach H&W, posiadająca kontakty z wieloma przedsiębiorstwami inżynieryjnymi o większym doświadczeniu w sektorze energii odnawialnej, może „wynająć” wymagane umiejętności od tych firm na czas trwania projektu.
Relacje z tymi firmami są wypracowywane w ramach umów z dostawcami, którzy zapewniają odpowiednią liczbę
pracowników i poziom certyfikacji, jakiego H&W wymaga dla danego zadania.
Napotkane przeszkody i podjęte działania
Jedną z istotnych zmian, jakie przyniosła dywersyfikacja działalności firmy, była konieczność, by pracownicy stali się bardziej
elastyczni, bowiem projekty w zakresie energii odnawialnej wymagają znacznie mniej roboczogodzin, niż budowa statków.
Kierownicy, robotnicy i monterzy muszą być w stanie przejść z projektu budowy statków do projektów z zakresu odnawialnych źródeł energii, przy czym nie jest to duże wyzwanie, ponieważ zadania, takie jak np. spawanie, są dość standardowe
i łatwo transferowalne, dzięki czemu można je dostosować do różnych projektów.
Kwestie istotne dla województwa pomorskiego
Strategia dywersyfikacji realizowana przez H&W wymagała odniesienia się do potrzeb w zakresie umiejętności, które
w przypadku budowy produktów dla rynku odnawialnych źródeł energii nie różnią się zbytnio od umiejętności i doświadczeń nabytych przy budowie statków i platform wiertniczych dla przemysłu naftowego i gazowego. Wyżej prezentowany
przykład ma głównie zastosowanie w województwie pomorskim, gdzie pracownicy byłych stoczni przy odpowiednim
doszkoleniu są w stanie wykonywać prace związane z OZE.
Więcej informacji
Strona internetowa: www.harland-wolff.com
Promowanie efektywności energetycznej w rolnictwie, Hiszpania
Opis modelu
Instytut Dywersyfikacji i Oszczędzania Energii (IDAE) jest instytucją publiczną podlegającą Ministerstwu Przemysłu, Handlu
i Turystyki. Został założony w 1974 roku, w celu promowania odnawialnych źródeł energii i oszczędności energii. IDAE
przeprowadza badania na temat wykorzystania energii w sektorze przemysłowym i rozszerza ich zakres na wszystkie sektory
gospodarki. IDAE zarządza zestawem środków dla zmniejszenia zużycia energii oraz zwiększenia wydajności w rolnictwie,
rozwoju umiejętności rolników, hodowców i rybaków.
109
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
IDAE organizuje bezpłatne szkolenia dla instruktorów, poświęcone oszczędności energii, wydajności w rolnictwie, hodowli
zwierząt i gospodarce rybackiej. Kursy przeznaczone są dla przedstawicieli regionów, którzy odpowiedzialni są za rozwój
projektów związanych z promocją efektywności energetycznej w rolnictwie i rybołówstwie.
Każde szkolenie dotyczy metodologii uzyskiwania efektywności energetycznej w rolnictwie lub rybołówstwie, która jest
publikowana przed szkoleniem. Program szkolenia dla instruktorów zaprojektowano tak, by dotarł do rozproszonej geograficznie społeczności około 100 000 rolników w całej Hiszpanii. Około 70–80 instruktorów regionalnych uczęszcza co
roku na kursy IDAE. Instruktorzy pochodzący z różnych autonomicznych społeczności, rozpowszechniają wiedzę poprzez
organizację osobnych kursów dla miejscowych rolników.
Znaczenie dla województwa podlaskiego
Ten model kształcenia ma ogromne znaczenie dla województwa podlaskiego z kilku powodów. Po pierwsze, brakuje odpowiednich szkoleń dla instruktorów, co ma wpływ na jakość „zielonych umiejętności” w całej Polsce. W województwie podlaskim sytuacja ta może być jeszcze trudniejsza, z uwagi na stosunkowo niewielką bazę odpowiednio wykwalifikowanych
pracowników mogących kształcić innych w zakresie metod pracy bardziej przyjaznych dla środowiska naturalnego.
Po drugie, podlaskie jest województwem, które pozostaje silnie uzależnione od rolnictwa pod względem zatrudnienia
i generowania przychodów. W regionie znajduje się duża liczba osób zamieszkujących małe miejscowości lub wsie, która
mogłaby odbyć szkolenia w zakresie poprawy efektywności energetycznej, redukcji ilości odpadów i zużycia wody; istnieją
znaczące możliwości promowania „zazielenienia” gospodarki – poprzez szkolenia np. na temat bardziej zrównoważonej
gospodarki rolnej i „zielonych” innowacji technologicznych.
Osiągnięte rezultaty
W sumie, w ciągu 5 lat przeprowadzono 1320 kursów dla 37 000 rolników. Tylko w 2008 roku przeprowadzono 337
kursów dla 9700 rolników. Kurs odbywa się przy minimum 30 osobach chętnych. Pracownicy uczestniczący w szkoleniach
umiejętności to przedsiębiorcy i pracownicy, ze względu na charakterystykę sektora – w przeważającej części mężczyźni.
Kursy mają formę prezentacji uzupełnionych przewodnikami i dokumentami, a dalsze szkolenia oferowane są w zależności
od potrzeb. Kursy informują rolników o korzyściach ekonomicznych ze zwiększenia efektywności energetycznej, podkreślając możliwości innowacji technologicznych w celu zmniejszenia kosztów energii. W ramach kursów udziela się również
wyczerpujących informacji na temat sposobu wdrożenia proponowanych zmian, w tym informacji o dotacjach na zakup
bardziej wydajnego energetycznie sprzętu, jak nowe ciągniki i kombajny. Przykłady tematów, które zostały omówione
na kursach z efektywności energetycznej dla rolników w ramach programu, obejmują zużycie paliwa podczas użytkowania ciągników, oszczędności energii w rolnictwie bazującym na nawadnianiu i efektywność energetyczną w rolnictwie.
W 2009 r. zakres kursu został rozszerzony o elementy dotyczące zrównoważonego rolnictwa, uprawy roślin energetycznych, produkcję biomasy oraz ekoenergetykę w rybołówstwie.
Źródło sukcesu
Program IDAE jest spójnym i szeroko zakrojonym środkiem działania na rzecz osiągnięcia celów hiszpańskiej polityki ochrony
środowiska. Chociaż nie przeprowadzono badań ewaluacyjnych programu, kursy rokrocznie cieszyły się olbrzymim zainteresowaniem, co sugeruje, że program szkolenia w zakresie umiejętności został dobrze przyjęty. Powodzenie programu mogło
wynikać częściowo z jego natury praktycznej – organizowano na przykład szkolenia z prowadzenia nowych rodzajów
pojazdów rolniczych, używania nowych maszyn, które pozwalają na bardziej dogłębne przetwarzanie surowców w miejscu
pracy, oraz szkolenia na temat nawozów alternatywnych. Bardziej praktyczne metody nauczania mogą być postrzegane
przez rolników jako „użyteczniejsze”. Program IDAE jest także przykładem szkolenia proekologicznego dla rolników, które
należy zbadać bardziej szczegółowo, w celu stworzenia w przyszłości sieci regionalnych ośrodków szkoleniowych dla
ekologizacji rolnictwa.
Kwestie istotne dla województwa podlaskiego
Program taki jak IDAE może faktycznie znacznie poprawić świadomość ekologiczną rolników, a z uwagi na znaczenie tego
sektora w gospodarce, podobne inicjatywy należy podjąć na terenie tego województwa. Fakt, że ta instytucja szkoleniowa
jest finansowana ze środków publicznych, sprawia, że ma to szczególne znaczenie dla wykorzystania EFS do utworzenia
110
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
podobnych inicjatyw w regionie, w którym absorpcja funduszy strukturalnych jest dość niska i brakuje właściwego ich
ukierunkowania na odpowiednie szkolenia.
Więcej informacji
Strona internetowa: www.idae.es
Centrum Szkolenia Energii Wiatrowej Siemens w Bremie, Niemcy
Opis modelu
W 2009 r. firma Siemens założyła ośrodek energii wiatrowej, stanowiący ważną jednostkę oddziału Siemens European
Service Headquarters for Wind Power w Bremie. Wraz z trzema innymi ośrodkami szkoleniowymi w Europie i USA, ma on
zapewniać wsparcie firmy Siemens w zaspokajaniu potrzeb szkoleniowych, związanych z usługami w sektorze energetyki
wiatrowej. Aktualnie przedsiębiorstwo oferuje szeroki zakres szkoleń dla personelu klientów i firm współpracujących oraz
serwisantów urządzeń wiatrowych – elektryków i mechatroników. W okresie pomiędzy sierpniem a grudniem 2009 r.
uczestniczyło w nim około 180 techników. Wszyscy byli pracownikami firmy Siemens lub jej podwykonawców. Zakłada się,
że rocznie w szkoleniu będzie uczestniczyć 800–1000 osób.
Centrum szkoleń zostało założone przez oddział Siemens European Service Headquarters for Wind Power – europejską
siedzibę Siemens odpowiedzialną za usługi w sektorze energetyki wiatrowej. Pracuje w nim 550 osób (260 w Niemczech),
z czego 390 osób to serwisanci odpowiedzialni za konserwację turbin wiatrowych Siemens, a pozostałe 160 osób pracuje
w biurze w Bremie. Ośrodek szkoleniowy powstał w Bremie ze względu na to, że miasto ma dobre warunki infrastrukturalne
i jest członkiem sieci kompetencji strukturalnych na potrzeby lądowej i przybrzeżnej energetyki wiatrowej w regionie. Brema
jako miasto również zapewniła wsparcie dla utworzenia ośrodka szkoleniowego.
Program szkoleniowy obejmuje szkolenia techniczne i szkolenia w zakresie bezpieczeństwa podzielone na takie moduły jak:
budowa, obsługa i konserwacja turbin Siemens oraz konkretne moduły szkoleniowe na temat bezpieczeństwa na terenach
przybrzeżnych. Kursy szkoleniowe zapewniają obszerną wiedzę teoretyczną i praktyczną na różne tematy, w tym podstawowe i zaawansowane przeszkolenie z zakresu bezpieczeństwa, ewakuacji turbin wiatrowych i podstaw ich budowy.
Kursy prowadzone są przez doświadczonych wykładowców. Działania szkoleniowe przewidziane są dla pracowników
obsługi klienta firmy Siemens i jej klientów, operatorów poszczególnych obiektów lub farm wiatrowych oraz kierowników
prac technicznych. Pracownicy Siemens cały czas mają zapewnione szkolenia produktowe, a ośrodek szkoleniowy oferuje
dodatkowo osiem rodzajów kursów.
Znaczenie dla województw podlaskiego i pomorskiego
Energetyka wiatrowa to jedyna w Polsce technologia energii odnawialnej, która może już teraz przyciągnąć znaczne inwestycje. Funkcjonuje już sieć dużych farm wiatrowych równomiernie rozmieszczonych na terenie całego kraju – kilka nowych
farm wiatrowych powstało w 2009 r. w Zachodniopomorskiem (np. farma wiatrowa o mocy 32 MW w Śniatowie, o mocy
69 MW w miejscowości Karścino i farma wiatrowa o mocy 50 MW w Tychowie). Pozostałe większe farmy wiatrowe uruchomiono w Podlaskiem (np. farma wiatrowa o mocy 41,4 MW w Suwałkach i o mocy 20 MW w Margoninie)57. Projekty te
wnoszą istotny wkład, pozwalający osiągnąć Polsce cel ustanowiony nową dyrektywą unijną z zakresu odnawialnych źródeł
energii. Opracowanie aktualnych i adekwatnych szkoleń dla pracowników z sektora energetyki wiatrowej jest niezbędne dla
zagwarantowania pełnego wykorzystania potencjału energetyki wiatrowej jako istotnego źródła energii w Polsce.
Osiągnięte rezultaty
Szkolenie obejmuje moduły praktyczne i teoretyczne, a ich skuteczność mierzona jest poprzez analizę informacji zwrotnych
od pracowników. Ogólnie rzecz biorąc, poprawiła się organizacja regularnych szkoleń w oddziale Siemens, a nowe kursy
pozwoliły na udoskonalenie kwalifikacji pracowników. Widocznie jest to również w szkoleniach produktowych, na które
57
Światowa Rada Energetyki Wiatrowej, http://www.gwec.net/index.php?id=132.
111
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
pracownicy regularnie uczęszczają. Pracownicy bardziej też cenią te szkolenia, co przyczyniło się do większej ich skuteczności i efektywności. Dzięki dużej liczbie szkoleń zapewnionych przez firmę Siemens w porównaniu z innymi producentami
turbin, znacznie poprawił się wizerunek oferowanych produktów i rośnie zapotrzebowanie na turbiny wiatrowe tej firmy.
Dodatkowe szkolenia gwarantują ponadto skuteczność, jakość i dostępność obiektów, gdyż wykwalifikowani serwisanci
dysponują szczegółową wiedzą techniczną na temat turbin wiatrowych i łatwiej jest im wykryć ich ewentualne wady.
Źródło sukcesu
Zanim powstał ośrodek szkoleniowy, pracownikom firmy Siemens zapewniano jedynie szkolenia produktowe na niewielkich
symulatorach zlokalizowanych w Danii. Szkolenie obejmowało właściwości i funkcje turbin, jednakże w miarę rozwoju
technologii turbin wiatrowych i jej modułów, które stawały się w ostatnich latach coraz bardziej zaawansowane i skomplikowane, potrzebne były specjalne szkolenia, umożliwiające odpowiednie dostosowanie umiejętności pracowników.
Ośrodek szkoleniowy założono z uwagi na ogromne potrzeby szkoleniowe – zarówno doświadczonych, jak i nowych pracowników. Część swojego sukcesu ośrodek zawdzięcza temu, że moduły szkoleniowe opracowała sama firma Siemens. Nie
jest więc uzależniona od szkoleń prowadzonych przez podmioty zewnętrzne. Dzięki temu program szkoleniowy jest ekonomiczny i bezpośrednio przydatny – treść szkoleń opracowały osoby dysponujące największą wiedzą na określone tematy.
Kwestie istotne dla województw podlaskiego i pomorskiego
Na podstawie liczby wniosków złożonych do polskiego Urzędu Regulacji Energetyki o wydanie licencji na prowadzenie
farm wiatrowych, zakłada się znaczny wzrost możliwości generowania energii wiatrowej w przyszłości. W okresie do roku
2013 programy pomocowe aktualnie dostępne dla inwestorów, w tym środki Funduszu Spójności UE (Program Operacyjny
Infrastruktura i Środowisko) i fundusze strukturalne (Regionalne Programy Operacyjne), umożliwią dalszy rozwój energetyki
wiatrowej. Jednak największy wzrost produkcji energii wiatrowej przewidywany jest na lata 2014–2020, kiedy to jeszcze
więcej środków będzie dostępnych w ramach unijnych funduszy strukturalnych58. Biorąc pod uwagę fakt, że zarówno
województwo pomorskie, jak i podlaskie są regionami o znacznych inwestycjach w infrastrukturę energii wiatrowej, troska
o odpowiednie szkolenia i wydajność, umożliwiające skuteczną obsługę tej infrastruktury, będzie niezbędna dla Polski
– zarówno z punktu widzenia rozwoju gospodarczego, jak i realizacji zobowiązania do produkcji co najmniej 15% całkowitej użytkowanej energii ze źródeł odnawialnych do roku 2020.
Informacje zwrotne otrzymane od rozmówców w trakcie wizyty studyjnej sugerują, że Niemcy jako państwo ościenne są
dobrym źródłem „modeli kształcenia” dla sektora energii odnawialnej w Polsce. Nawet pomimo faktu, że model z Bremy
jest oparty na przemyśle, to może okazać się on przydatny w sytuacji, gdy chcemy zrozumieć, jakiego rodzaju treści będą
niezbędne przy dokształcaniu lub przekwalifikowywaniu osób zamierzających podjąć pracę sektorze energii wiatrowej.
Więcej informacji
CEDEFOP, 2010, Skills for Green Jobs, Raport Krajowy dla Niemiec, dostępny pod adresem: www.ilo.org/wcmsp5/groups/
public/–-ed_emp/–-ifp_skills/documents/publication/wcms_142480.pdf
a także strony internetowe:
www.siemens.com
www.bmu.de/files/english/pdf/application/pdf/greentech2009_en.pdf
58
Światowa Rada Energetyki Wiatrowej, http://www.gwec.net/index.php?id=132.
112
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Biogaz w Kristianstad w Szwecji
Opis modelu
Kristianstad i jego okolice zasadniczo już nie wykorzystują paliw kopalnych do ogrzewania mieszkań czy przedsiębiorstw,
a wiele samochodów (w tym wszystkie z transportu publicznego) zasilanych jest biopaliwami. Jest to całkowicie odwrotna
sytuacja w porównaniu do tej sprzed 20 lat, gdy całe ciepło generowane było z paliw kopalnych. W tamtym okresie miasto
o populacji 80 tysięcy mieszkańców inwestowało w obiekty produkujące biogaz na składowiskach odpadów komunalnych,
w oczyszczalniach ścieków i biogazowniach, łącznie generujących ok. 65 000 MW rocznie. Gaz pochodzący ze składowisk
śmieci wykorzystywany jest jako paliwo w miejskich zakładach ciepłowniczych obok biogazu pochodzącego z biogazowni.
Reszta gazu z biogazowni transportowana jest do rafinerii, w której przekształcany jest na paliwo samochodowe. Biomasa
wykorzystywana przez biogazownie składa się w 50% z nawozu pochodzącego z lokalnych gospodarstw, w 45% są to
odpady organiczne przemysłu spożywczego, a w 5% – odpady organiczne z gospodarstw domowych. Paliwo samochodowe pochodzące z przetwarzania to około 4,4 mln litrów benzyny rocznie, która może zasilić 24 autobusy i 250 lżejszych
pojazdów. Odpady, które nie są przetwarzane na biogaz, wykorzystywane są jako certyfikowany nawóz biologiczny, stosowany na okolicznych polach uprawnych.
Znaczenie dla województw podlaskiego i pomorskiego
Oba analizowane regiony, a w szczególności województwo podlaskie, posiadają silnie rozwinięty sektor rolniczy i spożywczy, które są potencjalnie bogatym źródłem biomasy. W województwie pomorskim zbudowano już cztery rolnicze
elektrownie biogazowe. W województwie podlaskim nie ma takich elektrowni, mimo jego bogatej produkcji rolnej i znacznych obszarów łąk. Warunki na zbudowanie takich elektrowni są więc bardzo sprzyjające – szczególnie w województwie
podlaskim.
Osiągnięte rezultaty
Od roku 1995 region Kristianstadu inwestuje w zakład biogazu i przystosowuje obiekty przetwarzania odpadów ze składowisk i oczyszczalni ścieków do jego produkcji. Miasto wybudowało centralną instalację grzewczą opalaną biomasą,
a budowa ta wiązała się z powstaniem nowej spalarni, instalacją sieci rur, wymianą pieców i montażem generatorów.
Koszt początkowy wynosił 144 mln dolarów i pokryło go miasto oraz dotacje rządu szwedzkiego. Rezultatem tej inwestycji
jest całkowita rezygnacja z wykorzystania paliw kopalnych przy ogrzewaniu mieszkań i budynków w Kristianstadzie i jego
najbliższej okolicy. Według urzędników miasta, przyniosło to znaczne oszczędności. Kristianstad aktualnie wydaje połowę
tego, co wydawałby na ogrzewanie budynków miejskich za pomocą paliw kopalnych.
Źródło sukcesu
Kristianstad mieści się w regionie bogatym w rolnictwo i przetwórstwo żywności – branże, które dostarczają znaczne ilości biomasy generującej paliwo i energię. Prawdopodobnie równie istotne było tutaj solidne zarządzanie, dzięki któremu
działania antykryzysowe miały charakter innowacyjny. Kryzys naftowy z roku 1980 pogrążył miasto w poważnym kryzysie
finansowym ze względu na to, że koszt ogrzewania mieszkań i budynków stał się bardzo wysoki. Jednakże zamiast podwyżki cen zrezygnowano z niepewności wiążącej się z zależnością od paliw kopalnych. Sukces ten można przypisać pomocy
finansowej rządu szwedzkiego, który pokrył część kosztów początkowych, a także chęci przyjęcia przez władze miejskie długofalowego spojrzenia na korzyści programu rozłożone na kilkadziesiąt lat. Przyczyniło się do tego również nałożenie przez
rząd szwedzki w 1991 r. podatku od emisji dwutlenku węgla generowanego przez paliwa kopalne. Dyscyplina i wytrwałość
na drodze do uwolnienia regionu od zależności od paliw kopalnych, a także umiejętność włączenia wykorzystania energii
alternatywnej do codziennego życia obywateli, są niezbędne, by efekty tych wysiłków były trwałe.
Napotkane przeszkody i podjęte działania
Główną przeszkodą na wczesnym etapie były koszty początkowe. Państwo zapewniło 144 mln dolarów na sfinansowanie
kosztu budowy podziemnej sieci grzewczej – tzw. miejskiego systemu ciepłowniczego oraz spalarni. Kolejną przeszkodą
była zmiana mentalności społeczności lokalnej, korzystającej wyłącznie z paliw kopalnych, w taki sposób, by przekonała się
do energii pozyskiwanej ze źródeł odnawialnych. Dobre zarządzanie, a w szczególności fakt, że władze miejskie dały dobry
113
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
przykład instalując sieć grzewczą i przestawiając się na pojazdy napędzane biopaliwami, pomogło pokonać tę przeszkodę.
Gdy mieszkańcy poznali korzyści wynikające z lokalnego pozyskiwania energii, zaczęli wszędzie dostrzegać potencjalne
źródło biopaliw. Kristianstad aktualnie spala gaz emitowany przez stare składowiska i stawy ściekowe, a także odpady drewniane, pochodzące z zakładów produkcji posadzek i z przycinania drzew. Trzecią przeszkodą było utworzenie sieci dostaw
na potrzeby transportu biomasy do obiektów biogazowych. Region wokół Kristianstadu cechuje się dobrze rozwiniętym
sektorem rolnictwa i przetwórstwa żywności. Oba ta sektory wykorzystano na potrzeby transportu odpadów do składowisk.
Większe zapotrzebowanie na biomasę w związku z przetwarzaniem paliwa skłoniło rolników do ukierunkowania łańcucha
dostaw na m.in. obiekty biogazowe.
Kwestie istotne dla województw podlaskiego i pomorskiego
Zarówno województwo pomorskie, które ma już cztery rolnicze biogazownie, i podlaskie, na terenie którego występuje
jedna biogazownia, cechują się znacznym potencjałem rozwojowym. W województwie podlaskim sektor rolnictwa i przetwórstwa żywności jest szczególnie bogaty. Stoi jednak przed nim kilka przeszkód. Jedną z nich jest fakt, że rolnicy nie są
wystarczająco zorganizowani, by móc gromadzić i transportować biomasę do ewentualnych instalacji. Byłoby to możliwe
do osiągnięcia poprzez wsparcie szkoleniowe i techniczne w ramach doradztwa rolniczego. Kolejną przeszkodą są kwestie
prawne, które wskazało Ministerstwo Gospodarki w dokumencie pt. „Kierunki rozwoju rolniczych biogazowni w Polsce
w latach 2010–2020”. Trzecią przeszkodą jest dofinansowanie. Istnieje tutaj kilka opcji, np. wsparcie biogazowni działaniami na rzecz wydajnej infrastruktury i energetyki, wsparcie w ramach Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej i w ramach Funduszu Rozwoju Obszarów Wiejskich.
Więcej informacji
Kontakt: Lennart Erfors, Kristianstad
Tel. +46-44-136160
Strona internetowa: www.kristianstad.se
Zielona Sieć Przedsiębiorczości w Hiszpanii
Opis modelu
Zielona Sieć Przedsiębiorczości (Red Emprendeverde) to pierwsza platforma wspierająca działalność proekologiczną i tworzenie przedsiębiorstw w „zielonych” sektorach przemysłu. Sieć ta została utworzona przez Fundację na rzecz bioróżnorodności (Fundación Biodiversidad), publiczną fundację rządu Hiszpanii, podlegającą Narodowemu Ministerstwu Środowiska,
Rozwoju Obszarów Wiejskich i Zasobów Morza. Celem działania Fundacji jest ochrona dziedzictwa naturalnego i różnorodności biologicznej, przy równoczesnym tworzeniu miejsc pracy, zapewnianiu bogactwa i dobrobytu społeczeństwa. Fundacja współpracuje z podmiotami i instytucjami z sektora publicznego, przedstawicielami społeczeństwa obywatelskiego
oraz otoczeniem biznesowym.
Fundacja na rzecz bioróżnorodności realizuje pięć strategicznych działań w zakresie:
1. ochrony dziedzictwa naturalnego i bioróżnorodności,
2. zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich,
3. walki ze zmianami klimatu,
4. ochroną środowiska morskiego,
5. współpracy międzynarodowej.
Sieć zapewnia wsparcie przedsiębiorcom i właścicielom firm poprzez: (1) przygotowanie i modyfikację biznesplanów,
(2) ułatwianie kontaktów między inwestorami a przedsiębiorstwami oraz (3) zapewnienie wsparcia szkoleniowego i technicznego. Sieć organizuje również konkursy promujące dobre praktyki, a także udziela wsparcia finansowego najbardziej
obiecującym inicjatywom.
Członkami sieci są przedsiębiorcy, inwestorzy i wszystkie inne podmioty pragnące skorzystać z możliwości ekonomicznych
oferowanych przez „zieloną gospodarkę”. Sieć jest współfinansowana przez EFS i korzysta ze współpracy z hiszpańską
114
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Siecią Aniołów Biznesu, Bankiem Triodos i National Innovation Enterprise (ENISA), które jest podmiotem finansowanym ze
środków publicznych Narodowego Ministerstwa Przemysłu, Handlu i Turystyki.
Znaczenie dla województw podlaskiego i pomorskiego
Obu wskazanym regionom brakuje „masy krytycznej” niezbędnej do wspierania budowy „zielonej gospodarki”, przyciągania inwestycji (bezpośrednich lub poprzez duże przedsiębiorstwa), jak również zapewnienia łańcucha dostaw na tyle atrakcyjnego, by firmy rozwijały się i skłonne były pozostać w regionie. Promowanie przedsiębiorczości w „zielonych” sektorach
przemysłu i usług jest zatem ważne z punktu widzenia budowania masy krytycznej i tworzenia miejsc pracy. Funkcjonowanie podobnej sieci ułatwiłoby rozpowszechnianie informacji na temat różnych możliwości biznesowych w „zielonej gospodarce” wśród szerszego grona odbiorców. Równocześnie gwarantowałoby to, że potencjalni przedsiębiorcy i właściciele
firm skłonni są przyjąć zasady „zielonej gospodarki”, korzystając jednocześnie z pomocy technicznej, monitoringu, szkoleń
i innych użytecznych narzędzi dostosowanych do konkretnych potrzeb niezbędnych do wejścia na nowy rynek.
Osiągnięte rezultaty
Sieć utworzono stosunkowo niedawno, ale ma ona już istotny wkład w tworzenie przedsiębiorstw w sektorach „zielonej
gospodarki”, zgodnie z założeniami krajowego programu Emplea Verde i Fundacion Biodiversidad. Sieć zrzesza ponad 400
inwestorów i setki innych, potencjalnych przedsiębiorców. Zachęca do wymiany pomysłów, przyczynia się do powstawania
efektu synergii pomysłów i przynosi wartość dodaną innym projektom. Pozwala również na identyfikację najbardziej obiecujących projektów i przyczynia się do ich rozwoju – zarówno pośrednio (kursy, pomoc techniczna itp.), jak i bezpośrednio
(dotacje). Projekt stworzył również platformę komunikacji, dzięki której wiedza na temat możliwości związanych z „zieloną
gospodarką” jest większa – platforma zachęca potencjalnych przedsiębiorców, by dalej rozwijali swoje pomysły biznesowe,
w bardziej ustrukturyzowany sposób.
Źródło sukcesu
Pierwszym źródłem sukcesu Sieci jest jasna definicja jej koncepcji, dostosowana do odpowiednich odbiorców. Rząd zdefiniował bowiem takie pojęcia jak: „zielone przedsiębiorstwo”, „zielony przedsiębiorca”, „ekoinwestor” czy „udziałowiec”
w kontekście „zielonej gospodarki”. Kolejną przyczyną sukcesu Sieci jest platforma internetowa (www.redemprendeverde.es),
która ułatwia popularyzację dobrych pomysłów na rynku. Platforma przybliża również inwestorów (inwestorów dostarczających kapitał wysokiego ryzyka, „aniołów biznesu” i banki) do pomysłów (przedsiębiorców, firm). Dzięki temu łatwiej
jest jednym i drugim się poznać i rozpocząć działalność w sektorach interesujących obie strony. Platforma służy jako sieć
społecznościowa dla przedsiębiorców, inwestorów i innych uczestników rynku, którzy mogą wymieniać się koncepcjami
i łączyć je w większe projekty biznesowe. Przyczynia się również do centralizacji usług sieci (monitoring, pomoc techniczna,
kursy szkoleniowe itp.) w ramach przystępnego, jednego punktu kontaktowego.
Napotkane przeszkody i podjęte działania
Napotkane przeszkody wiązały się z trudnością zachęcenia potencjalnych przedsiębiorców do udziału w sieci w czasach
kryzysu gospodarczego. Jednak dzięki różnorodności oferowanych usług, platformie internetowej i wykreowaniu dobrej
marki projektu (Red Emprendeverde), udało się zainteresować wielu członków i zapoczątkować wzajemne relacje w ramach
sieci.
Kwestie istotne dla województw podlaskiego i pomorskiego
Zarówno województwo podlaskie, jak i województwo pomorskie mogłyby utworzyć podobną platformę regionalną wykorzystując środki EFS (tak jak sieć hiszpańska) przy wsparciu PSZ i samorządów regionalnych. Sieci takie mogłyby nawiązać
bliską współpracę z innymi ważnymi instytucjami, organizacjami pozarządowymi i klastrami (takimi jak Klaster Zielonych
Technologii w województwie podlaskim), aby zapewnić efekt synergii i umożliwić identyfikację maksymalnie dużej liczby
możliwości w kluczowych sektorach gospodarki. W województwie pomorskim sieć może nawiązać współpracę z Uniwersytetem Gdańskim i izbą handlową, aby zidentyfikować nisze rynkowe w istniejących branżach (np. w branży inżynierii
sanitarnej) i wspierać powstanie lokalnego łańcucha dostaw. Warto zauważyć, że konieczne będzie zwiększenie zdolności
instytucjonalnej do zapewnienia wsparcia technicznego, monitoringu i szkoleń dostosowanych do potrzeb członków Sieci.
115
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
Powinno się doprecyzować zakres „zielonych sektorów”, które zostaną objęte taką inicjatywą, i wprowadzić programy,
które pozwolą partnerom regionalnym na lepsze poznanie „zielonej gospodarki”.
Więcej informacji
Fundación Biodiversidad
Departamento de Internacional
Fortuny, 7. 28010 Madrid
Tel. +34 91 121 09 20
[email protected]
Strona internetowa: www.redemprendeverde.es
Programma Operativo Interregionale, Puglia, Włochy
Opis modelu
Puglia jest regionem Włoch charakteryzującym się najwyższą produkcją energii odnawialnej (255 ktep z 689 ktep ogółem
w 2005 r.). Posiada ku temu zasoby naturalne oraz dysponuje odpowiednią wiedzą techniczną, konieczną do uczestniczenia w dynamicznie rozwijającym się sektorze energii odnawialnej. W 2005 r. władze regionu skupiły się na promowaniu
działań deregulacyjnych (w celu ułatwienia tworzenia zakładów z sektora energii odnawialnej działających na niewielką
skalę), a w 2007 roku na regionalnej strategii energetycznej. Jednakże wciąż istnieje potrzeba lepszej koordynacji i poprawy
stabilności polityk publicznych, a także spójności funkcjonowania systemu dotacji – np. zarówno Europejski Fundusz Rolny
na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), jak i Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR) koncentrują się
na energii odnawialnej. EFRROW wspiera zakłady produkujące do 1 MW energii, a EFRR kieruje swoją ofertę do zakładów
poniżej 1 MW. Taka „specjalizacja” dotacji może utrudniać integrację rozwoju obszarów wiejskich i rozwoju regionalnego
oraz skuteczne wykorzystanie tych funduszy. Nie ma również pewności co do poziomu zachęt krajowych. Na przykład okres
finansowania dla energii słonecznej, pierwotnie określony na lata 2007–2013, zakończył się w maju 2011 r. Nowe zasady
zostały określone w kwietniu 2011 r. W Puglii doprowadziło to praktycznie do przestoju w składaniu wniosków dotyczących
dofinansowania instalacji słonecznych.
Aby przezwyciężyć problem braku koordynacji pomiędzy różnym politykami publicznymi, Puglia zaangażowała się w projekt
tematyczny (Międzyregionalny Program Operacyjny (Programma Operativo Interregionale – POI), który wspiera powiązania
pomiędzy zastosowaniem odnawialnych źródeł energii a rozwojem regionalnym. POI obejmuje również Sycylię, Kalabrię
i Kampanię, i jest współfinansowany z udziałem Funduszu Spójności (ok. 700 mln euro z programów krajowych dla obszarów nie w pełni wykorzystywanych) na łączną kwotę 1,6 mld euro. Program ten nie został jeszcze w pełni uruchomiony
– wkrótce powinien zacząć funkcjonować (choć istnieje możliwość zmiany w sposobie jego zarządzania na bardziej w kierunku wiodącej roli administracji centralnej).
POI nie finansuje samego wytwarzania energii, a tylko działania mające na celu tworzenie warunków ramowych dla tego
procesu. Celem programu jest zmaksymalizowanie wpływu, jaki może mieć produkcja energii na rozwój lokalny, przy jednoczesnym rozwoju np. umiejętności i kompetencji.
POI zorganizowano wokół trzech głównych osi:
• oś 1., której celem jest:
– wsparcie tworzenia klastrów przedsiębiorstw aktywnie działających w sektorze energii odnawialnej,
– promocja przedsiębiorczości,
– poprawa efektywności energetycznej budynków użyteczności publicznej,
– promocja energii geotermalnej,
– wsparcie dla zakładów na małą skalę, znajdujących się na obszarach chronionych i wyspach,
• oś 2., której celem jest:
– promocja efektywności energetycznej także poprzez wspieranie możliwości biznesowych na polu efektywności
energetycznej,
– usprawnienie sieci,
– rozwój systemów grzewczych opartych na odnawialnych źródłach energii,
116
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
działania na szczeblu lokalnym, mające na celu informowanie społeczności o zaletach odnawialnych źródeł
energii,
oś 3., która zajmuje się udzielaniem pomocy technicznej projektom.
–
•
POI dofinansowało przedsiębiorstwa prowadzące działalność w obrębie regionalnego łańcucha dostaw, związanego
z odnawialnymi źródłami energii (poprzez konkurs zorganizowany dla MSP). POI wspiera również (choć na małą skalę)
projekty dotyczące biomasy, które cieszą się „dużym zainteresowaniem” ze strony określonych grup społecznych i środowiskowych. POI brał też udział w finansowaniu badań z dziedziny potencjału geotermalnego o niskiej entalpii – Puglia
stara się w szczególności powielić inicjatywy, które były już z powodzeniem stosowane w Umbrii i Toskanii. Takie podejście
będzie szczególnie pasować do obszarów chronionych znajdujących się na obszarach wiejskich ze względu na ich niski
wpływ na środowisko naturalne i zmiany krajobrazu.
Więcej informacji:
Strona internetowa: www.poienergia.it
Przekształcenie „strefy rdzy” w „strefę wiatru”, Lackawanna, USA
Opis modelu
Miasto Lackawanna w stanie Nowy Jork współpracowało z prywatnym deweloperem farm wiatrowych, by zbudować jedną
z pierwszych, miejskich farm wiatrowych w kraju. Podczas II wojny światowej i tuż po niej, Lackawanna było wiodącym
ośrodkiem produkcji stali, zatrudniającym ponad 25 tys. pracowników przy produkcji pieców hutniczych i wiatraków zarządzanych przez Bethlehem Steel. Z uwagi na rosnący import coraz tańszej stali w latach 70., jej produkcja stopniowo spadała, aż do momentu, kiedy Bethlehem Steel zamknęło swoją ostatnią halę produkcyjną w 2001 r. Dzisiaj, to co pozostało
po obróbce stali, to mała wytwórnia, zatrudniająca tylko 250 pracowników i obejmująca rozległe, zanieczyszczone tereny,
ze składowanymi na nich od blisko 10 lat odpadami poprzemysłowymi. W ciągu tych kilku dekad populacja miasta zmalała
blisko o połowę, z 30 tys. do 17 tys. W wyniku próby powstrzymania procesu degradacji, zdecydowano się zbadać możliwość przekształcenia tego obszaru w generator nowatorskich, alternatywnych źródeł energii. Za kwotę 300 tys. dolarów ze
środków krajowych i federalnych, zbadano próbki wiatru i oceniono ewentualny wpływ na środowisko naturalne. Miasto
współpracowało z władzami federalnymi i krajowymi, w celu przekształcenia wysoko zanieczyszczonych obszarów w tereny
poprzemysłowe (mniej toksyczne składowiska odpadów, skoncentrowane wokół opuszczonych fabryk). Nawiązano również współpracę z firmami sektora prywatnego, która zaowocowała rozwojem farmy wiatrowej, produkującej energię dla
ok. 7 tys. domów i dostarczającej prywatnym firmom możliwości pilotażowego zastosowania nowych, 2,5-megawatowych
turbin, które są prawie dwukrotnie większe niż typowe dotychczas stosowane turbiny. Pomimo że farma wiatrowa Steel
Winds jest stosunkowo mała, to zarówno pod względem jej efektów, jak i generowanego zatrudnienia, mogła znacząco
przyczynić się do zmiany postaw i pomóc w akceptacji i „przeskoku” do nowych technologii i innych form wytwarzania
energii.
Znaczenie dla województwa pomorskiego
Podobnie jak Lackawanna, woj. pomorskie odczuwa negatywne aspekty utraty swoich tradycyjnych gałęzi przemysłu,
którymi były stocznie, a także powiązana z nimi produkcja i działania konstrukcyjne. Energia wiatrowa stwarza szansę ulokowania gospodarki regionalnej na bardziej progresywnej i zaawansowanej technologicznie ścieżce rozwoju. Polska ma już
kilka inicjatyw na szczeblu lokalnym i krajowym, promujących rozwój energii wiatrowej, jednakże potencjał dla tego źródła
energii jest znacznie większy, stanowiąc jednocześnie szansę na rewitalizację regionu i miejsce w czołówce obszarów generujących produkcję energii wiatrowej. Narodowy Plan Działania, wymagany przez Dyrektywę 2009/28/EC, precyzuje ścieżkę
rozwoju dla Polski zakładając, że energia odnawialna powinna stanowić co najmniej w 15% źródło energii elektrycznej do
2020 r., co stanowi wyraźny mandat i zachętę dla regionów do rozwoju energii odnawialnej jako strategicznego źródła
rozwoju gospodarczego. Polskie Stowarzyszenie ds. Energii Wiatrowej przewiduje, że energia wiatrowa mogłaby osiągnąć
do 24% produkcji energii elektrycznej, tworząc przy tym 66 tys. miejsc pracy do roku 2020. Województwo pomorskie
jest dobrze zlokalizowane pod tym względem i mogłoby być głównym graczem w tej krajowej inicjatywie. Silne zaplecze
naukowo-techniczne zlokalizowane w Gdańsku sprzyja organizacjom, które mają doświadczenie, wiedzę i umiejętności
do realizacji innowacyjnych przedsięwzięć. Lokalizacja wzdłuż obszaru Morza Bałtyckiego również jest zaletą w realizacji
117
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
nowych przedsięwzięć z zakresu energii wiatrowej. Na przykład Polskie Towarzystwo Energii Wiatrowej zlokalizowane
w Gdańsku, rozpoczęło niedawno realizację projektu badającego możliwości instalacji przybrzeżnych farm wiatrowych
w południowym regionie Morza Bałtyckiego, ponieważ Polska w odróżnieniu od innych krajów europejskich nadal nie ma
własnych morskich elektrowni wiatrowych. Województwo pomorskie ze swoim doświadczeniem i dogodną lokalizacją
może pomóc rozwinąć energetykę wiatrową w kraju, jednocześnie przekształcając swoją własną, regionalną gospodarkę.
Osiągnięte rezultaty
Projekt Lackawanna stworzył jedną z pierwszych miejskich farm wiatrowych znajdujących się na terenie działania byłego
programu wsparcia „Superfund”. Stosunkowo niewielka farma, składająca się z ośmiu 2,5 MW turbin, znajdujących się
na powierzchni 30 hektarów gruntów zrekultywowanych wzdłuż brzegu jeziora Erie, kosztowała ok. 40 mln dolarów,
generując obecnie wystarczająco dużo energii, by zasilić 7000 domów. Projekt stworzył około 35 miejsc pracy przy budowie, obsłudze i konserwacji instalacji wiatrowych i przynosi miastu ok. 100 tys. dolarów zwrotu rocznie w ramach umowy
z deweloperami (przez kolejnych 15 lat). Produkcja energii jest zintegrowana z siecią energetyczną w regionie, a tereny
poprzemysłowe, które nie miały poprzednio żadnego ekonomicznego wykorzystania, są obecnie wykorzystywane do generowania przychodów dla miasta i tworzą miejsca pracy dla jego obywateli. Być może jeszcze ważniejsze – według burmistrza Lackawanna – jest to, że rozwój farm wiatrowych na terenach poprzemysłowych zmienia wizerunek całego regionu
i postawy samych mieszkańców. To pokazuje, że miasto może się zmienić, porzucając przeszłość, i budować w bardziej
rozwojowy sposób swoją przyszłość. Miasto odgrywa obecnie wiodącą rolę w tej kluczowej z punktu widzenia energetyki
technologii, a w ostatnich kilkunastu latach powstały w nim nowe przedsiębiorstwa oraz również pierwszy od ponad wieku
nowy hotel.
Źródło sukcesu
Źródłami sukcesu farmy wiatrowej w Lackawanna były: wyraźne przywództwo, determinacja i twórcze wykorzystanie
opuszczonych terenów poprzemysłowych. Lackawanna zostało doświadczone latami dekoniunktury i regresji w dziedzinie
przemysłu stalowego, z niewielką nadzieją na ożywienie gospodarcze tego obszaru. Burmistrz, były hutnik, który stracił
pracę, gdy działalność jego firmy została zamknięta, dostrzegł potencjał do wykorzystania terenu wzdłuż jeziora, po
produkcji stali, na lokalizację farm wiatrowych. Wspólnie z innymi pomysłodawcami uzyskał pomoc federalną i rządową
na sfinansowanie studium wykonalności inwestycji, a niezbędna infrastruktura, m.in. linie energetyczne, drogi brukowane
i park przemysłowy, była już w dużym stopniu obecna na miejscu, przyczyniając się do obniżenia kosztów całej inicjatywy.
Ponadto, firmy budujące farmy wiatrowe zostały zainteresowane i zachęcone do udziału w tym przedsięwzięciu możliwością zainstalowania i pilotażowego przetestowania na tym terenie nowej generacji turbin wiatrowych.
Napotkane przeszkody i podjęte działania
Początkowymi przeszkodami w projekcie okazały się wizerunek i postawy. Zarówno inwestorzy, jak i obywatele Lackawanna
nie byli pewni, czy region posiada wystarczający potencjał do rozpoczęcia i utrzymania takich nowych, innowacyjnych
przedsięwzięć. Od ponad stu lat mieszkańcy Lackawanna byli uzależnieni od przemysłu hutniczego, który był podstawą ich
utrzymania. Z pokolenia na pokolenie pracowano przy obróbce stali i dopóki istniało zatrudnienie, dopóty było to wszystko,
o co troszczyli się lokalni mieszkańcy. Kiedy miejsca pracy zostały zlikwidowane, brakowało wizji, która pokazałaby, czym
mógłby stać się region zdominowany przez produkcję stali. Kilku lokalnych liderów, w tym burmistrz Lackawanna, było
w stanie dostrzec, jak pozostałości po przemyśle metalurgicznym można przekształcić w nowoczesne farmy wiatrowe.
Ludzie ci zorganizowali rządową pomoc finansową do przeprowadzenia studium wykonalności i nawiązali współpracę
z władzami stanowymi oraz sektorem prywatnym w celu modernizacji tego obszaru poprzemysłowego. Istniejącą infrastrukturę wykorzystano w celu zmniejszenia kosztów budowy farm wiatrowych.
Kwestie istotne dla województwa pomorskiego
Województwo pomorskie jest w znacznie lepszej sytuacji niż było miasto Lackawanna. W regionie są uniwersytety i uczelnie techniczne, a także zasoby wykwalifikowanej siły roboczej. Niestety region wciąż znajduje się w okresie przejściowym,
kiedy kończy się wsparcie tradycyjnych filarów gospodarki, takich jak przemysł stoczniowy. Sektor energii wiatrowej prawdopodobnie nie zatrudni takiej liczby pracowników, jak miało to miejsce w okresie rozkwitu przemysłu stoczniowego, ale
może stanowić szansę na zaangażowanie regionu w nowatorskie przedsięwzięcia z dziedziny odnawialnych źródeł energii.
Zainteresowanie i doświadczenie, jakie pokazuje Polskie Stowarzyszenie Energetyki Wiatrowej w Gdańsku w obszarze
118
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
energii wiatrowej, stwarza okazję dla regionu, by stał się krajowym liderem w tym aspekcie energii odnawialnej. Pojawia
się również możliwość bliższej współpracy z tymi regionami Europy, które mają już farmy wiatrowe na morzu i wciąż
rozważają inwestowanie w nowe przedsięwzięcia tego typu. Co prawda kilka przeszkód wciąż stoi na drodze do rzeczywistego wdrożenia tej idei – należy do nich zaliczyć ochronę środowiska i ograniczenia prawne, a także sposób finansowania
inwestycji. Niemniej jednak, tak jak Lackawanna rozpoczęło swoje działania od uzyskania wsparcia na wykonanie studium
wykonalności, tak też Gdańsk rozpoczął odkrywanie możliwości rozszerzenia energetyki wiatrowej w regionie na podstawie
swoich własnych badań, co może stworzyć podstawy do dalszego rozwoju.
Więcej informacji
Kontakt: Norman Polański Jr, burmistrz, Lackawanna, Nowy Jork
E-mail: [email protected]
Innowacje w regionalnej „zielonej produkcji”
Opis modelu
Konsorcjum, złożone z lokalnych agencji HR i uczelni, wspierane przez Departament Rozwiązań dla Pracowników w Nowym
Meksyku, ubiegało się z sukcesem w Amerykańskim Departamencie Pracy o uzyskanie w Nowym Meksyku statusu regionu
WIRED (Workforce Innovation In Regional Economic Development). Nadrzędnym tematem inicjatywy WIRED dla Nowego
Meksyku jest ulokowanie tam jednego z wiodących krajowych ośrodków dla ekologicznej produkcji i wytwórstwa. Po uzyskaniu statusu, konsorcjum stało się elementem jednego z 39 regionów WIRED w USA, ale właściwie jedynym, który skupił
się przede wszystkim na „zielonej produkcji”. Konsorcjum koordynuje działania na rzecz kreowania przedsiębiorczości,
dalszego rozwoju kwalifikacji pracowników i wdrożenia polityki ochrony środowiska, która wspiera i wzmacnia innowację.
Ten model działania rozwiązuje główne problemy, które utrudniały ekologiczną produkcję towarów w Nowym Meksyku,
pozwalając na gromadzenie zasobów kapitałowych, korporacyjnych, badawczo-rozwojowych, edukacyjnych, pracowniczych i państwowych oraz przekształcanie ich w układzie popytu ze strony klastra biznesu oraz podaży ze strony istniejącej
w regionie siły roboczej. Na szczególną uwagę zasługuje korzystna polityka i regulacje środowiskowe, które zostały ustanowione w stanie Nowy Meksyk w celu promowania odnawialnych źródeł energii i „zielonej produkcji”. Od 2008 roku
uchwalono już osiem aktów prawnych dotyczących energii ze źródeł odnawialnych, w tym dotyczące: umowy z sąsiednimi
stanami o ograniczeniu emisji gazów cieplarnianych, eksportu energii odnawialnej, wymogu wygenerowania 15% energii
ze źródeł odnawialnych do 2015 r. i 20% do roku 2020 oraz udzielania ulg podatkowych na różne, odnawialne źródła energii. Uzupełnieniem tych inicjatyw legislacyjnych są różne publiczno-prywatne inicjatywy, zmierzające do rozwoju potencjału
przedsiębiorczości i innowacyjności wokół „zielonych technologii” i stworzenia systemu szkoleń dla pracowników zatrudnionych przy wytwarzaniu produktów ekologicznych. Jako region WIRED, konsorcjum otrzymuje co roku (przez pierwsze
trzy lata) pomoc w postaci 4,3 mln dolarów od rządowego Departamentu Pracy, a także uzyskuje dodatkowo ok. 9 mln
dolarów z innych źródeł publicznych i prywatnych.
Znaczenie dla województwa pomorskiego
Nowy Meksyk jest jednym z biedniejszych stanów USA, zależnym gospodarczo głównie od rolnictwa i wydobycia złóż naturalnych. Położony w południowo-zachodniej części kraju z dominującym krajobrazem górskim i pustyniami, po II wojnie
światowej stał się centrum federalnych instalacji badawczych – zwłaszcza Los Alamos National Laboratories i Sandia Proving
Grounds, wykorzystywanych w początkowym stadium rozwoju broni nuklearnej i energii atomowej. O ile pozostałości
instalacji i infrastruktury badawczej są wykorzystywane do dalszego prowadzenia badań w dziedzinie energetyki, to odległe
ich położenie i odizolowane od bardziej rozwiniętej gospodarczo części regionu powodują, że nie ma tam zbyt dużych możliwości dla rozwoju firm typu spin-off. Ponadto, pomimo że gospodarka regionalna wzrastała w ostatnich latach w tempie
szybszym niż średnia krajowa, to umiejętności i kwalifikacje zasobów ludzkich raczej się zmniejszały, o czym świadczy np.
malejący odsetek osób kończących szkołę na poziomie średnim. W regionie znajduje się uniwersytet i kilka szkół średnich
oraz technicznych, jednakże istnieje przekonanie, że powinny być utworzone ściślejsze relacje pomiędzy instytucjami edukacyjnymi, przedsiębiorstwami i krajowymi jednostkami badawczymi. W województwie pomorskim dostrzega się podobny
problem w odniesieniu do uczelni wyższych. Wywiady przeprowadzone podczas wizyty studyjnej wykazały, że uczelnie
nie są w wystarczającym stopniu zaangażowane we wspieranie innowacji, komercjalizację pomysłów badawczych i takie
119
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
kształcenie studentów, aby móc z powodzeniem wspierać w regionie gospodarkę ekologiczną. Również rząd – zdaniem
badanych – powinien zrobić więcej, aby zapewnić bardziej sprzyjające środowisko dla rozwoju „zielonych firm”.
Osiągnięte rezultaty
Inicjatywa z Nowego Meksyku zmobilizowała zasoby występujące w regionie wokół promowania ekologicznej produkcji.
Wiodąca rola krajowych laboratoriów, uczelni publicznych oraz lokalnych szkół zawodowych spowodowała, że zrobiono
krok w kierunku wypracowania niezbędnego partnerstwa na rzecz ekologicznych działań innowacyjnych wśród przedsiębiorstw i poprawy kwalifikacji siły roboczej. Na poziomie stanu uchwalono kilka aktów prawnych, które wymusiły prowadzenie bardziej ekologicznej działalności, włączając w to m.in. utworzenie 500-milionowego funduszu typu venture
capital. Konsorcjum zawarło umowę z jedną z firm, w celu zapewnienia szkolenia z prowadzenia własnego biznesu dla
potencjalnych przedsiębiorców. Społeczne szkoły otworzyły kilka „zielonych programów”, w tym programy ekologicznego
budownictwa, energii słonecznej oraz biopaliw. Jedną z ich inicjatyw było również rozszerzenie dostępności atrakcyjnych
kredytów dla uczniów trzeciego i czwartego roku szkoły średniej, którzy dzięki tym środkom mogli na rok lub dwa lata
wcześniej niż wynikałoby to z toku nauki być przygotowani do wejścia na rynek pracy lub założenia własnej firmy. Uczelnie
wyższe otrzymały środki z programu WIRED na stypendia i szkolenia z nowych technologii, dzięki którym mogły zmodernizować programy nauczania i wspomóc rozwój zawodowy swoich kadr. Środki WIRED wykorzystano również do organizacji
targów przedsiębiorczości i konkursów na najlepszy biznesplan, zachęcając tym samym obecnych i potencjalnych przedsiębiorców do prowadzenia lub tworzenia nowego „zielonego biznesu”.
Źródło sukcesu
Przyczyny sukcesu inicjatywy z Nowego Meksyku leżą w wiodącej roli gubernatora stanu oraz działaniach stanowych
i lokalnych agencji, zorientowanych wokół wspólnego celu. Korzyści dla regionu płynące ze współpracy krajowych laboratoriów energii i instytucji edukacyjnych są już widoczne, a „zielone firmy” niedawno przeniosły się właśnie do tego obszaru,
chociaż pojawiły się także obawy, że brak wykwalifikowanej siły roboczej i lokalnych źródeł finansowania może utrudnić
dalszy rozwój. Mimo to, władze stanowe (włącznie z gubernatorem) mają jasno określony cel – wypromowanie Nowego
Meksyku na krajowego lidera „zielonej produkcji”. Inicjatywa WIRED była katalizatorem do przygotowania dla gubernatora
specjalnego raportu na temat „zielonej technologii” i rozwoju gospodarczego, co z kolei doprowadziło do ustanowienia
rady „zielonych technologii”, która ma za zadanie promowanie „zielonej gospodarki” z Nowego Meksyku. Wreszcie, to
działania legislacyjne na poziomie stanowym stanowiły znaczące źródło finansowania i pomogły wykreować warunki dla
rozwoju „zielonej przedsiębiorczości”.
Napotkane przeszkody i podjęte działania
Początkowe przeszkody na drodze do uzyskania statusu WIRED miały charakter administracyjny. Łączenie funduszy z różnych źródeł zawsze wiąże się z wątpliwościami, w jaki sposób środki te powinny być wydatkowane lub jak powinna być
prowadzona ich sprawozdawczość. Dodatkowo, istotną przeszkodę stanowiły zmiany personelu w inicjatywie WIRED, jak
również wśród kluczowych jej partnerów. Sama partnerska formuła współpracy ma również swoje mankamenty – niezależnie od tego, jak istotne są idee partnerstwa dla jego członków – WIRED New Mexico nie jest w tym przypadku wyjątkiem. Każdy z partnerów ma swoje „dni pracy” i ponosi określone koszty, dlatego walczy o dodatkowe środki pieniężne
lub dodatkowy czas na realizację konkretnego zadania. Dlatego konsorcjum czasami trudno było dojść do pozycji lidera
i ją utrzymać, jednak silne wsparcie ze strony agencji rządowych i gubernatora zachęciło innych do kontynuowania partnerstwa. Ostatecznie wyzwaniem na przyszłość pozostaje zapewnienie trwałości funkcjonowania rozpoczętych inicjatyw
po zakończeniu 3-letniego okresu finansowania zewnętrznego. Niektóre z zrzeszonych organizacji, przede wszystkim społeczne szkoły średnie i uczelnia techniczna, zobowiązały się już do kontynuacji rozpoczętych programów, przede wszystkim
programów certyfikacji. Konsorcjum aktywnie pozyskuje również pomoc finansową od przedsiębiorstw, tak aby pomóc
kontynuować programy związane z rozwojem „zielonej przedsiębiorczości”.
Kwestie istotne dla województwa pomorskiego
Jak pokazała to inicjatywa WIRED z Nowego Meksyku, partnerstwo i właściwa współpraca są szczególnie istotnie ważne dla
skupiania odrębnych lub luźno ze sobą powiązanych aktywów występujących w jednym regionie. Województwo pomorskie
ma wśród takich aktywów bogatą tradycję i doświadczenie w produkcji oraz budownictwie (przemysł stoczniowy), istnieją
tam również uczelnie, szkoły techniczne i agencje rządowe oraz programy oferujące usługi związane z „zieloną gospo-
120
Załącznik: Przykłady dobrych praktyk
Zatrudnienie i rozwój lokalny w Polsce w kontekście zmian klimatycznych
darką”. Jednak z przeprowadzonych podczas wizyty studyjnej wywiadów wynika, że te podmioty powinny funkcjonować
w znacznie ściślejszej współpracy ze sobą. Inicjatywa WIRED z Nowego Meksyku stanowi przykład tego, co w jednym regionie można zrobić, aby lepiej dostosować swoje aktywa do produkcji ekologicznej. Rząd odgrywał w tej inicjatywie kluczową
rolę – zarówno poprzez swoją pozycję lidera, jak i znaczącą pomoc finansową. O ile fundacja założona w Nowym Meksyku
już istniała i funkcjonowała wcześniej, startując ze swoimi pomysłami poprzez analizę i przedstawienie idei gubernatorowi,
o tyle dopiero inicjatywa WIRED stała się rzeczywistym katalizatorem dalszego rozwoju. Podmioty z sektora rządowego
i pozarządowego w województwie pomorskim mogą przyjąć podobny sposób działania, wykorzystując środki z UE do
sfinansowania tego typu działań.
Więcej informacji
Kontakt: Grzegorz Scheib, NM WIRED Project Manager, tel. (+1 505) 841-8474
121