Rozróżnianie procesów patologicznych w obrębie układów i narządów
advertisement
MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Monika Koczańska Rozróżnianie procesów patologicznych w obrębie układów i narządów322[15].O2.04 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007 ___________________________________________________________________________ „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” Recenzenci: mgr Lilia Kimber-Dziwisz mgr Ewa Pastor Opracowanie redakcyjne: mgr Monika Koczańska Konsultacja: mgr inż. Teresa Jaszczyk Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[15].O2.04 „Rozróżnianie procesów patologicznych w obrębie układów i narządów”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu terapeuta zajęciowy. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007 „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1 SPIS TREŚCI 1. 2. 3. 4. Wprowadzenie Wymagania wstępne Cele kształcenia Materiał nauczania 4.1. Podstawowe pojęcia z zakresu patologii 4.1.1. Materiał nauczania 4.1.2. Pytania sprawdzające 4.1.3. Ćwiczenia 4.1.4. Sprawdzian postępów 4.2. Choroby narządu ruchu 4.2.1. Materiał nauczania 4.2.2. Pytania sprawdzające 4.2.3. Ćwiczenia 4.2.4. Sprawdzian postępów 4.3. Zaburzenia krążeniowo-oddechowe 4.3.1. Materiał nauczania 4.3.2. Pytania sprawdzające 4.3.3. Ćwiczenia 4.3.4. Sprawdzian postępów 4.4. Podstawowe choroby układu nerwowego 4.4.1. Materiał nauczania 4.4.2. Pytania sprawdzające 4.4.3. Ćwiczenia 4.4.4. Sprawdzian postępów 4.5. Zaburzenia przemiany materii, układu pokarmowego i wewnątrzwydzielniczego 4.5.1. Materiał nauczania 4.5.2. Pytania sprawdzające 4.5.3. Ćwiczenia 4.5.4. Sprawdzian postępów 4.6. Zmiany patologiczne w narządach słuchu i wzroku oraz nosie i gardle 4.6.1. Materiał nauczania 4.6.2. Pytania sprawdzające 4.6.3. Ćwiczenia 4.6.4. Sprawdzian postępów 4.7. Choroby układu moczowego 4.7.1. Materiał nauczania 4.7.2. Pytania sprawdzające 4.7.3. Ćwiczenia 4.7.4. Sprawdzian postępów 4.8. Choroby nowotworowe 4.8.1. Materiał nauczania 4.8.2. Pytania sprawdzające 4.8.3. Ćwiczenia 4.8.4. Sprawdzian postępów „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 2 4 6 7 8 8 8 10 10 12 13 13 16 16 17 18 18 21 21 22 23 23 25 26 27 28 28 31 31 32 33 33 36 37 38 39 39 41 41 42 43 43 46 46 48 4.9. Podstawowe zaburzenia psychiczne 4.9.1. Materiał nauczania 4.9.2. Pytania sprawdzające 4.9.3. Ćwiczenia 4.9.4. Sprawdzian postępów 4.10. Przebieg chorób wewnętrznych w różnych fazach rozwoju człowieka 4.10.1. Materiał nauczania 4.10.2. Pytania sprawdzające 4.10.3. Ćwiczenia 4.10.4. Sprawdzian postępów 5. Sprawdzian osiągnięć 6. Literatura „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 3 49 49 51 52 53 54 54 57 57 58 59 64 1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu rozróżniania procesów patologicznych w obrębie układów i narządów. W poradniku zamieszczono: − wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika, − cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, − materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki modułowej, − zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści, − ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności praktyczne, − sprawdzian postępów, − sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie materiału całej jednostki modułowej, − literaturę uzupełniającą. Podczas realizacji programu jednostki modułowej należy zwrócić szczególną uwagę na zagadnienia z zakresu patologii i podstaw klinicznych schorzeń. Wiedza z tego zakresu będzie Ci niezbędna do planowania programów terapii zajęciowej dostosowanych do możliwości i sprawności pacjenta. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 4 322[15].O2 Rozwój osobowy i biologiczny człowieka 322[15].O2.01 Analizowanie psychospołecznych aspektów rozwoju człowieka 322[15].O2.02 Diagnozowanie problemów i potrzeb pacjenta 322[15].O2.03 Badanie funkcji organizmu zdrowego człowieka 322[15].O2.04 Rozróżnianie procesów patologicznych w obrębie układów i narządów 322[15].O2.05 Rozpoznawanie objawów niepełnosprawności pacjenta Schemat układu jednostek modułowych „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 5 2. WYMAGANIA WSTĘPNE − − − − − − − − − − − Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: promować zdrowy styl życia, organizować własny warsztat pracy, udzielać pierwszej pomocy, współpracować z członkami zespołu terapeutycznego, przestrzegać obowiązującej tajemnicy zawodowej, przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, dbać o własny rozwój zawodowy, stosować przepisy prawa dotyczące wykonywania zadań zawodowych, charakteryzować podstawowe procesy życiowe organizmu, wykonywać pomiar podstawowych funkcji życiowych, różnicować budowę i funkcjonowanie organizmu człowieka zależnie od płci i wieku. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 6 3. CELE KSZTAŁCENIA − − − − − − − − − − − − − − W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: wyjaśnić pojęcie choroby, scharakteryzować czynniki chorobotwórcze, określić przyczyny choroby, scharakteryzować przebieg i objawy choroby, w różnych fazach rozwoju człowieka, scharakteryzować ogólne zasady leczenia chorób, rozpoznać zmiany w stanie zdrowia chorego, rozróżnić choroby narządu ruchu, scharakteryzować zaburzenia krążeniowo-oddechowe, scharakteryzować podstawowe choroby układu nerwowego, scharakteryzować zaburzenia przemiany materii, układu pokarmowego, wewnątrzwydzielniczego i moczowego, scharakteryzować zmiany patologiczne w narządach słuchu, wzroku, nosie i gardle, sklasyfikować choroby nowotworowe, scharakteryzować podstawowe zaburzenia psychiczne, posłużyć się nazewnictwem specjalistycznym, dotyczącym objawów, zespołów i jednostek chorobowych w wybranych schorzeniach klinicznych. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 7 4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Podstawowe pojęcia z zakresu patologii 4.1.1. Materiał nauczania Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) pod pojęciem zdrowia rozumie się stan pełnego, dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a więc stan, w którym budowa i czynność wszystkich tkanek i narządów są nie tylko prawidłowe, ale zapewniają również wewnętrzną równowagę i zdolność przystosowania się do otaczających warunków, w tym również społecznych. Z punktu widzenia medycyny każdy stan wykraczający poza wyżej wymieniony jest chorobą. Nauka o zaburzeniach czynności organizmu oraz o zmianach morfologicznych powstających w przebiegu choroby nosi nazwę patologii. Ma ona na celu wyjaśnienie istoty chorób, zbadanie ich przyczyn oraz warunków, w jakich rozwijają się. Patologię dzieli się na: patofizjologię, czyli naukę o zaburzeniach czynności ustroju podczas choroby, oraz na anatomię patologiczną, zwaną też patomorfologią, która bada zmiany morfologiczne w tkankach i narządach w przebiegu choroby. Aby możliwie w pełni poznać chorobę, a co za tym idzie właściwie ją leczyć, należy określić jej etiologię i patogenezę. Etiologia wyjaśnia przyczyny i warunki powstania choroby, dzięki czemu pozwala określić zewnętrzne lub wewnętrzne czynniki wywołujące chorobę i związek między tymi czynnikami a swoistym oddziaływaniem organizmu. Patogeneza wyjaśnia natomiast mechanizmy powstawania i rozwoju choroby. Pozwala to na ustalenie miejsca przenikania lub pierwotnego umiejscowienia czynnika chorobotwórczego, śledzenie rozwoju procesu patologicznego oraz na określenie drogi jego szerzenia lub zejścia. 1. 2. 3. 4. 5. 1. 2. 3. 1. Wyróżnia się kilka klasyfikacji chorób: Podział oparty na podstawowej przyczynie wywołującej chorobę, noszący nazwę podziału etiologicznego, który dzieli choroby na zakaźne i niezakaźne. Podział topograficzno-anatomiczny, który wyróżnia choroby poszczególnych narządów lub układów. Podział oparty o wiek i płeć, który wyróżnia choroby wieku dziecięcego, podeszłego, kobiece itp. Podział podnoszący rolę czynnika genetycznego, który dzieli choroby na: dziedziczne, wrodzone i nabyte. Podział oparty na mechanizmach czynnościowych, wyróżnia m.in. choroby alergiczne, zwyrodnieniowe, nerwicowe itp. Ze względu na przebieg i nasilenie objawów wyróżnia się choroby: Ostre, zaczynające się nagle, charakteryzujące się znacznym nasileniem objawów, trwają zwykle od kilku godzin do kilku dni. Podostre, charakteryzujące się łagodniejszym przebiegiem i mniej nasilonymi objawami. Przewlekłe, cechujące się na ogół niewielkim nasileniem objawów, jednakże stosunkowo często prowadzące do trwałych zmian narządowych. W przebiegu choroby wyróżnia się kilka jej okresów o różnym nasileniu objawów: Okres utajenia, jest to bezobjawowo przebiegający okres choroby od chwili zadziałania czynnika chorobotwórczego do pojawienia się pierwszych dostrzegalnych objawów choroby. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 8 2. Okres zwiastunów, jest to okres, w którym pojawiają się pierwsze niekiedy mało charakterystyczne objawy choroby, trudne często do jednoznacznego sklasyfikowania. 3. Okres jawny rozpoczyna się od wystąpienia podstawowych, charakterystycznych dla danej choroby objawów klinicznych. Zejście choroby, czyli jej zakończenie, może być pomyślne (wyzdrowienie) lub niepomyślne (kalectwo lub śmierć). Śmierć jest to ustanie procesów życiowych wszystkich tkanek i narządów. Stany patologiczne w organizmie mogą wywołać czynniki pochodzenia zewnętrznego. Czynniki te dzieli się na grupy: czynniki chemiczne, fizyczne, biologiczne i społeczne. Każde uszkodzenie ciała wskutek miejscowego lub ogólnego działania jakiegoś czynnika zewnętrznego nazywane jest urazem. Rozróżnia się urazy mechaniczne (np. postrzały, uderzenia narzędziami), cieplne (oparzenia, odmrożenia), chemiczne (zatrucia), elektryczne (porażenia prądem), uszkodzenia spowodowane energią promienistą. Dla zachowania zdrowia lub powstawania chorób bardzo istotne znaczenie mają również warunki społeczne. Życie w ciągłym, napięciu nerwowym doprowadza do rozwoju stanów nerwicowych, zaburzeń psychicznych, zaburzeń neurowegetatywnych. Do chorób społecznych, najczęściej przewlekłych zalicza się: gruźlicę, choroby nowotworowe, psychiczne, reumatyczne, choroby serca i naczyń, cukrzyca. Obniżają one wartość biologiczną społeczeństwa i obciążają jego ekonomikę. Biologiczne czynniki chorobotwórcze, szczególne znaczenie mają drobnoustroje (zwłaszcza wirusy i bakterie). Wtargnięcie określonych drobnoustrojów chorobotwórczych do organizmu może wywołać chorobę zakaźną. W pewnych warunkach zakażenie może występować w formie bezobjawowej, co łączy się z problemem nosicielstwa. Drobnoustroje wywołują proces chorobowy tylko wówczas, gdy mają odpowiednią zjadliwość, czyli zdolność przenikania do organizmu. Genetyczne podłoże chorób. Dziedziczność jest to zdolność przekazywania cech, zarówno anatomicznych jak i fizjologicznych, przez organizmy macierzyste potomstwu. Dany organizm może przekazać swojemu potomstwu również skłonność do pewnych chorób lub też odporność na nie. Stany patologiczne przenoszone z pokolenia na pokolenie, nazywane są chorobami dziedzicznymi. Podstawami diagnostyki medycznej jest dokładny wywiad lekarski i fizykalne badanie pacjenta. Wiele chorób można zdiagnozować już jak tylko pacjent wejdzie do gabinetu. I tak np. chorobę Parkinsona rozpoznaje się po głosie pacjenta, po chodzie drobnymi krokami i po pewnej sztywności mięśni twarzy. Inne choroby ustala się na podstawie znajomości ludzi i dokładnego opisu objawów chorobowych np. ukrytą depresję, chorobę umysłową itp. Około osiemdziesiąt procent rozpoznań jest stawianych przez lekarza na podstawie wywiadu. Pozostałe dwadzieścia procent wymaga metod technicznych np. tomografia komputerowa i złożone badania laboratoryjne. Sposoby leczenia chorób Jednym ze sposobów leczenia chorób jest farmakoterapia, polegająca na stosowaniu leków. Zasady jej opierają się na dyscyplinie naukowej zwanej farmakologią. Jest to nauka o działaniu leków na tkanki i narządy, pozwala określić, które efekty leku mają istotne znaczenie lecznicze, a które są dla chorego niepożądane lub szkodliwe. Inną metodą leczenia jest ziołolecznictwo. Za roślinę leczniczą uważa się każdą roślinę użytą przez człowieka, w dowolnej postaci i w jakikolwiek sposób, która wywiera określone działanie farmakologiczne. Leczenie dietetyczne. Dieta jest czynnikiem leczniczym i działa głównie poprzez wyeliminowanie lub zmianę zawartości jakiegoś składnika pokarmowego. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 9 Leczenie uzdrowiskowe jest zorganizowaną działalnością, która służy zapobieganiu chorobom i ich leczeniu. Lecznictwo uzdrowiskowe korzysta z naturalnych warunków środowiska oraz innych czynników środowiska, które mają korzystny wpływ na stan zdrowia kuracjuszy. Leczenie klimatyczne, czyli klimatoterapia, jest to racjonalne stosowanie w celach leczniczych przestrzennie i czasowo zróżnicowanych bodźców klimatycznych. Wody lecznicze są to: 1. Naturalne roztwory wodne zawierające składniki mineralne występujące normalnie w zwykłej wodzie (ale o większym stężeniu). 2. Naturalne roztwory wodne zawierające aktywne składniki biologiczne. 3. Wody wyróżniające się wyższą temperaturą od przeciętnej normy. Wody te dzięki odmiennym właściwościom fizycznym i chemicznym odznaczają się właściwościami leczniczymi. Fizykoterapia jest działem lecznictwa, w którym stosuje się występujące w przyrodzie naturalne czynniki fizykalne oraz czynniki wytworzone sztucznie przez różnego rodzaju urządzenia. 1. Ciepłolecznictwo polega na dostarczeniu organizmowi energii cieplnej, głównie drogą przewodzenia i przenoszenia. 2. Światłolecznictwo, stosuje się promieniowanie podczerwone, widzialne oraz nadfioletowe. Do światłolecznictwa zalicza się również helioterapię, czyli wykorzystanie do celów leczniczych promieniowania słonecznego. 3. Wodolecznictwo, zabiegi tego rodzaju mają charakter bodźcowy. Wyróżnia się zabiegi ogólne i miejscowe oraz zabiegi zimne, chłodne, letnie, ciepłe oraz gorące. Leczenie krwią. Krew i środki krwiotwórcze mają szerokie zastosowanie w licznych dziedzinach medycyny. 4.1.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Co rozumiesz przez pojęcie choroby? Co to jest patologia? Czym różnią się pojęcia etiologia i patogeneza? Jak można sklasyfikować choroby? Jak wygląda podział chorób ze względu na przebieg i nasilenie objawów? Jakie znasz czynniki chorobotwórcze? Na czym polegają podstawowe metody leczenia? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Sklasyfikuj podane przez nauczyciela choroby na podstawie podziału topograficzno-anatomicznego. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z wykazem chorób podanym przez nauczyciela, 2) określić choroby poszczególnych układów i narządów, 3) sporządzić krótką notatkę. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 10 − − − Wyposażenie stanowiska pracy: papier formatu A4, flamastry, wykaz chorób, literatura z rozdziału 6 dotycząca podziału chorób. Ćwiczenie 2 Przygotuj multimedialną prezentację na temat chorób uwzględniając ich przebieg i nasilenie objawów. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) 6) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z opisami przypadków, zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, określić przebieg chorób i nasilenie objawów, wybrać informacje do prezentacji, przygotować prezentację, zaprezentować wykonane ćwiczenie. – – – Wyposażenie stanowiska pracy: opisy przypadków, komputer z dostępem do Internetu, literatura z rozdziału 6 dotycząca przebiegu chorób. Ćwiczenie 3 Na podstawie wyników badań pacjentów wywołujących stany patologiczne w organizmie. scharakteryzuj rodzaje czynników Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z wynikami badań pacjentów, dopasować czynniki do różnych stanów patologicznych, sporządzić krótką notatkę do prezentacji, przygotować prezentację czynników w formie planszy lub plakatu. – – – – – Wyposażenie stanowiska pracy: wyniki badań pacjentów, karton papieru technicznego, karteczki samoprzylepne, flamastry, literatura z rozdziału 6 dotycząca czynników wywołujących stany patologiczne. Ćwiczenie 4 Na podstawie wyników badań i radiogramów określ metody diagnostyki i leczenia chorób. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 11 Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z materiałami dydaktycznymi dotyczącymi metod diagnostyki i leczenia chorób, 2) zapoznać się z wynikami badań i radiogramami, 3) określić metody diagnostyki i leczenia chorób, 4) wybrać informacje do prezentacji, 5) przygotować prezentację na forum grupy. – – – – Wyposażenie stanowiska pracy: wyniki badań pacjentów, radiogramy, papier formatu A4, flamastry, literatura z rozdziału 6 dotycząca diagnostyki i leczenia chorób. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) 5) zdefiniować pojęcie choroby? określić czym zajmuje się patologia? scharakteryzować pojęcia: etiologia i patogeneza? sklasyfikować choroby? przedstawić podział chorób ze względu na przebieg i nasilenie objawów? 6) scharakteryzować czynniki chorobotwórcze? 7) scharakteryzować metody leczenia chorób? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 12 Tak Nie 4.2. Choroby narządu ruchu 4.2.1. Materiał nauczania Narząd ruchu jest strukturalnym i dynamicznym zespołem złożonym z układu kostnego, stawowo-więzadłowego i mięśniowego, umożliwiającym utrzymanie postawy ciała, przemieszczanie się względem podłoża (ruch lokomocyjny czyli chód) oraz zmianę ustawienia względem siebie poszczególnych części zewnętrznej budowy ciała z odpowiednią stałą lub zmienną siłą i szybkością w celu wykonania określonej czynności. W skład szkieletu człowieka dorosłego wchodzi 206 oddzielnych kości. Powierzchnię kości pokrywa błona zwana okostną. Układ kostno-stawowy jest podstawowym strukturalnym elementem narządu ruchu. Jego centralną i ruchomą oś stanowi kręgosłup, który składa się z 33–34 kręgów i dzieli się na pięć odcinków. Układ mięśniowy jest tym elementem, który pod wpływem odpowiedniego bodźca z ośrodkowego układu nerwowego wprawia w ruch określone części układu kostnego. Do najczęściej spotykanych chorób narządu ruchu zalicza się choroby reumatyczne, są to bardzo różne nieurazowe choroby narządu ruchu, objawiające się dolegliwościami w jego obrębie a przede wszystkim bólem. Bezpośrednią przyczyną tego bólu jest najczęściej odczyn zapalny, czasem mechaniczne drażnienie korzenia nerwowego czy nerwu obwodowego. 1. 2. 3. 4. 5. Przyczyny chorób reumatycznych: Przyczyny nieznane, dotyczy to zwłaszcza reumatoidalnego zapalenia stawów, zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa i układowych chorób tkanki łącznej. Czynniki zakaźne, zakażenie paciorkowcem w przypadku gorączki reumatycznej. Zmiany zwyrodnieniowe stawów, będące procesem starzenia się tkanek. Urazy najczęściej przewlekłe, będące sumą powtarzających się mikrourazów. Zaburzenia przemiany materii, najczęściej zaburzenia syntezy i przemiany kwasu moczowego, które prowadzą do wzrostu stężania tego kwasu we krwi i odkładania się jego soli w tkankach. Czynniki usposabiające do występowania chorób reumatycznych: Czynniki genetyczne, na powierzchni niektórych komórek organizmu ludzkiego istnieją możliwe do rozpoznania cechy, tzw. antygeny HLA, które jakkolwiek nie decydują o zachorowaniu, świadczą o podatności na występowanie pewnych chorób. 2. Zewnętrzne czynniki fizyczne, są to wpływ klimatu, temperatury, wilgotności. Czynniki te nie są przyczynami chorób reumatycznych, sprzyjają jednak nasileniu się istniejących dolegliwości w narządzie ruchu. 3. Czynniki cywilizacyjne. Mała sprawność fizyczna, za mało ruchu, co niewątpliwie osłabia narządy lokomocyjne. Napięcie nerwowe, co sprzyja odruchowym napięciom mięśni i w efekcie powoduje u niektórych osób bóle mięśniowe. Gorączka reumatyczna, występuje głównie u dzieci i młodzieży, jest chorobą zapalną, będącą szczególną formą reakcji organizmu na przebycie zakażenia paciorkowcem, najczęściej pod postacią anginy. Atakuje głównie serce, chociaż bardziej rzucającym się objawem jest, ostre zapalenie stawów, które pod wpływem leczenia ustępuje szybko i nie pozostawia żadnych zmian. Trwałym natomiast następstwem gorączki reumatycznej jest zastawkowa wada serca. Reumatoidalne zapalenie stawów, jest chorobą zapalną, prowadzi do wytwarzania się trwałych i najczęściej symetrycznych zmian zapalnych w stawach, czego wyrazem są obrzęki, ograniczenie ruchomości, zniekształcenia, przykurcz, a czasem nawet zesztywnienia stawów. Choroba występuje rzadko, ale z uwagi na długie i zróżnicowane leczenie, powoduje 1. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 13 długotrwałą niezdolność do pracy, a czasem inwalidztwo. Częściej atakuje kobiety niż mężczyzn, a wiek zachorowania bywa różny. Przyczyny choroby nie są znane. Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa, jest to przewlekła choroba zapalna o nieznanej przyczynie. Atakuje przede wszystkim: stawy krzyżowo-biodrowe, a następnie drobne stawy międzykręgowe i żebrowo-kręgowe. Choroba ta atakuje sześciokrotnie częściej mężczyzn niż kobiety, rozpoczyna się zwykle w młodym wieku. Przewlekłe zmiany zapalne w stawach prowadzą zawsze do skostnienia tych stawów. W miękkich tkankach okołokręgosłupowych odkładają się złogi soli wapnia i tworzą się odcinkowe skostnienia. Choroba zwyrodnieniowa układu kostno-stawowego – artroza, są to zmiany związane z zaburzeniami wewnętrznej struktury tkanki i powstaniem nieprawidłowości anatomicznych stawu. Są one równoznaczne z procesem starzenia się chrząstek stawowych, które tracą z wiekiem właściwą im sprężystość i gładkość powierzchni. Choroba ta nie upośledza ogólnego stanu zdrowia. Występuje u około kilkunastu procent populacji ludzkiej. Reumatyzm tkanek miękkich. Bóle lokalizują się w mięśniach, ścięgnach, kaletkach, więzadłach, torebkach stawowych, a ich przyczyną są najczęściej nadwyrężanie mechaniczne związane z nadmiernym wysiłkiem fizycznym bądź przeciążeniem. Zalicza się tu również stany bólowe będące następstwem mechanicznego drażnienia korzeni nerwowych i nerwów obwodowych. Dna moczanowa jest chorobą spowodowaną zaburzeniami przemiany kwasu moczowego. Kwas ten jest bezużyteczny dla organizmu i w normalnych warunkach jest wydalany przez nerki. Gdy występują zaburzenia, poziom tego kwasu wzrasta i ulega on mikrokrystalizacji w tkankach stawowych i okołostawowych. Osadzając się w nich wywołuje lokalne nagłe i nawracające ataki objawiające się dużą bolesnością. Układowe choroby tkanki łącznej tzw. kolagenozy są ogólnoustrojowymi chorobami zapalnymi, mogącymi obejmować wiele narządów wewnętrznych, skórę i narząd ruchu, jego obrębie zarówno stawy jak i mięśnie. Wspólnymi cechami tych chorób są: 1. Podobne zaburzenia biochemiczne i zapalne w tkance łącznej. 2. Podobne zaburzenia odczynowości organizmu, a więc wytwarzanie przeciwciał i zapalnych odczynów komórkowych uszkadzających własne tkanki. 3. Najczęściej współistnienie odczynów zapalnych w skórze, w stawach, mięśniach naczyniach krwionośnych różnych narządów. 4. Podobny przebieg kliniczny 5. Podatność na leczenie przeciwzapalne. 6. Przyczyny nie są znane. Częściej zapadają na tę chorobę kobiety niż mężczyźni. Wady wrodzone narządu ruchu. Są to zaburzenia budowy i czynności narządu ruchu, powstałe w wyniku nieprawidłowości rozwojowych, zwłaszcza w okresie rozwoju zarodkowego. W zależności od działających przyczyn można podzielić je na dwie grupy: endogenne i egzogenne. Wady endogenne powstają na skutek przekazywania potomstwu nieprawidłowych informacji zawartych w genach komórek rozrodczych rodziców. Wady egzogenne powstają na skutek szkodliwych wpływów zewnętrznych na kształtujący się zarodek i płód. Do wad wrodzonych zaliczyć można min: boczne skrzywienia kręgosłupa (skoliozy), wady klatki piersiowej, wady kończyn np. wrodzony zrost palców, dysplazja stawu biodrowego, czyli niepełne jego wykształcenie. Jałowe martwice kości. Do martwicy kości czy chrząstki dochodzi na skutek upośledzenia dopływu krwi. Przyczyny mogą być różne: predyspozycje wrodzone, przeciążenia i mikrourazy, zaburzenia hormonalne, zatory i inne. Do zaburzeń w ukrwieniu dochodzi szczególnie łatwo u dzieci i młodzieży w związku z brakiem połączeń między „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 14 krążeniem krwi w nasadach i przy nasadach kości długich. Przykładem może być choroba Perthesa, jest to jałowa martwica górnej nasady kości udowej. Choroba występuje u dzieci w wieku 5–14 roku życia i zazwyczaj dotyczy jednego stawu biodrowego. Dziecko skarży się na bóle w pachwinie promieniujące do uda lub kolana. Niekiedy pierwszym objawem jest utykanie. Rozpoznanie opiera się na badaniu radiologicznym. Leczenie opiera się na odciążeniu chorego stawu za pomocą wyciągów, opatrunków gipsowych i specjalnych aparatów ortopedycznych, niekiedy leczenie operacyjne. Choroby układowe, są to zaburzenia metabolizmu tkankowego powodujące niedorozwój lub mniejszą wartościowość tkanek, z których ten narząd jest zbudowany. W zależności od tła, na którym choroby te się rozwijają, dzieli się je na: choroby wrodzone, deficytowe zaburzenia metabolizmu (np. z powodu niedoboru witamin), zaburzenia metabolizmu z przyczyn hormonalno-enzymatycznych, zaburzenia na tle spaczenia gospodarki energetycznej organizmu. Większość tych chorób jest uwarunkowana genetycznie, z tym że duży wpływ mają tu dodatkowo czynniki zewnętrzne. Do ważniejszych chorób układowych zalicza się: achondroplazja (jest to choroba wrodzona, polega na znacznym skróceniu kończyn z powodu zaburzenia kostnienia kości długich), dysplazje przynasadowo-nasadowe, mnogie wyrośla chrzęstno-kostne, dyschondroplazję. Procesy zapalne, stanowią odpowiedź organizmu na wtargnięcie czynnika chorobotwórczego, często przechodzą w stan przewlekły. Przebieg procesu zapalnego w kościach zależy od rodzaju bakterii, od wieku i odporności chorego, oraz od umiejscowienia procesu chorobowego. Do chorób zapalnych zaliczamy: zapalenie kości, zapalenie stawu, gruźlicę kości i stawów itp. Dysfunkcje narządu ruchu w chorobach układu nerwowo-mięśniowego. Choroby układu nerwowego pociągają za sobą różne dysfunkcje i zniekształcenia w obrębie narządu ruchu, które dzieli się na dwie grupy: porażenia i niedowłady kurczowe występujące w chorobach ośrodkowego układu nerwowego (np. mózgowe porażenie dziecięce-zaburzenie koordynacji nerwowo mięśniowej z powodu uszkodzenia mózgu) oraz porażenia i niedowłady wiotkie, stanowiące następstwa uszkodzenia nerwów obwodowych i mięśni (np. porodowe uszkodzenie splotu ramiennego, do którego dochodzi na skutek zaburzeń akcji porodowej, spowodowanych bezpośrednim uciskiem splotu, jego rozciągnięciem lub nawet wyrwaniem). Myopatie, genetyczne uwarunkowania choroby mięśni o różnym umiejscowieniu i różnie złośliwym przebiegu. Głównym objawem choroby jest osłabienie siły mięśni, co powoduje utrudnienie chodzenia, niemożność siadania i wstawania, skrzywienia kręgosłupa, przykurcze stawów, a w krańcowych przypadkach opadanie powiek i niemożność połykania. Nowotwory narządu ruchu. Układ szkieletowy atakują nowotwory pierwotne i przerzutowe. Przerzuty zdarzają się bardzo często, a źródłem ich jest z reguły rak narządów wewnętrznych. Choroby z przeciążenia i choroby zwyrodnieniowe, spowodowane są urazami o sile przekraczającej wydolność kości i tkanek miękkich, powodują jednoczasowe określone uszkodzenia narządu ruchu-złamania kości, zwichnięcie stawów, rozerwanie ścięgien i mięśni itp. Niewielkie urazy sumując się doprowadzają do powolnych i często niezauważalnych uszkodzeń w obrębie narządu ruchu, które kończą się złamaniem kości lub zerwaniem ścięgna, przerwaniem mięśnia, więzadła itp. Urazy narządu ruchu. Należą do nich: złamania i zwichnięcia kości, uszkodzenia tkanek miękkich (mięśni, nerwów obwodowych, naczyń krwionośnych), uszkodzenia ścięgien. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 15 4.2.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Co wchodzi w skład narządu ruchu? Jakie są przyczyny chorób reumatycznych? Jakie znasz choroby reumatyczne narządu ruchu? Jakie znasz wady wrodzone narządu ruchu? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Na podstawie dostępnych materiałów dydaktycznych przygotuj prezentację chorób reumatycznych. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z dostępnymi materiałami dydaktycznymi, określić przyczyny chorób reumatycznych, sporządzić krótką notatkę do prezentacji, przygotować prezentację, zaprezentować wykonane ćwiczenie na forum grupy. – – – – – Wyposażenie stanowiska pracy: modele anatomiczne, atlas anatomiczny, wyniki badań radiologicznych pacjentów, karton formatu A4, flamastry, literatura z rozdziału 6 dotycząca chorób reumatycznych. Ćwiczenie 2 Na podstawie opisu przypadków zaprezentuj wady wrodzone narządu ruchu. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z opisami przypadków, określić wady wrodzone narządu ruchu, wybrać informacje do prezentacji, przygotować prezentację, zaprezentować wykonane ćwiczenie na forum grupy. – – – Wyposażenie stanowiska pracy: opisy przypadków, karton formatu A4, flamastry, literatura z rozdziału 6 dotycząca wad wrodzonych narządu ruchu. Ćwiczenie 3 Scharakteryzuj dysfunkcje narządu ruchu w chorobach układu nerwowo-mięśniowego na podstawie filmu dydaktycznego. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 16 Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: obejrzeć film na temat dysfunkcji narządu ruchu, scharakteryzować dysfunkcje narządu ruchu w chorobach układu nerwowo-mięśniowego, sporządzić notatkę, zaprezentować wykonane ćwiczenie. – – – Wyposażenie stanowiska pracy: film dydaktyczny, kartki formatu A4, flamastry, literatura z rozdziału 6 dotycząca dysfunkcji narządu ruchu. 4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) 5) wymienić układy wchodzące w skład narządu ruchu? określić przyczyny chorób reumatycznych? scharakteryzować choroby reumatyczne narządu ruchu? określić wrodzone choroby narządu ruchu? wymienić inne poza reumatycznymi i wrodzonymi choroby narządu ruchu? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 17 Tak Nie 4.3. Zaburzenia krążeniowo-oddechowe 4.3.1. Materiał nauczania W skład układu krążenia wchodzi: serce, naczynia krwionośne (tętnice i żyły) oraz naczynia i węzły chłonne. Do układu oddechowego zalicza się natomiast: nos i jamę nosową, krtań, tchawicę, oskrzela i płuca. Zaburzenia krążeniowo-oddechowe należą do najczęstszych i najbardziej rozpowszechnionych chorób. Jedną z najważniejszych chorób układu krążenia i jedną z najczęstszych chorób przewlekłych jest nadciśnienie tętnicze. Po 65 roku życia występuje u około 50% osób w polskiej populacji. Jest więc chorobą społeczną. Nadciśnienie właściwie nie daje żadnych dolegliwości (rzadko bóle czy zawroty głowy, wyjątkowo zaburzenia widzenia). Niestety powikłania nadciśnienia pod postacią choroby wieńcowej (łącznie z zawałem mięśnia sercowego), udaru mózgu czy niewydolności serca są bardzo poważne i nierzadko kończą się zgonem. Inną z bardzo rozpowszechnionych chorób jest choroba wieńcowa. Jedną z jej postaci (najbardziej zaawansowaną) jest zawał mięśnia sercowego. Przyczyną choroby wieńcowej, zwanej również chorobą niedokrwienną serca, jest zatykanie tętnic wieńcowych przez blaszki miażdżycowe. Do serca dochodzi wtedy mniej krwi (i tlenu), pojawiają się dolegliwości (ból duszność), komórki zaczynają gorzej pracować. Przy całkowitym odcięciu krwi (zawał) pojawia się martwica. Ból wieńcowy ma swoje charakterystyczne cechy: pojawia się za mostkiem; pacjent ma uczucie gniecenia i duszności, czasem palenia; ból promieniuje do szczęki, żuchwy, do ramion (najczęściej lewego); pojawia się po wysiłku czy stresie, ustępuje w spoczynku i po zażyciu nitrogliceryny. Jeżeli dołączyć do tego lęk, poty i nie ustępowanie bólu mimo podawania nitrogliceryny, to mamy do czynienia z zawałem mięśnia sercowego. Zawał serca i choroba wieńcowa są najczęstszą przyczyną zgonów w Polsce. Co roku zapada na nie około 100 tys. osób (głównie mężczyzn); 40% spośród tych osób umiera w ciągu roku. Kolejną grupą chorób są wady serca. Najczęściej dotyczą one zastawek. Zastawki są niezbędne do prawidłowego ukierunkowania przepływu krwi w sercu. Przy ich nieprawidłowościach pojawiają się problemy: niektóre jamy serca są bardziej obciążane niż zazwyczaj i przerastają albo rozszerzają się. Wyróżniamy wady serca wrodzone i nabyte. Te ostatnie są częstsze i dotyczą przede wszystkim zastawki dwudzielnej (mitralnej), oddzielającej lewy przedsionek od lewej komory. Najczęściej powstają w wyniku nierozpoznanej lub niedostatecznie leczonej choroby reumatycznej. Choroba reumatyczna jest jednym z przykładów chorób zapalnych serca. Inne zapalenia wywołane są wirusami, bakteriami czy chorobami autoimmunologicznymi. Dotyczą mięśnia serca, wsierdzia lub osierdzia. Mogą być też zajęte wszystkie trzy warstwy. Wśród chorób serca wyróżnia się również kardiomiopatie, czyli niezapalne choroby mięśnia sercowego będące skutkiem zmian w mięśniu sercowym powstałych w następstwie wad serca, nadciśnienia i zwężenia tętnic wieńcowych, a także zaburzenia rytmu jego pracy i przewodzenia bodźców. Te różne choroby mogą zakończyć się bardzo podobnie, w ich przebiegu może rozwinąć się niewydolność mięśnia serca. Pojawia się wtedy duszność, początkowo przy wysiłku, a później nawet w spoczynku. Jeśli zajęte jest też prawe serce, to pojawiają się obrzęki kończyn dolnych i częste oddawanie moczu w nocy. Niewydolność świadczy o poważnym uszkodzeniu mięśnia serca. Należy wtedy leczyć przede wszystkim to, co do niej doprowadziło (np. chorobę wieńcową). Podaje się również leki zwalczające jej objawy (np. obrzęki). „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 18 Miażdżyca naczyń obwodowych (tzw. miażdżyca zarostowa) jest wyrazem tego samego procesu, który doprowadza do rozwoju choroby wieńcowej. Złogi lipidowe i rozrost komórek zwężają światło naczyń. Do tego dochodzą jeszcze zakrzepy tworzące się na uszkodzonej wyściółce tętnic (czyli śródbłonku), które jeszcze bardziej zmniejszają drożność chorego naczynia. W rezultacie część organizmu, która korzysta z danej „drogi transportowej” jest niedostatecznie zaopatrywana w tlen i substancje odżywcze. W skrajnych przypadkach tworzy się martwica. W przypadku kończyn dolnych (tam najczęściej ze wszystkich tętnic obwodowych, czyli znajdujących się dalej od serca, rozwija się miażdżyca) ból pojawia się przy chodzeniu. Z racji tego, że pacjent musi zatrzymać się co pewien czas (po przebyciu pewnej odległości), taki objaw nazywa się chromaniem przestankowym. W bardziej zaawansowanej fazie odcinki pokonywane bez bólu stają się coraz krótsze, a w końcu objaw ten pojawia się w spoczynku. Podobnie jak w przypadku serca kończyna może być na tyle niedokrwiona, że jej część ulega martwicy, która jest widoczna w postaci nie gojących się owrzodzeń. Inną częstą chorobą dotyczącą głównie kobiet są żylaki kończyn dolnych. Są to nierównomierne rozszerzenia żył, często widoczne na skórze. Mogą, ale nie muszą być przyczyną nieprzyjemnego uczucia ciężkości nóg, a czasem również bolesności łydek. Leczenie (chirurgiczne, farmakologiczne) uzależnione jest od powikłań (zapaleń, zatorów) i od względów kosmetycznych. W zapaleniu żył na jakimś odcinku ściany żyły rozwija się (zgodnie z nazwą) stan zapalny wraz z wytworzeniem się zakrzepu. Powstaniu takiego stanu sprzyjają między innymi: długotrwałe unieruchomienie, zabiegi operacyjne, poród, urazy oraz żylaki. Rodzaj objawów zależy do tego, czy proces zapalny dotyczy żył powierzchownych czy głębokich. W zapaleniu żył może dojść do zatorów, czyli zatkania przez część zakrzepu światła jakiegoś dużego bądź małego naczynia. Zatory wraz z prądem krwi wędrują do serca i dalej do płuc. Leczenie jest najczęściej farmakologiczne i polega na podaniu leków przeciwzapalnych oraz przeciwzakrzepowych lub trombolitycznych (rozpuszczających zakrzep). Przykrym następstwem zapalenia żył jest tzw. zespół pozakrzepowy, w którym uszkodzeniu ulegają zastawki – w warunkach prawidłowych nie pozwalające na cofanie się krwi żylnej na obwód. Oprócz obrzęku, bólu oraz stwardnienia skóry i tkanki podskórnej pojawia się również duże, trudno gojące się owrzodzenie. Leczenie zachowawcze jest trudne i długotrwałe, lepsze wyniki dają zabiegi chirurgiczne. Leczenie chorób krążenia Leczenie chorób układu krążenia podobnie jak postępowanie w innych chorobach dzieli się na zachowawcze i zabiegowe. Leczenie zachowawcze, to głównie farmakoterapia (za pomocą różnych klas leków). W nadciśnieniu tętniczym warto ograniczyć sól w diecie i zmniejszyć ciężar ciała. W chorobie wieńcowej bardzo ważna jest profilaktyka w postaci odpowiedniej diety i stylu życia. Pomagają również ćwiczenia fizyczne. Choroby układu oddechowego Zapalenie płuc jest to ostry stan zapalny miąższu płucnego wywołany przez bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki, pasożyty, czynniki chemiczne i fizyczne. Najczęściej zapalenie płuc wywołują bakterie oraz wirusy. Jeżeli dojdzie do martwicy miąższu i zniszczenia przegród między pęcherzykowych, powstaje ropień płuca. Podstawowym badaniem w rozpoznawaniu zapalenia płuc jest wywiad chorobowy (gorączka, dreszcze, kaszel, duszność, ból w klatce piersiowej), zmiany opukowe i osłuchowe nad płucem, badania laboratoryjne i RTG klatki piersiowej. Ostre zapalenie (nieżyt) oskrzeli jest to proces zapalny dróg oddechowych toczący się w ich ścianie. Najczęstszą przyczyną są zakażenia wirusowe i bakteryjne. W rozpoznawaniu ostrego zapalenia oskrzeli najważniejsze jest badanie podmiotowe, tj. wywiad lekarski (ostry początek choroby przebiegający z kaszlem, katarem i bólami w klatce piersiowej). „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 19 Przewlekłe zapalenie (nieżyt) oskrzeli cechuje się nadmiernym wydzielaniem śluzu w drzewie oskrzelowym, co przejawia się przewlekłym i nawracającym kaszlem oraz odkrztuszaniem. Odma opłucnej jest chorobą polegającą na obecności powietrza w jamie opłucnej z częściowym lub całkowitym zapadnięciem płuca. Podstawowym badaniem dla rozpoznania odmy opłucnej jest badanie radiologiczne klatki piersiowej i punkcja jamy opłucnej. Rozedma płuc charakteryzuje się powiększeniem ponad normę przestrzeni powietrznych w strukturach płuc znajdujących się obwodowo od oskrzelików i przebiega z destrukcją ścianki tych struktur. Niedodma płuc jest zapadnięciem się pęcherzyków płucnych i oznacza niepełne rozprężenie płuca lub części jego miąższu. Mechanizm niedodmy polega na zamknięciu światła oskrzela (niedodma obturacyjna) lub na ucisku z zewnątrz na płuco (niedodma kompresyjna). Obrzęk płuc jest to zespół chorobowy (o różnej przyczynie), którego podstawą jest nadmierne uwodnienie miąższu płucnego, upośledzające jego funkcję. Istotą sprawy jest przesiąkanie płynu ze światła włośniczek płucnych do przestrzeni śródmiąższowych oraz do pęcherzyków płucnych, upośledzające wymianę gazową. Zator tętnicy płucnej (zatorowość płucna) polega na zaczopowaniu, najczęściej skrzepliną, tętnicy płucnej (zator masywny) lub obwodowej gałęzi tętnicy płucnej (zator mały), czego konsekwencją jest upośledzenie wymiany gazowej w płucach. W większości przypadków jest następstwem powikłań zakrzepowych. Gruźlica jest przewlekłą chorobą zakaźną, umiejscawiającą się w 90–95% przypadków w płucach. Przyczyną gruźlicy u ludzi są prątki gruźlicy. Do zakażenia dochodzi drogą wziewną do układu oddechowego, znacznie rzadziej przez przewód pokarmowy, a jeszcze rzadziej przez kontakt skóry lub śluzówki oka z materiałem zakażonym prątkiem. Niewydolność oddechowa, to niedostateczne wysycenie tlenem krwi tętniczej lub obniżone wydalanie dwutlenku węgla. Astma (dychawica) oskrzelowa jest spowodowana zwężeniem oskrzeli i oskrzelików wskutek skurczu ich mięśni gładkich, obrzękiem błony śluzowej, nadmiernym wydzielaniem śluzu i jego zastojem w drogach oddechowych. Dominującym objawem klinicznym jest duszność napadowa. Należy w większości przypadków do chorób alergicznych układu oddechowego. Najczęstszymi objawami, które występują w chorobach układu oddechowego, są: duszność (brak tchu, „ciężki oddech”, ściskanie w klatce piersiowej, „zatykanie”), sinica centralna (widoczna na twarzy, czerwieni warg i śluzówkach jamy ustnej), bóle w klatce piersiowej, z reguły nasilające się w czasie głębszego oddychania, kaszel, odkrztuszanie plwociny, krwioplucie, chrypka, bezgłos, świsty, zatkanie nosa. Choroby układu oddechowego są w większości uleczalne. Zakażenia wirusowe u osób wcześniej zdrowych nie wymagają leczenia przyczynowego. W zakażeniach bakteryjnych na ogół jest konieczna antybiotykoterapia. Leczenie astmy jest oparte na lekach wziewnych i rozszerzających oskrzela. Ważna jest profilaktyka przeciwalergiczna i unikanie zakażeń. W przewlekłych zapaleniach oskrzeli i rozedmie – jest konieczne natychmiastowe zaprzestanie palenia papierosów. Zakażenia bakteryjne, powodujące nasilenie objawów chorobowych powinny być intensywnie leczone antybiotykami. Konieczna jest gimnastyka oddechowa. Odma opłucnej wymaga leczenia, jeśli jest duża i uciska płuco, zwłaszcza gdy się „dopełnia” z każdym oddechem, czyli – jeśli jest odmą wentylową (z jednokierunkowym przepływem powietrza). Leczenie polega na nakłuciu opłucnej i ssącym (pod ciśnieniem) jej drenażu. Czas jego trwania jest różny, ale zawsze do momentu zamknięcia się powietrznej „przetoki” między płucem a jamą opłucnową. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 20 4.3.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Jakie narządy wchodzą w skład układu krążenia i oddechowego? Jakie znasz najbardziej rozpowszechnione choroby układu krążenia? Czego najczęściej dotyczą wady serca? Jak przebiega miażdżyca? Jaka choroba układu krążenia występuje głównie u kobiet? Na czym polega leczenie chorób krążenia? Jakie znasz choroby układu oddechowego? Jakie są najczęstsze objawy chorób układu oddechowego? Jakie znasz metody leczenia chorób układu oddechowego? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Opracuj dietę dla pacjenta z chorobą wieńcową. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: scharakteryzować przyczyny powstawania choroby wieńcowej, określić zasady żywienia zapobiegające chorobie, sporządzić krótką notatkę, opracować dietę, zaprezentować wykonane ćwiczenie na forum grupy. − − – Wyposażenie stanowiska pracy: kartki formatu A4, flamastry, literatura z rozdziału 6 dotycząca choroby wieńcowej. Ćwiczenie 2 Opracuj program zajęć ruchowych dla osób z nadwagą w przebiegu miażdżycy oraz zaprezentuj wybrane ćwiczenia na forum grupy. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić objawy, przyczyny i przebieg miażdżycy, 2) sporządzić listę ćwiczeń dla osób z nadwagą, 3) zaprezentować ćwiczenia na forum grupy. – – – – Wyposażenie stanowiska pracy: kartki formatu A4, flamastry, literatura z rozdziału 6 dotycząca miażdżycy, przyrządy potrzebne do wykonania ćwiczeń. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 21 Ćwiczenie 3 Na podstawie opisu przypadków i wyników badań sporządź program profilaktyki dla pacjentów z astmą oskrzelową. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z opisami przypadków i wynikami badań pacjentów, określić przyczyny astmy oskrzelowej, sporządzić program profilaktyki, zaprezentować program na forum grupy. – – – – – Wyposażenie stanowiska pracy: karton formatu A4, flamastry, opisy przypadków, wyniki badań pacjentów, literatura z rozdziału 6 dotycząca astmy oskrzelowej. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) określić jakie narządy wchodzą w skład układu krążenia i układu oddechowego? 2) scharakteryzować najbardziej rozpowszechnione choroby układu krążenia? 3) określić czego najczęściej dotyczą wady serca? 4) scharakteryzować przebieg miażdżycy? 5) określić chorobę układu krążenia występującą najczęściej u kobiet? 6) określić metody leczenia chorób układu krążenia? 7) wymienić i scharakteryzować choroby układu oddechowego? 8) scharakteryzować objawy chorób układu oddechowego? 9) określić metody leczenia chorób układu oddechowego? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 22 Tak Nie 4.4. Podstawowe choroby układu nerwowego 4.4.1. Materiał nauczania Chorobami układu nerwowego, ich rozpoznaniem, leczeniem czynnikami wywołującymi i sposobami zapobiegania zajmuje się dział medycyny zwany neurologią. Neurologia zajmuje się chorobami mózgu, móżdżku, rdzenia kręgowego, nerwów obwodowych oraz niektórymi chorobami mięśni i nerwowego układu autonomicznego. Układ nerwowy jest najbardziej złożonym pod względem strukturalnym i czynnościowym układem organizmu ludzkiego, procesy chorobowe toczące się w jego obrębie wywołują liczne objawy związane z uszkodzeniem różnych struktur anatomicznych. Choroby ośrodkowego układu nerwowego Udar mózgu, jest najczęstszą przyczyną zaburzeń czynności mózgu i zgonów. Niedokrwienie, a nierzadko również zniszczenie jakiegoś obszaru mózgu, występuje na ogół nagle. Następstwem jest porażenie lub niedowład, zaburzenia mowy, niekiedy z towarzyszącymi objawami ogólnymi, takimi jak utrata przytomności, zaburzenia oddechowe i krążeniowe. Podłożem choroby są najczęściej zmiany miażdżycowe tętnic. Powodują one zwężenie tętnic i sprzyjają powstawaniu zakrzepu, osłabiają ścianę naczynia, która może ulec przerwaniu, zwłaszcza przy wzroście ciśnienia krwi. Przyczyną zamknięcia naczyń może być również zator cząstkami zakrzepu, które odrywają się od zastawek serca lub jego ścian, a niekiedy od zakrzepów przyściennych w miażdżycy tętnicy głównej i dużych tętnic domózgowych. Najcięższy jest udar mózgu z krwotokiem mózgowym. Może wystąpić w różnym wieku, nagle w ciągu dnia, często poprzedza go silny ból głowy. W każdej postaci udaru, zwłaszcza w krwotoku, rozwija się w różnym stopniu obrzęk mózgu. Leczenie udaru odbywa się w szpitalu. w ostrym okresie, gdy chory jest nieprzytomny, podstawową sprawą jest utrzymanie drożności dróg oddechowych. Leczenie polega na podawaniu środków przeciw obrzękowych, regulujących ciśnienie krwi i podtrzymujących ciśnienie. Zapobieganie polega na: stosowaniu diety zapobiegającej otyłości i miażdżycy, regulacji ciśnienia krwi, kontroli poziomu cukru, leczeniu chorób serca. Krwotok (wylew) podpajęczynówkowy, powstaje wówczas, gdy ulegają osłabieniu ściany naczyń doprowadzających krew do mózgu i mogą wytworzyć się workowate uwypuklenia, które pękają. Do innych, rzadszych przyczyn przerwania ściany naczyń należą: miażdżyca i nadciśnienie tętnicze, nieprawidłowości typu naczyniaka mózgu oraz urazy głowy ze stłuczeniem mózgu. Objawy są bardzo charakterystyczne, często w czasie wysiłku połączonego z podwyższeniem ciśnienia krwi, występuje nagły bardzo silny ból głowy przeważnie promieniujący do karku, wymioty, zwykle występuje utrata lub ograniczenie świadomości. Najgroźniejszym powikłaniem, obok powtórnego krwawienia, jest skurcz naczyń mózgu, powodujący zawał mózgu. Leczenie podobne jak w udarze mózgu. Szybkie leczenie operacyjne jest jedyną metodą, która może prowadzić do całkowitego wyleczenia. Guzy mózgu, pojęciem tym określa się nie tylko guzy nowotworowe, ale wszystkie nieprawidłowe masy powiększające swoją objętość wewnątrz czaszki. Objawy zależą od umiejscowienia guza. Często występują narastający ból głowy, nieco rzadziej nudności lub wymioty i zwolnienie tętna, narastający niedowład kończyn, zaburzenia czucia, mowy, widzenia. Rozpoznanie guza w jego wczesnej fazie zwiększa możliwość wyleczenia. Leczenie jest zasadniczo chirurgiczne. Zakażenia układu nerwowego, mogą być wywołane przez bakterie, wirusy, pasożyty oraz grzyby. W przebiegu zakażeń może dojść do zajęcia opon mózgowo-rdzeniowych, rdzenia kręgowego, nerwów obwodowych mięśni i mózgu w sposób ograniczony lub rozlany. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 23 Zakażenia bakteryjne są to choroby o ciężkim przebiegu. Zakażenie jest wtórne, często z ognisk ropnych w gardle, uchu środkowym, w jamie nosowej. Choroba atakuje dzieci i osoby dorosłe, początek jest nagły. Zjawiają się bóle głowy, nudności i wymioty, znacznie podwyższona temperatura ciała, zaburzenia świadomości, drgawki. Znamiennym objawem jest sztywność karku. Leczenie polega na stosowaniu antybiotyków o szerokim spektrum działania. Rokowanie jest poważne, często mogą pozostać niedowłady, zaburzenia mowy, głuchota, napady padaczkowe. Do innych chorób bakteryjnych należą: gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu, kiła układu nerwowego. Zakażenia wirusowe, wywołane przez wirusy: polio, Coxsackie, ECHO, świnki, półpaśca. Wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. W pierwszym okresie choroby występują objawy nieżytowe lub jelitowe z gorączką, a dopiero po kilku dniach dołączają bóle głowy, ponowny wzrost temperatury ciała, nudności i wymioty. Stosowane jest przede wszystkim leczenie objawowe, rzadko podaje się antybiotyki. Rokowania są pomyślne. W wirusowym zapaleniu mózgu wywołanym przez wirusy grypy i opryszczki rokowania są poważne, umieralność duża. Do innych chorób wirusowych należą: wścieklizna, choroba Heinego-Medina, półpasiec, Zespół nabytego upośledzenia odporności-AIDS. Grzybicze zakażenia układu nerwowego występują u chorych z obniżoną odpornością wskutek długotrwałego stosowania antybiotyków lub u osób wyniszczonych długotrwałą chorobą. Obrazem choroby jest przewlekłe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Leczenie jest bardzo trudne. Pasożytnicze choroby układu nerwowego to: toksoplazmoza, wągrzyca mózgu i włośnica. Najbardziej popularną chorobą jest toksoplazmoza, najczęściej wrodzona wskutek zakażenia płodu przez matkę. Obrazem choroby są różnego rodzaju zaburzenia rozwojowe, z dominującymi objawami ze strony ośrodkowego układu nerwowego. Choroby układu nerwowego wywołane urazem, stanowią 70% wszystkich chorób. W wyniku urazów dochodzi do zniszczenia elementów komórkowych tkanki mózgowej. Zależnie od stopnia uszkodzenia mózgu wyróżnia się: wstrząśnienie mózgu, stłuczenie mózgu, zranienie mózgu. Podstawowym objawem po urazach mózgu są zaburzenia przytomności, trwające od kilku sekund do kilku dni a nawet miesięcy. Zawsze po urazach mózgu konieczna jest kontrola lekarska. Porażenie prądem elektrycznym, jest to bezpośrednie uszkodzenie układu nerwowego, objawiające się utratą przytomności, czasem drgawkami tonicznymi. Po odzyskaniu przytomności chory ma bóle głowy, mdłości, wymioty. Udar cieplny, porażenie słoneczne, wywołuje bezpośrednio obrzęk mózgu. Występuje wysoka gorączka, silne bóle głowy, wymioty, niekiedy utrata przytomności, drgawki. Chorego należy umieścić w chłodnym i zacienionym miejscu, niekiedy wymaga się leczenia szpitalnego. Choroby zwyrodnieniowe układu nerwowego, jest to liczna grupa chorób, w których pierwotnie dochodzi do zmian anatomicznych i upośledzenia czynności określonych struktur. przyczyny tych chorób nie są znane. Do chorób tych zalicza się: Chorobę Parkinsona, objawia się zmianami morfologicznymi i biochemicznymi, prowadząc do obniżenia substancji pełniącej rolę przekaźnika w ośrodkowym układzie nerwowym – dopaminy. Choroba ta pojawia się między 50-60 rokiem życia, częściej u mężczyzn, charakterystyczne objawy to: drżenie spoczynkowe, spowolnione ruchy, ubóstwo mimiki, zgięta postawa ciała, chód drobnymi kroczkami, wzmożone napięcie „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 24 mięśniowe. Do chorób zwyrodnieniowych należy także: choroba Alzheimera, zespół Hakami, stwardnienie boczne zanikowe. Choroby demielinizacyjne, polegają na uszkodzeniu i rozpadzie osłonek mielinowych włókien nerwowych w mózgu i rdzeniu kręgowym. Do chorób tych należy: stwardnienie rozsiane. Choroba ta zaczyna się pomiędzy 20–40 rokiem życia, ma okresy zwolnień i zaostrzeń. Objawami tej choroby są: pozagałkowe zapalenie nerwu wzrokowego, oczopląs, kurczowy niedowład, zaburzenia czynności zwieraczy. W większości przypadków choroba postępuje prowadząc do całkowitej niepełnosprawności. Padaczka, jest zespołem objawów zaburzonej czynności mózgu. Występuje częściej u dzieci niż u dorosłych, charakteryzuje się powtarzającymi napadami, które są spowodowane nadmiernym wyładowaniem komórek nerwowych. Cechy charakterystyczne to; zaburzenia świadomości i drgawki. Przyczyny padaczki są różne, mogą to być np. urazy mózgu, guzy nowotworowe, ropnie, zaburzenia naczyniowe, czynniki zapalne, oraz niedotlenienie mózgu. Choroby obwodowego układu nerwowego Są to uszkodzenia nerwów obwodowych, których powodem mogą być: urazy, ucisk procesy zapalne, alergie, toksyny, zaburzenia przemiany materii, niedobory witamin. Uszkodzenie tych nerwów powoduje porażenie lub niedowład mięśni, zaburzenia czucia na danym obszarze, bóle głowy, zaburzenia naczynioruchowe. Choroby nerwowo-mięśniowe, polegają na uszkodzeniu wszystkich lub pojedynczych elementów tworzących jednostkę ruchową. Inne zaburzenia neurologiczne Zaburzenia z niedoboru witamin, np. niedobór witaminy A powoduje kurzą ślepotę, witaminy B1 – encefalopatię Wernickego, objawiającą się wymiotami, nudnościami, bólami i zawrotami głowy, bezsennością. Niedobór witaminy B2 powoduje zaburzenia równowagi, osłabienie odruchów, zaburzenia czucia, niedowłady kończyn. Zaburzenia neurologiczne w zatruciach np. zatrucie przewlekłe nikotyną, zatrucie alkoholem etylowym, metylowym, tlenkiem węgla czy metalami ciężkimi. 4.4.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Jak nazywa się dziedzina medycyny zajmująca się chorobami układu nerwowego? Jakie znasz choroby ośrodkowego układu nerwowego? Jakie znasz choroby układu nerwowego spowodowane zakażeniem? Jakie znasz choroby układu nerwowego spowodowane urazem? Jakie znasz choroby zwyrodnieniowe układu nerwowego? Na czym polegają choroby obwodowego układu nerwowego? Które zaburzenia neurologiczne spowodowane są niedoborami witamin i zatruciami? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 25 4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Na podstawie opisów przypadków przygotuj prezentację podobieństw i różnic w przyczynach, przebiegu i leczeniu udaru mózgu oraz krwotoku podpajęczynówkowego. Sposób wykonania ćwiczenia 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z opisami przypadków, określić przyczyny, przebieg oraz sposoby leczenia udaru mózgu oraz krwotoku podpajęczynówkowego, sporządzić notatkę, dokonać prezentacji na forum grupy. – – – – Wyposażenie stanowiska prac, opisy przypadków, karton formatu A2, flamastry, literatura z rozdziału 6 dotycząca udaru mózgu oraz krwotoku podpajęczynówkowego. 1) 2) Ćwiczenie 2 Przeprowadź prezentację sposobu postępowania z pacjentem po udarze cieplnym. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: określić objawy udaru cieplnego, określić zasady postępowania z pacjentem po udarze cieplnym, dokonać podziału ról w grupie, sporządzić krótka notatkę, zaprezentować sposób postępowania na forum grupy. – – – – Wyposażenie stanowiska pracy: literatura z rozdziału 6 dotycząca udaru cieplnego. karton formatu A4 flamastry, przybory potrzebne do prezentacji. Ćwiczenie 3 Na podstawie dostępnych materiałów dydaktycznych określ zmiany po wstrząśnieniu mózgu. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z dostępnymi materiałami dydaktycznymi, 2) określić zmiany po wstrząśnieniu mózgu, 3) zaprezentować wykonane ćwiczenie. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 26 – – – – Wyposażenie stanowiska pracy: zdjęcia rentgenowskie, karton formatu A4, flamastry, literatura z rozdziału 6 dotycząca wstrząśnienia mózgu. 4.4.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) nazwać dziedzinę medycyny zajmującą się chorobami układu nerwowego? 2) wymienić choroby ośrodkowego układu nerwowego? 3) scharakteryzować choroby ośrodkowego układu nerwowego? 4) określić choroby układu nerwowego spowodowane zakażeniem? 5) scharakteryzować zwyrodnieniowe choroby układu nerwowego? 6) określić choroby obwodowego układu nerwowego? 7) określić zaburzenia neurologiczne spowodowane niedoborami witamin i zatruciami? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 27 Tak Nie 4.5. Zaburzenia przemiany materii, układu pokarmowego i wewnątrzwydzielniczego 4.5.1. Materiał nauczania Dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego występują u większości społeczeństwa i są najczęściej następstwem chorób któregoś z narządów wchodzących w skład tego układu, a więc przełyku, żołądka, jelit, wątroby, dróg żółciowych i trzustki. Ból w chorobach przełyku odczuwany jest zwykle za mostkiem i często połączony jest z zaburzeniami połykania lub zgagą. Ból w chorobach żołądka, dwunastnicy, wątroby, pęcherzyka żółciowego, dróg żółciowych i trzustki umiejscawia się w prawym podżebrzu. Ból w okolicach pępka może świadczyć o chorobie jelita cienkiego, zaś poniżej pępka zwykle o chorobach jelita grubego, narządów miednicy małej lub wyrostka robaczkowego. Wzdęcia, odbijanie i nadmierne oddawanie gazów jest spowodowane nadmiernym połykaniem powietrza lub łapczywym jedzeniem. Inną przyczyną nadmiaru gazów może być bakteryjna fermentacja węglowodanów i białek w jelitach. Niektóre pokarmy są gazotwórcze, należą do nich: groch, fasola, kapusta. Wzdęcia, mogą być również objawem poważniejszych chorób jak na przykład niedrożność jelit. Zaburzenia połykania (dysfagia) objawia się trudnością w połykaniu z zatrzymaniem się kęsa pokarmowego w przełyku oraz uczucie pełności lub bólu za mostkiem. Utrudnione połykanie jest najczęściej następstwem zaburzeń nerwowo-mięśniowych, chorób zapalnych i nowotworowych. Zgaga to uczucie pieczenia lub palenia za mostkiem, często wysoko aż na poziomie gardła, z napływem do ust piekącego płynu. Powstaje wskutek wracania zawartości żołądka i dwunastnicy do przełyku i jest objawem podrażnienia lub zapalenia przełyku. Czynnikami, które mogą wywołać zgagę są niektóre pokarmy: cierpkie, kwaśne, słodkie, używki: kawa, papierosy, alkohol, niektóre leki (polopiryna) oraz praca w pozycji pochylonej połączona z dźwiganiem. Wymioty są objawem powstającym samoistnie lub świadomie prowokowanym, prowadzącym do odruchowego wydalenia treści żołądka przez usta. Wymioty mogą wywołać pęknięcia błony śluzowej oraz krwotok z tego powodu. Długo trwające i nasilone wymioty prowadzą do odwodnienia organizmu, zaburzeń metabolicznych i elektrolitowych. Przyczyny wymiotów są różne. Mogą one wystąpić na skutek przejedzenia, nadużycia alkoholu, zatrucia pokarmowego lub chemikaliami. Mogą powstawać na tle zaburzeń psychicznych i emocjonalnych, towarzyszyć napadom migreny, chorobie lokomocyjnej czy chorobie błędnika. Są częstym objawem chorób zakaźnych zwłaszcza u dzieci. Spotykane są w chorobach endokrynologicznych, ciąży i niewydolności nerek. Biegunka i zaparcia. Zaparcie jest to zmniejszenie częstości wypróżnień, któremu towarzyszy uczucie wypełnienia odbytnicy i niekompletnej defekacji oraz zmniejszenie objętości i zwiększenie konsystencji stolca z potrzebą silnego parcia przy jego oddawaniu. Biegunka to stan, w którym liczba wypróżnień zwiększa się ponad normę właściwą dla danej osoby, a stolce stają się płynne lub półpłynne i obfitsze niż dotychczas. Biegunka jest najczęściej wywołana przez wirusy, bakterie i ich toksyny lub przez pierwotniaki. Zaparcia zaś mogą być wywołane przez choroby nowotworowe, depresję psychiczną, choroby neurologiczne, endokrynologiczne zaburzenia metaboliczne, leki i inne. Krwawienie z przewodu pokarmowego może objawiać się krwawymi lub fusowatymi wymiotami, czarnymi stolcami lub wydalaniem żywej krwi przez odbyt. Lokalizacja źródła krwawienia jest dosyć trudna tylko na podstawie obserwacji wymiocin „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 28 i stolców, dlatego konieczne są badania pomocnicze takie jak badania radiologiczne i endoskopowe. Krwawienia z przełyku, żołądka i dwunastnicy są objawem wrzodów trawiennych i ostrego zapalenia błony śluzowej żołądka. Krwawienie z odbytu, odbytnicy i wyżej położonych części jelita grubego mają różne przyczyny. Mogą być objawem hemoroidów, szczeliny lub przetoki w okolicy odbytu, polipów, raka jelita grubego, zmian naczyniowych oraz zapaleń. Choroby układu pokarmowego Żółtaczka powstaje na skutek odkładania nadmiernych ilości bilirubiny w skórze, twardówkach oczu i błonach śluzowych. Bilirubina powstaje głównie z rozpadu hemoglobiny. Proces ten zachodzi w śledzionie, wątrobie i szpiku jako wyraz niszczenia starzejących się krwinek czerwonych. Przy nadmiernej produkcji bilirubiny nawet w pełni zdrowa wątroba nie jest w stanie wydalić barwnika. W ten sposób powstaje żółtaczka. Może być ona również wynikiem mechanicznego utrudnienia lub zablokowania odpływu żółci z wątroby do jelit. Jest to tak zwana żółtaczka mechaniczna, najczęściej wywołana obecnością kamieni w głównych drogach żółciowych. Choroby przełyku – refluks żołądkowo-przełykowy i zapalenie przełyku. Choroba ta polega na wstecznym zarzucaniu zawartości żołądka lub dwunastnicy do przełyku, powodem tego jest niewydolność dolnego zwieracza przełyku. Objawem refluksu jest zgaga, czyli palący ból w nadbrzuszu lub za mostkiem. Zgaga występuje zwykle po obfitych posiłkach. W następstwie refleksu może czasem dojść do podrażnienia strun głosowych, dróg oddechowych i do powikłań płucnych. Leczenie polega przede wszystkim na wyeliminowaniu czynników sprzyjających powstawaniu refluksu. Należy unikać obfitych posiłków i potraw szkodzących choremu, palenie tytoniu, picia alkoholu i kawy. Aby złagodzić nocny refluks, należy wcześnie spożywać kolację (kilka godzin przed snem) i unieść łóżko od strony głowy o kilka centymetrów. Choroby żołądka. Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, wyrazem jej jest ubytek błony śluzowej, umiejscowiony najczęściej na krzywiźnie mniejszej żołądka lub w opuszce dwunastnicy. Choroba może występować w każdym wieku i u obu płci, jednak częściej chorują na nią mężczyźni. Wrzody występują rodzinnie, u osób palących papierosy, zażywających leki zawierające kwas acetylosalicylowy (polopiryna) oraz chorych na przewlekłe choroby układu oddechowego, marskość wątroby lub reumatoidalne zapalenie stawów. Głównym czynnikiem sprawczym choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy jest Helicobacter pylori. Jest to bardzo rozpowszechniona bakteria. Jej obecność można stwierdzić u około 70–80% populacji na świecie. Istotny wpływ mają także czynniki psychiczne, o czym świadczy częste owrzodzenie u osób przeżywających stres i napięcia emocjonalne. Głównym objawem są okresowe bóle w nadbrzuszu, bóle głodowe, które występują w nocy i w dwie trzy godziny po posiłkach. Przebieg choroby jest przewlekły i nawracający. Nawroty występują najczęściej jesienią i wiosną. Choroba wrzodowa może mieć groźne dla życia powikłania, jakimi są krwotok i przedziurawienie wrzodu. Zapalenie żołądka, wyrazem tej choroby są liczne, powierzchowne ubytki błony śluzowej żołądka zwane nadżerkami. Pojawiają się one nagle bez wyraźnej przyczyny. Objawem tej choroby jest krwawienie z przewodu pokarmowego. Zaburzenia trawienia i wchłaniania. Zespół złego wchłaniania, jest to zespół objawów, które występują w skutek zaburzeń procesów trawienia i wchłaniania. Zaburzenia te manifestują się najczęściej w chorobach jelita cienkiego, w zaawansowanej niewydolności trzustki, po operacjach wycięcia żołądka a także w cukrzycy. Głównym objawem jest przewlekła biegunka z chudnięciem i zatrzymaniem wzrostu u dzieci. Choroby jelita cienkiego. Uchyłki jelita cienkiego, są to pojedyncze lub mnogie woreczkowate uwypuklenia ściany jelita. Uchyłki mogą być nabyte lub wrodzone. Uchyłki „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 29 czasami ulegają zapaleniu powodując bóle brzucha, gorączkę, krwawienie z przewodu pokarmowego, a niekiedy przedziurawienie z zapaleniem otrzewnej. Choroby jelita cienkiego na tle niedokrwienia. Ostre niedokrwienie jelita cienkiego, może być spowodowane zatorem lub zakrzepem tętnic doprowadzających krew do jelita cienkiego. Ostre niedokrwienie zdarza się na ogół u osób z miażdżycą. W pierwszej fazie choroby występują bóle brzucha w okolicy pępka. Po kilku godzinach pojawia się narastające wzdęcie z zatrzymaniem gazów, wzmożone napięcie powłok, gorączka i spadek ciśnienia krwi. Przebieg choroby jest poważny i stanowi zagrożenie życia. Przewlekłe niedokrwienie jelita cienkiego powstaje przede wszystkim w następstwie miażdżycy tętnic. Dopływ krwi do jelita nie jest całkowicie przerwany, a jedynie zmniejszony. Choroby jelita grubego to występowanie woreczkowatych uwypukleń w ścianie jelita. Ważną rolę w uchyłkowości jelita odgrywa stres. Objawami są bóle brzucha, zaparcia stolca lub biegunka. Powikłaniami są ostre krwawienie, przedziurawienie i zapalenie. Choroby wątroby, pęcherzyka żółciowego i przewodów żółciowych. Wirusowe zapalenie wątroby jest to choroba zakaźna i zaraźliwa, wywołana przez wirusy tzw. typu A i B. W obu przypadkach źródłem zakażenia jest człowiek chory lub będący nosicielem. Wirusowe zapalenie wątroby typu A przeważnie dotyczy dzieci w wieku od 7–10 lat i młodzież. Szerzy się drogą pokarmową. Przebycie choroby powoduje trwałe uodpornienie. Wirusowe zapalenie typu B przenosi się przede wszystkim drogą pozajelitową. Zakażenie następuje poprzez przetoczenie krwi oraz zabiegi naruszające łączność tkanek. Przewlekłe zapalenie wątroby, jest to choroba, w której zmiany patologiczne występują pod postacią martwicy komórek, odczynu zapalnego i włóknienia. Zmiany te mogą być następstwem wirusowego zapalenia wątroby typu B. Profilaktycznie przeciw WZW B stosuje się szczepienia ochronne. W Polsce od 1992 r. są szczepione profilaktycznie noworodki oraz pracownicy służby zdrowia, od kilku lat także młodzież. Zaleca się szczepienia przed zabiegami chirurgicznymi. Marskość wątroby jest to przewlekłe uszkodzenie wątroby spowodowane różnymi przyczynami. Marskość alkoholowa jest nieodwracalnym skutkiem nadużywania alkoholu. Marskość żółciowa spowodowana jest dwoma czynnikami: przewlekłym utrudnieniem odpływu żółci na skutek przeszkody mechanicznej w drogach żółciowych oraz przewlekłym zapaleniem i włóknieniem drobnych przewodzików żółciowych wewnątrz wątrobowych. Kamica żółciowa polega na obecności w pęcherzyku żółciowym kamieni. Choroba ta powstaje dwukrotnie częściej u kobiet niż u mężczyzn. Przyczyną kamicy może być ciąża, doustne środki antykoncepcyjne, otyłość. Choroby trzustki. Ostre zapalenie trzustki jest najczęściej następstwem kamicy żółciowej lub nadużywaniem alkoholu. Inne przyczyny to: urazy, wady wrodzone trzustki, czynniki hormonalne, metaboliczne lub zakaźne. Objawem jest silny ból występujący nagle, wymioty, gorączka, duszności, w skrajnych przypadkach wstrząs. Przewlekłe zapalenie trzustki charakteryzuje się postępującym, nieodwracalnym uszkodzeniem trzustki, prowadzącym do jej niewydolności. Najczęstszą przyczyną jest alkoholizm. Torbielowate zwłóknienie trzustki, czyli mukowiscydoza to wrodzona choroba gruczołów wydzielających śluz, zlokalizowanych w trzustce, oskrzelach, wątrobie i jelitach. Występuje przede wszystkim w dzieciństwie, objawami są zakażenia płucne oraz zaburzenia w trawieniu i wchłanianiu pokarmu. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 30 4.5.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Jakie narządy wchodzą w skład układu pokarmowego? Gdzie umiejscawia się ból i jakie dolegliwości mu towarzyszą w chorobach układu pokarmowego? Jakie są przyczyny i rodzaje żółtaczki? Jakie znasz choroby przełyku? Jakie znasz choroby żołądka? Jakie znasz choroby jelita cienkiego i jelita grubego? Jakie znasz choroby wątroby? Jakie znasz choroby trzustki? 4.5.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Na podstawie opisu przypadków określ zaburzenia trawienia. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z opisami przypadków, określić przyczyny powstawania zaburzeń trawienia, sporządzić krótką notatkę, zaprezentować wyniki na forum grupy. – – – Wyposażenie stanowiska pracy: wyniki badań pacjentów, opisy przypadków, literatura z rozdziału 6 dotycząca zaburzeń trawienia. Ćwiczenie 2 Ustal dietę oraz godziny spożywania posiłków dla pacjenta z refluksem żołądkowo-jelitowym. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) 6) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: określić zasady diety dla pacjenta, ustalić listę produktów, które może spożywać pacjent, ustalić ilość posiłków, określić godziny spożywania posiłków, ustalić dietę, zaprezentować wykonane ćwiczenie. – – – Wyposażenie stanowiska pracy: kartki formatu A4, flamastry, literatura z rozdziału 6 dotycząca refluksu żołądkowo-jelitowego. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 31 Ćwiczenie 3 Na podstawie wyników badań pacjentów scharakteryzuj mukowiscydozę. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z wynikami badań, zapoznać się z opisami przypadków, scharakteryzować mukowiscydozę, sporządzić krótką notatkę do prezentacji, zaprezentować wyniki ćwiczenia. – – Wyposażenie stanowiska pracy: wyniki badań pacjentów, literatura z rozdziału 6 dotycząca mukowiscydozy. 4.5.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) wymienić narządy wchodzące w skład układu pokarmowego? 2) określić gdzie umiejscawia się ból i jakie dolegliwości mu towarzyszą w chorobach układu pokarmowego? 3) określić przyczyny i rodzaje żółtaczki? 4) określić choroby przełyku? 5) określić choroby żołądka? 6) scharakteryzować choroby jelita cienkiego i jelita grubego? 7) określić choroby wątroby? 8) scharakteryzować choroby trzustki? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 32 Tak Nie 4.6. Zmiany patologiczne w narządach słuchu i wzroku oraz nosie i gardle 4.6.1. Materiał nauczania Choroby uszu, nosa, gardła i krtani Zatoki przynosowe to przestrzenie powietrzne, położone obustronnie w bezpośrednim sąsiedztwie jam nosa. Wyróżnia się cztery parzyste zatoki przynosowe. Są to: zatoka szczękowa, czołowa, klinowa i sitowa. Proces zapalny obejmujący błonę śluzową zatok nie może być traktowany odrębnie od infekcji toczącej się w jamach nosa i odwrotnie. Jest to proces zawsze, choć z różnym nasileniem, obejmujący zarówno jamy nosa, jak i zatoki przynosowe. Przewlekłe zapalenie zatok to takie, które pomimo leczenia nie kończy się w pełni po 12 ygodniach. Jest ono następstwem nie leczonego lub niewłaściwie leczonego ostrego zapalenia zatok przynosowych. Ważne jest jednak, iż większość chorych, u których leczenie farmakologiczne ostrego zapalenia zatok nie przynosi zamierzonych efektów i przechodzi w proces przewlekły, to osoby, które posiadają istotne nieprawidłowości w budowie anatomicznej jam nosa i ujść zatok. Do najczęściej występujących patologii, które mogą być stwierdzone w badaniu laryngologicznym bądź radiologicznym są: skrzywienia przegrody nosa, patologie dotyczące małżowiny nosowej środkowej i dolnej, puszki sitowej, wyrostka haczykowatego. Objawy choroby są podobne do objawów w ostrym zapaleniu, jednak dolegliwości bólowe są znacznie mniej nasilone, rzadko określane jako ostre czy przeszywające, a raczej tępe, ćmiące, rozpierające. Ostre zapalenie zatok. Praprzyczyną nieomal każdego ostrego zapalenia zatok jest zaleganie wydzieliny spowodowane utrudnieniem jej odpływu do jamy nosa. Ostre zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych przebiega z licznymi ogólnoustrojowymi i miejscowymi objawami. Do objawów ogólnoustrojowych zaliczyć można gorączkę, złe samopoczucie, zmęczenie i osłabienie. Miejscowo wyróżnia się objawy główne, najbardziej charakterystyczne dla zapalenia zatok przynosowych i objawy dodatkowe. Krwawienia z nosa mające swoje źródło w tylnej części nosa są bardziej niebezpieczne i wymagają z reguły pomocy lekarskiej. Ten typ krwawienia częściej występuje u osób starszych, cierpiących na nadciśnienie oraz takich, które doznały urazów nosa lub twarzy. Krwawienia z przedniej części jamy nosa często występują u osób przebywających w suchym środowisku, w okresie zimowym, kiedy centralne ogrzewanie nagrzewa i wysusza powietrze. Suche powietrze może być przyczyną pękania śluzówki, tworzenia się strupów oraz występowania krwawień. Polipy jam nosa, to łagodne, nie nowotworowe zmiany rozwijające się w nosie i zatokach. Powstają w wyniku przewlekłego stanu zapalnego w obrębie nosa i zatok, jednak przyczyna występowania samego zapalenia nie zawsze jest rozpoznawana. Przerost trzeciego migdałka. Samo powiększenie migdałka nie jest chorobą, jednak przerośnięty migdałek może być przyczyną licznych procesów chorobowych. Usuwanie zdrowych migdałków jest absolutnie niewskazane. Poza wszelką wątpliwością pozostaje jednak, iż w przypadku występowania negatywnych objawów związanych z przerostem trzeciego migdałka, jego usunięcie jest koniecznością. Usunięcie migdałka gardłowego nie powoduje upośledzenia odporności organizmu. Pozostawione migdałki podniebienne w zupełności wystarczają, aby stanowić „tarczę” immunologiczną organizmu. Negatywne skutki przerostu trzeciego migdałka to: przewlekłe, nawracające zapalenie nosa i zatok, niedrożność nosa – chrapanie, bezdechy, u małych dzieci problemy z jedzeniem, „twarz adenoidalna” – charakterystyczny obraz dziecka: otwarta buzia, przesuszone, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 33 wystające górne siekacze, przewlekle powiększone węzły chłonne na szyi, „nosowanie,” choroby uszu: wysiękowe zapalenie ucha, nawracające ostre zapalenie ucha środkowego, upośledzenie słuchu, zrosty w uchu środkowym, patologiczny rozwój szczęki, podniebienia, wadliwe ustawienie zębów, patologie zgryzu, przewlekła niedrożność dróg oddechowych może skutkować spowolnieniem intelektualnego, jak i fizycznego rozwoju dziecka, obniżenie poziomu inteligencji. Najczęściej występującymi przyczynami schorzeń migdałków są nawracające infekcje górnych dróg oddechowych. Typowe objawy anginy: powiększenie migdałków, ich zaczerwienienie, biały lub żółty nalot na migdałkach, trudności z mówieniem wywołane opuchlizną, ból gardła, trudności i bolesność przy przełykaniu, powiększone węzły chłonne szyi, szczękościsk, objawy ogólne: uczucie rozbicia, osłabienie, bóle mięśniowo-stawowe, często wysoka gorączka. Skrzywienie przegrody nosa, powoduje pogorszenie drożności jam nosa. Oddychanie nosem, zwłaszcza w nocy jest wówczas utrudnione, konieczne staje się dodatkowe oddychanie przez otwarte usta, w nocy częściej występuje chrapanie i bezdechy. Bezdech obturacyjny jest powszechną dolegliwością, która dotyka miliony mężczyzn, kobiet i dzieci, ale często pozostaje nie zdiagnozowany, pomimo potencjalnie poważnych konsekwencji, które może spowodować. Ostre zapalenie ucha środkowego, to stan zapalny wyściółki ucha środkowego, rozwijający się za zachowaną błoną bębenkową, przebiegający z ogólnymi objawami infekcji górnych dróg oddechowych. Zapalenie wywołane jest przez wirusy i/lub bakterie. Stanowi zapalnemu towarzyszy wzmożona sekrecja wydzieliny surowiczo-śluzowej, która w bardziej zaawansowanych stadiach przybiera postać ropną. Wysiękowe zapalenie ucha środkowego jest chorobą, która przede wszystkim dotyczy dzieci. Jest to proces zapalny prowadzący do zalegania płynu w przestrzeniach ucha środkowego, przy zachowanej błonie bębenkowej i bez istotnych cech zapalenia. Stan ten jest z reguły przewlekły i trwa miesiące lub lata. Zapalenie ucha zewnętrznego jest częstym schorzeniem. Zwykle przytrafia się osobom, które nigdy wcześniej nie miały kłopotów z chorobami uszu. Choroba najczęściej dotyczy samego przewodu słuchowego, ale może też obejmować całą małżowinę uszną i struktury okoliczne. Nagła głuchota jest rzadką chorobą, jednak może się zdarzyć w zasadzie w każdym wieku. Najczęściej dotyka osoby w wieku 30–60 lat, jednakowo często mężczyzn i kobiety. Na ogół rozpoczyna się uczuciem rozpierania w uchu, po którym zaczyna narastać niedosłuch. Niedosłuchowi bardzo często towarzyszy szum uszny. W przypadku uszkodzenia jedynie komórek odpowiedzialnych za słuch, nie ma zawrotów głowy, zaburzeń równowagi, nudności czy wymiotów. Głębokość powstającego niedosłuchu jest różna, może wystąpić pełna głuchota ucha. Choroba jest prawie zawsze jednostronna. Dotychczas nie udało się w pełni wyjaśnić przyczyn wystąpienia nagłej głuchoty. Jednak w większości przypadków choroby, odpowiedzialne są infekcje wirusowe ucha wewnętrznego, a wśród nich wirus grypy, cytomegalii, świnki, różyczki, opryszczki, ospy wietrznej, półpaśca. Inną często wymienianą przyczyną są zaburzenia mikrokrążenia w obrębie ślimaka (czyli części ucha, w której znajdują się komórki odpowiedzialne za słyszenie). Niedokrwienie komórek ślimaka powoduje właśnie nagle występujący niedosłuch. Co istotne uważa się, iż także infekcje wirusowe powodują zaburzenia mikrokrążenia i w takim mechanizmie również uszkadzają słuch. Alergiczny nieżyt nosa, jest to zmieniona, nadmiernie wyrażona, swoista odpowiedź układu immunologicznego na czynniki zewnętrzne (czyli tzw. alergeny), które w normalnych warunkach nie są dla organizmu szkodliwe. Ta nadmierna odpowiedź układu immunologicznego doprowadza do wystąpienia objawów chorobowych w mechanizmie „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 34 reakcji natychmiastowej (w ciągu kilku minut), reakcji późnej (objawy po kilku godzinach) lub opóźnionej (po 24–48 godzinach). Najczęstszym schorzeniem alergicznym w obrębie narządów głowy i szyi jest alergiczny nieżyt nosa stanowiący 70% spośród nieinfekcyjnych nieżytów nosa i dotyczą 10–25% populacji. Objawy alergicznego nieżytu nosa: uczucie zatkanego nosa, kichanie i świąd, wodnisty, lejący się katar, upośledzenie węchu, czasami w fazie ostrej dochodzi do wystąpienia dolegliwości bólowych typowych dla zapalenia zatok, często towarzyszące zapalenie spojówek. Poza nieżytem alergicznym rozróżnia się inne postaci nieżytu, gdzie objawy są podobne do występujących w nieżycie alergicznym, ale inna jest przyczyna wystąpienia choroby (np. zakażenie bakteryjne). Ostre zapalenie krtani, jest zwykle spowodowane infekcją, obejmującą błonę śluzową narządu. Może też być wynikiem nadwyrężeniem, czy podrażnieniem krtani przez wdychanie zimnego, suchego powietrza, substancji drażniących, itp. Postać ostra zapalenia krtani sprowadza się zazwyczaj do podrażnienia lub zapalenia wywołanego przez wirusy, rzadziej przez bakterie. Infekcja wirusowa powoduje uszkodzenie błony śluzowej pokrywającej krtań. To w rezultacie stanowi drogę do nadkażenia bakteryjnego – zdarza się dość często, iż nie leczone ostre zapalenie krtani przechodzi w zapalenie bakteryjne, które może rozwinąć się nawet w zapalenie dolnych dróg oddechowych. Głównym objawem ostrego zapalenia krtani jest wrażenie ciągłej konieczności odchrząkiwania i występowania przeszkody (czy ciała obcego) w krtani. Pojawiają się też symptomy w postaci zachrypniętego lub słabego głosu, drapania, podrażnienia, wysuszenia lub bólu gardła oraz suchego kaszlu. Przewlekłe zapalenie krtani. Objawy przewlekłego zapalenia krtani są podobne do występujących w ostrym zapaleniu. Jednak czas trwania objawów jest znacznie dłuższy i wynosi wiele tygodni, miesięcy czy lat, natomiast nasilenie objawów jest zazwyczaj łagodniejsze. Choroby oczu i zaburzenia widzenia Wzrok to bardzo ważny dla człowieka zmysł. Dlatego też tak ważne jest, aby odpowiednio zadbać o narząd wzroku. Pogorszenie jakości widzenia może następować powoli lub w ciągu krótkiego okresu czasu. Przyczyny tego mogą być różne. Nagłe pogorszenie widzenia może nastąpić w czasie od kilku minut do kilku dni. Migrena – zaburzenia widzenia towarzyszące tej dolegliwości to tzw. „aura”, trwająca przez kilka minut. Widzi się wtedy drgające punkty, błyski i zygzaki. Może też nastąpić utrata części pola widzenia. Objawy oczne z reguły poprzedzają lub występują razem silnym bólem głowy. Mogą im też towarzyszyć nudności. Zapalenie rogówki lub tęczówki – pole widzenia jest rozmyte lub występuje ogólne pogorszenie wzroku. Oczy często łzawią, są czerwone i bolące. Odklejenie (odwarstwienie) siatkówki – zanika część obrazu. Osoba w tym miejscu widzi cień. Wokół cienia często występują jasne błyski światła lub czarne punkty. W zależności od obszaru odklejonej siatkówki możliwe jest pogorszenie wzroku lub całkowita utrata zdolności widzenia. Ostra jaskra – powstaje na skutek szybko wzrastającego ciśnienia płynu śródgałkowego w oku. Chory widzi coś w rodzaju zasłony przed oczami i kolorowe obwódki wokół źródeł światła. Gałka oczna jest twarda, oko robi się czerwone i zaczyna boleć. Może temu towarzyszyć również silny ból głowy, a nawet brzucha. Ostre zaburzenia ukrwienia – na skutek ostrego niedotlenienia gałki ocznej lub nerwu wzrokowego dochodzi do nagłego, wyraźnego pogorszenia widzenia lub nawet całkowitej utraty wzroku. Zapalenie nerwu wzrokowego – następuje stopniowe pogorszenie widzenia, do którego dochodzi w ciągu kilku godzin lub dni. Ponadto może temu towarzyszyć ból przy poruszaniu gałką oczną. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 35 Udar mózgu – na skutek urazu czaszki, wzrostu ciśnienia śródczaszkowego lub wylewu krwi do mózgu następuje nagła utrata wzroku. Często towarzyszy temu również osłabienie mięśni lub paraliż, trudności w mówieniu lub utrata świadomości. Krótkowzroczność – polega na niewyraźnym, rozmytym widzeniu przedmiotów oddalonych. Wyraźnie widoczne są tylko przedmioty znajdujące się w pobliżu. Podczas czytania tekstu musi on być trzymany w pobliżu oczu. Nie używanie szkieł korekcyjnych lub okularów w krótkowzroczności powoduje gorsze widzenie, lecz nie uszkadza oczu. Wada ta jeśli się pogłębia, to dzieje się to samoistnie. Dalekowzroczność – polega na bardzo wyraźnym widzeniu przedmiotów nawet bardzo mocno oddalonych, natomiast przedmioty znajdujące się blisko stają się widoczne ostro dopiero przy dużym wytężeniu wzroku. U młodych ludzi, którzy czytają dużo książek dalekowzroczności często towarzyszy także ból głowy i łzawienie oczu. Nie używanie szkieł korekcyjnych w dalekowzroczności prowadzi do uszkodzenia oczu. Oddalenie się punktu bliskiego widzenia w podeszłym wieku – na skutek postępującego wraz z wiekiem zmniejszania się sprawności mięśni odpowiedzialnych za akomodację wzroku czytany tekst musi być trzymany w dużej odległości od oczu, ponieważ inaczej pismo staje się nieczytelne. Zmętnienie soczewki (zaćma) – z wiekiem, u niektórych ludzi, soczewka ulega zmętnieniu. Objawem tego jest stopniowo rozpływający się obraz i coraz trudniej rozpoznawalne kolory. Przy zmętnieniu soczewki słabe światło jest lepiej widoczne, natomiast światło jasne silnie oślepia. Przewlekła jaskra – na skutek stopniowego wzrostu ciśnienia płynu wewnątrzgałkowego lub stałych trudności z ciśnieniem krwi i ciągłego ucisku na siatkówkę pojawiają się objawy znikania fragmentów obrazu (utrata obszarów widzenia). Pogorszenie widzenia zauważalne jest zazwyczaj dopiero w zaawansowanym stadium choroby. W przypadku, gdy pogorszenie widzenia następuje w krótkim czasie, może to świadczyć o istnieniu poważnej choroby, która – jeżeli nie zostanie odpowiednio wcześnie zdiagnozowana i leczona – może doprowadzić do utraty wzroku. Pielęgnacja oczu: podczas wykonywania czynności, stanowiących obciążenie dla oczu (na przykład czytanie lub praca przy komputerze) powinno się robić co pewien czas przerwy by oczy mogły odpocząć. Bardzo ważne podczas czytania jest prawidłowe oświetlenie. Osoby noszące szkła korekcyjne powinny regularnie co pewien czas zgłaszać się na wizyty kontrolne do okulisty, w celu sprawdzenia, czy noszone szkła są nadal odpowiednie. Osoby, które zamiast okularów zdecydowały się na używanie soczewek kontaktowych, muszą pamiętać, że wymagają one wyjątkowej dbałości i higieny, co zabiera więcej czasu. Należy używać odpowiedniego środka do pielęgnacji soczewek kontaktowych. Soczewki kontaktowe, podobnie jak szkła w okularach powinny być dobrane przez lekarza okulistę, gdyż nieodpowiednio dobrane lub stosowane, mogą przyczynić się do uszkodzenia oka. Osobom po ukończeniu 40 r.ż. zaleca się regularne kontrolowanie wzroku i stanu oczu u lekarza okulisty. Wszystkim, niezależnie od wieku, zwłaszcza osobom, których oczy narażone są na obciążenia lub szkodliwe czynniki zewnętrzne zaleca się stosowanie preparatów do codziennej pielęgnacji oczu wzmacniających bariery ochronne narządu wzroku. 4.6.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Jakie zmiany patologiczne występują w obrębie nosa? Jakie znasz choroby uszu? Jakie są przyczyny i objawy chorób gardła i krtani? Jakie znasz choroby i wady wzroku? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 36 4.6.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Rozpoznaj źródło choroby na podstawie opisu sytuacji: a) krwawienie z nosa częściej występujące u osób starszych, cierpiących na nadciśnienie oraz takich, które doznały urazów nosa lub twarzy, b) krwawienie z nosa często występujące u osób przebywających w suchym środowisku, w okresie zimowym, kiedy centralne ogrzewanie nagrzewa i wysusza powietrze, c) suche powietrze może być przyczyną pękania śluzówki, tworzenia się strupów oraz występowania krwawień. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: przeanalizować opisane sytuacje, ustalić źródło choroby, przedyskutować w grupie rozpoznane źródła choroby, przedstawić wyniki ćwiczenia na forum grupy. – – – – Wyposażenie stanowiska pracy: literatura z rozdziału 6 dotycząca chorób nosa, karton formatu A4, flamastry, notatnik. Ćwiczenie 2 Na podstawie opisanych objawów określ metody leczenia schorzeń: a) krwawienie z nosa częściej występujące u osób starszych, cierpiących na nadciśnienie oraz takich, które doznały urazów nosa lub twarzy, b) krwawienie z nosa często występujące u osób przebywających w suchym środowisku, w okresie zimowym, kiedy centralne ogrzewanie nagrzewa i wysusza powietrze, c) suche powietrze może być przyczyną pękania śluzówki, tworzenia się strupów oraz występowania krwawień. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z opisami objawów, określi metody leczenia dla każdego z tych schorzeń, sporządzić notatkę, przedstawić wyniki ćwiczenia na forum grupy. − − – Wyposażenie stanowiska pracy: opisy objawów, notatnik, literatura z rozdziału 6 dotycząca chorób nosa. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 37 Ćwiczenie 3 Na podstawie wyników badań i opisu przypadków sporządź program profilaktyki dla pacjentów z chorobami oczu. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z wynikami badań i opisami przypadków, określić przyczyny chorób oczu, określić czynności do sporządzenia programu profilaktyki, sporządzić krótką notatkę, przedstawić wyniki ćwiczenia na forum grupy. – – – Wyposażenie stanowiska pracy: opisy przypadków, wyniki badań pacjentów, literatura z rozdziału 6 dotycząca chorób oczu. 4.6.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) określić zmiany patologiczne występujące w obrębie nosa? scharakteryzować choroby uszu? określić przyczyny i objawy chorób gardła i krtani? scharakteryzować choroby i wady wzroku? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 38 Tak Nie 4.7. Choroby układu moczowego 4.7.1. Materiał nauczania Układ moczowy składa się z dwóch nerek, wytwarzających mocz, wychodzących z nich moczowodów, (które mają za zadanie wyprowadzić z nerek mocz do pęcherza moczowego), pęcherza moczowego i cewki moczowej. Do zadań układu moczowego należy wydalenie z ustroju niepotrzebnych produktów przemiany materii i substancji szkodliwych oraz utrzymanie stałości składu płynów ustrojowych. Choroby układu moczowego są dość rozpowszechnione we współczesnym społeczeństwie. Najczęstszymi przyczynami chorób są zakażenia bakteryjne narządu moczowego, częściej występują u kobiet niż mężczyzn i dotyczą już ludzi młodych, a nawet dzieci. Częstość zakażeń wzrasta wraz z wiekiem i często jest następstwem działania różnych substancji toksycznych działających na ten narząd. Przyczyną tego jest coraz częstszy kontakt człowieka z substancjami chemicznymi. Poważny problem stanowią choroby nerek, jedną z największych grup są ich zapalenia kłębuszkowe. Choroby innych narządów układu moczowego występują rzadziej. Choroby nerek często przebiegają bezobjawowo, albo ze skąpymi objawami co utrudnia ich rozpoznanie i leczenie we wczesnej fazie. Najcięższe choroby nerek to te, które prowadzą do przewlekłej mocznicy czyli: przewlekłe kłębuszkowe i przewlekłe śródmiąższowe-bakteryjne i niebakteryjne-zapalenie miąższu nerkowego. Skutecznymi metodami leczenia w przypadku tych chorób są jedynie dializoterapia i przeszczep nerek. Objawy chorób układu moczowego W wielu przypadkach mogą występować różne objawy i dolegliwości, które są tak nietypowe, że dopiero wykonanie odpowiednich badań pozwala ustalić ich tło. Istnieją też ciężkie uszkodzenia nerek, które mimo niewydolności przebiegają bezobjawowo. Jeżeli jednak objawy występują to należą do nich: bóle o różnym charakterze i lokalizacji, podwyższona temperatura ciała, zaburzenia w oddawaniu moczu, zmiany ilościowe moczu, zmiany w moczu, nadciśnienie tętnicze, obrzęki oraz niedokrwistość. Bóle mogą występować w okolicy lędźwiowej i w brzuchu. Bóle w okolicy lędźwiowej, mogą być jedno lub dwustronne o różnym charakterze i nasileniu. Często promieniują do spojenia łonowego a nawet do wewnętrznej powierzchni uda. W przypadku ostrego odmiedniczkowego zapalenia nerek występują ostre, obustronne bóle, często promieniujące w kierunku pęcherza moczowego. Podobne objawy występują w przypadku ostrego kłębuszkowego zapalenia nerek, natomiast przewlekłe kłębuszkowe zapalenie nerek przebiega bezobjawowo. W przypadku zapalenia pęcherza moczowego bóle występują w okolicy spojenia łonowego, bóle tej okolicy o umiarkowanym nasileniu, tępe i przewlekłe mogą świadczyć o nowotworach i gruźlicy pęcherza moczowego. Bóle w cewce moczowej, występujące w czasie oddawania moczu, są najczęściej objawem ostrego zapalenia cewki moczowej. Stanami podgorączkowymi oraz wysoką gorączką objawiają się takie choroby jak: ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek, zapalenie okołonerkowe, martwica brodawek nerkowych, przewlekłe zakażenia układu moczowego oraz złośliwy nowotwór nerki. Zaburzenia w oddawaniu i ilości moczu. Jednym z pierwszych objawów przewlekłej niewydolności nerek może być oddawanie moczu w nocy. Bolesne oddawanie moczu towarzyszy najczęściej ostremu zapaleniu pęcherza lub cewki moczowej, natomiast oddawanie moczu słabym lub przerywanym strumieniem jest objawem przerostu lub nowotworu gruczołu krokowego oraz kamicy pęcherza moczowego. Objawem niedowładu zwieraczy cewki moczowej jest nietrzymanie moczu. Ilość oddawanego moczu. Zdrowy człowiek wydala przeciętnie 1000–1500 ml moczu na dobę. O skąpomoczu mówimy wówczas, gdy jego ilość spada do 400 ml. Przyczyną mogą „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 39 być wszystkie rodzaje ostrej niewydolności nerek. Wielomoczem nazywamy zwiększenie moczu powyżej 2000 ml na dobę, występuje w schorzeniach takich jak: torbielowatość nerek, przewlekłe odmieniczkowe zapalenie nerek, przewlekła niewydolność nerek. Pierwszym objawem wskazującym na chorobę układu moczowego są zmiany w moczu. Prawidłowy mocz jest przejrzysty o barwie jasno lub ciemnożółtej. Białko i krew w moczu świadczą o chorobach układu moczowego. Choroby nerek Ostra niewydolność nerek jest zespołem objawów klinicznych, cechującym się szybko rozwijającą się mocznicą. Istnieją cztery mechanizmy prowadzące do powstania tego zespołu: niedrożność lub zwężenie światła cewek nerkowych, bierne przechodzenie przesączu kłębuszkowego z cewek do otoczenia, zaburzenia krążenia krwi w drobnych naczyniach nerek oraz blokada dróg moczowych. Ostra niewydolność nerek stanowi zagrożenie dla życia pacjenta, leczenia jest szpitalne i polega na stosowaniu dializy. Przewlekła niewydolność nerek jest zespołem objawów klinicznych, które są następstwem zaburzeń czynności wydalniczej, wewnątrzwydzielniczej i metabolicznej nerek. Słabo dostrzegalne objawy to: wzmożone pragnienie, uczucie parcia na pęcherz moczowy i blada cera. Objawy narastają w miarę postępu choroby, występuje duszność, uszkodzenia nerwów, impotencja a czasem również śpiączka. Leczenie polega na wyrównywaniu gospodarki wodnej i mineralnej organizmu, stosowanie odpowiedniej diety ma duże znaczenie. W ciężkich przypadkach konieczne są dializy. Kłębuszkowe zapalenie nerek. Każda nerka posiada liczne ciałka nerkowe zwane kłębuszkami, w których zachodzą właściwe procesy filtracyjne. Kłębuszkowe zapalenie nerek jest to ostra lub przewlekła choroba nerek z ogniskowym lub rozlanym odczynem zapalnym w kłębuszkach nerkowych. Zapalenie to jest najczęstszą przyczyną niewydolności nerek. Może wystąpić jako powikłanie po innych chorobach np. zapaleniu migdałków, płonicy lub próchnicy. Źródłem zapalenia jest najczęściej zakażenie dróg oddechowych paciorkowcami. Po dwóch lub trzech tygodniach od pozornego wyleczenia tych chorób, powstaje stan zapalny kłębuszków nerkowych. Nagromadzone w nerkach komórki immunologiczne, które unieszkodliwiły paciorkowce, podrażniają naczynia krwionośne nerki i wywołują zapalenie. W leczeniu duże znaczenie ma dieta niskosolna i niskobiałkowa, konieczne jest również leczenie antybiotykami. Zespół nerczycowy jest to kliniczny zespół objawów spowodowany nadmierną utratą białka z moczem na skutek zwiększonej przepuszczalności kłębuszków włośniczkowych w korze nerkowej. Zespół ten może również powstać w wyniku innych chorób pierwotnych, które powodują zaburzenia nerek. Są to głównie schorzenia na tle zaburzeń przemiany materii (głównie cukrzyca) oraz choroby zakaźne (np. kiła, gruźlica, zapalenie kości i stawów). Źródłem zespołu nerczycowego mogą być także reakcje alergiczne na niektóre leki, głównie przeciwpadaczkowe, złoto, bizmut. Przyczyną może być również zażywanie narkotyków, nowotwory nerek, jelit i oskrzeli. Jeśli znana jest choroba pierwotna, która spowodowała zespół nerczycowy leczenie jest ukierunkowane właśnie na nią. Śródmiąższowe zapalenie nerek, w którym pierwotne zmiany dotyczą wyłącznie tkanki śródmiąższowej nerek. W kolejnych etapach choroby pojawiają się również zmiany w kłębuszkach i naczyniach wewnątrznerkowych, mają one jednak charakter wtórny. Przewlekające się zapalenie może prowadzić do uszkodzenia i zniszczenia wszystkich struktur nerkowych. Kamica nerkowa to choroba polegająca na wytrącaniu się w drogach moczowych nierozpuszczalnych kamieni. Kamienie te to zbite, twarde złogi powstające w procesie krystalizacji soli kwasu moczowego w kielichach i miedniczkach nerkowych. Jeżeli kamień nerkowy utknie w drogach moczowych, wówczas dochodzi do skurczu mięśni i bardzo „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 40 bolesnej kolki nerkowej. Leczenie polega na podawaniu środków przeciwbólowych i rozkurczowych, często też niezbędne jest leczenie operacyjne. Zakażenia układu moczowego Układ moczowy może ulec zakażeniu poprzez bakterie, wirusy, pasożyty lub grzyby, najczęściej jednak przyczyną zakażeń są bakterie. W zakażeniach bakteryjnych trudno jest uchwycić objawy kliniczne, jedynie badanie moczu może wykazać obecność w nim drobnoustrojów. Bakteriuria bezobjawowa może być wyrazem zakażenia zarówno dróg moczowych jak i nerek. Zapalenie pęcherza moczowego, jest często spotykanym stanem chorobowym zwłaszcza u kobiet. Objawia się silnymi bólami w okolicy łonowej oraz częstym oddawaniem moczu. Ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek, zaczyna się nagle wysoką gorączką, dreszczami i bólami w okolicy lędźwiowej. Ostre objawy choroby trwają kilka dni i ustępują pod wpływem leczenia przeciwbakteryjnego. Przewlekłe odmiedniczkowe zapalenie nerek, przebiega bez wyraźnych objawów klinicznych aż do czasu wystąpienia niewydolności nerek. Leczenie wszystkich rodzajów schorzeń bakteryjnych układu moczowego polega na podawaniu środków bakteriobójczych. Zapobieganie polega przede wszystkim na przestrzeganiu higieny osobistej, zwłaszcza u kobiet. 4.7.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. 6. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Jakie narządy wchodzą w skład układu moczowego? Jakie funkcje pełni układ moczowy? Jakie są przyczyny chorób układu moczowego? Jakie są objawy chorób układu moczowego? Jakie znasz choroby nerek? Jakie choroby nerek spowodowane są zakażeniami? 4.7.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Na podstawie ilustracji i opisów przypadków dokonaj charakterystyki pacjenta z zespołem nerczycowym. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z ilustracjami i opisami przypadków, wypisać cechy fizyczne pacjenta z zespołem nerczycowym, wypisać przyczyny zespołu nerczycowego, sporządzić notatkę. – – – – – Wyposażenie stanowiska pracy: ilustracje przedstawiające wygląd pacjenta z zespołem nerczycowym, opisy przypadków, kartki formatu A4, flamastry, literatura z rozdziału 6 dotycząca zespołu nerczycowego. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 41 Ćwiczenie 2 Opracuj dietę dla pacjenta z przewlekłym kłębuszkowym zapaleniem nerek. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: scharakteryzować zasady żywienia w przebiegu choroby, określić przyczyny i przebieg choroby, wskazać produkty, jakie powinny być wyeliminowane z diety pacjenta, opracować dietę i zaprezentować ją na forum grupy, − − − Wyposażenie stanowiska pracy: kartki formatu A4, flamastry, literatura z rozdziału 6 dotycząca chorób układu moczowego. Ćwiczenie 3 Na podstawie opisu przypadku pacjenta z zapaleniem pęcherza moczowego określ sposoby leczenia go. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: zapoznać się z opisem przypadku, określić przyczyny zapalenia pęcherza moczowego, określić sposoby leczenia, sporządzić krótką notatkę. – – – – Wyposażenie stanowiska pracy: opisy przypadków, wyniki badań pacjentów, notatnik, literatura z rozdziału 6 dotycząca chorób układu moczowego. 4.7.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) 5) 6) scharakteryzować narządy wchodzące w skład układu moczowego? określić funkcje układu moczowego? określić przyczyny chorób układu moczowego? scharakteryzować objawy chorób układu moczowego? określić choroby nerek? scharakteryzować choroby nerek spowodowane zakażeniami? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 42 Tak Nie 4.8. Choroby nowotworowe 4.8.1. Materiał nauczania Dział medycyny, który zajmuje się zagadnieniami związanymi z procesem nowotworowym to onkologia. Jest to nauka o etiologii, patologii, epidemiologii zapobieganiu, rozpoznawaniu, leczeniu chorych na nowotwory. Nowotwór jest to taki stan, w którym dochodzi do niekontrolowanego rozwoju zmienionych morfologicznie i czynnościowo komórek, początkowo w miejscu pierwotnych zmian, potem do naciekania otaczających tkanek i wreszcie do wędrowania i namnażenia się zmienionych komórek w miejscach odległych (przerzuty). Komórki nowotworowe zachowują często cechy tkanek, z których powstały, lecz wraz z postępem choroby dochodzi do utraty cech tkanki macierzystej. W rozwoju nowotworów wyróżnia się trzy podstawowe etapy: inicjację, promocję i progresję. Inicjacja jest to czas, kiedy czynnik rakotwórczy, przedostaje się do komórki i wiąże się z materiałem genetycznym, co prowadzi do zmian w DNA. Promocja jest to etap, w którym komórka ze zmienionym genotypem przechodzi szereg zmian, aż do nabycia cech komórki nowotworowej. W wielu przypadkach na tym etapie zostaje zatrzymany proces nowotworowy, niektóre komórki wyłamują się jednak dając zmiany nowotworowe. Istnieją substancje, które przyspieszają lub zwalniają promocję. Zalicza się do nich pochodne forboli i witaminę A oraz jej chemiczne pochodne. Progresja to etap, w którym następuje wzrost zmienionych nowotworowo komórek. Do progresji dochodzi w okresie obniżenia odporności organizmu. Dopiero w tym okresie nowotwór może być rozpoznany klinicznie. Wzrost nowotworu na tym etapie przebiega bardzo szybko i niepowstrzymanie. Czynniki, które mają wpływ na rozwój nowotworów dzieli się na: chemiczne, fizyczne i biologiczne. Czynniki chemiczne, są to takie związki, które w odpowiednich warunkach mogą powodować rozwój nowotworu. Związki te, aby działać na określony narząd, muszą mieć określoną postać i dawkę. Na przykład azbest, jest tylko wtedy rakotwórczy, gdy znajduje się w określonym stężeniu i formie we wdychanym powietrzu przez wiele lat. Jest natomiast nieszkodliwy przy zetknięciu ze skórą. Do innych rakotwórczych związków chemicznych należą min: arsen, benzen, chrom i niektóre jego związki, iperyt azotowy, nikiel i jego związki, sadza, smoły, pył drzewny i skórzany. Dużo substancji rakotwórczych znajduje się w gazach spalinowych samochodów, samolotów, dymie tytoniowym. Czynniki rakotwórcze wywierają to niektóre leki, niedobory witamin oraz sposób odżywiania i używki. Czynniki fizyczne, zalicza się do nich: promieniowanie jonizujące (Roentgena, radu), promieniowanie nadfioletowe (słońce, lampy kwarcowe). Podczas gdy promieniowanie jonizujące-przenikliwe może wywołać nowotwory w różnych narządach, to promieniowanie nadfioletowe-nieprzenikliwe, powodujące nowotwory skóry i wargi jest szkodliwe tylko przy nadmiernym działaniu, stosowane z umiarem jest korzystne dla organizmu. Czynniki biologiczne (wirusy), ich rakotwórcze działanie u ludzi nie jest jednoznacznie potwierdzone. Czynniki ryzyka mogą być: zewnątrzpochodne (np. promienie nadfioletowe, praca przy azbeście) i wewnątrzpochodne (np. wysoki poziom estrogenów w organizmie może być czynnikiem ryzyka dla raka sutka i narządu rodnego). Nowotworem nazywa się zarówno nowotwory łagodne (które nie stanowią zwykle zagrożenia dla życia, nie dają przerzutów, rosną wolno i dosyć łatwo się je leczy), jak również „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 43 nowotwory złośliwe, które wzrastają szybko i powodują przerzuty. Nowotwory złośliwe są obok chorób serca i naczyń drugą co do częstości przyczyną zgonów w Polsce, dlatego bardzo istotne znaczenie ma zapobieganie im. Pierwszym etapem jest identyfikacja czynników rakotwórczych np. dym papierosowy, który potrafimy sami zidentyfikować. Drugim etapem jest wyeliminowanie czynników rakotwórczych na miarę możliwości. Kolejnym etapem jest wykrywanie i leczenie stanów przedrakowych, czyli zmian chorobowych, z których rak rozwija się częściej niż z innych stanów patologicznych (np. przewlekłe nieżyty żołądka, nadżerki szyjki macicy). Leczenie stanów przedrakowych takich jak guzek sutka, nadżerka szyjki macicy, znamię na skórze skutecznie zapobiega powstawaniu nowotworów złośliwych. Najstarszą metodą leczenia nowotworów jest leczenie chirurgiczne, którego próby opisywano już w starożytności. Inną metodą jest radioterapia, czyli leczenie promieniowaniem jonizującym oraz chemioterapia, leczenie środkami chemicznymi. Choroby nowotworowe Nowotwory skóry, które dzieli się na łagodne, wpółzłośliwe, czyli o złośliwości miejscowej oraz nowotwory złośliwe. Nowotwory łagodne występują w postaci znamion barwnikowych, włókniaków, gruczolaków, nerwiaków, naczyniaków i nabłoniaków, które powinny być usuwane chirurgicznie z marginesem zdrowej skóry. Nie usunięcie znamion leżących w miejscu drażnienia może spowodować przemianę ich w czerniaka (złośliwy nowotwór skóry). Włókniako – mięsak guzowaty skóry jest nowotworem wpółzłośliwym, który wywodzi się z tkanki łącznej skóry właściwej. Najczęściej występuje w pasie barkowym, skórze brzucha i pachwinach, rzadko daje przerzuty do węzłów chłonnych. Nowotwory złośliwe: raki i czerniaki złośliwe, stanowią około 7% nowotworów złośliwych. Przeważnie występują po 50 roku życia, na skutek nadmiernego nasłoneczniania, promieni jonizujących, przewlekłych urazów mechanicznych i termicznych. Czerniak złośliwy to nowotwór o dużej złośliwości, przeważnie ma postać ciemnego guzka otoczonego niekiedy czerwonym rąbkiem zapalnym. Choroba przebiega szybko, dając przerzuty do węzłów chłonnych, następnie do wątroby, płuc, kośćca i innych narządów. Nowotwory głowy i szyi stanowią ok. 15% nowotworów złośliwych, zalicza się do nich nowotwory warg, jamy ustnej, zatok przynosowych, krtani, tarczycy, ślinianek, guzy szyi oraz nowotwory mózgu. Do nowotworów łagodnych warg zalicza się brodawczaki i naczyniaki, do złośliwych rak warg, który występuje głównie u mężczyzn powyżej 50 roku życia. Wpływ na jego rozwój ma palenie tytoniu, przewlekłe nasłonecznianie oraz wpływy czynników atmosferycznych. Nowotwory jamy ustnej, do łagodnej ich postaci należą brodawczaki i naczyniaki. Na nowotwory złośliwe jamy ustnej chorują głównie mężczyźni, wpływ na ich rozwój ma palenie tytoniu. Do nowotworów jamy ustnej należą: rak języka, rak błony śluzowej policzka i dziąseł oraz rak podniebienia twardego. Nowotwory gardła, we wczesnym etapie choroba przebiega bezobjawowo. W kolejnym etapie pojawiają się zaburzenia słuchu, bóle, krwawienia z nosa. Rozpoznanie jest utrudnione we wczesnej fazie rozwoju ze względu na skryty przebieg. Nowotwory krtani stanowią około 6% nowotworów u mężczyzn powyżej 45 roku życia. Rzadziej występuje u kobiet. Wpływ na jego rozwój ma przede wszystkim palenie tytoniu i nadużywanie alkoholu. Pierwszymi objawami są brodawczaki, następnie chrypka i zmiana barwy głosu. Później pojawiające się objawy to: bóle promieniujące do ucha, trudności w połykaniu, krwawienie, duszność. Nowotwory zatok przynosowych i szczęki, choroba przebiega dość wolno, początkowo bezobjawowo, stanem przedrakowym jest przewlekłe zapalenie zatok. W dalszym przebiegu „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 44 choroby mogą występować bóle, zmniejszona drożność przewodów nosowych, zniekształcenie twarzy, wytrzeszcz gałki ocznej, porażenia nerwów czaszkowych. Nowotwory żuchwy występują rzadko, rokowania poważne. Nowotwory tarczycy występują częściej u kobiet i stanowią około 1% wszystkich nowotworów. Wpływ na ich rozwój może mieć: niedobór jodu, uwarunkowania genetyczne, wole guzowate. Stanami przedrakowymi mogą być gruczolaki. Rak ten ma postać twardego, pojedynczego guza lub rozlanego nacieku części lub całej tarczycy. Nowotwory ślinianek mogą mieć postać gruczolaków lub raków niezróżnicowanych, rozwijają się przeważnie w śliniance przyusznej. Występują uporczywe bóle promieniujące do ucha, niekiedy szczękościsk, objawy porażenia nerwu twarzowego, rokowania poważne. Nowotwory układu pokarmowego stanowią około 1/4 wszystkich nowotworów u kobiet i 1/3 nowotworów u mężczyzn. Rak przełyku, czynnikami wywołującymi są przewlekłe stany zapalne i zanikowe śluzówki oraz palenie tytoniu i nadużywanie alkoholu. Pierwszym objawem mogą być trudności w przełykaniu. Wyraźne objawy występują dosyć późno. Mogą wystąpić: spadek masy ciała, osłabienie, brak apetytu, wymioty, powiększenie węzłów chłonnych szyi. W zaawansowanym stadium pojawia się chrypka i uporczywy kaszel. Nowotwory żołądka, stanowią około 10,5% nowotworów u mężczyzn i 6,5% nowotworów u kobiet. Sprzyja im dieta uboga w świeże owoce i warzywa oraz wysoka zawartość skrobi w pożywieniu oraz stany przedrakowe, do których zalicza się: gruczolaki, niedokrwistość złośliwą, chorobę wrzodową. Pierwszym objawem jest krwawienie z przewodu pokarmowego i zwykle jest to objaw raka zaawansowanego. Do późniejszych objawów należą: utrata masy ciała, brak apetytu i wyczuwalny guz. Nowotwory jelita grubego, powodują zmianę rytmu wypróżnień, naprzemienne biegunki i zaparcia, pojawienie się świeżej krwi w stolcu, parcie daremne, bóle brzucha i bóle krocza. Rokowania są dosyć dobre, jeżeli nie ma przerzutów na węzły chłonne. Nowotwory odbytu objawiają się bólem, krwawieniem, świądem, pieczeniem, zwłaszcza po oddaniu stolca. Rozpoznanie jest łatwe, leczenie polega na wycięciu guza lub całej odbytnicy. Nowotwory trzustki szybko powodują żółtaczkę, niedokrwistość i objawy zwężenia dwunastnicy, oraz bóle w nadbrzuszu, promieniujące ku tyłowi. Rozpoznanie jest trudne, zapobieganie polega na zaprzestaniu palenia oraz leczeniu stanów zapalnych trzustki, pęcherzyka żółciowego i kamicy żółciowej. Nowotwory wątroby, objawami są: uczucie pełności, rozpieranie w prawym podżebrzu, wyczuwalny guz jest późnym objawem choroby. Nowotwory układu oddechowego Nowotwory oskrzeli i płuca, rozwijają się w obrębie błon śluzowych oskrzeli lub oskrzelików oraz gruczołów oskrzeli. Rak płuca występuje między 45 i 65 rokiem życia, jest najczęstszym nowotworem u mężczyzn i stanowi 29% wszystkich nowotworów. Istnieje ścisła zależność między zachorowalnością a częstością palenia tytoniu czy szkodliwymi substancjami, na które narażeni są ludzie w niektórych zawodach (przemysł metalowy, górniczy). Objawy ogólne to osłabienie, zmniejszenie aktywności, uczucie znużenia, złe samopoczucie, spadek masy ciała. Objawy płucne to kaszel, krwioplucie, nawracające zapalenia płuc, bóle w klatce piersiowej, duszność, chrypka. Objawy pozapłucne to zmiany stawowe, skórne, zaburzenia hormonalne i metaboliczne. Rokowania są bardzo poważne i zależą od zaawansowania procesu. Nowotwór sutka to najczęstszy nowotwór u kobiet, występuje w postaci łagodnej (gruczolak, brodawczak, guz liściasty, torbiel sutka) i złośliwej. Zachorowalność na złośliwego raka sutka wzrasta dość szybko po 35 roku życia, osiągając szczyt u kobiet w 60 roku życia. Czynniki zwiększające zachorowalność to: wystąpienie raka sutka w rodzinie, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 45 urodzenie pierwszego dziecka po 30 roku życia lub nierodzenie oraz niektóre zaburzenia hormonalne. Nowotwory układu krwiotwórczego i limfatycznego, charakteryzują się nadmiernym i niekontrolowanym rozrostem komórek. Wyróżnia się białaczkę szpikową i limfatyczną. Białaczka szpikowa jest chorobą szpiku kostnego, polegającą na niepohamowanym rozmnażaniu krwinek białych (granulocytów). Nadmierna produkcja krwinek białych powoduje zaburzenia krzepnięcia krwi i utratę odporności organizmu. Zwykłe zakażenie może stanowić dla chorego zagrożenie życia. Przyczyny nie są dokładnie znane, wiadomo jednak, że wywołać ją może promieniowanie jonizujące. U dziewięciu na dziesięć pacjentów stwierdza się nieprawidłowy chromosom w materiale genetycznym. Przewlekła białaczka szpikowa występuje najczęściej pomiędzy 30 a 50 rokiem życia. W początkowym stadium nie stwierdza się żadnych objawów, uwidaczniają się znaczniej później. Białaczka limfatyczna, w przebiegu której dochodzi do zmian komórek (limfocytów) w węzłach chłonnych oraz innych tkankach limfatycznych. Limfocyty bardzo szybko rozmnażają się, zwiększa się ich ilość, dostają się one do szpiku kostnego oraz krwi. Chorują na nią najczęściej osoby w podeszłym wieku. Objawem jest powiększenie węzłów chłonnych, osłabienie, brak apetytu, duszność podczas wysiłku fizycznego oraz uczucie pełności w nadbrzuszu. Przyczyny nie są znane, pewną rolę odgrywają czynniki dziedziczne 4.8.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Co rozumiemy pod pojęciem choroby nowotworowej? Jakie są podstawowe etapy w rozwoju choroby nowotworowej? Jakie czynniki wpływają na rozwój chorób nowotworowych? Jakie znasz metody leczenia nowotworów? Jakie znasz choroby nowotworowe skóry? Jakie choroby nowotworowe dotyczą głowy i szyi? Jakie znasz nowotworowe choroby układu pokarmowego? Jakie nowotwory występują w układzie oddechowym? Jakiego narządu dotyczy najczęściej występujący nowotwór u kobiet? Które choroby nowotworowe są charakterystyczne dla układu krwiotwórczego i limfatycznego? 4.8.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Na podstawie wyników badań pacjenta i opisów przypadków scharakteryzuj przebieg choroby nowotworowej. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z wynikami badań i opisami przypadków, scharakteryzować etapy przebiegu chorób nowotworowych, sporządzić notatkę, zaprezentować wykonane ćwiczenie. – Wyposażenie stanowiska pracy: wyniki badań pacjentów, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 46 – – – opisy przypadków, notatnik, literatura z rozdziału 6 dotycząca chorób nowotworowych. Ćwiczenie 2 Na podstawie wyników badań pacjenta i opisów przypadków określ przyczyny choroby nowotworowej. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z wynikami badań i opisami przypadków, 2) określić przyczyny choroby nowotworowej, 3) zaprezentować wykonane ćwiczenie. − − − – Wyposażenie stanowiska pracy: wyniki badań pacjentów, opisy przypadków, notatnik, literatura z rozdziału 6 dotycząca chorób nowotworowych. Ćwiczenie 3 Na podstawie opisu przypadków i wyników badań pacjenta z chorobą nowotworową określ sposoby leczenia go. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z opisem przypadku i wynikami badań, określić sposoby leczenia choroby nowotworowej, sporządzić krótką notatkę, zaprezentować wykonane ćwiczenie. – – – Wyposażenie stanowiska pracy: opisy przypadków, wyniki badań pacjentów, literatura z rozdziału 6 dotycząca chorób nowotworowych. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 47 4.8.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) zdefiniować pojęcie choroby nowotworowej? scharakteryzować etapy rozwoju choroby nowotworowej? określić czynniki wpływające na rozwój choroby nowotworowej? określić metody leczenia nowotworów? scharakteryzować choroby nowotworowe skóry? scharakteryzować nowotworowe choroby głowy i szyi? scharakteryzować nowotworowe choroby układu pokarmowego? określić nowotwory układu oddechowego? określić nowotwór występujący najczęściej u kobiet? scharakteryzować choroby nowotworowe układu krwiotwórczego i limfatycznego? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 48 Tak Nie 4.9. Podstawowe zaburzenia psychiczne 4.9.1. Materiał nauczania Zaburzenia psychiczne, podobnie jak inne choroby, są wyrazem utraty zdolności skutecznego regulowania przez organizm swych stosunków wewnętrznych i wymiany ze środowiskiem, sprowadzającym utratę równowagi wewnętrznej lub adaptacji do środowiska, bądź jednego i drugiego. W przypadku zaburzeń psychicznych zakłóceniu ulegają głównie lub wyłącznie czynności psychiczne. Zaburzenia psychiczne wymagają pomocy ułatwiającej odzyskanie utraconej równowagi wewnętrznej i adaptacji społecznej. Dziedzina zajmująca się zwalczaniem zaburzeń psychicznych nazywa się psychiatria. W niektórych zaburzeniach psychicznych zakłócenia są tak głębokie, że zmniejszają zdolność do krytycznej i realnej oceny sytuacji. Sytuacja taka budzi sprzeciw ze strony nie dość życzliwego społeczeństwa, które też z tego powodu nie jest zdolne udzielić choremu niezbędnej pomocy. Zaburzenia psychiczne stanowią zmiany w sposobie przeżywania. Pojawiają się uczucia nowe, nieoczekiwane i często niezwyczajne, pojawia się także cierpienie spowodowane samym ich przeżywaniem lub niechęcią ze strony otoczenia. Zaburzeniom towarzyszy często utrudnienie lub zerwanie kontaktu z otoczeniem, utrata umiejętności oceniania własnego stanu, pojawiają się zmiany w systemie wartości. Chory przeżywa uczucia obojętności, zwątpienia, nienawiści. Objawy zaburzeń psychicznych Ambiwalencja jest to jednoczesne występowanie sprzecznych nastawień uczuciowych bez dostrzegania tej sprzeczności. Amnezja, niepamięć jest to niemożność odtworzenia wspomnień z jakiegoś odcinka czasu. Autyzm czyli złożona postawa wobec siebie i innych, charakteryzująca się wycofaniem z czynnego współżycia z otoczeniem i skupieniem się na własnych przeżyciach: urojeniach, zaburzeniach myślenia, omamach, lękach. Fobie, stała tendencja do unikania pewnych sytuacji, które wywołują paniczny lęk. Hipochondria jest to przesadna, nieuzasadniona obawa o swoje zdrowie. Krytycyzm jest to zdolność do oceniania rzeczywistości taką jaka jest. Jego brak jest cechą zaburzeń psychicznych. Natręctwa, są to przeżycia powracające uporczywie, wbrew woli i pragnieniom chorego. Omamy-doznania zmysłowe odczuwane mimo braku odpowiednich bodźców zewnętrznych przy pełnym przekonaniu o ich realności. Urojenia, są to przeżycia, których składnikiem jest wynikające z chorobowych przesłanek fałszywe przekonanie. Zaburzenia aktywności, które mogą mieć postać obniżenia lub wzmożenia. Zaburzenia nastroju, cechujące się złym samopoczuciem, smutkiem, żalem, rozpaczą. Rodzaje zaburzeń i ich przyczyny Zaburzenia organiczne, spowodowane są przez proces chorobowy zakłócający działanie mózgu lub uszkadzający go. Ostre zaburzenia przejawiają się; majaczeniem, zamroczeniem lub różnego stopnia wyłączeniem. Jeśli nie dochodzi do trwałego uszkodzenia mózgu, psychozy te ustępują całkowicie. Jeśli nastąpiło trwałe uszkodzenie mózgu, mogą wystąpić przewlekłe zaburzenia. Gdy rozległe uszkodzenie mózgu wystąpi w okresie rozwoju prowadzi do upośledzenia umysłowego. Przyczyną mogą być różne choroby mózgu, a także różne choroby ogólne takie jak: zapalenia, guzy, zaburzenia odżywiania, hormonalne i inne. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 49 Zaburzenia schizofreniczne jest to grupa zaburzeń o niejasnych przyczynach, które objawiają się zakłóceniem lub rozbiciem prawidłowej struktury przeżyć, wskutek czego tracą one swą wewnętrzną i wzajemną spójność oraz właściwy związek z rzeczywistością. Choroba zaczyna się najczęściej w dwudziestych latach życia i ma przebieg ostry lub przewlekły, zwykle jednak przebiega rzutami. Choroby afektywne, zaburzenia afektywne nawracające – grupa zaburzeń endogennych, w których okresowo występują zaburzenia nastroju, emocji i aktywności. Zaburzenia te przejawiają się występowaniem zespołów depresyjnych i hipomaniakalnych. Zaburzenia nerwicowe zwane potocznie nerwicami (albo: neurozami) to grupa zaburzeń psychicznych, definiowana jako zespoły dysfunkcji narządów, psychogennych zaburzeń emocjonalnych, zakłóceń procesów psychicznych i patologicznych form zachowania występujących w tym samym czasie i powiązanych ze sobą wzajemnie. Charakterystyczne jest to, że chory często zdaje sobie sprawę z absurdalności swoich objawów (natręctw, fobii) czy braku podstaw swoich objawów somatycznych, jednakże zmuszony jest do ich powtarzania. Między innymi ta cecha – krytycyzm wobec swoich objawów – różni nerwicę od psychozy. Błędne koło objawów nerwicowych polega na dodatnim sprzężeniu zwrotnym pomiędzy objawami. Na przykład lęk wyzwala dodatkowe objawy wegetatywne, które z kolei nasilają lęk, który dodatkowo wzmaga objawy wegetatywne. Objawy nerwic Objawy somatyczne: porażenia narządów ruchu lub pewnych ich części, brak czucia (anestezja, analgezja) pewnych obszarów skóry, zaburzenia wzroku, słuchu lub nadmierna wrażliwość na bodźce, napięciowy ból głowy, ból żołądka, serca, kręgosłupa, zawroty głowy, drżenie kończyn, kołatanie serca, zespoły objawów charakterystyczne dla niektórych chorób czy stanów fizjologicznych (np. urojona ciąża, zaburzenia równowagi, napady drgawkowe przypominające padaczkę, itd.), zaburzenia funkcjonowania organów wewnętrznych, zaburzenia seksualne (np. zaburzenia erekcji, wytrysk przedwczesny). Zaburzenia funkcji poznawczych: myślenie natrętne, natręctwa ruchowe, trudności w koncentracji uwagi, subiektywnie odczuwalne zmiany w percepcji rzeczywistości. Zaburzenia emocji: fobie – lęk przed pewnymi przedmiotami (np. ostrymi narzędziami), zwierzętami (np. pająkami, myszami), sytuacjami (lęk przed otwartą przestrzenią – agorafobia, zamkniętą przestrzenią – klaustrofobia, lęk przed autobusami, tłumem, ekspozycją społeczną, wyjazdami), nieokreślony niepokój, nagłe napady lęku, brak motywacji, apatia, stan podwyższonego napięcia, poirytowanie, labilność emocjonalna, przygnębienie, zaburzenia snu. Źródłem zaburzeń nerwicowych są nierozwiązane nieuświadomione konflikty wewnętrzne, najczęściej pomiędzy dążeniami jednostki a jej możliwościami, potrzebami a obowiązkami, pragnieniami a normami społecznymi. Pojawiają się wtedy, kiedy wrażliwa i nieodporna na stresy osobowość poddawana jest presji sytuacji (często świadomie akceptowanej), a wymagającej od niej funkcjonowania sprzecznego z nieuświadomionymi tendencjami. Przyczyną nerwic może być także deficyt opieki rodzicielskiej w dzieciństwie lub nie odreagowany uraz (trauma). Wtórnymi skutkami nerwicy może być: zaniżone poczucie własnej wartości i dążenie do kompensowania go szczególnymi osiągnięciami, czy nadmiernym zaangażowaniem w pracę. Zaburzenia osobowości, są to przewlekle trwające wzorce patologicznych zachowań i przeżywania manifestujące się w zakresie poznawczej, afektywnej, interpersonalnej, kontroli impulsów; stabilność tych wzorców, czyli sztywność zachowań prowadzi do pogorszenia funkcjonowania. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 50 Zaburzenie osobowości jest stanem psychicznym, w którym następuje częściowa dezintegracja psychiki, rozchwianie emocjonalne, szybkie gwałtowne zmiany osobowości. Osobowość może ulec dezintegracji, gdy dochodzi do traumatycznych przeżyć osobistych, uzależnień lub może być jednym z objawów niektórych chorób psychicznych. Zaburzenia osobowości nie są typowymi zespołami klinicznymi to raczej stany behawioralne i psychospołeczne. Uzależnienia – są to nabyte silne potrzeby wykonywania jakiejś czynności lub zażywania jakiejś substancji. W praktyce określenie to posiada kilka znaczeń. Uzależnienie fizjologiczne, to nabyta silna potrzeba stałego zażywania jakiejś substancji odczuwana jako szereg dolegliwości fizycznych (np. bóle, biegunki, uczucie zimna, wymioty, drżenia mięśni, bezsenność). Zaprzestanie jej zażywania (odstawienie) prowadzi do wystąpienia zespołu objawów, które określa się jako zespół abstynencyjny (zespół z odstawienia). W leczeniu stosowana jest detoksykacja, czyli odtrucie. Grupa substancji, których nadużywanie prowadzi do uzależnienia fizjologicznego jest niewielka. Najważniejsze z nich to: nikotyna (nikotynizm) – najpowszechniejsze uzależnienie fizjologiczne na świecie, alkohol etylowy (alkoholizm), heroina i morfina, barbiturany (pochodne kwasu barbiturowego) stosowane jako leki nasenne, niektóre steroidy. Uzależnienie psychiczne, to nabyta silna potrzeba stałego wykonywania jakiejś czynności lub zażywania jakiejś substancji, której niespełnienie jednak nie prowadzi do poważnych fizjologicznych następstw. Zależność psychiczna to stan, w którym osoba dotknięta tą chorobą nie potrafi bez pomocy z zewnątrz przerwać zachowań związanych ze zdobywaniem i konsumpcją. Nieleczona zależność psychiczna od substancji chemicznych prowadzi najczęściej do więzienia, szpitala psychiatrycznego, a w końcu i śmierci. Obecnie nie są znane skuteczne metody leczenia uzależnienia psychicznego od substancji chemicznych. Możliwe jest zatrzymanie zachowań, ale nie całkowite wyleczenie. Uzależnienie psychiczne mogą wywoływać różne przyjemne czynności: masturbacja i pornografia, Internet i gry komputerowe, nadmierna dbałość o tężyznę fizyczną, hazard, seks, uzależnienie seksualne, praca, kupowanie, jedzenie. Uzależnienie społeczne (socjologiczne), wiąże się z zażywaniem środków toksycznych pod wpływem panującej mody lub w grupie ludzi podobnych do siebie (np. hippisów), w kręgach młodzieży z tzw. subkultur. Istotą zjawiska jest bardzo silne uzależnienie od grupy, co pociąga za sobą bezwzględne respektowanie panujących w niej zasad i obyczajów. Ponadto osoba uzależniona, w miarę pogłębiania się choroby rezygnuje z ważnych dla siebie wcześniej aktywności, wypada z ról społecznych (utrata pracy, usunięcie ze szkoły, konflikty w rodzinie, zanik zainteresowań). Następuje coraz większa marginalizacja i najczęściej również kryminalizacja środowiska, w którym obraca się uzależniony. 4.9.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. 6. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Czym są zaburzenia psychiczne? Jakie są objawy chorób psychicznych? Jakie są rodzaje zaburzeń psychicznych i ich objawy? Czym charakteryzują się zaburzenia nerwicowe? Na czym polega zaburzenie osobowości? Jakie znasz rodzaje uzależnień? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 51 4.9.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Przeprowadź symulację rozmowy z rodziną pacjenta cierpiącego na zaburzenia psychiczne. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z rodzajem zaburzeń występujących u pacjenta, określić przyczyny tych zaburzeń, przeprowadzić symulację rozmowy, sporządzić notatkę. – – – Wyposażenie stanowiska pracy: kartki formatu A4, notatnik, literatura z rozdziału 6 dotycząca zaburzeń psychicznych. Ćwiczenie 2 Na podstawie opisu przypadku scharakteryzuj choroby psychiczne o podłożu organicznym. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z opisem przypadku, określić przyczyny i przebieg chorób, sporządzić charakterystykę chorób, zaprezentować wykonane ćwiczenie. – – – Wyposażenie stanowiska pracy: opis przypadku, kartki formatu A4, literatura z rozdziału 6 dotycząca chorób psychicznych. Ćwiczenie 3 W oparciu o film na temat szkodliwości palenia tytoniu opracuj program terapii dla pacjentów z uzależnieniem nikotynowym. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: obejrzeć film na temat szkodliwości palenia tytoniu, określić etapy terapii, sporządzić notatkę, zaprezentować wykonane ćwiczenie. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 52 – – – Wyposażenie stanowiska pracy: film dydaktyczny o szkodliwości palenia tytoniu, notatnik, literatura z rozdziału 6 dotycząca uzależnień. 4.9.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) 5) 6) scharakteryzować zaburzenia psychiczne? określić objawy chorób psychicznych? wymienić rodzaje zaburzeń psychicznych i ich objawy? określić czym charakteryzują się zaburzenia psychiczne? określić na czym polegają zaburzenia osobowości? scharakteryzować rodzaje uzależnień? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 53 Tak Nie 4.10. Przebieg chorób wewnętrznych w różnych fazach rozwoju człowieka 4.10.1. Materiał nauczania Choroby wieku dziecięcego Choroby zakaźne. Większość zakaźnych chorób u dzieci przebiega obecnie łagodniej niż dawniej (szczepienia). Należy zdawać sobie sprawę, że każda wirusowa choroba może stwarzać zagrożenie powikłaniami, dlatego mimo dobrego stanu dziecka, powinno ono przebywać w domu i okres rekonwalescencji powinien trwać odpowiednio długo. Dziecko nie powinno przebywać w towarzystwie innych dzieci, ponieważ je zakaża. Większość zakaźnych chorób wirusowych powoduje znaczny spadek odporności dziecka i dlatego pociąga za sobą częste zachorowania na inne choroby infekcyjne. Rozpoznanie ostrej choroby zakaźnej u dziecka zawsze stawia lekarz. Do chorób zakaźnych wieku dziecięcego należy Odra. Źródłem zakażenia jest inne chore dziecko, a przenoszenie infekcji odbywa się drogą kropelkową (kaszel, kichanie). Największa zakaźność występuje na 5 dni przed pojawieniem się wysypki oraz 4 od chwili jej ukazania. Występuje gorączka, zaczerwienione oczy światłowstręt (nieżyt spojówek), katar, ból gardła i kaszel. Kaszel jest często bardzo męczący i suchy. Twarz dziecka wygląda jak po długotrwałym płaczu. Następnie pojawia się wysypka gruboplamista, zlewająca się. Pojawia się początkowo za uszami, następnie przechodzi na twarz i szyję, a potem na tułów i kończyny. Śluzówki jamy ustnej są zaczerwienione. Od chwili ukazania się wysypki (po 4–5 dniach) temperatura opada i dziecko powoli wraca do zdrowia. W niektórych przypadkach, zwłaszcza u dzieci ze zmniejszoną odpornością, odra może mieć przebieg szczególnie ciężki (wysypka krwotoczna). Najczęstszym powikłaniem jest zapalnie ucha, zapalenie krtani (może przebiegać z dużą dusznością), zapalenie płuc, mięśnia sercowego oraz najgroźniejsze powikłanie – odrowe zapalenie mózgu. Dołączenie się powikłań często manifestuje się ponownym skokiem gorączki. Różyczka. Zakażenie następuje drogą kropelkową, a okres wylęgania trwa 14–21 dni. Dziecko zakaża już na 7 dni przed wystąpieniem wysypki i jeszcze 14 dni od momentu jej pojawienia, występuje umiarkowana gorączka. Stan dziecka dobry. Wysypka drobna, różowa, grudkowa na całym ciele. Charakterystyczne jest powiększenie węzłów chłonnych potylicznych oraz powiększenie śledziony. Świnka. Zakażenie dokonuje się drogą kropelkową. Okres wylęgania to 16–18 dni. Niemowlęta nie chorują ze względu na odporność wrodzoną uzyskaną od matki. Zakażenia często przebiegają bezobjawowo. U większości dorosłych stwierdza się istnienie przeciwciał. Występuje gorączka, czasem wysoka. Znaczna bolesność powiększonych obrzękniętych ślinianek przyusznych, podżuchwowych i podjęzykowych. Twarz jest obrzęknięta. Ból ślinianek nasila się przy kwaśnym smaku potraw. Wirus świnki atakuje oprócz ślinianek także trzustkę. Dołączenie się bólów brzucha i wymiotów świadczy o obecności stanu zapalnego tego narządu. Niekiedy zapaleniu ślinianek towarzyszy silny ból głowy oraz wymioty, co świadczy o współistnieniu zapalenia opon mózgowych (towarzyszy około 1/3 przypadków). Ospa wietrzna. Wirus ospy wietrznej może wywoływać dwie postaci choroby: ospę wietrzną oraz półpasiec. Postać choroby zależy od stanu immunologicznego pacjenta. Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową. Dziecko zakażone jest już 2 dni przed wystąpieniem wysypki. Zakaźność kończy się dopiero, gdy wszystkie pęcherzyki przyschną. Okres występowania trwa 14–28 dni. Występuje gorączka oraz charakterystyczna wysypka pojawiająca się rzutami w odstępach co parę godzin. Takich „rzutów” wysypki może być kilka do kilkunastu. Wykwity mają charakter pęcherzyków wypełnionych jasnym płynem, od „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 54 wielkości łebka szpilki do wielkości grochu. Charakterystyczne jest pojawienie się wysypki na owłosionej skórze głowy. Podobne wykwity mogą pojawiać się również na śluzówkach jamy ustnej i narządach płciowych. Pęcherzyki pękają i zasychają w strupki. Dziecko drapiąc się może zakazić skórę bakteriami ropnymi. Trzeba temu zapobiegać, bo wówczas po odpadnięciu strupków pozostają blizny. Szczególnie ciężko przechodzą ospę dzieci z niedoborami odporności i wówczas jest niezbędna kilkukrotna wizyta lekarza, aby stwierdzić czy nie występują powikłania. Dzieci chore na ospę wietrzną powinny być izolowane aż do czasu, kiedy strupki odpadną. W przebiegu ospy jako powikłania mogą wystąpić objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego (np. zaburzenia równowagi) należy wówczas niezwłocznie skontaktować się z lekarzem. Zespół przewlekłych zaburzeń trawiennych. Różne mogą być przyczyny takiego stanu. Przewlekła lub nawracająca biegunka i inne nieprawidłowości trawienia mogą być spowodowane: przewlekłym zakażeniem bakteryjnym (czerwonka, salmonellozy), które nie poddało się stosowanemu leczeniu (pod wpływem leków, często antybiotyków, rozwój bakterii został zahamowany, ale choroba nie została całkowicie wyleczona), szkodliwym działaniem leków, zwłaszcza antybiotyków substancji chemicznych, toksyn, nietolerancją składników pożywienia, alergią pokarmową u niemowląt, stosunkowo rzadko, mogą być następstwem zakażenia lambliami. Szkodliwe działanie antybiotyków, substancji chemicznych i toksyn polega na uszkadzaniu błony śluzowej jelit bądź zablokowaniu funkcji enzymów trawiennych. Niektóre składniki pokarmowe, zwłaszcza gluten - białko roślinne zawarte w otoczce zbóż: pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa – przenika przez barierę jelitową, powoduje zanik błony śluzowej, zmiany zapalne i przewlekłe zaburzenia trawienne, tj. nieprawidłowe trawienie i nieprawidłowe wchłanianie strawionych i nie strawionych składników pokarmowych. Te niestrawione lub nieprawidłowo strawione składniki pokarmowe działają toksycznie i zaburzają rozwój dziecka. Zaburzenia układu moczowego. U dzieci z przewlekłą zaawansowaną niewydolnością nerek, można stwierdzić zmiany typowe dla krzywicy lub inne deformacje kostne, którym mogą towarzyszyć bóle stawów i kości. Dzieci leczone długotrwale glikokortykosteroidami w przebiegu chorób nerek: mają charakterystyczną sylwetkę: niski wzrost, otyłość ze względnie szczupłymi kończynami, twarz księżycowatą, często deformacje kończyn dolnych. W Polsce rocznie rozpoznaje się 1100–1300 nowych zachorowań na nowotwory w populacji wieku rozwojowego. Najczęściej u dzieci występują białaczki, guzy mózgu i chłoniaki, stanowiąc 59,3% wszystkich nowotworów dziecięcych. Współczesne leczenie nowotworów u dzieci jest oparte na wielolekowej chemioterapii, która jest podstawową metodą leczenia onkologicznego, a radioterapia i chirurgia stanowią metody uzupełniające. Choroby wieku starczego Przyczyną niesprawności w wieku podeszłym jest najczęściej czynnik psychiczny. Istnieją schorzenia dominujące w wieku starszym i istotnie wpływające na upośledzenie funkcjonowania chorych. Najogólniej obraz chorego w wieku podeszłym jest zdominowany przez choroby somatyczne, zespoły otępienia i zaburzenia psychiczne (głównie zespoły depresyjne). Częstość choroby niedokrwiennej wzrasta z wiekiem. Początkowa przewaga mężczyzn zmniejsza się w miarę postępu lat i po 80 roku życia występuje ona jednakowo często u 20% mężczyzn i kobiet. Wiek jest postrzegany jako niezależny czynnik ryzyka w chorobie niedokrwiennej serca. Wiek wpływa na przebieg choroby niedokrwiennej serca. Chorobie niedokrwiennej mogą towarzyszyć zróżnicowane objawy: napady kołatania serca i zaburzeń rytmu, stany dezorientacji, depresji, nocne „zmory” i zaburzenia snu, ostra niedomoga naczyń mózgowych i udar mózgu, zatory tętnicze. Szczególnie trudności w rozpoznaniu pojawiają się „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 55 w stanach niemej anginy, która u osób starszych może nie być sygnalizowana żadnymi objawami klinicznymi i elektrokardiograficznymi, a jej nietypowe ogólne objawy mogą być interpretowane jako objaw procesu starzenia (np. nocne zaburzenia snu). Rokowanie w chorobie niedokrwiennej i zawale serca pogarsza się wraz z postępującym wiekiem. Częstość zgonów szpitalnych spowodowanych zawałem serca wynosi w wieku 65 lat – 3%, 66–75 lat – 16%, powyżej 75 lat – 21%, a w ciągu roku po zawale wynosi odpowiednio 6%, 16% i 29%. Zawał mięśnia sercowego w grupie osób starszych jest częściej powikłany i towarzyszą mu liczne schorzenia. Nadmierne obniżenie ciśnienia tętniczego krwi związane z pionizacją należy do częstych objawów występujących w starszym wieku. Dotyczy 7% osób w wieku starszym uważanych za zdrowe i 20–30% z chorobami układu krążenia oraz centralnego i obwodowego układu nerwowego. Kolejnym czynnikiem sprzyjającym jest nadciśnienie tętnicze występujące u 1/3 osób po 75 roku życia i związane z nim zwiększenie sztywności naczyń, zmniejszenie wrażliwości receptorów oraz pobudzenie układu współczulnego. Towarzyszące nadciśnieniu tętniczemu zaburzenie autoregulacji krążenia mózgowego powoduje, że szczególnie łatwo u tych chorych dochodzi do utraty świadomości. Osteoporoza jest układową chorobą szkieletu, charakteryzującą się niską masą kości, upośledzoną mikroarchitekturą tkanki kostnej i w konsekwencji zwiększoną jej łamliwością i podatnością na złamania. Człowiek osiąga szczytową masę kostną pomiędzy 25–35 rokiem życia. Nieruchliwy tryb życia, brak ekspozycji na światło słoneczne, menopauza, niedobory wapnia i niski wskaźnik masy ciała mają wpływ na rozwój osteoporozy. Choć cały szkielet ulega osteoporozie związanej z wiekiem czy menopauzą, to niektóre struktury są pod tym względem szczególnie dotknięte. Dotyczy to głównie kręgów piersiowych i lędźwiowych, żeber, szyjki kości udowej i część kości promieniowej. Złamanie kości udowej. W wieku od 65 roku życia śmiertelność po złamaniach kości udowej przekracza 25% w ciągu pierwszych 3 miesięcy głównie wskutek powikłań sercowonaczyniowych, oddechowych i nerkowych. Zmiany zwyrodnieniowo-wytwórcze stawów są niezapalnymi postępującymi, rozwijającymi się powoli stanami. Choroba zwyrodnieniowa stawów należy do najbardziej rozpowszechnionych chorób. Mówimy o niej tylko wtedy, gdy zmiany radiologiczne są połączone z dolegliwościami. Choruje na nią ok. 50% populacji osób dorosłych. W przebiegu choroby zwyrodnieniowej chrząstka stawowa traci gładkość swej powierzchni i pęka. Powstają ubytki chrząstki i powierzchnia kostna zostaje odsłonięta. Zespoły otępienia są jedną z najczęstszych przyczyn utraty zdolności do samodzielnego życia u osób starszych. Chorzy z występującymi zespołami otępiennymi wymagają zaangażowania olbrzymich sił i środków przeznaczonych na stałą opiekę i pielęgnację. Średni czas trwania choroby Alzheimera wynosi 7–8 lat, chociaż niektórzy chorzy żyją nawet do 20 lat. Liczba osób z otępieniem jest szacowana w naszym kraju na 400 tysięcy osób, w tym z chorobą Alzheimera na 150 tysięcy. Choroba Alzheimera jest postępującą, wyniszczająca chorobą otępienną. Jej początek może zaznaczyć i objawiać się zwykłym zapominaniem. Jednakże w ciągu kilku lat uszkodzenie pamięci staje się tak doszczętne, że całkowicie niszczy zdolność człowieka do samodzielnego funkcjonowania. Dokonuje się upośledzenie funkcji poznawczych w tak szerokim zakresie, że prowadzi do powstania trudności ze znalezieniem słów, zaburzeń percepcji wzrokowej oraz do zaburzeń oceny i myślenia. W zaawansowanej chorobie utracona zostaje nawet pamięć autobiografii i pacjenci tracą wiele aspektów z tego co stanowi fundamentalny sens tego kim są oni i ich rodziny. Przebieg innych chorób w różnych okresach rozwoju opisano w poprzednich rozdziałach. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 56 4.10.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Jakie znasz choroby zakaźne wieku dziecięcego? Czym charakteryzuje się zespół przewlekłych zaburzeń trawiennych u dzieci? Jakie objawy występują u dzieci z zaburzeniami układu moczowego? Jak nazywają się najczęściej występujące nowotwory u dzieci? Jakie są przyczyny niestrawności w wieku podeszłym? Jaki wpływ ma wiek na częstość występowania choroby niedokrwiennej? Jakie są objawy nadciśnienia i obniżonego ciśnienia krwi? Na czym polega osteoporoza? 4.10.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Na podstawie opisów przypadków dokonaj analizy podobieństw i różnic w przebiegu chorób zakaźnych u dzieci. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z materiałami dydaktycznymi dotyczącymi chorób zakaźnych u dzieci, zapoznać się z opisami przypadków, wypisać cechy wspólne i różnice w przebiegu chorób zakaźnych, wypisać przyczyny tych chorób, zaprezentować wykonane ćwiczenie. – – – Wyposażenie stanowiska pracy: opisy przypadków, kartki formatu A4, literatura z rozdziału 6 dotycząca chorób zakaźnych. Ćwiczenie 2 Na podstawie opisu przypadku dokonaj charakterystyki psychofizycznej pacjenta z chorobą Alzheimera. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z opisem przypadku, wypisać cechy fizyczne i psychiczne pacjenta z chorobą Alzheimera, wypisać przyczyny choroby Alzheimera, zaprezentować wyniki ćwiczenia na forum grupy. – – – Wyposażenie stanowiska pracy: opisy przypadków, kartki formatu A4, literatura z rozdziału 6 dotycząca choroby Alzheimera. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 57 4.10.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) scharakteryzować choroby zakaźne wieku dziecięcego? scharakteryzować zespół zaburzeń trawiennych u dzieci? określić objawy chorób układu moczowego u dzieci? wymienić nowotwory wieku dziecięcego? scharakteryzować przyczyny niestrawności w wieku podeszłym? uzasadnić wpływ wieku na rozwój choroby niedokrwiennej? określić objawy nadciśnienia i obniżonego ciśnienia krwi? wyjaśnić na czym polega osteoporoza? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 58 Tak Nie 5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Przeczytaj uważnie instrukcję. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna jest prawidłowa. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Na rozwiązanie testu masz 45 minut. Powodzenia! „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 59 ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Nauka o zaburzeniach czynności organizmu oraz o zmianach morfologicznych powstających w przebiegu choroby to a) patomorfologia. b) etiologia. c) patologia d) patogeneza. 2. Okres choroby, w którym pojawiają się pierwsze niekiedy mało charakterystyczne objawy, trudne często do jednoznacznego sklasyfikowania to a) okres jawny. b) okres niejawny. c) okres utajenia. d) okres zwiastunów. 3. Do najczęściej spotykanych chorób narządu ruchu należą a) choroby reumatyczne. b) procesy zapalne. c) wady wrodzone. d) nowotwory. 4. Choroba spowodowana zaburzeniami kwasu moczowego to a) dna moczanowa. b) zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa. c) myopatia. d) reumatoidalne zapalenie stawów. 5. Ból pojawiający się za mostkiem, któremu towarzyszy uczucie gniecenia i duszność oraz lęk i poty są objawem a) zawału. b) nadciśnienia tętniczego. c) choroby wieńcowej. d) miażdżycy. 6. Choroba spowodowana zwężeniem oskrzeli i oskrzelików wskutek skurczu ich mięśni gładkich, obrzękiem błony śluzowej, nadmiernym wydzielaniem śluzu i jego zastojem w drogach oddechowych to a) gruźlica. b) rozedma płuc. c) astma. d) zator tętnicy płucnej. 7. Nauka zajmująca się chorobami mózgu, móżdżku, rdzenia kręgowego, nerwów obwodowych oraz niektórymi chorobami mięśni to a) kardiochirurgia. b) ortopedia. c) neurologia d) neurochirurgia. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 60 8. Choroba, której objawem jest drżenie spoczynkowe, spowolnione ruchy, ubóstwo mimiki, zgięta postawa ciała, chód drobnymi kroczkami, wzmożone napięcie mięśniowe to a) choroba Alzheimera. b) choroba padaczka. c) Parkinsona. d) udar cieplny. 9. Zaburzenia układu pokarmowego objawiające się trudnościami w połykaniu z zatrzymaniem się kęsa pokarmowego w przełyku oraz uczucie pełności lub bólu za mostkiem to a) dysfagia. b) zgaga. c) wzdęcia. d) wymioty. 10. Choroba, która powstaje na skutek odkładania nadmiernych ilości bilirubiny w skórze, twardówkach oczu i błonach śluzowych to a) refleks żołądkowo-jelitowy. b) choroba wrzodowa. c) żółtaczka. d) zaburzenia wchłaniania i trawienia. 11. Łagodne, nie nowotworowe zmiany rozwijające się w nosie i zatokach to a) nadżerki. b) mikrourazy. c) polipy. d) ubytki. 12. Choroba, która powstaje na skutek szybko wzrastającego ciśnienia płynu śródgałkowego w oku to a) migrena. b) zapalenie rogówki. c) jaskra. d) zapalenie nerwu wzrokowego. 13. Kliniczny zespół objawów spowodowany nadmierną utratą białka z moczem na skutek zwiększonej przepuszczalności kłębuszków włośniczkowych w korze nerkowej to a) kłębuszkowe zapalenie nerek. b) przewlekła niewydolność nerek. c) kamica nerkowa. d) zespół nerczycowy. 14. Pasożytnicze choroby układu nerwowego to a) toksoplazma, odra, ospa. b) toksoplazma, włośnica. c) włośnica, różyczka. d) włośnica, wzw. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 61 15. Stan, w którym dochodzi do niekontrolowanego rozwoju zmienionych morfologicznie i czynnościowo komórek to a) progresja. b) nowotwór. c) promocja. d) inicjacja. 16. Nowotwór o dużej złośliwości, przeważnie ma postać ciemnego guzka otoczonego niekiedy czerwonym rąbkiem zapalnym to a) włókniakomięsak. b) naczyniak. c) brodawczak. d) czerniak. 17. Jednoczesne występowanie sprzecznych nastawień uczuciowych bez dostrzegania tej sprzeczności to a) amnezja. b) ambiwalencja. c) hipochondria. d) urojenia. 18. Grupa zaburzeń o niejasnych przyczynach, które objawiają się zakłóceniem lub rozbiciem prawidłowej struktury przeżyć, wskutek czego tracą one swą wewnętrzną i wzajemną spójność oraz właściwy związek z rzeczywistością to a) zaburzenia organiczne. b) zaburzenia schizofreniczne. c) choroby afektywne. d) zaburzenia nerwicowe. 19. Znaczna bolesność powiększonych obrzękniętych podżuchwowych i podjęzykowych towarzyszy a) ospie. b) odrze. c) różyczce. d) śwince. ślinianek przyusznych, 20. Układowa choroba szkieletu, charakteryzującą się niską masą kości, upośledzoną mikroarchitekturą tkanki kostnej i w konsekwencji zwiększoną jej łamliwością i podatnością na złamania to a) zapalenie kości. b) zmiany zwyrodnieniowe. c) osteoporoza. d) nowotwór kości. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 62 KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko ............................................................................... Rozróżnianie zmian patologicznych w obrębie układów i narządów Zakreśl poprawną odpowiedź. Nr zadania 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Odpowiedź a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b Punkty c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d Razem: „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 63 6. LITERATURA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Aleksandrowicz R.: Mały atlas anatomiczny. PZWL, Warszawa 2004 Barański J., Piątkowski W. (red.): Zdrowie i choroba. Wybrane problemy socjologii i medycyny. WWO, Wrocław 2002 Błędowski P.: Pomoc społeczna i opieka nad osobami starszymi. BPS, Warszawa 1996 Dąbrowski K.: Trud istnienia. WP, Warszawa 1986 Gomułka W.S., Rewerski W. (red.): Encyklopedia zdrowia. PWN, Warszawa 1992 Grzesiuk L., Tryjarska B.: Jak pomagać sobie, rodzinie i innym. PWN, Warszawa 1987 Hebanowski M. Kliszcz J., Trzeciak B.: Poradnik komunikowania się lekarza z pacjentem. PZWL, Warszawa 1999 Jarosz M., Cwynar S. (red.): Podstawy psychiatrii. PZWL, Warszawa 1980 Kruś S.: Patologia. PZWL, Warszawa 2004 Michajlik A., Ramotowski W.: Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 2004 Milerski B., Śliwiński B.: Pedagogika – leksykon. PWN, Warszawa 2000 Pędich W. (red.): Choroby wewnętrzne. PZWL, Warszawa 1994 Sęk H., Cieślak R. (red.): Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. PWN, Warszawa 2004 „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 64
