Obliczenia Ankieta agresja - EduNet

Specjalistyczna Poradnia Profilaktyczno Terapeutyczna
33-100 Tarnów, ul Szujskiego 25, tel./fax 014 6222796, e-mail: [email protected]
Zachowania agresywne w
społeczności uczniów
tarnowskich szkół
Agnieszka Zaród
Tarnów 2006
1
Spis treści
Wstęp……………………………………………………………….…….……. 3
1. Metoda badawcza …………………………………………………………. 3
2. Badana populacja i dobór próby …………...……………………………. 3
3. Termin i miejsce badania …………………...……………………………. 4
4. Wyniki badań ………………………………...……………………… …….4
Rozmiary i formy agresji wśród młodzieży …….……...…………… 4
Uczeń jak świadek przemocy i agresji …….……………........... 4
Uczeń jako ofiara przemocy i zachowań agresywnych …….. ...7
Uczeń jako sprawca przemocy ……………………………...... 11
Czynniki wpływające na stosowanie przemocy lub agresywne
zachowania …………………………………………………………… 14
Czy wartości życiowe wpływają na stosowanie przemocy i
agresję?......................................................................................... 15
Wiara religijna a przemoc ……………………………………. 15
Przyczyny przemocy w opinii uczniów ………………………. 16
Uczniowie, którzy najczęściej narażeni są na agresję ……….. 18
Przekonania, stereotypy uczniów na temat agresji i przemoc
…………………………………………………..……………….. 19
Miejsca, gdzie młodzież styka się najczęściej z agresją i przemocą
………………………………………………………. 20
Pomoc osobom, które doznały przemocy lub agresji …….………... 21
Podsumowanie …………………………………………………………… 22
2
Wstęp
Zjawisko agresji i przemocy wśród młodych ludzi jest od kilku lat palącym
problemem. Media zasypują nas wiadomościami o brutalnych aktach agresji i przemocy.
Wydaje się, że zjawisko to ulega coraz większej eskalacji. Przerażające doniesienia budzą lęk,
a jednocześnie skłaniają środowiska związane z wychowaniem dzieci i młodzieży do
stawiania sobie pytań. Jaki jest faktyczny stan agresji w środowisku lokalnym i szkołach? Czy
przypadki skrajnej przemocy są tylko marginalnymi zdarzeniami? Jakie są przyczyny? Jakie
kroki należy podjąć, aby zapobiegać takim zdarzeniom?
Zanim postawimy szczegółowe pytania dotyczące tego zjawiska warto wyjaśnić, w
jakim kontekście będziemy używać terminów agresja i przemoc. Na potrzeby tych badań
będziemy posługiwać się pojęciem agresji i przemocy za A. Frączek, który stwierdza, że
agresja to „(...)czynności intencjonalne podejmowane przez ludzi, stanowiące zagrożenie,
bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób
(tj. wywołujące ból, cierpienie, destrukcje, prowadzące do utraty cenionych wartości”.
Agresja jest często kierowana na inne osoby w formie fizycznej, lub słownej, a także na
własną osobę w postaci fizycznej lub psychicznej.
Terminem związanym z pojęciem agresja jest „przemoc.” Słownik języka polskiego definiuje
przemoc, że jest to: „(...) siła przeważająca czyjąś siłę, przewaga fizyczna wykorzystywaną do
czynów bezprawnych dokonywanych na kimś; narzucana bezprawnie władzą, panowaniem;
czyny bezprawne, dokonywane z użyciem fizycznego przymusu, gwałt.” Warto dodać, że nie
tylko przewaga fizyczna, ale i psychiczna może warunkować przemoc.
Podstawowym celem tych badań była ocena dynamiki i form zachowań agresywnych
uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, zarówno w szkole jak i poza nią oraz
poznanie opinii samych uczniów na ten temat.
Podstawowe pytania, na które chcieliśmy poznać odpowiedź to:
1. Jakie są rozmiary zjawiska agresji wśród uczniów?
2. Czy wiek, płeć, rodzaj szkoły ma wpływ na zjawisko agresji?
3. Ilu uczniów w tarnowskich szkołach doświadczyło na sobie agresji, przemocy? Ilu
uczniów przyznaje się do stosowania przemocy, a ilu było świadkiem takich zdarzeń.
4. Jakie najczęściej zachowania agresywne występują wśród uczniów i w ich
środowisku?
5. Jakie postawy wobec agresji przejawiają uczniowie?
6. Gdzie najczęściej młodzi ludzie spotykają się z agresją?
1. Metoda badawcza
Techniką uzyskiwania materiału badawczego zastosowaną w omawianym badaniu była
ankieta audytoryjna. Jej zaletą jest wysoki stopień standaryzacji oraz możliwość
przeprowadzenia w krótkim czasie badania na dużej liczbie respondentów. Kwestionariusz
ankiety składał się z 15 pytań, w tym 3 pytania metryczkowe, czyli dotyczące zmiennych
niezależnych.
2. Badana populacja i dobór próby.
Populację objętą badaniem stanowili uczniowie szkół gimnazjalnych (klasy 1,2,3) i
ponadgimnazjalnych (klasy 1,2,3). Uczniowie biorący udział w ankiecie należą do
zamkniętego przedziału wiekowego 14-19 lat. Schemat doboru zakładał losowy dobór
dwustopniowy. Najpierw losowano szkoły w odpowiednim poziomie i rodzaju szkoły,
następnie wybierano losowo klasy w danym przedziale wiekowym. W klasach badaniu
3
poddawano wszystkich obecnych uczniów. Schemat losowania zakładał proporcjonalny
rozkład próby w mieście przy maksymalnym rozproszeniu.
W ten sposób chcieliśmy uzyskać grupę najbardziej reprezentatywną i porównywalną.
Badanie zostało przeprowadzone na próbie 360 uczniów, w tym 39,7% ze szkół
gimnazjalnych, 60,3% ze szkół ponadgimnazjalnych. Rozkład płci przedstawiał się
następująco: chłopcy - 58,6%, dziewczęta - 41,4%. Rozkład według wieku:
14 lat – 13%
15 lat – 12,8%
16 lat – 13,6%
17 lat – 15,8%
18 lat – 28,6%
19 lat – 15,5%
pozostali – 0,5%
3. Termin i miejsce badania
Badania przeprowadzono na terenie miasta Tarnowa, w okresie 27.03.06 – 7.04.06.
4. Wyniki badań
4.1 Rozmiary i formy agresji wśród młodzieży.
Występowanie zjawiska agresji wśród młodzieży badaliśmy w oparciu o indeks zachowań
agresywnych. Część zachowań wymienionych w ankiecie podyktowana była częstymi
doniesieniami na temat nowych zjawisk przemocy, pozostała, przeważająca część oparta
została o poprzednie badania i doświadczenia badaczy tego zjawiska min. Janusza
Surzykiewicza i Krystyny Ostrowskiej z 2003 roku. Indeks zachowań agresywnych możemy
podzielić na kilka podgrup, którymi będziemy się posługiwać w dalszej części raportu. Są to
takie kategorie jak: agresja i przemoc fizyczna, agresja i przemoc werbalna, agresja i przemoc
przeciwko rzeczom, agresja i przemoc z użyciem broni, agresja i przemoc seksualna (J.
Surzykiewicz 2003).
4.1.1 Uczeń jako świadek agresji i przemocy.
Młodzi ludzie są dobrymi obserwatorami otaczającej rzeczywistości, łatwiej im wskazać czy
dane zdarzenie miało miejsce niż ocenić czy miało charakter przemocy. Dlatego w ankiecie
poproszono ich, aby zaznaczyli czy byli świadkiem konkretnych sytuacji, które teoretycznie
mogły mieć miejsce w szkole lub poza nią.
Tabela nr 1 ułożona jest od najczęściej spotykanych zdarzeń do najrzadziej.
4
Tabela nr 1 Rozkład odpowiedzi na pytanie „Czy byłeś świadkiem następujących
zdarzeń ciągu ostatnich 12 miesięcy?”
Lp.
Bycie świadkiem
Rodzaj zachowania
Oszukiwanie nauczycieli (np. „ściąganie”, okłamywanie)
Przezywanie, „wyzywanie”, obrażanie innych uczniów
Rozpowszechnianie plotek o innych
Niszczenie rzeczy należących do szkoły lub innej instytucji np. bazgranie po
ścianach, ławkach, niszczenie koszy na śmieci itp.
5
Grożenie słowne innym osobom
6
Potrącanie, popychanie, przewracanie innych osób
7
Bicie się z kolegami lub koleżankami (bójki)
8
Uprzykrzanie życia pierwszoklasistom tzw. „kotom”
9
Obrażanie, używanie przekleństw w stosunku do nauczycieli
10 Niszczenie przedmiotów należących do innej osoby
11 Przymuszanie innych do czegoś, na co oni nie mieli ochoty
12 Zatrzymanie przez policję do wyjaśnienia
13 Przywłaszczenie przedmiotu lub pieniędzy należącego do kogoś innego
14 Bicie jednej lub dwóch osób całą grupą
15 Pobicie kogoś tak, że ten ktoś doznał urazu
16 Grożenie nauczycielom
17 Grożenie nożem, żyletką lub innymi niebezpiecznymi przedmiotami
18 Zaczepianie i prowokowanie innych do zachowań seksualnych
19 Uderzenie nauczyciela
20 „Inne, agresywne zachowania, jakie?”
„Unia –Tarnovia”
„Zadymy”
„Morderstwo dziecka w klatce”
„Bitki w korytarzach”
„Zachęcanie kolegów do niszczenia mienia szkoły”
21 Nie byłem świadkiem
10 osób nie zaznaczyło żadnej rubryki – 2,8%
1
2
3
4
Osób/procent
297
82,5%
296
82,2%
257
71,4%
254
70,5%
231
207
187
170
159
152
136
129
111
84
80
64
46
31
26
10
64,2%
57,5%
51,9%
47,2%
44,2%
42,2%
37,8%
35,8%
30,8%
23,3%
22,2%
17,8%
12,7%
8,6%
7,2%
2,8%
6
1,7%
Wśród badanych aż 95% było świadkiem przemocy lub zachowań agresywnych. Z
tego wynika, że przeważająca liczba młodych ludzi na co dzień obserwuje różne formy
agresji. Na pierwszym miejscu najczęściej spotykanych zachowań jest oszukiwanie
nauczycieli (82,5%). Zjawisko to nie jest przypadkową zmienną, która znalazła się w
badaniach. Pozornie niegroźne działanie niemające nic wspólnego z agresją, w pewien sposób
traktowany jest z przymknięciem oka. Jednakże biorąc pod uwagę ostre kryteria to okazuje
się, że jest to zachowanie intencjonalne, które stanowi zagrożenie i powoduje straty zarówno
u sprawcy jak i osoby oszukiwanej. Zjawisko to znajduje się na szczycie listy, ale niestety
indeks bardzo częstych zachowań agresywnych jest długi min. jest to przezywanie,
wyzywanie, obrażanie innych uczniów (82,2%), rozpowszechnianie plotek o innych (71,4%),
grożenie słowne innym osobom (64,2%) itd. Są to zjawiska mający charakter przemocy
psychicznej. Pozornie mogą wydawać się powszechnie spotykanymi i mało groźnymi
zachowaniami młodzieży, jednakże nie wolno ich bagatelizować, ponieważ mogą one
przybrać ostrzejsze formy. Niestety często tak właśnie się dzieje, zaczyna się od przezwisk,
wyśmiewania a kończy na dręczeniu i agresji fizycznej. Przykładem może być tu historia,
która rozeszła się głośnym echem w całej Polsce, samobójczej śmierci dziewczynki, do której
doprowadziło dręczenie psychiczne a później fizyczne przez kolegów z klasy.
Niepokojące są wyniki badań dotyczące bardzo poważnych wykroczeń czy nawet
przestępstw min. wymuszeń, kradzieży, pobić, gróźb z użyciem niebezpiecznych narzędzi, a
także to, w co trudno uwierzyć uderzenie nauczyciela. To wszystko nie są incydentalne
zdarzenia, jak wynika z danych, średnio co dziesiąty badany był świadkiem takich zdarzeń.
5
Tabela nr 2 Porównanie chłopców i dziewcząt, którzy byli świadkami przemocy lub
agresywnych zachowań w ciągu ostatnich 12 miesięcy
Rodzaj zachowania
Bycie świadkiem
1
2
3
4
Przezywanie, „wyzywanie”, obrażanie innych uczniów
Rozpowszechnianie plotek o innych
Przymuszanie innych do czegoś, na co oni nie mieli ochoty
Zatrzymanie przez policję do wyjaśnienia
Dziewczęta (149)
Liczba/% dz.
122
81,9%
114
76,5%
39
26,2%
33
22,1%
Chłopcy (211)
Liczba/% ch.
174
82,5%
143
67,8%
97
46%
96
45,5%
5
6
7
8
Bicie się z kolegami lub koleżankami (bójki)
Grożenie słowne innym osobom
Potrącanie, popychanie, przewracanie innych osób
Obrażanie, używanie przekleństw w stosunku do
nauczycieli
Bicie jednej lub dwóch osób całą grupą
Grożenie nauczycielom
Przywłaszczenie przedmiotu lub pieniędzy należącego do
kogoś innego
Niszczenie przedmiotów należących do innej osoby
Niszczenie rzeczy należących do szkoły lub innej instytucji
np. bazgranie po ścianach, ławkach, niszczenie koszy na
śmieci itp.
Uderzenie nauczyciela
Oszukiwanie nauczycieli (np. „ściąganie”, okłamywanie)
Uprzykrzanie życia pierwszoklasistom tzw. „kotom”
Pobicie kogoś tak, że ten ktoś doznał urazu
Grożenie nożem, żyletką lub innymi niebezpiecznymi
przedmiotami
Zaczepianie i prowokowanie innych do zachowań
seksualnych
Inne, agresywne zachowania, jakie?
Unia –Tarnovia
Zadymy
Morderstwo dziecka w mojej klatce
Bitki w korytarzach
Zachęcanie kolegów do niszczenia mienia szkoły
Nie byłem świadkiem zdarzeń
59
81
77
64
39,6%
54,4%
51,7%
42,9%
128
150
130
95
60,7%
71,1%
61,1%
45%
18
18
36
12%
12%
24,2%
66
46
75
31,3%
21,8%
35,5%
55
105
36,9%
70,5%
97
149
46%
70,6%
7
131
67
15
10
4,7%
87,9%
45%
10%
6,7%
19
166
103
65
36
9%
78,7%
48,8%
30,8%
17%
6
4%
25
11,8%
1
0,7%
9
4,3%
2
1,3%
4
1,9%
Lp.
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
Chłopcy częściej niż dziewczęta są świadkami agresji, zwłaszcza, kiedy chodzi o zachowania
mające znamiona przestępstwa, czyli wymuszenia, bójki, pobicia, groźby karalne. Zazwyczaj
te zdarzenia mają miejsce poza terenem szkoły, natomiast to, co dzieje się w szkole
potwierdzają zarówno chłopcy jak i dziewczęta, czyli: popychanie, przewracanie innych,
niszczenie mienia szkoły, dręczenie pierwszoklasistów.
6
Tabela nr 3 Porównanie uczniów gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych, którzy byli
świadkami przemocy lub agresywnych zachowań w ciągu ostatnich 12 miesięcy
Bycie świadkiem
Rodzaj zachowania
Lp.
1
2
3
4
Przezywanie, „wyzywanie”, obrażanie innych uczniów
Rozpowszechnianie plotek o innych
Przymuszanie innych do czegoś, na co oni nie mieli ochoty
Zatrzymanie przez policję do wyjaśnienia
5
6
7
8
Bicie się z kolegami lub koleżankami (bójki)
Grożenie słowne innym osobom
Potrącanie, popychanie, przewracanie innych osób
Obrażanie, używanie przekleństw w stosunku do
nauczycieli
Bicie jednej lub dwóch osób całą grupą
Grożenie nauczycielom
Przywłaszczenie przedmiotu lub pieniędzy należącego do
kogoś innego
Niszczenie przedmiotów należących do innej osoby
Niszczenie rzeczy należących do szkoły lub innej instytucji
np. bazgranie po ścianach, ławkach, niszczenie koszy na
śmieci itp.
Uderzenie nauczyciela
Oszukiwanie nauczycieli(np. „ściąganie”, okłamywanie)
Uprzykrzanie życia pierwszoklasistom tzw. „kotom”
Pobicie kogoś tak, że ten ktoś doznał urazu
Grożenie nożem, żyletką lub innymi niebezpiecznymi
przedmiotami
Zaczepianie i prowokowanie innych do zachowań
seksualnych
Inne, agresywne zachowania, jakie?
Unia –Tarnovia
Zadymy
Morderstwo dziecka w mojej klatce
Bitki w korytarzach
Zachęcanie kolegów do niszczenia mienia szkoły
Nie byłem świadkiem zdarzeń
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
Gimnazjum (143)
Ponadgimnazjalna
(217)
Liczba/% gim.
125
87,4%
104
72,7%
60
42%
55
38,5%
Liczba/%ponadgim.
171
78,8%
153
70,5%
76
35%
74
34,1%
90
99
101
63
63%
69,2%
70,6%
44%
97
132
106
96
44,7%
60,8%
48,8%
44,2%
43
27
52
30%
18,9%
36,4%
41
37
59
18,9%
27,2%
27,2%
63
111
44%
77,6%
89
143
41%
65,9%
14
114
94
31
20
9,8%
79,7%
65,7%
21,7%
14%
12
183
76
49
26
5,5%
84,3%
35%
22,5%
12%
10
7%
21
9,7%
5
3,5%
5
2,3%
0
0
6
2,8%
Porównując gimnazjalistów z uczniami szkół ponadgimnazjalnych zauważamy, że często są
oni świadkami podobnych zdarzeń mających charakter agresji, przemocy. Warto jednak
zwrócić uwagę na bardzo duże nasilenie pewnych zjawisk wśród gimnazjalistów. Okazuje
się, że prawie dwa razy częściej niż uczniowie szkół ponadgimnazjlnych są oni świadkami
tzw. „kotowania”, czyli uprzykrzania życia pierwszoklasistom. Porównanie danych
dotyczących bycia ofiarą i bycia sprawcą dręczenia pierwszoklasistów potwierdzają
przypuszczenia, że jest to realny problem, zwłaszcza w gimnazjum. Inne zjawiska, które są
bardziej nasilone wśród gimnazjalistów to wymuszenia, tzw. bójki koleżeńskie, popychanie,
przewracanie innych uczniów, niszczenie mienia szkoły lub innej instytucji.
4.1.2 Uczeń jako ofiara przemocy i zachowań agresywnych
Ustalenie liczby ofiar agresji jest o tyle trudne, że dla różnych osób to samo pojęcie ma różną
pojemność znaczeniową, dlatego podobnie jak w przypadku pytań o bycie świadkiem i bycie
sprawcą zachowań agresywnych, przemocy, zastosowano indeks zachowań agresywnych,
7
mających znamiona przemocy. Nie jest to wyczerpująca lista, ale w dużym stopniu
reprezentuje najczęściej spotykane zachowania młodzieży.
Tabela nr 4 Podleganie agresji (w przeciągu ostatnich 12 miesięcy)
Lp.
Rodzaj zachowania
1
Rozpowszechniano plotki o tobie
Raz
dwa
82
2
Wyzywano, przezywano, obrażano Cię
3
Kilka
razy
64
Kilkanaście
razy i więcej
18
Suma
164
45,5%
73
41
27
141
39,2%
Nauczyciel obraził Cię, przezywał, wyzywał
73
27
25
125
34,7%
4
Grożono Ci słownie
66
33
18
117
32,5%
5
6
7
Dręczono Cię jako pierwszoklasistę tzw. „kota”
Zmuszano Cię do czegoś, na co nie miałeś ochoty
Potrącano, popychano, przewracano Cię
49
35
31
18
20
18
13
11
13
80
66
62
22,2%
18,3%
17,2%
8
9
Bił Cię ktoś z kolegów, koleżanek ze szkoły
Zniszczono Ci wartościowy przedmiot należący do
Ciebie np. komórka, kurtka, plecak itd.
Nauczyciel uderzył Cię
Zaczepiano i bito Cię bez powodu
Zabrano Ci wartościowy przedmiot lub pieniądze
33
34
10
7
6
2
49
43
13,6%
11,9%
22
22
20
4
8
8
11
4
5
37
34
33
10,3%
9,4%
9,2%
Zmuszano Cię do kupowania papierosów, alkoholu
lub innych rzeczy za twoje pieniądze
Grożono Ci nożem lub innym niebezpiecznym
przedmiotem
Pobito Cię z uszkodzeniem ciała
Zostałeś zmuszony do czynu chuligańskiego lub
przestępczego
Zaczepiano Cię i prowokowano do zachowań
seksualnych
Biła Cię cała grupa
16
3
6
25
6,9%
16
1
5
22
6,1%
13
13
4
2
1
4
18
19
5,3%
5,0%
6
2
2
10
2,8%
6
2
2
10
2,8%
Inne zachowania agresywne, jakie? Wypisz
„zmuszano mnie do kopania kolegi”
„pewien osobnik z mojej klasy zmuszał mnie do
ucieczki z lekcji”
„rzucanie butelkami i grożenie tzw. Tulipanem”
„bójki”
„przemoc psychiczna”
3
2
2
7
1,9%
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
czy
W sumie 78,9% młodych ludzi doznało przemocy lub agresji bezpośrednio na sobie.
Najczęściej badani byli ofiarami rozpowszechniania plotek, przezywania, wyzywania,
obrażania. Dosyć zaskakujące jest to, że 34,7% badanych zaznaczyło, że byli wyzywani,
przezywani lub obrażani przez nauczyciela. Może to wynikać z niejasności, jakie z punktu
widzenia ucznia zachowania mieszczą się w zakresie tych pojęć. Inaczej będzie On patrzył na
zachowanie swoich rówieśników a inaczej na zachowanie nauczycieli. Nie ulega jednak
wątpliwości, że zjawiska tego nie wolno bagatelizować zwłaszcza, że jak wynika z dalszych
danych odwrotna sytuacja agresji wobec nauczycieli powtarza się równie często; o czym
będzie mowa w dalszej części raportu. Mamy, więc tutaj do czynienia z coraz bardziej
poważna sytuacją, wzajemnej niechęci, a nawet agresji między uczniami a nauczycielami.
8
Wykres nr 1 Najczęstsze zachowania agresywne, których ofiarami byli
uczniowie
Bicie przez jednego z kolegów
13,6%
17,2%
Potrącanie, przew racanie, popychanie
Zm uszanie do czegoś
18,3%
22,2%
Dręczenie pierw szoklasistów
Groźby słow ne
32,5%
34,7%
39,2%
45,5%
Obrażanie przez nauczyciela
Wyzyw anie, przezyw anie, obrażanie
Rozpow szechanie plotek
0%
10%
20%
30%
40%
50%
Jeśli chodzi o częstotliwość, to najczęściej powtarzającymi się zdarzeniami było wyzywanie i
obrażanie w tym także przez nauczycieli.
Dosyć mocno zaznaczającym się zjawiskiem jest dręczenie pierwszoklasistów, czyli tzw.
„kotów”. Co piąty badany przyznaje, że był dręczony jako pierwszoklasista. Nie wiadomo,
jakie formy przybiera to zjawisko, czy są to tylko zaczepki słowne, czy też przybiera jakieś
ostrzejsze formy. Jednakże ze względu na to, że nie jest to zjawisko marginalne istnieje
potrzeba zwrócenia uwagi, że ma ono miejsce i należy poświęcić nieco uwagi, aby przyjrzeć
się bliżej tej sytuacji, zbadać, jakie formy przybiera i jak temu zapobiegać.
Tabela nr 5 Porównanie chłopców i dziewcząt pod względem doznawania przemocy,
agresji w ciągu ostatnich 12 miesięcy
Lp.
Rodzaj zachowania
Dziewczęta
(149 os.)
1
Wyzywano, przezywano, obrażano Cię
liczba/% dz.
56
37,6%
liczba/% ch.
85
40,3%
2
Rozpowszechniano plotki o tobie
77
51,7%
87
41,2%
3
16
10,7%
50
23,7%
5
8
35
18
2
3,3%
5,4%
23,5%
12%
1,3%
29
25
82
44
20
13,7%
11,8%
38,8%
20,8%
9,5%
6
4%
37
17,53%
37
4
0
24,8%
2,7%
0
43
14
19
20,4%
6,6%
9%
4
2,7%
6
2,8%
5
3,3%
20
9,5%
15
16
Zmuszano Cię do czegoś złego, na co nie miałeś
ochoty
Zaczepiano i bito Cię bez powodu
Zabrano Ci wartościowy przedmiot lub pieniądze
Grożono Ci słownie
Potrącano, popychano, przewracano Cię
Grożono Ci nożem lub innym niebezpiecznym
przedmiotem
Zniszczono Ci wartościowy przedmiot należący do
Ciebie np. komórka, kurtka, plecak itd.
Dręczono Cię jako pierwszoklasistę tzw. „kota”
Pobito Cię z uszkodzeniem ciała
Zostałeś zmuszony do czynu chuligańskiego lub
przestępczego
Zaczepiano Cię i prowokowano do zachowań
seksualnych
Zmuszano Cię do kupowania papierosów, alkoholu
lub innych rzeczy za twoje pieniądze
Nauczyciel obraził Cię, przezywał, wyzywał
Nauczyciel uderzył Cię
44
8
29,5%
5,4%
81
29
38,4%
13,7%
17
18
Nauczyciel szarpał, popychał Cię
Bił Cię ktoś z kolegów, koleżanek ze szkoły
11
10
7,4%
6,7%
32
39
15,2%
18,5%
19
20
Biła Cię cała grupa
Inne zachowania agresywne
0
1
0
0,7%
10
6
4,7%
2,8%
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
9
Chłopcy
(211 os.)
Z badań wynika, że nie ma bardzo dużych dysproporcji ze względu na płeć, jeśli chodzi o
doznawanie przemocy. Zarówno dziewczęta (71,8%) jak i chłopcy (83,9%) są w dużym
stopniu narażone na nią. Bardziej znaczące różnice są w częstotliwości i rodzaju doznawania
przemocy. Chłopcy częściej niż dziewczęta narażeni są na agresję, w szczególności dotyczy
to takich zachowań jak: obrażanie przez nauczyciela, bicie ze strony kolegów i innych osób,
gróźb z użyciem niebezpiecznych przedmiotów, wymuszeń, niszczenia mienia. Dziewczęta
natomiast, co jest dosyć zaskakujące częściej narażone są na dręczenie jako tzw. „koty”, czyli
pierwszoklasistki przez starszych uczniów, a także na obmawianie i plotki. Warto zwrócić
uwagę, że stosunkowo tyle samo chłopców jak i dziewcząt jest narażonych na zaczepki o
podtekście seksualnym.
Porównując te dane do wyników badań ogólnopolskich z 2003 roku, możemy
stwierdzić, że nastąpiło nasilenie zjawiska agresji wśród młodych ludzi. Nastąpiły także
pewne dysproporcje, co do płci: coraz częściej ofiarami przemocy stają się dziewczęta, co
widać dobitnie na przykładzie wymuszeń. W badaniach ogólnopolskich z 2003 roku nie ma
ani jednej dziewczyny, która przyznałaby się, że była zmuszana do robienia czegoś wbrew jej
woli, natomiast w naszych badaniach do tego samego przyznaje się już co dziesiąta
dziewczynka.
Tabela nr 6 Porównanie uczniów gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych, którzy byli
ofiarami przemocy lub agresywnych zachowań w ciągu ostatnich 12 miesięcy
Lp.
Rodzaj zachowania
Gimnazjum
(143)
Ponadgimnazjalne
(217 os.)
1
Wyzywano, przezywano, obrażano Cię
liczba/% gim.
72
50,3%
liczba/% podagim.
69
46,9%
2
Rozpowszechniano plotki o tobie
71
49,6%
93
65%
3
27
18,1%
39
18%
20
13
54
32
9
14%
9%
37,7%
22,4%
6,3%
14
20
63
30
13
6,4%
9,2%
29%
13,8%
6%
21
14,7%
22
10,1%
52
10
11
36,4%
7%
7,7%
28
8
8
12,9%
3,7%
3,7%
4
2,8%
6
2,8%
7
4,9%
18
8,3%
15
16
Zmuszano Cię do czegoś złego, na co nie miałeś
ochoty
Zaczepiano i bito Cię bez powodu
Zabrano Ci wartościowy przedmiot lub pieniądze
Grożono Ci słownie
Potrącano, popychano, przewracano Cię
Grożono Ci nożem lub innym niebezpiecznym
przedmiotem
Zniszczono Ci wartościowy przedmiot należący do
Ciebie np. komórka, kurtka, plecak itd.
Dręczono Cię jako pierwszoklasistę tzw. „kota”
Pobito Cię z uszkodzeniem ciała
Zostałeś zmuszony do czynu chuligańskiego lub
przestępczego
Zaczepiano Cię i prowokowano do zachowań
seksualnych
Zmuszano Cię do kupowania papierosów, alkoholu
lub innych rzeczy za twoje pieniądze
Nauczyciel obraził Cię, przezywał, wyzywał
Nauczyciel uderzył Cię
47
22
32,9%
15,4%
78
15
35,9%
6,9%
17
18
Nauczyciel szarpał, popychał Cię
Bił Cię ktoś z kolegów, koleżanek ze szkoły
28
29
19,6%
20,3%
15
20
6,9%
9,2%
19
20
Biła Cię cała grupa
Inne zachowania agresywne
8
3
5,4%
2%
2
4
0,9%
1,8%
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Źródła: obliczenia własne
Porównując uczniów z gimnazjum i szkół ponadgimanzjalnych wyraźnie widać, że ci pierwsi
częściej stają się ofiarami agresji czy też przemocy. Dużą dysproporcję widać w takich
zjawiskach jak: dręczenie pierwszoklasistów, bicie przez jedną osobę lub całą grupę,
potrącanie, popychanie przez innych uczniów, szarpanie, popychanie, uderzenie przez
10
nauczyciela. Natomiast ponadgimnazjalni uczniowie częściej staja się ofiarami plotek,
przezywania lub wyzywania przez nauczycieli i zmuszania do kupowania papierosów,
alkoholu.
4.1.3 Uczeń jako sprawca przemocy
Badając zjawisko przemocy, agresji nie można pominąć roli ucznia jako sprawcy przemocy.
W ankiecie podobnie jak w przypadku „bycia ofiarą” i „bycia świadkiem” uczniowie mieli
wybrać z tabeli lub dopisać te zdarzenia, których byli sprawcami w ciągu ostatnich 12
miesięcy.
Tabela nr 7 Stosowanie przemocy przez badanych uczniów w ciągu ostatnich 12
miesięcy
Uczestnictwo
Lp.
Rodzaj zachowania
Raz czy Kilka
dwa
razy
Kilkanaście
razy i więcej
Suma
os./%
1
Oszukiwanie
nauczycieli(np.
„ściąganie”,
okłamywanie)
Przezywanie, „wyzywanie”, obrażanie
innych
uczniów
Rozpowszechnianie plotek o innych
Niszczenie rzeczy należących do szkoły lub innej
instytucji np. bazgranie po ścianach, ławkach,
niszczenie koszy na śmieci itp.
Grożenie słowne innym osobom
Potrącanie, popychanie, przewracanie innych osób
Bicie się z kolegami lub koleżankami (bójki)
Obrażanie, używanie przekleństw w stosunku do
nauczycieli
Uprzykrzanie życia pierwszoklasistom tzw. „kotom”
Przymuszanie innych do czegoś, na co oni nie mieli
ochoty
Zatrzymanie przez policję do wyjaśnienia
Niszczenie przedmiotów należących do innej osoby
Przywłaszczenie
przedmiotu
lub
pieniędzy
należącego do kogoś innego
Pobicie kogoś tak, że ten ktoś doznał urazu
Bicie jednej lub dwóch osób całą grupą
Grożenie
nożem,
żyletką
lub
innymi
niebezpiecznymi przedmiotami
Grożenie nauczycielom
Zaczepianie i prowokowanie innych do zachowań
seksualnych
Uderzenie nauczyciela
65
77
148
290
80,5%
81
63
42
186
51,7%
89
91
40
33
25
23
154
147
42,8%
40,8%
66
63
56
48
28
23
22
10
20
11
11
17
114
97
89
75
31,7%
26,9%
24,7%
20.8%
46
32
15
14
9
8
70
54
19,4%
15%
38
38
29
17
5
5
7
6
1
62
49
35
17,2%
13,6%
9,7%
24
15
14
2
5
3
8
4
3
34
24
20
9,4%
6,7%
5,5%
11
10
2
2
6
3
19
15
5,3%
4,2%
5
2
5
12
3,3%
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Źródła: obliczenia własne
Do stosowania przemocy lub agresji przyznało się 322 osób to jest 89,4% badanych. Więcej
więc osób przyznaje się do stosowania przemocy lub agresji niż do bycia jej ofiarą. Najwięcej
osób przyznaje się do oszukiwania nauczycieli to jest ponad 80%. W porównaniu z badaniami
ogólnopolskimi z 2003 roku liczba ta wzrosła dwukrotnie. Ponad połowa przyznaje się do
przezywania, wyzywania i obrażania innych, czyli agresji słownej, 42,8% rozpowszechniało
plotki o innych. Na uwagę zasługuje fakt, że ponad 40% badanych niszczy mienie szkoły lub
innych instytucji. Co prawda badani przyznają się raczej do incydentalnych przypadków,
jednakże jest to poważnym problemem. Co trzeci uczeń przyznaje się do gróźb pod adresem
innych osób, a co czwarty do popychania, przewracania innych.
11
Wykres nr 2 Najczęstsze zachowania agresywne wśród uczniów
Dręczenie pierw szoklasistów
19,4%
Bójki koleżeńskie
24,7%
26,9%
31,7%
Potrącanie, popychanie, przew racanie innych
Groźby słow ne
Niszczenie m ienia szkoły i innych instytucji
40,8%
42,8%
51,7%
Rozpow szechnianie plotek o innych
Przezyw anie, w yzyw anie, obrażanie innych
uczniów
Oszukiw anie nauczycieli
80,5%
10%
30%
50%
70%
90%
Wyniki te świadczą o tym, że dominującymi, negatywnymi zachowaniami, szczególnie na
terenie szkoły są te zachowania, które wskazują na brak poszanowania czyjejś pracy,
godności innej osoby, szacunku dla prawdy (np. ściąganie często nie jest uznawane jako
oszukiwanie kogoś), troski o własne i innych zdrowie. Utrwalanie się takich zachowań
prowadzi do pogłębiających się zaburzeń w systemie wartości młodych ludzi. Pewne
zachowania staja się dopuszczalne z przymrużeniem oka, czyli oficjalnie są one
niedopuszczalne, a nieoficjalnie większość stosuje je uważając, że nie przekracza swoich
norm moralnych.
Wykres nr 3 Zachowania agresywne uczniów mające znamiona przestępstwa
3,3%
4,2%
5,5%
6,7%
9,4%
9,7%
Uderzenie nauczyciela
Prowokowanie do zachowań seksualnych
Groźby z użyciem niebezpiecznego narzędzia
Bicie jednej osoby grupą
Pobicie kogoś, tak, że ten doznał urazu
Przywłaszczenie przemdiotu lub pieniędzy
Przymuszanie innych do czegoś
15,0%
Bójki koleżeńskie
24,7%
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
W świetle doniesień z mediów o bardzo drastycznych formach agresji i przemocy wśród
uczniów nie można pominąć tych zachowań, które noszą znamiona czynów karalnych.
Zjawisko to nie stanowi jeszcze sytuacji patologicznej, jednakże budzi duży niepokój i
wymaga bardzo jasnych i szybkich działań. I tak prawie, co czwarty uczeń przyznaje się do
bójek koleżeńskich, co szósty przymuszał innych do czegoś, na co nie mieli ochoty (a wiec
klasyczny przykład wymuszeń), co dziesiątemu uczniowi zdarzyło się przywłaszczyć
przedmiot lub pieniądze, niewiele więcej biło kogoś tak, że ten ktoś doznał urazu, 3,3%
przyznaje się, że uderzyło nauczyciela. W porównaniu z badaniami z 2003 roku z całej Polski
widać, że nastąpił kilkuprocentowy wzrost tych zachowań (od 1-5%). Dane procentowe
wydają się niewielkie, jednakże, jeśli uświadomimy sobie, że teoretycznie w każdej klasie
może być przynajmniej jedna osoba zdolna do takich zachowań sytuacja staje się naprawdę
niepokojąca.
12
Tabela nr 8 Porównanie chłopców i dziewcząt pod względem stosowania przemocy,
agresji w ciągu ostatnich 12 miesięcy
Dziewczęta
(149 os.)
Chłopcy
(211 os.)
liczba/% dz.
59
39,6%
liczba/% ch.
127
60,2%
82
55%
72
34,1%
Przymuszanie innych do czegoś na co oni nie mieli
ochoty
Zatrzymanie przez policję do wyjaśnienia
Bicie się z kolegami lub koleżankami (bójki)
Grożenie słowne innym osobom
Potrącanie, popychanie, przewracanie innych osób
Obrażanie, używanie przekleństw w stosunku do
nauczycieli
Bicie jednej lub dwóch osób całą grupą
Grożenie nauczycielom
Przywłaszczenie
przedmiotu
lub
pieniędzy
należącego do kogoś innego
Niszczenie przedmiotów należących do innej osoby
12
8%
42
19,9%
12
12
33
27
25
8%
8%
22,1%
18,1%
16,8%
50
77
81
70
50
23,7%
36,5%
38,4%
33,2%
23,7%
5
6
14
3,3%
4%
9,4%
19
13
21
9%
6,2%
9,9%
13
8,7%
36
17%
Niszczenie rzeczy należących do szkoły lub innej
instytucji np. bazgranie po ścianach, ławkach,
niszczenie koszy na śmieci itp.
Uderzenie nauczyciela
61
40,9%
86
40,8%
5
3,3%
7
3,3%
Oszukiwanie
nauczycieli(np.
„ściąganie”,
okłamywanie)
Uprzykrzanie życia pierwszoklasistom tzw. „kotom”
128
85,9%
162
76,8%
28
18,8%
42
19,9%
Pobicie kogoś tak, że ten ktoś doznał urazu
Grożenie
nożem,
żyletką
lub
innymi
niebezpiecznymi przedmiotami
Zaczepianie i prowokowanie innych do zachowań
seksualnych
5
4
3,3%
2,7%
29
16
13,7%
7,6%
4
2,7%
11
5,2%
Lp.
Rodzaj zachowania
1
Przezywanie, „wyzywanie”, obrażanie
uczniów
Rozpowszechnianie plotek o innych
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
innych
Źródła: obliczenia własne
Zaskakującym jest fakt, że do stosowania przemocy przyznaje się stosunkowo więcej
dziewcząt (91,9%) niż chłopców (87,7%). Różnica jest jednak w tzw. ciężarze gatunkowym
tych zachowań. Chłopcy o wiele częściej przyznają się do takich zachowań jak: wyzywanie,
przezywanie, zmuszanie innych do czegoś wbrew ich woli, bicie się z kolegami, pobicie
kogoś, zatrzymanie przez policję, grożenie z użyciem niebezpiecznych narzędzi,
prowokowanie do zachowań seksualnych. Dziewczęta wyróżniają się w rozpowszechnianiu
plotek i oszukiwaniu nauczycieli. Pomimo, że powszechnie uważa się, że dziewczynki są
grzeczniejsze niż chłopcy, w niektórych dziedzinach dziewczęta „dorównują” chłopcom, np.
w przywłaszczeniu przedmiotów lub pieniędzy, niszczeniu rzeczy należących do szkoły lub
innej instytucji i dręczeniu pierwszoklasistów.
13
Tabela nr 9 Porównanie uczniów gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych, sprawców
przemocy lub agresywnych zachowań (w ciągu ostatnich 12 miesięcy)
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Gimnazjum
(143)
Ponadgimnazjalne
(217 os.)
liczba/% gim.
83
58%
liczba/% podagim.
103
47,5%
72
50,3%
82
37,8%
Przymuszanie innych do czegoś, na co oni nie mieli
ochoty
Zatrzymanie przez policję do wyjaśnienia
Bicie się z kolegami lub koleżankami (bójki)
Grożenie słowne innym osobom
Potrącanie, popychanie, przewracanie innych osób
Obrażanie, używanie przekleństw w stosunku do
nauczycieli
Bicie jednej lub dwóch osób całą grupą
Grożenie nauczycielom
Przywłaszczenie
przedmiotu
lub
pieniędzy
należącego do kogoś innego
Niszczenie przedmiotów należących do innej osoby
19
13,3%
35
16,1%
28
48
45
49
32
19,6%
33,6%
31,5%
34,3%
22,4%
34
41
69
48
43
15,7%
18,9%
31,8%
22,1%
19,8%
8
10
14
5,6%
7%
10%
16
9
21
7,4%
4,2%
9,7%
21
14,7%
28
12,9%
Niszczenie rzeczy należących do szkoły lub innej
instytucji np. bazgranie po ścianach, ławkach,
niszczenie koszy na śmieci itp.
Uderzenie nauczyciela
61
42,7%
86
39,6%
7
4,9%
5
2,3%
Oszukiwanie
nauczycieli(np.
„ściąganie”,
okłamywanie)
Uprzykrzanie życia pierwszoklasistom tzw. „kotom”
105
73,4%
165
76%
35
24,5%
35
16,1%
Pobicie kogoś tak, że ten ktoś doznał urazu
Grożenie
nożem,
żyletką
lub
innymi
niebezpiecznymi przedmiotami
Zaczepianie i prowokowanie innych do zachowań
seksualnych
13
8
9,1%
5,6%
21
12
9,7%
5,5%
5
3,5%
10
4,6%
Rodzaj zachowania
Przezywanie, „wyzywanie”, obrażanie
uczniów
Rozpowszechnianie plotek o innych
innych
Źródła: obliczenia własne
Gimnazjaliści są częściej sprawcami przemocy niż uczniowie szkół ponadgimnazjalnych.
Różnice widać tu przede wszystkich w takich zachowaniach jak: bójki szkolne, potrącanie,
popychanie innych, dręczenie pierwszoklasistów, rozpowszechnianie plotek o innych.
Podobnie więc sytuacja przedstawia się jak w przypadku bycia ofiarą.
Wyniki badań świadczą, że tylko jeden na dwudziestu uczniów nie przyznaje się ani
do bycia ofiarą ani do bycia sprawcą. 84,2% uczniów było zarówno ofiarą agresji jak i jej
sprawcą. I nie chodzi tu o formę obrony przed przemocą, dowodzą temu wyniki naszych
badań - w powszechnym przekonaniu badanych młodzi ludzie nie stosują przemocy, aby się
przed czymś lub kimś obronić. Agresja jest, więc samonapędzającym się mechanizmem.
4.2 Czynniki wpływające na stosowanie przemocy lub agresywne
zachowania.
Psychologowie badający przyczyny agresji nie są zgodni w swoich poglądach. Dla
jednych agresja „jest rezultatem spontanicznych impulsów zakotwiczonych w zespole
instynktów ludzkiego organizmu”. Dla drugich agresja jest następstwem frustracji. Dla innych
jeszcze agresja powstaje w procesie uczenia się. Przyjmuje się też, że agresja może być
skutkiem zaburzonej osobowości lub systemu wartości.
W naszych badaniach wzięto pod uwagę takie czynniki jak wartości życiowe, wiarę religijną,
przekonania samych zainteresowanych na temat stereotypów dotyczących przemocy, ich
14
mniemania o przyczynach tego zjawiska, osobach, które najbardziej są narażone na agresję.
Badani także wskazywali miejsca gdzie stykają się z agresją. Czynniki te są bezpośrednio
związane z wymienionymi wyżej domniemanymi przyczynami agresji.
Czy wartości życiowe wpływają na stosowanie przemocy i agresję?
Badanym uczniom nie sprawiło problemu wybranie kilku najważniejszych dla nich wartości.
Większość z nich będzie podobna do wartości reprezentowanych przez osoby dorosłe i to
prawdopodobnie w podobnej kolejności. Trzy najczęściej wymieniane wartości to miłość,
szczęście rodzinne, wykształcenie. Spora część uczniów zwraca uwagę na pragmatyczne
wartości jak wykształcenie, praca, pieniądze, wygodne życie. Gdzieś pomiędzy tymi
wartościami umiejscawia się wiara religijna, ale raczej w rozumieniu praktyk religijnych niż
wyższych idei, ponieważ wiara w idee pozostaje na szarym końcu w hierarchii wartości.
Wykres nr 4 Wartości życiowe reprezentowane przez badanych uczniów
2,8%
3,6%
5,8%
Dokonanie nowych odkryć
Wiara w jakąś idee
Spróbowanie w życiu wszystkiego bez względu
na konsekwencje
Komfort, wygodne życie
20,3%
21,7%
21,7%
22,8%
28,6%
38,3%
Wiara religijna
Pieniądze
Zdobycie pracy
Zdobycie przyjaciół
Wykształcenie
60,0%
60,5%
Szczęście rodzinne
Miłość wielkie uczucie
0%
20%
40%
60%
80%
Ponieważ przytłaczająca większość uczniów przyznaje się do agresji, lub przemocy trudno
domniemywać, jaka jest różnica w wartościach między tymi uczniami, którzy dopuszczają się
agresji i tymi, którzy tego nie robią. Jednak te osoby, które częściej niż sporadycznie stosują
przemoc fizyczną czy psychiczną, większy niż pozostałe osoby kładą nacisk na wartości
materialne a także na szukanie nowych wrażeń bez względu na konsekwencje.
4.2.2 Wiara religijna a przemoc
W pytaniu dotyczącym wartości życiowych uczniów pojawiła się także jako wartość wiara
religijna. Następne pytanie natomiast wymagało od badanych jasnej deklaracji na temat
swojej wiary.
15
Wykres nr 5 Deklarowana wiara religijna
Zdecydowanie
Raczej
niewierzący; 0,50%
niewierzący; 3,10%
brak odpowiedzi;
0,30%
Głęboko wierzący;
11,90%
Niezdecydowany;
10,30%
Wierzący; 73,90%
Najczęściej uczniowie określają siebie jako osoby wierzące. Oczywiście musimy wziąć pod
uwagę, że jest to wartość deklaratywna, może być ona rozumiana w sensie pewnych praktyk
religijnych, może także być rozumiana jako system wartości, wiara w pewne religijne idee.
Przypuszczalnie bardziej możliwy jest pierwszy wariant, czyli wiara jako pewien zespół
praktyk, wynikający bardziej z tradycji niż świadomego wybory własnej drogi religijnej. Co
potwierdza się, w pytaniu dotyczącym wartości i w poniżej przedstawionych wynikach badań.
Otóż wynika z nich, że deklarowana wiara religijna nie wpływa w znaczący sposób na
zjawisko agresji. Do pewnego stopnia wyróżniają się osoby deklarujące głęboką wiarę. Mają
oni o wiele mniejsze skłonności do poważniejszych występków o charakterze przestępczym.
4.2.3 Przyczyny przemocy w opinii uczniów.
Trudno domniemywać, co leży u podstaw agresji i przemocy bez zapytania samych
zainteresowanych, co o tym myślą. Pytanie skonstruowano w ten sposób, by wyrażało ich
opinię na temat przyczyn przemocy, a nie bezpośrednio odnosiło się do nich. Wynika to z
prostej przyczyny, że taka forma jest bezpieczniejsza, nie powoduje takich blokad jak pytanie
wprost. Nie będzie to dokładne odwzorowanie przyczyn tego zjawiska, ale w dużym stopniu
ujawni mechanizmy postrzegania osób agresywnych, a także własne skłonności.
Uczniowie mieli wybrać z listy, lub samemu napisać maksymalnie trzy najważniejsze
przyczyny.
16
Wykres nr 6 Przyczyny przemocy w opinii uczniów
Inne przyczyny
W ten sposób bronią się przed innymi
Zachowują się podobnie jak dorośli wobec nich i
innych ludzi
Zachowują się tak, ponieważ są bezkarni
4,5%
7,2%
17,8%
27,2%
31,1%
34,7%
38,3%
40,0%
Jest to sposób na osiagniecie celu
Zachowują się tak, ponieważ mają problemy z którymi
nie potrafia sobie poradzić
Sprawia im to przyjemność
Chcą, żeby z nimi się liczyć
71,7%
Mogą się popisać przed innymi jacy są silni i ważni
0%
20%
40%
60%
80%
Uczniowie najczęściej wskazywali jako przyczynę przemocy chęć popisania się przed innymi,
potrzebę „liczenia się” oraz przyjemność, jaką mają sprawcy z jej stosowania. Wymienione
czynniki są związane ściśle z poczuciem siły, mocy, ważności w grupie. Tak najczęściej
postrzegani są sprawcy przemocy. Takie przekonanie może wypływać z codziennych
obserwacji wydarzeń zarówno na terenie szkoły jak i poza nią. Uczniowie obserwujący w
swoim środowisku agresję, mogą także zaobserwować, że zachowania takie budzą w innych
lęk, respekt, uległość. Nie są to jednak jedyne mocno dominujące nad innymi czynniki,
ponieważ niewiele mniej uczniów zaznaczyło, że przemoc jest wynikiem kłopotów, z którymi
trudno sobie poradzić lub w ten sposób sprawcy próbują osiągnąć dany cel. Jeśli o pierwszych
trzech wymienionych przyczynach będziemy mówić jako o postrzeganiu sprawcy z
obserwacji, to o tych możemy powiedzieć, że ujawniają wewnętrzna motywację sprawcy.
Warto zwrócić uwagę na wymienione przez uczniów inne przyczyny takie jak: problemy
emocjonalne, problemy w domu, przemoc w rodzinie, przekonanie, że „jedyną ideą, którą się
kierują to lepiej zjeść niż być zjedzonym”, pojawia się też wątek kibicowania przeciwnym
drużynom piłkarskim.
W badaniach tych zajmujemy się cały czas grupą wiekową, w której agresja ma różne formy.
Okres dorastania jest czasem, w którym poszukuje się własnej tożsamości, kształtuje się
samoocena i samoakceptacja. W tym czasie młody człowiek utrwala w sobie te mechanizmy,
które w jego przekonaniu są najskuteczniejsze, a jednocześnie najprostsze.
Z tych względów zachowania agresywne nawet w łagodnej formie muszą spotkać się z
konsekwencjami dla ucznia, niezbędne też jest utrwalanie w młodym człowieku
mechanizmów zastępowania agresji innymi sposobami rozwiązywania sytuacji trudnych.
Tabela nr 10 Rozkład odpowiedzi na pytanie: Dlaczego uczniowie stosują przemoc? A
typ szkoły
Lp.
Rodzaj zachowania
1
2
Zachowują się tak, żeby uzyskać coś od kogoś
Zachowują się podobnie jak dorośli wobec nich i
innych ludzi
Robią to, bo w ten sposób chcą żeby się z nimi liczyć
Robią to, bo sprawia im to przyjemność
Robią to, bo muszą się bronić przed innymi
Robią to, ponieważ w ten sposób mogą się popisać
przed innymi, jacy są silni i ważni
Zachowują się tak, ponieważ są bezkarni
Zachowują się tak, ponieważ mają problemy, z
którymi nie potrafią sobie poradzić
Inne przyczyny
3
4
5
6
7
8
9
17
Gimnazjum
Ponadgimnazjalne
liczba/% gim.
44
30,8%
23
16%
liczba/% podagim.
68
31,3%
41
18,9%
50
58
10
104
35%
40,6%
7%
72,7%
94
80
16
154
43,3%
36,8%
7,4%
70,8%
37
43
25,9%
30%
61
82
28,1%
37,8%
10
7%
6
2,8%
Zarówno gimnazjaliści jak i uczniowie szkół ponadgimnazjalnych zwracają uwagę na
podobne przyczyny przemocy, mają, więc podobne obserwacje z życia codziennego i
podobne refleksje na ten temat. Największa prawie ośmioprocentowa różnica jest w tym, że
uczniowie ponadgimnazjalni częściej niż gimnazjalni uważają, że przyczyną mogą być
osobiste problemy sprawcy, z którymi nie potrafi sobie poradzić.
4.2.4 Uczniowie, którzy najczęściej narażeni są na agresję.
Obraz zjawiska agresji nie mógłby być pełny gdybyśmy nacisk kładli tylko na sprawców
przemocy, ponieważ w każdej sytuacji dotyczącej agresji zachodzi pewna interakcja miedzy
sprawcą i ofiarą. W tym kontekście istotne jest kim jest ofiara, jak się zachowuje, jak jest
postrzegana. Ważne jest to także z powodów wychowawczych, nauczyciel czy opiekun musi
wiedzieć, na kogo zwrócić szczególną uwagę jako potencjalną ofiarę. W tym kontekście
poprosiliśmy uczniów, aby zaznaczyli lub napisali maksymalnie trzy odpowiedzi na pytanie
„Jacy uczniowie są najczęściej narażeni na agresję?”
Wykres nr 7 Uczniowie najczęściej narażeni na agresje w opinii badanych.
Regularnie biorący udział w praktykach
religijnych
Mający złe stopnie
Inni (…)
Mający inny kolor skóry, wyznanie
Mający złe warunki materialne
1,4%
4,2%
5,8%
8,3%
8,3%
18,0%
Narzucajacy innym swoją władzę, siłę
18,7%
24,2%
32,8%
34,2%
"Niemodnie ubrani"
Nie dający odpisywać na klasówkach
Uczniowie bardzo dobrze uczący się
Uczniowie będący na uboczu klasy
Uczniowie uważani za ulubieńców nauczycieli
47,2%
57,0%
Nieśmiali, delikatni
0%
20%
40%
60%
Podobnie jak w ogólnopolskich badaniach z 2003 roku ponad połowa badanych uważa, że
uczniowie nieśmiali, delikatni są najbardziej narażeni na agresję, niewiele mniej wskazuje na
uczniów uważanych za ulubieńców nauczycieli i uczniów będących na uboczu klasy. Widać
wyraźną różnicę w porównaniu z rokiem 2003 jeśli chodzi o dyskryminację ze względu na
kolor skóry, wyznanie lub warunki materialne. Dane w naszych badaniach są nawet sześć
razy mniejsze, jeśli chodzi np. o wyznanie i kolor skóry. Możemy, więc przypuszczać, że w
tej sferze nastąpiła pewna poprawa.
Zauważalne są także różnice w poglądach, jeśli chodzi o szkoły.
18
Tabela nr 11 Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jacy uczniowie są najczęściej narażeni na
agresję? (z podziałem na typ szkoły)
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Rodzaj zachowania
Gimnazjum
(143)
Ponadgimnazjalne
(217 os.)
Nieśmiali, delikatni
Bardzo dobrze uczący się
„Niemodnie” ubrani
Mający złe stopnie
Narzucający innym swoja władzę, siłę
Niedający odpisywać na klasówkach
Przeciętni uczniowie
Uczniowie uważani za ulubieńców nauczycieli
Mający złe warunku materialne
Regularnie biorący udział w praktykach religijnych
Uczniowie o innym kolorze skóry, wyznaniu
Uczniowie będący na uboczu klasy
Inni, jacy?..................................................
liczba/% gim.
67
46,8%
46
32,2%
24
16,8%
6
4,2%
28
19,6%
45
31,5%
14
9,8%
58
40,6%
16
11,2%
0
0
13
9,1%
43
30,1%
11
7,7%
liczba/% podagim.
124
57,1%
72
33.2%
42
19,3%
9
4,1%
37
17%
20
9,2%
14
6,4%
112
51,6%
14
6,4%
5
2,3%
17
7,8%
80
36,9%
10
4,7%
Uczniowie gimnazjum kładą większy nacisk na osoby niedające odpisywać na klasówkach,
narzucające swoją władzę, siłę, mające złe warunki materialne, niż uczniowie szkół
ponadgimnazjlanych. Natomiast ci drudzy większy nacisk położyli na osoby nieśmiałe,
delikatne, uważane za ulubieńców nauczycieli, będących na uboczu klasy.
Ogólnie rzecz biorąc istnieje powszechne przekonania, które nie podlegają dużym
zmianom odnośnie cech ofiary. Te cechy to nieśmiałość, delikatność, bardzo dobre wyniki w
nauce, izolacja od grupy. Możemy tu mówić o dwóch typach ofiar. Pierwszy typ to osoby
nieśmiałe, niezaradne, stroniące od innych, drugi to osoby pewne siebie, mający lepsze niż
pozostali stopnie w szkole, mający pewna pozycję u nauczycieli, postrzegani jako osoby
egoistyczne np. niedające odpisywać na klasówkach. Prawdopodobnie pierwsza grupa staje
się obiektem agresji na podłożu frustracyjnym. Druga zaś prowokuje swoim zachowaniem
agresywne odpowiedzi.
4.2.5 Przekonania, stereotypy uczniów na temat agresji i przemocy
Jednym z czynników wpływających na zjawisko agresji są wyobrażenia, stereotypy
obowiązujące w danym środowisku, w tym przypadku uczniowskim. W ankiecie poproszono
uczniów, aby wskazali czy według nich dane stwierdzenie jest prawdziwe czy fałszywe,
ewentualnie, jeśli nie mają zdania na ten temat mogli zaznaczyć odpowiedź „trudno
powiedzieć”.
Tabela nr 12 Przekonania uczniów na temat agresji
Prawda
Fałsz
Os./%
227 63%
Os../%
31
8,6%
Trudno
powiedzieć
Os./%
91
25,3%
118
76
122
32,8%
21,1%
33,9%
120
146
126
33,3%
40,5%
35%
103
116
90
28,6%
32,2%
25%
114
166
33
31,7%
46,1%
9,2%
125
67
253
34,7%
18,6%
70.3%
106
113
59
29,4%
31,4%
16,4%
Przekonanie
1. Agresja wśród chłopców jest bardziej akceptowana niż
agresja wśród dziewcząt
2. To jest naturalne, że przy bójce leci krew
3. Uczniowie na co dzień biją się między sobą
4. Gdy mam w sobie dużo złości wyżywam się na
przedmiotach
5. Stosowanie przemocy jest przejawem siły, mocy
6. Przemoc stosowana jest najczęściej w grupie i przez grupę
7. Żeby cos osiągnąć trzeba stosować przemoc
Najwięcej badanych (63%) zgodziło się z stwierdzeniem, że agresja wśród chłopców jest
bardziej akceptowana niż agresja wśród dziewcząt. Prawie połowa ankietowanych uważa
19
także, że przemoc stosowana jest w grupie i przez grupę, a więc to jest to, co obserwujemy na
co dzień w szkole, na podwórkach i osiedlach.
Natomiast prawie 2/3 badanych nie zgodziło się ze stwierdzeniem, że żeby coś osiągnąć
trzeba stosować przemoc. Jest to bardzo pozytywny sygnał, świadczący już o pewnej
samoświadomości młodych ludzi, dający podstawę do całej profilaktyki zachowań
agresywnych i przemocy.
Duża cześć uczniów również zaprzecza, że uczniowie biją się miedzy sobą na co dzień. Nie
ma natomiast zdecydowanej zgodności, co do takich stwierdzeń jak: „ to jest naturalna, że
przy bójce leci krew”„ stosowanie przemocy jest przejawem siły i mocy”. Jeśli chodzi o to
drugie stwierdzenie, to warto zauważyć, że ponad 70% uważa, że inni stosują przemoc,
ponieważ w ten sposób chcą się popisać swoją siłą.
Warto zwrócić uwagę, że znacząca część uczniów (co trzeci badany) rozładowuje swoją złość
na przedmiotach. Złość jest naturalnym uczuciem, które towarzyszy każdemu człowiekowi w
mniejszym lub większym stopniu, natomiast ważne jest jak tą złością się pokieruje. Fakt, że
spora grupa młodych ludzi, kieruje swoją złość w kierunku przedmiotów świadczy, że prędzej
czy później agresja ta zostanie przeniesiona na innych ludzi. Widoczne jest spore pole dla
działania profilaktyki zarówno w rodzinnym domu ucznia jak i w szkole, polegającej nie na
eliminacji trudnych uczuć, ale na uczeniu alternatywnych sposobów radzenia sobie z
trudnymi emocjami, takimi właśnie jak złość, frustracja.
4.2.6 Miejsca, gdzie młodzież styka się najczęściej z agresją i przemocą.
Badając czynniki wpływające na agresję nie sposób pominąć miejsca, gdzie najczęściej się
ona przejawia. Dlatego zapytaliśmy uczniów, gdzie najczęściej stykają się z agresją (można
było wybrać tylko jedną odpowiedz).
Wykres nr 8 Miejsca przemocy i agresji
1,4%
W domu rodzinnym
13,3%
na dyskotekach, w nocnych klubach
W szkole
19,4%
na ulicach miasta
20,8%
33,6%
Na osiedlach, podwórkach
0%
20%
40%
Co trzeci uczeń styka się z przemocą, agresją na osiedlach i podwórkach i tam istnieje
największe zagrożenie. Warto zwrócić na to uwagę, ponieważ już w poprzednich badaniach
wyszło nam, że osiedla są miejscem największego zagrożenia narkotykami. Na trzecim
miejscu jest szkoła, to w niej co piąty uczeń doznaje przemocy.
Cześć osób (8,6%) zaznaczyło, że nie spotyka się w ogóle z agresją. Nie jest do końca
prawdą, skoro aż 95% uczniów potwierdziło, że byli świadkami zachowań agresywnych i
przemocy. Wynika to najprawdopodobniej z tego, że nie wszystkie wymienione zachowania
w tabeli „Bycie świadkiem przemocy” są dla tych młodych ludzi zachowaniami
agresywnymi. Często młodzi ludzie nie zdają sobie sprawy, że zachowania takie jak
przezywanie kogoś, rozpowszechnianie „niewinnych” kłamstw, oszukiwanie z premedytacją są formą agresji i wyrządzają komuś krzywdę.
20
4.3 Pomoc osobom, które doznały przemocy lub agresji.
Z pośród 284 osób, które doznały w jakiś sposób agresji lub przemocy tylko 64 osoby to jest
22,5% korzystało z pomocy innej osoby lub instytucji. Nie ma żadnej różnicy w tym zakresie
między gimnazjum i szkołą ponadgimnazjalną, dokładnie po tyle samo osób korzystało z
pomocy w obu rodzajach szkół.
W ankiecie zapytano uczniów, do kogo najczęściej zwracali się o pomoc, mieli wskazać
maksymalnie 3 odpowiedzi).
Wykres nr 9 Rozkład odpowiedzi na pytanie „Do kogo zwróciłeś/aś się w sprawie
doznanej przemocy, agresji?
Telefon zaufania
0,0%
Do innych osób
7,8%
Do psychologa z poradni
9,3%
Do policji
10,9%
Do pedagoga szkolnego
20,3%
Do wychowawcy, nauczyciela
25,0%
Do rodziców
42,2%
64,0%
Do kolegów, koleżanek
0%
20%
40%
60%
80%
Najczęściej uczniowie zawracali się o pomoc do kolegów, koleżanek (64%), w dalszej
kolejności do rodziców (42,2%) i wychowawców (29,7%).
Zauważamy, więc, że większość uczniów zostaje sam ze swoim problemem. Tak niewielka
liczba osób korzystających z pomocy innych może świadczyć o nieufności, braku wiary, że
ktoś może im pomóc, albo przekonaniu, że można sobie samemu poradzić. Rodzi to pewną
izolację ofiary przemocy, zwłaszcza, jeśli ta przemoc przybiera drastyczniejsze formy. Warto
zwrócić uwagę, że jeśli już młody człowiek szuka pomocy to najczęściej szuka jej nie u osób
dorosłych, ale u rówieśników. Jest to o tyle zrozumiałe, że nastolatkowi bliżej emocjonalnie
do rówieśników niż do osób dorosłych, jednakże nie zawsze koledzy, koleżanki potrafią
pomóc w trudnej sytuacji, co pokazują statystyki. Zadowolonych z udzielonej pomocy było
48,4% osób, a niezadowolonych - 20,3%, pozostali w ogóle nie odpowiedzieli na to pytanie.
Jeśli zsumujemy te wszystkie dane to okaże się, że tylko garstka uczniów dostała taką pomoc,
jakiej oczekiwała i potrzebowała.
21
Podsumowanie
Podsumowując niniejsze badania możemy wysunąć następujące wnioski:
1. Agresja jest częścią życia młodych ludzi.
 Aż 95% było świadkiem przemocy lub zachowań agresywnych
 ¾ młodych ludzi doznało przemocy lub agresji bezpośrednio na sobie
 Prawie 90% uczniów było sprawcami agresji, przemocy
Liczby mówią same za siebie - mamy do czynienia z postępującym procesem wzrostu agresji.
Zawód nauczyciela staje się coraz bardziej frustrującym i stresującym zajęciem, rodzice
dzieci zaczynają być coraz częściej bezradni wobec zachowania swoich dzieci, a same dzieci
coraz rzadziej mają poczucie bezpieczeństwa w szkole i poza nią.
2. Coraz częściej agresja dotyczy dziewcząt, które czasami dorównują chłopcom w byciu
agresorem.
3. Agresja jest samonapędzającym się mechanizmem. 4/5 młodych ludzi bywa zarówno
agresorem jak i sprawcą przemocy. Przerwać to błędne koło może tylko działanie,
które pokaże, jak można zastąpić przemoc, jak można inaczej rozwiązywać konflikty.
Odpowiedzą dorosłych na agresje wśród młodzieży powinno być mocne
wprowadzenie zasad i granic obowiązujących wszystkich.
4. Młodzi ludzie deklarują w większości przywiązanie do zdrowych i ważnych wartości
jak miłość, rodzina, wykształcenie, przyjaźń. Możemy więc stwierdzić, że nie
odbiegają one zbytnio od wartości, którymi kierują się dorośli. Jednakże istotne jest by
uczyć jak wykorzystywać te wartości w codziennym życiu, tak aby nie pozostawały
one w sferze odległych idei.
5. Młodzi ludzie potrafią obserwować rzeczywistość, zauważają agresję wokół siebie.
Możemy od nich usłyszeć to samo co usłyszymy od dorosłych: że dzieci są agresywne
bo chcą na siebie zwrócić uwagę, chcą pokazać swoją ważność, siłę. Takie refleksje
dotyczą obserwacji zewnętrznych uczniów, ale potrafią oni także wczuć się w innych,
mieć wgląd w swoje uczucia, potrafią dostrzec, że agresja i przemoc może wynikać z
problemów jakie ma sprawca przemocy. Dzieci obserwują także dorosłych i zdają
sobie sprawę, że to co obserwują u dorosłych można potem dostrzec u swoich
rówieśników.
6. Ponad połowa badanych uznała, że najbardziej narażone na agresję są osoby nieśmiałe
i delikatne, będące na uboczu klasy. Rodzi to naturalne skojarzenie, że agresja rządzi
się „prawami dżungli”, jednostki słabsze eliminuje się lub służą one jako „kozły
ofiarne”. Jeden z uczniów napisał w ankiecie, że stosuje się przemoc, żeby „zjeść a nie
być zjedzonym”, co dobitnie potwierdza powyższe stwierdzenie. Badani jako
potencjalne ofiary wytypowali także uczniów bardzo dobrze się uczących, ulubieńców
nauczycieli. To stwierdzenie jest o tyle ważne, że często te osoby, które będą
odrzucane ze względu na bardzo dobre wyniki w nauce będą reagować albo całkowitą
izolacją albo agresją.
7. Przekonania, stereotypy wśród młodych uczniów nie są niezmienne. Ulegają one
pewnym wahaniom, przemianom. Warto zwrócić uwagę, że prawie połowa młodzieży
uważa, iż przemoc jest domeną grupy, jest ona w niej i przez nią stosowana. Ponad
34% osób nie zgadza się, że przemoc jest przejawem siły, ale jednocześnie uważa, że
właśnie dlatego stosuje się przemoc, żeby popisać się swoja siłą. Jest to więc
rozdźwięk między deklaratywnym a faktycznym działaniem. Ponownie więc
zwracamy uwagę aby deklarowane idee wprowadzać w życie codzienne. Zwraca
uwagę także fakt, że spora cześć młodych uczniów zdaje się nie mieć żadnych
przekonań, nie potrafią wskazać czy zgadzają czy też nie zgadzają się z danym
stwierdzeniem. Polem do działań w zakresie profilaktyki jest wzbudzenie do refleksji
22
tych młodych ludzi, ponieważ najgorszym wariantem jest pozwolić, aby uczeń
bezmyślnie przyjmował rzeczywistość i nie potrafił podejmować decyzji w trudnych
sytuacjach. Co trzeci uczeń rozładowuje złość na przedmiotach, pozornie jest to dobre
rozwiązanie, gdy agresja nie jest skierowana na inne osoby. Tak naprawdę w ten
sposób agresja nie znika, a wprost przeciwnie, utrwala schematy działań, których
konsekwencją jest agresja. Jeśli nie znajdzie ona ujścia np. w wyżywaniu się na
przedmiotach - zostanie w krótkim czasie przeniesiona na innych ludzi. Nie jest więc
dobrym rozwiązaniem, aby uczyć agresywne osoby rozładowywania się np. na
siłowni, ale uczyć ich panowania nad nieprzyjemnymi emocjami i zastępowania
agresji innymi zachowaniami.
8. Miejsca, w których najczęściej uczniowie stykają się z agresją to osiedla (33,6%),
ulice miasta (20,8%) i szkoła (19,4%) - czyli dokładnie tam, gdzie najczęściej
przebywa młodzież. Te miejsca będą też świadkami najpoważniejszych przestępstw.
9. Tylko co piąta osoba zwróciła się do kogokolwiek w sprawie doznanej przemocy.
Trudno więc nie zauważyć, że młody człowiek często zostaje sam z problemem, nie
ma odwagi lub też nie widzi takiej możliwości, że ktoś mógłby mu pomóc. Zadaniem
dla pedagogów i rodziców jest uczenie młodych ludzi, że mogą szukać pomocy u
dorosłych i tę pomoc otrzymają. Nie polega to tylko na wpajaniu takiej wiedzy, ale
przede wszystkim na budowaniu zaufania, poczucia bezpieczeństwa i otwartości
miedzy dorosłym a dzieckiem.
Agresja i przemoc powoduje dezintegrację codziennego życia, jest czynnikiem frustrującym
zarówno społeczność uczniowską, jak i nauczycieli i rodziców. Agresja ma różne oblicza - te
mniej zauważalne (jak przepychanki, obmawianie, drobne uszczypliwości) i te, obok których
trudno przejść obojętnie (pobicia, znęcanie się nad kimś, niszczenie czyjejś własności).
Sednem zbadania tego zjawiska i profilaktyki takich zachowań jest dotarcie do źródeł agresji i
rozpoczęcie profilaktyki od podstaw. W pracy z uczniami warto posiłkować się
sprawdzonymi programami profilaktycznymi, realizowanymi z pełnym zaangażowaniem
nauczycieli, uczniów i rodziców bo tylko wtedy taki program ma sens. Profilaktyka to jednak
nie tylko programy, to także modelowanie zachowań swoich i młodych ludzi w codziennym
życiu. Wymagajmy od siebie tyle ile wymagamy od młodych ludzi, tak aby nie kierować się
zasadą „rób jak ci mówię a nie jak ja robię”. To bardzo trudne i wymagające ogromnego
wysiłku wszystkich zadanie. Jednakże można i należy taki wysiłek podejmować jako
optymalny i odpowiedzialny sposób wychowania młodych ludzi – bycia z nimi w relacji
wychowawczej.
23
Bibliografia
1. Ostrowska Krystyna, Surzykiewicz Janusz, Zachowania agresywne w szkole : badania
porównawcze 1997 i 2003, Warszawa 2005
2. Agresja i przemoc w szkole, Centrum Metodyczne Pomocy PsychologicznoPedagogicznej, Warszawa 2000
3. Frączek A., Problemy psychologicznej teorii agresji, [w:] "Psychologia Wychowawcza"
nr 3, Warszawa 1973
4. Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy red.nauk. Anna Brzezińska i Elżbieta
Hornowska, Warszawa 2004
24