instrumentalizm i **agodny realizm* Dennetta

dr hab. Marcin Miłkowski, prof. IFiS PAN
INSTRUMENTALIZM I „ŁAGODNY
REALIZM” DENNETTA
Plan wykładu
 Instrumentalizm a intencjonalność
 Systemy intencjonalne i ich hierarchia
 Od instrumentalizmu do „łagodnego
realizmu”
Instrumentalizm
 Instrumentalizm =def. stanowisko, zgodnie z
którym obiekty teoretyczne w nauce są
jedynie użyteczne w przewidywaniu,
wyjaśnianiu lub opisywaniu zjawisk
obserwowalnych.
 Przydatność – wbrew realizmowi – nie musi
oznaczać, że te obiekty są realne.
Spór o realizm naukowy
 Argument za realizmem z cudów:
 Współczesna nauka jest tak skuteczna praktycznie
(w technice), że jej skuteczność można
wytłumaczyć wyłącznie jej prawdziwością. W
przeciwnym razie jej systematyczna skuteczność
byłaby cudem.
 Replika:
 Ale skutecznie działać można też na podstawie
fałszywych przesłanek. Nadmierny optymizm
prowadzi do lepszych efektów, choć jest fałszywy.
Spór o realizm naukowy
 Argument za antyrealizmem z
pesymistycznej indukcji:
 Większość starych teorii naukowych odrzuciliśmy,
bo okazały się fałszami. Dziś nie wierzymy w eter,
skład materii z pięciu żywiołów, flogiston, cieplik,
siłę życiową… A więc i dzisiejsza nauka okaże się
fałszywa (na mocy indukcji).
Spór o realizm naukowy
 Nancy Cartwright: teorie fizyczne
są dosłownie fałszywe, bo są
idealizacjami. Nie ma gazu
doskonałego, nie ma ciała
doskonale czarnego itd.
Spór o realizm naukowy
 Michael Strevens, Leszek Nowak:
idealizacje mają założenia
idealizacyjne, które są fałszywe, ale dlatego,
że opisują istotę zjawisk bez czynników
zakłócających.
Instrumentalne podejście do
intencjonalności
 Intencjonalne jest to, co opłaca się opisywać,
przewidywać i wyjaśniać jako intencjonalne,
czyli mające myśli, przekonania, pragnienia,
odnoszące się do czegoś.
 Niekoniecznie oznacza to, że to rzeczywiście
jest intencjonalne!
Systemy intencjonalne
 Systemy intencjonalne to takie,
którym instrumentalnie przypisujemy stany
intencjonalne, bo to się nam opłaca (Dennett,
1970).
 Nie opłaca się tak opisywać krzesła, bo nie
mamy żadnych nowych przewidywań; to jest
jałowe.
 Ale warto opisywać tak ludzi, komputery
grające w szachy i Matkę Naturę.
Koncepcja nastawień
 Opisując świat, można przyjąć różne
nastawienia:
 intencjonalne – gdy opisujemy stany
intencjonalne;
 konstrukcyjne (funkcjonalne) – gdy opisujemy
funkcjonowanie wewnętrzne;
 fizyczne – gdy opisujemy układy fizyczne.
Nastawienie intencjonalne
 Opisujemy tylko intencjonalne własności
danego systemu.
 Komputer grający w szachy może nie mieć nic w
środku, co odpowiada dokładnie pragnieniu
wygranej i poszczególnym przekonaniom, ale
zachowuje się tak, jakby je miał.
 To jest idealizacja, w której uznaje się, że system
jest idealnie racjonalny, tj. działa zgodnie z
pragnieniami i przekonaniami.
Nastawienie konstrukcyjne
 System opisujemy zgodnie z jego funkcją, np.
wiemy, że termostat ma funkcję regulacji
temperatury i że to będzie robił.
 Można abstrahować od fizycznego materiału:
termostaty można utworzyć w różny sposób, od
mechanicznych po elektroniczne. Istotą jest
sprzężenie zwrotne ujemne, gwarantujące
uzyskanie odpowiedniej temperatury grzania.
Poziom osobowy i subosobowy
 Zachowanie można opisywać na dwóch
poziomach:
 osobowym, kiedy mówimy o przekonaniach itd.
(posługujemy się słownictwem intencjonalnym);
 subosobowym, kiedy mowa o tym, co odpowiada
za zachowanie na poziomie osobowym
(psychologia „prawdziwa”, tzn. nie tylko
intencjonalna, architektura umysłu,
neuropsychologia itd.)
Poziom osobowy i subosobowy
 UWAGA: układy poziomu subosobowego też
można opisywać intencjonalnie, aż dojdzie
się do systemów absolutnie nieinteligentnych
(strategia funkcjonalizmu homunkularnego).
 Wyjaśnienia poziomu osobowego nie
redukują się do poziomu subosobowego, ale
też rzadko są kompletne i nie są
autonomiczne.
Rzędy intencjonalności
 Rząd 0: Przekonanie o tym, że trawa jest
zielona
 Rząd 1: Przekonanie o tym, że Miłkowski jest
przekonany, że trawa jest zielona
 Rząd 2: Przekonanie o tym, że studenci są
przekonani, że Miłkowski jest przekonany, że
trawa jest zielona.
Kłamstwo: stan umysłowy
rzędu 2
 Kiedy kłamię, że jestem słynnym aktorem, to:
 Jestem przekonany, że nie jestem słynnym
aktorem.
 Jestem przekonany, że odbiorcy mojego kłamstwa
nie są przekonani, że nie jestem słynnym aktorem.
Muszę zmienić ich przekonania na mój temat.
 Dennett wraz z prymatologami projektował
badania nad kłamstwem u małp. Niestety,
wyniki nie były konkluzywne.
Autyzm: upośledzenie rzędu
2?
 Simon Baron-Cohen uważa, że autyzm
polega na upośledzeniu przypisywania
przekonań o przekonaniach.
 Ale że to jest zagadnienie poznania
innych umysłów, o tym więcej
dopiero za dwa tygodnie 
Kłopoty instrumentalizmu
 Jeśli coś jest przydatne w wyjaśnianiu i
przewidywaniu, to dlaczego?
 Jeśli dzieje się tak systematycznie, to wydaje się
to dosyć zagadkowe. Czyżby świat był nam aż tak
przyjazny, że podsuwa nam przydatne fałsze?
 (Argument o cudach można skierować przeciwko
instrumentalizmowi).
„Łagodny realizm”
 Dennett jednak odchodzi
od wyraźnego
instrumentalizmu, bo uważa,
że systemy intencjonalne
są naprawdę przekonane.
 Tylko że „przekonanie” nie
oznacza stanu wewnętrznego (np.
neuronalnego), lecz
pewną abstrakcję z generalizacji na temat
zachowania.
Przekonania i środki
ciężkości
 Środek ciężkości to pewien abstrakt
wywiedziony z obserwacji fizycznych.
 Analogicznie – przekonania też są
abstraktami, a nie konkretami czy też
illatami (wywnioskowanymi obiektami
teoretycznymi).
 Abstrakty nie są zlokalizowane w czasoprzestrzeni
(liczby, kryzysy finansowe), illata są (siła, opór
elektryczny).
Dlaczego abstrakty?
 Idealizując, opisywać możemy racjonalne
systemy intencjonalne jako znające logiczne
konsekwencje swoich przekonań.
 Ale tych konsekwencji jest nieskończenie wiele.
Dlatego są to abstrakcje; illata mają
charakterystykę czasoprzestrzenną i ich
nieskończona liczba nie zmieściłaby się w mózgu.
Nastawienia jeszcze raz
 Obiekty postulowane przez różne
nastawienia:
 intencjonalne – abstrakty,
 konstrukcyjne – illata,
 fizyczne – konkrety.
 Wszystko, co jest charakteryzowane
abstrakcyjnie, można również opisać jako
illatum i jako konkret, ale nie w odwrotną
stronę; nie każdy obiekt fizyczny warto
opisywać jako intencjonalny.
Ale czy abstrakty mogą być
przyczynami?
 Tradycyjnie uznawano, że członami relacji
przyczynowych mogą być tylko obiekty
czasoprzestrzenne.
 Dennett uznaje, że abstrakty mają moce
przyczynowe:
 różnice w położeniu środka ciężkości mogą
powodować przewidywalne zmiany w położeniu
obiektu.
Przekonania jako rzeczywiste
wzorce
 Wzorzec = coś, co jest nielosowe w sensie
algorytmicznej teorii informacji
Kołmogorowa-Chaitina
 = istnieje maszyna Turinga generująca dany
wzorzec, a której opis jest krótszy od opisu
samego wzorca
 Ciąg liczb C jest losowy, jeśli najmniejszy algorytm
określający go komputerowi ma taką samą
długość w bitach, co C.
Przekonania jako rzeczywiste
wzorce
 Jeśli aktywność pewnego systemu można
opisać (chociażby idealizując), wykrywając
wzorce intencjonalne, a te wzorce mają moc
predykcyjną, to są one realne. Ale nie muszą
odpowiadać niczemu w środku systemów.
 Idealizacja: odrzucenie pewnych informacji jako
szumu, czyli rozpoznanie wzorca rzeczywistego =
kompresja stratna.
Niezdeterminowanie
 Ponieważ tę samą osobę można różnie
idealizować (różne elementy traktować jako
nieistotne), równie dobre mogą okazać się
spektakularnie niezgodne ze sobą wzorce.
 Innymi słowy, możliwe jest wyjątkowo
wyraźne niezdeterminowanie teorii przez
świadectwa empiryczne.
Fodor a Dennett
 Jerry Fodor: intencjonalność jest realizowana
przez język myśli; w mózgu są zdania
myśleńskiego.
 Daniel Dennett: intencjonalność jest
abstrahowana z aktywności systemu i nie
można jej utożsamić wprost z illatami
neurologicznymi, choć od nich zależy.
Dodatkowe lektury
 Dennett D.C., Naprawdę przekonani: strategia
intencjonalna i dlaczego ona działa, tłum. M.
Miłkowski, „Przegląd Filozoficzno-Literacki”,
2003, t.4(6), s. 87–109.
 Dennett D.C., Rzeczywiste wzorce, [w:]
Analityczna metafizyka umysłu, red. M.
Miłkowski i R. Poczobut, tłum. M. Miłkowski,
Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2008, s.
299–326.