koncepcja systemowego wsparcia przedsiębiorczości
advertisement
- Opracowanie koncepcji systemowego wsparcia przedsiębiorczości na obszarach wiejskich w ramach projektu pn. Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich - diagnoza, kierunki, rekomendacje dla polityki rozwoju obszarów wiejskich KONCEPCJA SYSTEMOWEGO WSPARCIA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI „Projekt finansowany ze środków pochodzących z Funduszy Counterpart Funds (CPF) Sektorowych Agrolinia (PL9005)” ___________________________________________________________ Warszawa 31 Maja 2014 1 Zespół wykonawców: Prof. dr hab. Jerzy BAŃSKI, IGiPZ PAN (kierownik projektu) Mgr Monika SZYMAŃSKA, FDPA (z-ca kierownika projektu ds. organizacyjnych i zarządzania projektem) Dr Konrad CZAPIEWSKI, IGiPZ PAN (z-ca kierownika projektu ds. merytorycznych) Mgr Michał KONOPSKI, IGiPZ PAN Dr hab. Roman KULIKOWSKI, IGiPZ PAN Mgr Marcin MAZUR, IGiPZ PAN Mgr Katarzyna SABARAŃSKA, FDPA Mgr Barbara SOLON, IGiPZ PAN Zespół ekspertów Dr hab. Agnieszka ALIŃSKA, SGH Dr inż. Paweł CHMIELIŃSKI, IERiGŻ PIB Dr hab. Wojciech KNIEĆ, UMK Mgr Piotr ROGOWIECKI, PZFP Dr inż. Adam WASILEWSKI, IERiGŻ PIB 2 SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI ....................................................................................................................... 3 Wykaz skrótów ................................................................................................................... 4 Wprowadzenie.................................................................................................................... 5 1. 2. Diagnoza stanu przedsiębiorczości na wsi.............................................................................. 8 1.1. Rola przedsiębiorczości wiejskiej w rozwoju obszarów wiejskich ............................................... 8 1.2. Przestrzenne rozmieszczenie przedsiębiorczości wiejskiej .....................................................10 1.3. Tendencje związane z podejmowaniem działalności gospodarczej na wsi ..................................13 1.4. Podstawowe cechy przedsiębiorczości wiejskiej – na podstawie badań ankietowych .....................19 1.4.1. Siedziba przedsiębiorstwa ................................................................................19 1.4.2. Profil przedsiębiorcy ........................................................................................19 1.4.3. Cechy przedsiębiorstwa ...................................................................................21 1.5. Diagnoza obszarów problemowych .................................................................................24 1.5.1. Otoczenie instytucjonalne .................................................................................24 1.5.2. Otoczenie regulacyjne .....................................................................................29 1.5.3. Wsparcie finansowe ........................................................................................32 1.5.4. Konkurencyjność przedsiębiorstw .......................................................................41 1.5.5. Współpraca przedsiębiorstw ..............................................................................43 1.6. Przedsiębiorczość wiejska a polityka rozwoju obszarów wiejskich ............................................47 1.7. Przedsiębiorczość wiejska w perspektywie finansowej 2014-2020 ............................................49 Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości na wsi ................................................................ 53 2.1. 2.2. 2.3. 3. 4. Trendy i procesy kształtujące obszary wiejskie i przedsiębiorczość na wsi – zagadnienia ogólne .......53 2.1.1. Trendy zewnętrzne (megatrendy) na obszarach wiejskich ..........................................53 2.1.2. Trendy wewnętrzne na obszarach wiejskich ...........................................................55 Uwarunkowania przedsiębiorczości wiejskiej w zakresie obszarów problemowych – synteza wyników badań społecznych .........................................................................................58 2.2.1. Otoczenie biznesu ..........................................................................................58 2.2.2. Uwarunkowania regulacyjne ..............................................................................60 2.2.3. Ocena finansowego wsparcia przedsiębiorczości wiejskiej ..........................................65 2.2.4. Konkurencyjność przedsiębiorstw .......................................................................68 2.2.5. Rola powiązań kooperacyjnych ..........................................................................70 Identyfikacja szans i zagrożeń rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej –analiza SWOT......................72 2.3.1. Otoczenie instytucjonalne .................................................................................72 2.3.2. Otoczenie regulacyjne .....................................................................................74 2.3.3. Wsparcie finansowe ........................................................................................76 2.3.4. Konkurencyjność przedsiębiorstw .......................................................................78 2.3.5. Współpraca przedsiębiorstw ..............................................................................81 Scenariusze rozwoju przedsiębiorczości na wsi ..................................................................... 84 3.1. Analiza trendów ........................................................................................................84 3.2. Analiza scenariuszy rozwoju przedsiębiorczości na wsi .........................................................87 3.3. Wnioski ..................................................................................................................92 Koncepcja programowa .................................................................................................... 94 4.1. Wizja przedsiębiorczości na obszarach wiejskich ................................................................94 4.2. 4.3. Oczekiwania i zamierzenia ...........................................................................................95 Cel nadrzędny, cele strategiczne i operacyjne oraz kierunki działań w zakresie rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej ..........................................................................................96 4.3.1. Cel strategiczny 1 – Różnorodność i wykorzystanie lokalnych przewag ..........................97 4.3.2. Cel strategiczny 2 – Budowanie systemu instytucji wspierających biznes ...................... 100 4.3.3. Cel strategiczny 3 – Stabilność i przejrzystość otoczenia regulacyjnego........................ 102 4.3.4. Cel strategiczny 4 – Współpraca zwiększająca efektywność i konkurencyjność ............... 106 5. Koncepcja zarządzania zmianą......................................................................................... 110 6. Wnioski i rekomendacje ................................................................................................. 120 Literatura .......................................................................................................................... 124 3 WYKAZ SKRÓTÓW ARiMR BAEL CEiDG FDPA GUS ICT IDI IERiGŻ IGiPZ PAN JST KRS LGD LGR MAC MF MG MIiR MNiSW MODR MOL MRiRW MŚP ODR PAPI PARP PROW PZFP REGON SAPARD SGH SPO UE UMK WODR WPR ZODR ZPORR ZUS Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa Główny Urząd Statystyczny ang. Information and Communication Technologies ang. Individual In-Depth Interview – indywidualny wywiad pogłębiony Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Jednostki samorządu terytorialnego Krajowy Rejestr Sądowy Lokalna Grupa Działania Lokalna Grupa Rybacka Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji Ministerstwo Finansów Ministerstwo Gospodarki Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego Działalność marginalna, lokalna i ograniczona Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Sektor małych i średnich przedsiębiorstw Ośrodek Doradztwa Rolniczego ang. Paper Assisted Personal Interviewing – badanie kwestionariuszowe Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości Program Rozwoju Obszarów Wiejskich Polski Związek Funduszy Pożyczkowych Rejestr Gospodarki Narodowej ang. Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development Szkoła Główna Handlowa Sektorowy Program Operacyjny Unia Europejska Uniwersytet Mikołaja Kopernika Wojewódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego Wspólna Polityka Rolna Zachodniopomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego Zakład Ubezpieczeń Społecznych 4 WPROWADZENIE Współczesne przekształcenia na obszarach wiejskich charakteryzuje wzrost aktywności społecznej i ekonomicznej mieszkańców. Jednym z istotniejszych trendów jest rosnącą liczba pozarolniczych podmiotów gospodarczych. Wsparcie dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw na wsi po wejściu Polski do Unii Europejskiej spowodowało ich dynamiczny rozwój i dywersyfikację ekonomiczną obszarów wiejskich. Dzięki temu wzrasta poziom wielofunkcyjności obszarów wiejskich, na których do niedawna jedyną funkcją było rolnictwo. Również gospodarstwa rolne zmieniają swój charakter poprzez wprowadzanie nowych form działalności ekonomicznych, głównie z zakresu usług i handlu, a w ich dochodach wzrasta znaczenie działalności pozarolniczej. Rozwój przedsiębiorczości na wsi ma wpływ na rozwój regionów, w tym także na poprawę jakości życia na wsi. Jednakże oprócz regionów dynamicznie rozwijających się, gdzie mieszkańcy wsi z powodzeniem wykorzystują wsparcie unijne, nadal obserwować można regiony stagnacji, w których z pomocy UE korzysta mała liczba przedsiębiorców. Jest to wynik braku odpowiedniej wiedzy, doświadczenia, informacji oraz przykładów dobrych praktyk, a często także brak własnych środków inwestycyjnych. Kluczowym w kontekście nadchodzącej perspektywy finansowania jest stworzenie odpowiednich ram instytucjonalnych, finansowych i programowych kształtujących i wspierających rozwój pozarolniczej przedsiębiorczości na obszarach wiejskich. Niniejsze opracowanie jest wynikiem prac badawczych w ramach projektu pn. Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich - diagnoza, kierunki, rekomendacje dla polityki rozwoju obszarów wiejskich. Ich podstawowym rezultatem jest koncepcja systemowego wsparcia przedsiębiorczości na obszarach wiejskich ze szczególnym uwzględnieniem analizy rynku usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności na obszarach wiejskich oraz podmiotów świadczących te usługi. Celem głównym opracowania jest dostarczenie informacji wspierających decyzje z zakresu rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, podejmowanych w ramach realizacji Wspólnej Polityki Rolnej po 2013 r. oraz innych programów finansowanych ze środków europejskich, które przyczynią się do pozarolniczego rozwoju obszarów wiejskich. Do celów szczegółowych należą: ocena obszarów wiejskich pod względem warunków dla rozwoju przedsiębiorstw, ocena aktywności przedsiębiorstw działających na terenach wiejskich, analiza ich konkurencyjności, rozpoznanie związków pomiędzy aktywnością przedsiębiorców a wsparciem instytucjonalnym, zidentyfikowanie barier rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich oraz wskazanie kierunków ich likwidacji, uzyskanie kompleksowej diagnozy przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, ocena przedsiębiorczości, jako elementu zrównoważonego i wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, uzyskanie rekomendacji dla przyszłych działań mających na celu rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich w Polsce w okresie programowania 2014-2020. Badaniem objęto podmioty z sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw na terenach wiejskich ze wszystkich regionów Polski. Szczególną uwagą objęci byli beneficjenci unijnego wsparcia i instytucje otoczenia biznesu oraz osoby prowadzące równocześnie działalność rolniczą i pozarolniczą. Zakres merytoryczny obejmował następujące zagadnienia: uwarunkowania społeczno-ekonomiczne i przestrzenne obszarów wiejskich oddziałujących na charakter przedsiębiorczości wiejskiej, jej 5 formy, wielkość i strukturę, konkurencyjność przedsiębiorstw oraz ich zdolność do innowacji i współpracy, funkcjonalność systemu instytucjonalnego wspierającego przedsiębiorczość, znaczenie wsparcia finansowego w ramach WPR w zakresie odchodzenia od rolnictwa w małych gospodarstwach i tworzenia alternatywnych miejsc pracy, szanse rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich w kontekście poprawy jakości życia osób zajmujących się działalnością rolniczą w małych gospodarstwach rolnych oraz mieszkańców obszarów wiejskich, potencjał wsi w zakresie rozwoju przedsiębiorczości. Logika postepowania badawczego zakładała 4 zadania badawcze. Pierwszym było Opracowanie szczegółowej koncepcji badawczej mającej na celu stworzenie podstaw metodycznych projektu poprzez wybór właściwych narzędzi badawczych, opracowanie scenariuszy wywiadów i kwestionariuszy ankiet, uszczegółowienie struktury organizacyjnej badań i harmonogramu. Drugie zadanie – Obszary problemowe – diagnoza, uwarunkowania, bariery i szanse, o charakterze analityczno-badawczym, objęło pięć obszarów problemowych: 1) otoczenie instytucjonalne, 2) otoczenie regulacyjne, 3) wsparcie finansowe, 4) konkurencyjność przedsiębiorstw, 5) współpracę przedsiębiorstw. Trzecie zadanie – Strategia i wizja – miało na celu wskazanie strategii odnoszącej się całościowo do zagadnienia rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich. Ostatnią częścią było wypracowanie Koncepcji systemowego wsparcia przedsiębiorczości oraz wniosków i rekomendacji w zakresie jej wdrażania. Wykorzystano szerokie spektrum metod badawczych, w tym: metodę desk research, metody statystyczne, metody kartograficzne, analizę SWOT, badanie kwestionariuszowe PAPI (570 wywiadów z przedsiębiorcami mikro, małych i średnich firm na obszarach wiejskich we wszystkich regionach kraju), indywidualne wywiady pogłębione (60 wywiadów z przedstawicielami instytucji otoczenia biznesu), metodę partycypacyjno-ekspercką (17 warsztatów tematycznych oraz 5 prezentacji i konsultacji). 6 Ryc. 1. Ideowy schemat postępowania badawczego 7 1. DIAGNOZA STANU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI NA WSI 1.1. Rola przedsiębiorczości wiejskiej w rozwoju obszarów wiejskich Podstawowym warunkiem rozwoju obszarów wiejskich jest wzrost ich różnorodności, poprzez wzbogacanie struktury funkcji społeczno-gospodarczych. Coraz większą uwagę zwraca się na potrzebę rozwoju pozarolniczych funkcji gospodarczych, tj. usług, turystyki, mieszkalnictwa, leśnictwa, rzemiosła i drobnej wytwórczości. Bardzo ważnym powodem rozwoju nowych form działalności gospodarczej jest trudna sytuacja ekonomiczna tradycyjnych gospodarstw rolnych, zmuszonych do poszukiwania dodatkowych źródeł dochodów. Źródła te dają także możliwość pełniejszego wykorzystania zasobów pracy i kapitału oraz aktywizują mieszkańców wsi. Aktywność ekonomiczna ludności w zasadniczym stopniu wpływa na przekształcenia przestrzeni społeczno-gospodarczej obszarów i przyczynia się do podnoszenie ich pozycji konkurencyjnej. Rozwój przedsiębiorczości powiązany jest zarówno z korzystnymi warunkami dla prowadzenia prywatnej działalności oraz wynika z zasobów wiedzy i umiejętności mieszkańców. Korzystna lokalizacja stanowi zazwyczaj katalizator umożliwiający wykorzystanie tkwiącego w społeczeństwie potencjału i inicjatywy do działania (Janc 2009). Audretsch i Keilbach (2005) mówią wręcz o kapitale przedsiębiorczości, jako części kapitału ludzkiego i społecznego, który określa zdolność społeczeństw do tworzenia nowych przedsiębiorstw. Zdaniem wielu badaczy pozarolnicza indywidualna działalność gospodarcza na terenach wiejskich jest ważnym czynnikiem i wskaźnikiem poziomu rozwoju gospodarczego (Kołodziejczyk, 1995; Rosner, 2007; Kamińska, 2011; Wasilewski i inni 2011). Zasługuje ona na miano siły napędowej gospodarki na terenach wiejskich (Kłodziński, 2010). Jest to także jeden z bardzo istotnych warunków przezwyciężania niekorzystnych zjawisk na wsi, takich jak: bezrobocie i marginalizacja terenów wiejskich (Kłodziński, 2010), niskie dochody rodzin rolniczych (Tabor, 2010), monofunkcyjność obszarów wiejskich (Kołodziejczak, 2013). Przedsiębiorczość jest jednym z istotnych elementów lokalnego rynku pracy, dotyczącym mieszkańców terenów wiejskich związanych z rolnictwem, ale poszukujących innych działań niezwiązanych z rolnictwem. Rozwój firmy obok wielu innych czynników, takich jak: lokalizacja w stosunku do ważnych szlaków komunikacyjnych i dużych ośrodków miejskich, korzystne warunki dla rozwoju turystyki i agroturystyki, zależy także od jednostkowej pomysłowości, wyobraźni, odwagi i umiejętności organizacyjnych oraz wiedzy z zakresu prowadzenia biznesu (Kłodziński, Fedyszak-Radziejowska, 2002). Na obszarach wiejskich dominują mikroprzedsiębiorstwa, z których około 20% działa jedynie sezonowo; 70% bazuje na samozatrudnieniu; większość firm w sposób skuteczny poszukuje ponadlokalnych rynków zbytu; znaczna część przedsiębiorstw umiejscawia się na rynkach niszowych, gdzie jest, co prawda ograniczony, ale w miarę stabilny popyt i bardzo często brak konkurencji (Halamska, 2013). Halamska (2013) stwierdza, że pozarolnicze podmioty gospodarcze na obszarach wiejskich nie tyle charakteryzują się konkurencyjnością rozumianą w kategoriach ściśle ekonomicznych, co cechuje je „działanie na chłopski rozum” – większość prowadzi działalność w zakresie nie wymagającym dużych inwestycji na wstępie; właściciele na początku korzystają przede wszystkim z własnych środków i potrafią się dostosować do zmieniających się uwarunkowań zewnętrznych i zapotrzebowania rynku. 8 Małe i średnie przedsiębiorstwa pełnią ważną rolę ekonomiczną – aktywizując lokalne rynki oraz społeczną – sprzyjając powstawaniu klasy średniej (Środki wsparcia projektów…, 2006). Kołodziejczyk (2002, s. 42) na podstawie przeprowadzonych badań twierdzi, iż „upowszechnienie postawy aktywnej wśród ludzi jest najważniejszym czynnikiem zmian układów lokalnych. Poprzez ich działalność gospodarczą, szczególnie pozarolniczą, zostają zaspokajane ważne potrzeby lokalne o charakterze bezpośrednim i pośrednim: przyrost miejsc pracy, baza podatkowa, inwestycje, tworzenie silnych podstaw kapitałowych i społecznych”. Z kolei Krugman (1999), stwierdza wprost, iż lokalizacje, które osiągnęły sukces to te, które skupiły wiele działalności przetwórczej (manufacturing). Z badań Wasilewskiego (2005) wynika, iż to właśnie rozwój małej i średniej przedsiębiorczości był upatrywany przez władze samorządowe gmin wiejskich za najważniejszą przyczynę sukcesu gospodarczego. Wniosek ten potwierdza postulat zaproponowany przez OECD w nowym paradygmacie rozwoju obszarów wiejskich, że dominującym sektorem nie powinno być, jak przez dekady wyłącznie rolnictwo, ale powinny to być różne sektory gospodarki lokalnej – rzemiosło, turystyka, przemysł ICT, rolnictwo, usługi i inne (The New Rural… 2006). Tabela 1. Nowy paradygmat rozwoju obszarów wiejskich według OECD Wyszczególnienie Stare podejście Nowe podejście Cele rozwoju Wyrównywanie różnic, konkurencyjność gospodarstw rolnych, dochody rolnicze Konkurencyjność obszarów wiejskich, waloryzacja i wykorzystanie lokalnych (endogenicznych) czynników rozwoju Stosowana polityka Sektorowa Terytorialna Główny sektor Rolnictwo Różne sektory gospodarki wiejskiej (turystyka, rzemiosło, przemysł ICT, rolnictwo i inne) Główne instrumenty Subsydia Inwestycje Rząd centralny, rolnicy Różne poziomy administracji (ponadnarodowa, rządowa, regionalna, lokalna) oraz różne podmioty pozarządowe (publiczne, prywatne, NGO i inne) Główne podmioty Źródło: opracowanie własne na podstawie The New Rural Paradigm (2006). W przypadku przedsiębiorczości wiejskiej podkreśla się jej znaczenie w wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich, stopniowej transformacji z przestrzeni rolniczej w kierunku bardziej zróżnicowanej funkcjonalnie. Przedsiębiorcy wiejscy oraz ich firmy stają się kluczowym czynnikiem rozwoju lokalnego (Kłodziński, 2006, 2009; Szopiński, 2004). Podkreśla się, że przedsiębiorczość wiejska stanowi szansę pozarolniczego rozwoju wsi (Matysiak, Żmija, 1996), stanowić może skuteczny czynnik w walce z bezrobociem (Wojewoda 2002), rozwijana jest przede wszystkim w oparciu o własne zasoby siły rodzinnej (Sułkowski 2003), określa się znaczenie różnych czynników kształtujących poziom przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, w tym wpływ samorządów gminnych (Leśniewski, 2010; Kata, Miś, 2005; Haus, 2003; Kochmańska, 2007; Słomińska, 2007; Sztando, 1999; 9 Pomianek, Sawicka, 2010; Kuczowiec, 2003) oraz znaczenie czynnika ludzkiego, postawy przedsiębiorczej i poziomu wykształcenia osób prowadzących firmy (Gola, 2011; Stawicka, 2003; Tyrańska, 2007; Czapiewski, Janc, 2012; Leszczycka, 2012). Obszary o dużym potencjale pierwszego sektora gospodarki powinny przede wszystkim wzbogacać swoją strukturę przez rozwój przetwórstwa rolno-spożywczego oraz wzrost znaczenia powiązań sieciowych. Wspierana powinna być zarówno integracja o charakterze poziomym (grupy producenckie, budowane szczególnie na podstawie dotychczasowych specjalności regionu, czyli sadownictwa i warzywnictwa), a także pionowym (wewnątrzregionalna kooperacja na linii „rolnicy – przemysł rolno-spożywczy – handel”). Przedsiębiorczość jest wielowymiarowym zjawiskiem uwarunkowanym czynnikami, które można ująć w dwóch sferach: społecznej i ekonomicznej (Kawrat-Woźniak, Chmieliński, 2006; Drucker, 1992; Skowronek-Mielczarek, 2003; Zarządzanie małym…, 2002; Otłowska, Buks, Chmieliński, 2006). „Przedsiębiorczość obejmuje indywidualną postawę, aktywną i oddziałującą na rzeczywistość oraz ogólne zjawisko, które przyczynia się do ulepszania istniejących zasobów gospodarczych oraz funkcjonujących na ich bazie struktur społeczno-ekonomicznych” (Encyklopedia Agrobiznesu, 1998, s. 634). Stąd też biorąc pod uwagę tak zarysowane atrybuty przedsiębiorczości, wyraźnie zauważalny jest pozytywny jej wpływ na rozwój obszarów wiejskich, możliwości dywersyfikowania działalności gospodarczej, kreowania aktywnej postawy wśród mieszkańców, różnicowanie struktury funkcjonalnej i rozwój produkcji rolniczej w kierunku przetwórstwa. 1.2. Przestrzenne rozmieszczenie przedsiębiorczości wiejskiej Ogólna liczba osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą wzrastała z 2,5 mln w 2000 r. do ponad 2,8 mln w 2009 r. i nieco ponad 2,9 mln w 2011. r. W roku 2009 około 764 tys. małych przedsiębiorstw zlokalizowanych było na wsi (27,1% ogółu). Według W. Kamińskiej (2011) w 2009 r. wskaźnik aktywności gospodarczej1 w Polsce wynosił 105, przy czym w miastach kształtował się na poziomie 125, a na obszarach wiejskich 64. Ogólny obraz tego wskaźnika pozwala na stwierdzenie, że jego wartość wzrasta w miarę przesuwania się ze wschodu na zachód. Wysokie wskaźniki aktywności gospodarczej są w sąsiedztwie dużych miast i na obszarach atrakcyjnych turystycznie. Najniższy poziom tej cechy występował na Lubelszczyźnie oraz w województwach: podkarpackim, podlaskim i północnej części woj. warmińskomazurskiego. Przyczynami niskiego poziomu aktywności gospodarczej na tych terenach są między innymi: niski poziom wykształcenia ludności (Kamińska 2011), monofunkcyjność – wysoki udział zatrudnienia w rolnictwie (Gałązka, Mync 1999), niedorozwój infrastruktury finansowej i instytucji wspierania przedsiębiorczości (Dutkowski, Gawlikowska-Hueckel 2000). Zdecydowana koncentracja wysokiego wskaźnika aktywności gospodarczej ma miejsce w strefach podmiejskich wielkich miast (ryc. 2). Decyduje o tym renta położenia w stosunku do ważnych tras komunikacyjnych, bliskość dużych rynków 1 Liczba podmiotów gospodarczych przeliczona na 1000 osób w wieku produkcyjnym. Niekiedy liczbę podmiotów gospodarczych odnosi się do liczby mieszkańców ogółem, jednak w rzeczywistości jedynie wzrost liczby osób w wieku produkcyjnym wpływa na zwiększenie możliwości zakładania działalności gospodarczej. Dlatego wyrażenie wskaźnika przedsiębiorczości na podstawie relacji liczby podmiotów jedynie do liczby ludności w wieku produkcyjnym w większym stopniu określa rzeczywisty poziom przedsiębiorczości mieszkańców, gdyż na wartość wskaźnika nie wpływa zróżnicowanie struktury wieku ludności na obszarach wiejskich 10 zbytu, wysoki poziom rozwoju infrastruktury technicznej i społecznej. O koncentracji podmiotów gospodarczych w strefach podmiejskich dużych miast decydują w znacznym stopniu także zasoby kapitału ludzkiego. Pozytywnym zjawiskiem, które odnotowała w swoich badaniach I. Kopacz-Wyrwał (2013), jest fakt wzrostu wartości wskaźnika aktywności gospodarczej w województwach „Ściany Wschodniej”. W latach 2005-2012 wskaźnik ten wzrósł o 2,3% w woj. lubelskim, o 7,1% w woj. podlaskim i prawie o 11% w woj. warmińskomazurskim. Bardzo ważnym zagadnieniem, zwłaszcza dla terenów wschodniej Polski, pozostaje nadal poszukiwanie różnych czynników wzrostu przedsiębiorczości oraz identyfikacja barier ograniczających ten rozwój. Ryc. 2. Liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym, 2012. Źródło: opracowanie własne. Na uwagę zasługuje również struktura wielkościowa podmiotów gospodarczych zlokalizowanych na terenach wiejskich. Według Banku Danych Regionalnych GUS (2012) w zdecydowanej większości są to mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające do 9 osób. Trudno wskazywać jakieś prawidłowości przestrzenne; nieco mniejszy udział takich podmiotów jest w Wielkopolsce, na Kujawach oraz w woj. warmińskomazurskim i łódzkim (ryc. 3). Osobnej uwagi wymaga zjawisko wielozawodowości rolników. Z badań GUS przeprowadzonych w 2007 r. (Struktura gospodarstw rolnych) wynika, że 55,8% ogółu pracujących będących członkami rolniczych gospodarstw domowych (3207 tys. osób) pracowało wyłącznie w gospodarstwie rolnym. Udział osób pracujących w gospodarstwie i poza nim wynosił 30,6% (1757,6 tys. osób), zaś pracujący 11 wyłącznie poza gospodarstwem stanowili 13,6% (780,5 tys. osób). Wynika z tego, że co trzecia osoba w gospodarstwie była wielozawodowa. Według badań M. Błąd (2011) odsetek ten był zbliżony do przeciętnej w krajach Unii Europejskiej. Autorka wskazuje też na rosnąca liczbę osób wielozawodowych i zmniejszanie się grupy pracujących wyłącznie w gospodarstwie rolnym. Ryc. 3. Odsetek podmiotów gospodarczych na wsi zatrudniających 0-9 pracowników, 2012 Źródło: opracowanie własne. Aktualne bazy danych nie zawierają informacji na temat przestrzennego zróżnicowania wielozawodowości w gospodarstwach rolnych. Pewne wnioski na temat zatrudnienia poza rolnictwem można wyciągnąć z Powszechnego Spisu Rolnego w 2002, w którym zgromadzono m.in. informacje o źródłach dochodów w gospodarstwach rolnych. Indywidualne gospodarstwa rolne, w których dochód z pracy najemnej stanowi powyżej 50% ogólnego dochodu koncentrują się w sąsiedztwie dużych ośrodków miejskich, w zachodnich regionach przygranicznych oraz tradycyjnie w południowo-wschodniej Polsce. 12 Podsumowanie Działalność gospodarcza na terenach wiejskich jest ważnym czynnikiem i wskaźnikiem poziomu rozwoju gospodarczego oraz stanowi siłę napędową gospodarki wiejskiej, dzięki której przezwyciężyć można niekorzystne zjawiska, takie jak: bezrobocie i marginalizacja wsi, niskie dochody rodzin rolniczych oraz monofunkcyjność obszarów wiejskich. Wieś charakteryzuje się niższą aktywnością gospodarczą niż przeciętna w kraju i dużym zróżnicowaniem przestrzennym w tym zakresie. Większa aktywność cechuje tereny zachodnie Polski oraz strefy oddziaływania dużych ośrodków miejskich. Podstawowymi przyczynami niskiej aktywności ekonomicznej na wsi są: niski poziom wykształcenia ludności oraz niedorozwój infrastruktury finansowej i instytucji wspierania przedsiębiorczości. W strukturze podmiotów na terenach wiejskich zdecydowanie przeważają mikroprzedsiębiorstwa. 1.3. Tendencje związane z podejmowaniem działalności gospodarczej na wsi Na podstawie analizy zmian wskaźników opisujących przedsiębiorczość na obszarach wiejskich w pierwszej dekadzie XXI w. można wykazać stabilną dynamikę ich rozwoju. Inne uwarunkowania dla rozwoju przedsiębiorczości są na obszarach o silnych powiązaniach funkcjonalnych z ośrodkami miejskimi o znaczeniu regionalnym, niż na obszarach monofunkcyjnych rolniczych położonych peryferyjnie. Znajduje to wyraźne odzwierciedlenie w stwierdzonych trendach zmian wskaźników opisujących przedsiębiorczość na obszarach wiejskich. Dlatego analizę tendencji przeprowadzono w dwóch ujęciach: wg typów funkcjonalnych obszarów wiejskich i w ujęciu regionalnym. W celu przeprowadzenia analizy w pierwszym z wymienionych ujęć, posłużono się typologią przeprowadzoną na potrzeby MRR (ryc. 4). W ujęciu regionalnym uwzględniono obszary zaliczone do typu wiejskiego (tzn. od C do H) i miejskiego (A i B). Wartość wskaźnika liczby podmiotów na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym świadczy o ogólnym poziomie przedsiębiorczości na danym obszarze. Od 2000 r. liczba podmiotów gospodarczych w Polsce wzrosła z 3186,7 tys. do 3975,3 tys.(w 2012 r.), czyli o 24,7%. Tempo zmian na obszarach wiejskich było jednak jeszcze wyższe. W gminach o typie od C do H odnotowano w tym okresie wzrost liczby podmiotów gospodarczych aż o 32,5%. Najmniej korzystna sytuacja panuje w gminach wybitnie rolniczych, w których wartość wskaźnika była przez prawie cały analizowany okres najniższa, a dynamika zmian niska (wzrost o 11,6%). Dlatego różnice pogłębiają się, a gminy wybitnie rolnicze (typ D) pod względem wskaźnika przedsiębiorczości (94,9) odstają już wyraźnie od pozostałych gmin. Należy jednak odnotować, iż w ostatnich latach, czyli w okresie najbardziej niekorzystnym dla gospodarki, dynamika wskaźnika w gminach wybitnie rolniczych nie spadła drastycznie i nie traciły one już dystansu do pozostałych obszarów wiejskich (ryc. 5). Proces negatywnej dywergencji nie dotyczy natomiast gmin o relatywnie niewielkiej przewadze funkcji rolniczej (typ E). Gminy tego typu w ostatnich latach wyraźnie poprawiły swoją sytuację względem gmin wybitnie rolniczych. 13 Ryc. 4. Typy funkcjonalne gmin, 2010. A – gminy miejskie, B – obszary urbanizowane, C – wielofunkcyjne obszary przejściowe, D – obszary wybitnie rolnicze, E – obszary z przewagą funkcji rolniczej, F – obszary o funkcjach turystycznych i rekreacyjnych, G – obszary o funkcjach leśnych oraz H – obszary o funkcjach mieszanych. Źródło: Opracowanie własne dla 2010 r. na podstawie metodologii wg: J. Bański, Typologia obszarów funkcjonalnych w Polsce, MRR, Warszawa, 2009. Ryc. 5. Dynamika wskaźnika przedsiębiorczości w okresie 2000-2012 (rok 2000=100). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych, GUS. 14 Ryc. 6. Zmiana wartości wskaźnika przedsiębiorczości w okresie 2000-2012 wg typów funkcjonalnych gmin. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych, GUS. Stale najkorzystniejsza sytuacja panuje natomiast na obszarach urbanizujących się (typ B), gdzie wartość wskaźnika wynosi 203,3, oraz w gminach miejskich (typ A), gdzie jest ona tylko nieznacznie niższa (202,7) (ryc. 6). Gminy typu B cechują się także wysoką dynamiką wskaźnika (wzrost o 23% w analizowanym okresie), widoczną szczególnie w ostatnich latach (ryc. 5). W gminach miejskich relatywnie wysoka dynamika wskaźnika występowała natomiast przez większość analizowanego okresu, ale w ostatnich latach gminy te nie powiększają już różnic w stosunku do reszty kraju. Bardzo niską dynamiką, poza gminami wybitnie rolniczymi, wykazywały się także obszary o funkcjach turystycznych i rekreacyjnych (typ F), gdzie w całym analizowanym okresie odnotowano wzrost wartości wskaźnika o 11%. Niska dynamika występowała jednak na tych obszarach głównie w okresie przed akcesją Polski do EU. Z drugiej strony, obszarom urbanizowanym dorównywały pod względem dynamiki wskaźnika wielofunkcyjne obszary przejściowe (typ C), gdzie w całym analizowanym okresie odnotowano wzrost wartości wskaźnika o 23,2%. Intensywny rozwój tych obszarów był widoczny głównie po akcesji Polski do UE. Ryc. 7. Wartość wskaźnika przeżywalności przedsiębiorstw w okresie 2009-2012 wg typów funkcjonalnych gmin. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych, GUS. 15 Ryc. 8. Zmiana wskaźnika przeżywalności przedsiębiorstw w okresie 2009-2012 (r/r). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych, GUS. Przeżywalność podmiotów gospodarczych jest wskaźnikiem określającym warunki otoczenia dla nowych przedsiębiorstw. Wskaźnik ten wyraża się różnicą pomiędzy liczbą podmiotów zarejestrowanych i podmiotów wyrejestrowanych w danym roku przypadającą na 1000 podmiotów gospodarczych ogółem. Wartość tego wskaźnika jest co prawda silnie uzależniona od struktury branżowej przedsiębiorstw, jednak wciąż relatywnie dobrze oddaje zróżnicowanie w długości utrzymywania się nowych przedsiębiorstw na rynku, gdyż najczęściej decydujący dla nich jest pierwszy rok działalności (ryc. 7, 8). Należy przy tym pamiętać, że analiza dokonana dla lat 20092012 w przypadku każdego ze wskaźników (wskaźnik przeżywalności przedsiębiorstw, wskaźnik podmiotów z otoczenia biznesu oraz odsetek mikroprzedsiębiorstw) obejmuje szczególnie trudny okres dla działalności gospodarczej, ze względu na globalną dekoniunkturę. Jest to jednak także okres, kiedy można spodziewać się już pierwszych efektów instrumentów finansowych UE realizowanych w perspektywie 2007-2013, które powinny stanowić istotny bodziec dla rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich. Analizę rozmieszczenia instytucji otoczenia biznesu przeprowadzono w oparciu o podział przedsiębiorstw według sekcji PKD. Wartość wskaźnika jest wyrażona liczbą podmiotów z otoczenia biznesu przypadających na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym. Jako otoczenie biznesu wzięto pod uwagę firmy zajmujące się między innymi usługami kurierskimi, działalnością finansową i bankową, prawniczą i księgową, obsługą nieruchomości oraz reklamą i badaniem rynku. Firmy otoczenia biznesu powstają w miejscu największego popytu na ich usługi oraz równocześnie największej koncentracji potencjalnych pracowników. W instytucjach otoczenia biznesu, ze względu na profil prowadzonej przez nie działalności, zatrudnienie znajdują przeważnie osoby z wykształceniem wyższym, a największą koncentracją tych osób charakteryzują się właśnie wymienione ośrodki miejskie. Zatem można podsumować, iż duże miasta i ich bezpośrednie zaplecze umożliwiają zarówno zdobycie klientów, jak również kadry, stąd też obszary te odznaczają się największą koncentracją instytucji otoczenia biznesu (ryc. 9, 10). 16 Ryc. 9. Zmiana wartości wskaźnika podmiotów z otoczenia biznesu w okresie 2009-2012 wg typów funkcjonalnych gmin. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych, GUS. Ryc. 10. Dynamika wskaźnika podmiotów z otoczenia biznesu w okresie 2009-2012 (rok 2009 = 100). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych, GUS. Odsetek mikroprzedsiębiorstw jest wskaźnikiem świadczącym o znaczeniu tej najważniejszej grupy przedsiębiorstw w gospodarce obszarów wiejskich, charakteryzujących się niewielkim odsetkiem podmiotów większych z sektorów pozarolniczych. Wartość tego wskaźnika świadczy także o przedsiębiorczości mieszkańców i potencjale ich samozatrudnienia (ryc. 11 i 12). Wskaźnik przedsiębiorczości ma najwyższe wartości w północno-zachodniej części kraju. Sprzyja temu z jednej strony niewielki udział rolnictwa w strukturze zatrudnienia na wsi, a z drugiej strony bardzo wysoka liczba małych przedsiębiorstw na obszarach typowo turystycznych położonych nad morzem. Pozytywny jest dynamiczny wzrost wartości wskaźnika na Opolszczyźnie, gdzie jest on już nieznacznie wyższy niż w północno-zachodniej części kraju. Zdecydowanie najgorsza sytuacja panuje natomiast wzdłuż wschodniej granicy Polski. Zwraca uwagę jednak fakt, iż w tej części kraju znajdują się zarówno województwa, które skutecznie nadrabiają zapóźnienia, jak woj. lubelskie, gdzie wartość wskaźnika jest 17 jednak wciąż najniższa w kraju, jak i woj. podlaskie, gdzie dynamika wartości wskaźnika przedsiębiorczości jest najniższa, a region w coraz większym stopniu odstaje od pozostałych obszarów kraju. Niska dynamika wartości wskaźnika występuje także w centralnej części kraju. Ryc. 11. Zmiana odsetka mikroprzedsiębiorstw w okresie 2009-2012 wg typów funkcjonalnych gmin. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych, GUS. Ryc. 12. Zmiana odsetka mikroprzedsiębiorstw w stosunku do 2009 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych, GUS. Warto zauważyć, że w woj. podlaskim, gdzie przyrost wartości wskaźnika przedsiębiorczości był najniższy, przeżywalność podmiotów gospodarczych jest najwyższa w kraju. Można zatem przypuszczać, iż z pewnych przyczyn ludność wiejska na tym terenie zakłada działalność gospodarczą jedynie wówczas, gdy perspektywy sukcesu są dobre, nie jest natomiast skłonna do podejmowania ryzyka. Drugim obszarem o wysokich wartościach wskaźnika przeżywalności podmiotów gospodarczych na obszarach wiejskich jest obszar dawnej Galicji. Obszar ten cechuje się stosunkowo długimi tradycjami dwuzawodowości ludności wiejskiej, co owocuje ponadprzeciętnym kapitałem społecznym w zakresie działalności pozarolniczej. Najniższe wartości wskaźnika przeżywalności podmiotów notuje się natomiast na tych obszarach, gdzie sytuacja pod względem wartości wskaźnika przedsiębiorczości jest dobra, czyli głównie na „Ziemiach Odzyskanych”. Można więc przypuszczać, iż ludność wiejska z tych obszarów cechuje się większą skłonnością do podejmowania nieco bardziej ryzykownych działalności gospodarczych, co 18 z jednej strony skutkuje większym odsetkiem przedsięwzięć nieskutecznych, ale w dłuższej perspektywie czasowej wpływa na wyższą liczbę podmiotów gospodarczych. Wskaźnik otoczenia biznesu wykazuje się bardzo wyraźną strukturą przestrzenną w skali kraju. Osiągaon zdecydowanie najwyższe wartości na „Ziemiach Odzyskanych”, czyli na obszarach cechujących się najwyższą przedsiębiorczością na obszarach wiejskich. Wyraźnie najniższe wartości wskaźnik ten osiąga natomiast w południowowschodniej części kraju, gdzie wskaźnik przedsiębiorczości na wsi należy do najniższych. Można stwierdzić zatem współwystępowanie wysokiego nasycenia przestrzeni wiejskiej instytucjami otoczenia biznesu oraz wysokiej wartości wskaźnika przedsiębiorczości. Jest to empiryczna przesłanka do stwierdzenia, iż na obszarach wiejskich występuje pewnego rodzaju sprzężenie zwrotne polegające na wzajemnym wpływie otoczenia biznesu na rozwój przedsiębiorczości i poziomu przedsiębiorczości na rozwój otoczenia biznesu. Struktury przestrzenne w zakresie odsetka mikroprzedsiębiorstw na obszarach wiejskich są zdecydowanie mniej wyraźne. Dysproporcje wartości wskaźnika w poszczególnych regionach nie są duże, a regiony o wartościach ekstremalnych są rozproszone. Podsumowanie Analizując tendencje związane z podejmowaniem działalności gospodarczej na wsi, należy wydzielić kilka typów funkcjonalnych obszarów wiejskich. Inne uwarunkowania dla rozwoju przedsiębiorczości są na obszarach o silnych powiązaniach funkcjonalnych z ośrodkami miejskimi, inne zaś na obszarach monofunkcyjnych rolniczych położonych peryferyjnie. Stale najkorzystniejsze trendy rozwojowe panują na obszarach urbanizujących się, położonych w sąsiedztwie dużych aglomeracji miejskich. Natomiast niską dynamiką rozwoju charakteryzują się gminy wybitnie rolnicze oraz obszary o funkcjach turystycznych i rekreacyjnych, położone peryferyjnie w stosunku do głównych ośrodków miejskich. 1.4. 1.4.1. Podstawowe cechy przedsiębiorczości wiejskiej – na podstawie badań ankietowych2 SIEDZIBA PRZEDSIĘBIORSTWA Z danych GUS wynika, że w 2010 roku około 70% wszystkich pracodawców mieszkało w miastach, a tylko 30% na wsi. Biorąc pod uwagę wskaźnik urbanizacji (udział mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności kraju), który w 2010 r. wynosił około 61%, można stwierdzić, że mieszkańcy miast są bardziej aktywni ekonomicznie. Jednakże w przypadku samozatrudnienia, aż 90% mikroprzedsiębiorców mieszkało na wsi, a tylko 10% w miastach. 1.4.2. PROFIL PRZEDSIĘBIORCY Wśród badanych przedsiębiorców przeważają osoby w grupie wiekowej 50-59 lat, nieco mniej licznie reprezentowani są przedsiębiorcy w grupach wiekowych 40-49 lat i 30-39 lat (ryc. 13). Taka struktura wiekowa oddaje ogólny obraz rozkładu wieku 2 W rozdziale umieszczono szereg map w skali wojewódzkiej prezentujących cechy badanych przedsiębiorstw. Należy wyraźnie podkreślić, że mapy te nie mogą stanowić podstawy do analiz przestrzennych przedsiębiorczości na wsi, bo zawierają wyłącznie dane dotyczące badanych 570 przedsiębiorstw (w każdym województwie zrealizowano, co najmniej 30 wywiadów kwestionariuszowych). 19 właścicieli przedsiębiorstw. Według danych BAEL3 z 2010 roku przeciętna wieku pracodawców oraz osób samozatrudnionych w kraju wynosiła 44 lata. Wśród krajowych pracodawców w 2010 r. około 70% stanowili mężczyźni, zaś wśród osób samozatrudnionych było ich około 65%4. Kobiety nieco częściej decydują się pracować na własny rachunek, niż rozwijać działalność i zatrudniać dodatkowych pracowników. Na terenach wiejskich, o tradycyjnie bardziej konserwatywnych cechach społeczno-kulturowych, wśród badanych przedsiębiorców zdecydowanie przeważają mężczyźni. Potwierdzają to badane przedsiębiorstwa, w których ogółem kobiety stanowiły tylko około 27% wszystkich przedsiębiorców. Ryc. 13. Struktura wieku przedsiębiorców w badaniu kwestionariuszowym. Źródło: opracowanie własne. Poziom wykształcenia przedsiębiorców jest na ogół wyższy od pracujących w ich firmach pracowników najemnych; potwierdzają to analizy BAEL. W przeprowadzonych badaniach kwestionariuszowych przewagę liczebną mieli przedsiębiorcy z wykształceniem wyższym oraz średnim technicznym. Stosunkowo 3 Badanie odnosi się do reprezentatywnej liczby ludności czynnej zawodowo (przebadano 88 tys. osób w wieku ponad 15 lat). 4 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, 2011, PARP, Warszawa. 20 niewielką grupę stanowią osoby z wykształceniem średnim ogólnym; osoby o takim profilu wykształcenia nie mają perspektyw na wsi, dlatego podejmują studia wyższe lub migrują do miast. Dużo popularniejsze wśród przedsiębiorców na wsi jest wykształcenie techniczne lub zasadnicze zawodowe. Znamiennym jest fakt prawie zupełnego braku przedsiębiorców z wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym (ryc. 14). Ryc. 14. Struktura wykształcenie respondentów w badaniu kwestionariuszowym. Źródło: opracowanie własne. 1.4.3. CECHY PRZEDSIĘBIORSTWA Według danych GUS wśród najmniejszych przedsiębiorstw zdecydowaną większość, bo prawie 99,8% wszystkich firm, stanowią małe i średnie firmy, z czego 96% to mikrofirmy. Pod względem udziału mikroprzedsiębiorstw w ogólnej liczbie przedsiębiorstw, Polska znajduje się na drugim po Grecji (96,5%) miejscu w Unii Europejskiej (we Francji analogiczny udział wynosi 93%, w Danii 87%, a na Słowacji 71,3%). Badania PARP (2011) wskazują, że w okresie 2003-2009 liczba MŚP w Polsce wzrosła, o 7,4%, ale tempo tego wzrostu było mniejsze niż przeciętnie w krajach Unii Europejskiej (11,6%). Według Banku Danych Regionalnych GUS również w strukturze wielkościowej podmiotów gospodarczych zlokalizowanych na terenach wiejskich w 2012 r. w zdecydowanej większości przeważają mikroprzedsiębiorstwa. Trudno wskazywać 21 jakieś prawidłowości przestrzenne; nieco mniejszy udział takich podmiotów jest w Wielkopolsce, na Kujawach oraz w woj. warmińsko-mazurskim i łódzkim, ale różnice te są niewielkie i wynoszą na ogół 2-3%. W strukturze wielkościowej badanych przedsiębiorstw wiejskich również przeważają zdecydowanie mikroprzedsiębiorstwa (ryc. 15). Ryc. 15. Struktura wielkościowa przedsiębiorstw w badaniu kwestionariuszowym. Źródło: opracowanie własne. W 2012 r. ponad dwie trzecie (68,9%) przedsiębiorców w kraju stanowiły osoby samozatrudnione prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą. Samozatrudnieni dominują we wszystkich sektorach gospodarki; w największym stopniu w usługach, zaś najmniej samozatrudnionych pracuje w handlu i przemyśle. Struktura zasięgu przestrzennego prowadzonej działalności gospodarczej wśród badanych przedsiębiorstw ma równomierny rozkład. Stosunkowo największy udział mają podmioty działające na rynku lokalnym (miejscowość i jej bezpośrednie sąsiedztwo – 59 firm, gmina – 101 firm, powiat lub grupa gmin – 108 przedsiębiorstw); są to prawie wyłącznie mikroprzedsiębiorstwa. Na obszarze kilku powiatów działa 39 ankietowanych firm. Dużą grupę stanowią też firmy o zasięgu regionalnym (82 firmy) i krajowym (126). Zasięg międzynarodowy miało natomiast 55 przedsiębiorstw (ryc. 16). 22 Ryc. 16. Struktura przedsiębiorstw w badaniu kwestionariuszowym wg przestrzennego zasięgu prowadzonej działalności. Źródło: opracowanie własne. Przeszło połowę badanych firm (307) stanowią niezależne pozarolnicze przedsiębiorstwa. Przeważały one w większości badanych województw z wyjątkiem opolskiego i kujawsko-pomorskiego. Dużą grupę (144 firmy) stanowiły też gospodarstwa rolne z zarejestrowaną pozarolniczą działalnością gospodarczą; najwięcej takich gospodarstw przebadano w województwach: opolskim, kujawskopomorskim, lubelskim, warmińsko-mazurskim i podkarpackim. Pozostałe kategorie przedsiębiorstw były na ogół nieliczne i reprezentowały równomiernie pozostałe 25% badanych firm. Wśród badanych przedsiębiorstw zdecydowanie przeważają przedsiębiorstwa prywatne osoby fizycznej (401 podmiotów). Stanowiły one większość we wszystkich regionach, z tym, że największa ich reprezentacja była badana w regionach centralnych. W pozostałych formach prawnych istotną liczebność miały spółki z o.o. (42 podmioty), spółdzielnie (28 podmiotów) i firmy zakwalifikowane do innych form prawnych (32 podmioty). Według danych Eurostatu w strukturze branżowej polskich przedsiębiorstw przeważają podmioty prowadzące działalność handlową (ok. 38%) i usługową (35%), a w dalszej kolejności działalność budowlaną (15%) i przemysłową (11%). Zgodnie z Raportem PARP (2011), duże firmy prowadzą przede wszystkim działalność 23 przemysłową, zaś w firmach mniejszych przeważają usługi i handel, przy tym im mniejsze firmy, tym większy w nich udział działalności handlowej i usługowej. W strukturze badanych przedsiębiorstw przeważają również firmy usługowe i handlowe, z tym, że stosunkowo duży udział mają również przedsiębiorstwa produkcyjne (ryc. 17). Jest to efekt doboru przedsiębiorstw, wśród których znaczna część należy do aktywnych przedsiębiorców czynnie uczestniczących w programach wsparcia Unii Europejskiej. W grupie tej znaczącą rolę odgrywają właśnie przedsiębiorstwa produkcyjne. Ryc.17. Struktura badanych przedsiębiorstw wg rodzaju prowadzonej działalności Podsumowanie Przeciętny przedsiębiorca jest mężczyzną w wieku czterdziestu kilku lat z wykształceniem wyższym lub średnim technicznym. Bardzo niewielu jest na wsi młodych przedsiębiorców w wieku poniżej 30 lat. Kobiety kierują średnio co czwartym przedsiębiorstwem wiejskim. Wśród przedsiębiorców na wsi dużą grupę stanowią osoby o przygotowaniu technicznym (wykształcenie średnie techniczne i zasadnicze zawodowe). Struktura przedsiębiorstw na wsi zdominowana jest przez mikroprzedsiębiorstwa, wśród których duży odsetek stanowią przedsiębiorstwa jednoosobowe. Stosunkowo największy udział mają podmioty działające na rynku lokalnym obejmującym od kilku wsi po kilka gmin. Wraz ze wzrostem wielkości firmy rozszerza się jej zasięg terytorialny. W strukturze branżowej przeważają firmy usługowe, a następnie handlowe i produkcyjne. Przeciętny wiek badanej firmy wynosi 11 lat; największą grupę stanowią firmy młode powstałe po 2000 roku. Bardzo niewiele jest firm, które utrzymują się na rynku od ponad 25 lat. 1.5. 1.5.1. Diagnoza obszarów problemowych OTOCZENIE INSTYTUCJONALNE Pojęcie i kategorie instytucji otoczenia biznesu Otoczenie instytucjonalne przedsiębiorczości wiejskiej jest pojęciem bardzo pojemnym, uwzględniającym wszelkie instytucje działające na rzecz przedsiębiorczości na wsi, tj. od samorządu lokalnego po klastry technologiczne. Na ogół ujmuje się je, jako podmioty infrastruktury usługowej, które wspomagają 24 prowadzenie działalności gospodarczej, czyli izby i stowarzyszenia gospodarcze, organizacje pracodawców, samorząd rzemieślniczy, samorząd rolniczy, zrzeszenia handlu usług i transportu, fundusze pożyczkowe i poręczeniowe, inkubatory wspierania przedsiębiorczości, parki naukowo-technologiczne, centra wspierania przedsiębiorczości, instytucje finansowe, banki, przedsiębiorstwa doradcze, agencje i fundacje rozwoju lokalnego i regionalnego, szkoły wyższe i instytuty badawcze, związki ekologiczne i inne. Samorząd terytorialny Jednym z najważniejszych kreatorów rozwoju obszarów wiejskich i przedsiębiorczości na wsi jest samorząd terytorialny. Rozdział zadań pomiędzy województwo, powiat i gminę – w poszczególnych sferach rozwoju obszarów wiejskich – wynika przede wszystkim z przestrzennego zasięgu ich oddziaływania. Zadaniem samorządu województwa jest m.in. podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki regionu. Aby jednak jakikolwiek podmiot mógł podejmować aktywne działania w tym kierunku, musi przede wszystkim dysponować własnym mieniem oraz prowadzić samodzielną gospodarkę finansową na podstawie budżetu. Spełnianie tych warunków przez samorząd województwa powoduje, że staje się on podmiotem polityki rozwoju. Ustawodawstwo dopuszcza nie tylko bezpośrednią działalność urzędu marszałkowskiego w dziedzinie rozwoju gospodarczego, ale także oddziaływanie poprzez tworzenie podmiotów o różnych formach organizacyjno-prawnych. Ustawa o samorządzie województwa stawia przed marszałkiem również takie zadania jak: przeciwdziałanie bezrobociu i aktywizację lokalnego rynku pracy, modernizację terenów wiejskich. Realizacji powyższych celów służyć ma przede wszystkim udzielanie dotacji przedmiotowych i podmiotowych z budżetu województwa. Instrumentem, który może być wykorzystywany do aktywizacji gospodarczej regionu jest również uchwalanie, w granicach określonych ustawami, przepisów dotyczących podatków i opłat lokalnych. Władze regionalne odgrywają również istotną rolę w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej. Samorząd województwa na podstawie uchwalonego przez Radę Ministrów Krajowego Planu Działań jest zobowiązany do corocznego przygotowywania regionalnego planu działań na rzecz zatrudnienia, który określa: preferowane programy regionalne, projekty lokalne, priorytetowe grupy bezrobotnych i innych osób wymagających wsparcia. Przygotowanie powyższych programów jest jednak uwarunkowane przeprowadzeniem konsultacji z powiatowymi jednostkami samorządu terytorialnego oraz partnerami społecznymi. Wiele zdań z zakresu promocji zatrudnienia jest realizowanych przez wojewódzki urząd pracy, który obecnie jest jednostką organizacyjną samorządu województwa. Wojewódzkie urzędy pracy prowadzą m.in. poradnictwo zawodowe oraz zajęcia aktywizacyjne na rzecz bezrobotnych i poszukujących pracy. Zgodnie z ustawą o samorządzie powiatowym, działania powiatu w sferze gospodarczej powinny dotyczyć: organizacji i utrzymania transportu zbiorowego oraz dróg publicznych, gospodarki nieruchomościami, przeciwdziałania bezrobociu oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy, promocji powiatu. Wprowadzony układ kompetencyjny stawia przed starostwem – podobnie jak przed samorządem województwa – wiele zadań z zakresie polityki rynku pracy. 25 Oddziaływanie samorządów gmin na rozwój działalności gospodarczej ma nieco inny charakter niż w przypadku samorządów wojewódzkich i powiatowych. W zakresie prowadzonej w regionach polityki zatrudnienia ich udział w zasadzie ogranicza się do wysuwania propozycji, wydawania opinii oraz pomocy w zakresie realizacji programów gminnych i powiatowych. Nie umniejsza to jednak znaczenia, jakie ma gmina w procesie rozwoju gospodarczego. To na jej terenie jest lokalizowana działalność gospodarcza i w większości przypadków przedsiębiorcy dokonują w pierwszej kolejności oceny warunków organizacyjno-technicznych tworzonych przez samorząd tego szczebla. Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej i przepisy wprowadzające ją w życie określają główne obszary, w których gmina może poprzez efektywne działania przyczyniać się do prawidłowego i zgodnego z prawem rozwoju działalności gospodarczej. Samorząd lokalny jest bowiem upoważniony do: prowadzenia ewidencji działalności gospodarczej, wydawania, odmowy wydania i cofania zezwoleń i koncesji, kontroli przestrzegania przepisów prawa przez przedsiębiorców oraz powiadamiania o ich łamaniu odpowiednich organów, a w uzasadnionych przypadkach wstrzymywania działalności przedsiębiorstwa. Gmina może więc bezpośrednio oddziaływać na podejmowanie i prowadzenie działalności gospodarczej. Przyjmowane przez nią procedury wywierają bezpośredni wpływ na koszty wejścia i wyjścia przedsiębiorstwa z rynku. Samorząd gospodarczy Samorząd gospodarczy w ujęciu prawnym stanowi wyraz zdecentralizowanej administracji publicznej w dziedzinie życia gospodarczego. Ramy prawne samorządowi nadaje ustawa z 30.V.1989 r. o izbach gospodarczych i samorządzie zawodowym (Dz.U.Nr 35 z 1989 r. poz. 195 z późn. zm.) oraz ustawa z 22.III.1989 r. o rzemiośle (Dz.U. nr 17, poz.92 z późn.zm.). Samorząd gospodarczy reprezentuje środowiska przedsiębiorców i poprzez działania na rzecz przedsiębiorców wspiera rozwój gospodarczy obszarów wiejskich. Przynależność do samorządu jest dobrowolna, co nie zapewnia powszechnej reprezentacji. Samorząd gospodarczy nie jest więc równorzędnym partnerem administracji rządowej ani samorządu terytorialnego. W związku z tym jego rola jest niedoceniana w wielu aspektach rozwoju obszarów wiejskich, m.in. w: opracowaniu strategii rozwoju terenu, współorganizowaniu instytucji wspierających biznes, współorganizowaniu specjalnych obszarów gospodarczych. Samorząd gospodarczy działa m.in. poprzez izby gospodarcze. Nadrzędną organizacją izb gospodarczych jest Krajowa Izba Gospodarcza, która zrzesza około 150 organizacji. Według statutu Krajowej Izby Gospodarczej do głównych jej kompetencji należy: reprezentowanie interesów swoich członków i podmiotów gospodarczych wobec organów państwowych, organizacji krajowych i samorządowych, organizowanie i wspieranie wszelkich działań na rzecz rozwoju i podnoszenia konkurencyjności polskiej gospodarki, wspieranie przedsiębiorczości opartej na wysokiej konkurencyjności, ocena działalności podejmowanych przez władzę państwowe i samorządowe, reprezentowanie interesów polskich przedsiębiorców w stosunku do władz rządowych, organizowanie kursów i szkoleń, 26 integrowanie środowiska przedsiębiorców. Banki Istotną rolę w rozwoju biznesu pełni sektor bankowy. Banki zapewniają przedsiębiorcom możliwość pozyskiwania kapitału zewnętrznego. Jakkolwiek system ten w Polsce jest dość rozbudowany, to jednak na poziomie lokalnym dostępność banków może być bardzo ograniczona. Prowadzi to do zmniejszenia konkurencji w zakresie kredytów i pożyczek, a w konsekwencji do podniesienia kosztów kapitału zewnętrznego. Dostępność banków ułatwia również pozyskiwanie przez przedsiębiorców środków oferowanych w ramach pomocy publicznej. Ograniczona dostępność banków jest jednak zdecydowanie większym problemem dla obszarów wiejskich niż zurbanizowanych. Należy podkreślić, że na obszarach wiejskich szczególnie istotną rolę w świadczeniu usług finansowych w dalszym ciągu odgrywa bankowość spółdzielcza. Organizacje doradcze i transferu wiedzy Wspieranie transferu wiedzy do sektora MŚP jest szczególnie ważne dla podmiotów gospodarczych funkcjonujących na obszarach wiejskich, które ze względu na niższą niż na obszarach zurbanizowanych jakość kapitału ludzkiego posiadają już na starcie mniejszy potencjał rozwojowy. Ponadto słabo rozwinięta infrastruktura techniczna, społeczna i ekonomiczna, oddalenie od rynków pracy i zbytu sprawiają, że wymagają one szczególnego wsparcia finansowego w zakresie transferu wiedzy, co pozwoli im wzmocnić pozycję konkurencyjną na rynku. Uzasadnieniem dla wspierania transferu wiedzy do MŚP na terenach wiejskich jest również wzrost liczby gospodarstw rolnych, niezapewniających dochodów na utrzymanie gospodarstwa domowego, co powoduje odchodzenie ludności od pracy w rolnictwie i poszukiwanie innych pozarolniczych źródeł zarobkowania, przy czym ludność ta posiada niskie kwalifikacje zawodowe. Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej we wniosku z dnia 12.10.2011 roku w sprawie rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) określił potencjalne wyzwania, cele i kierunki wspólnej polityki rolnej (WPR) po 2013 roku. Uznano, że warunkiem zapewnienia rozwoju zrównoważonego obszarów wiejskich jest kierowanie wsparcia związanego z transferem wiedzy i działań informacyjnych do podmiotów gospodarczych działających na obszarach wiejskich. Stwierdzono, że ze względu na szczególne wyzwania, przed którymi stoją mikroprzedsiębiorstwa na obszarach wiejskich, wymagają one odpowiedniego poziomu szkolenia technicznego i gospodarczego, a także większych możliwości korzystania z wiedzy i informacji oraz ich wymiany. Zgodnie z art. 16. Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12.10.2011 r. w sprawie rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) przewidziane jest dostarczanie usług doradczych i usług z zakresu zarządzania gospodarstwem rolnym. Celem tego środka jest wsparcie szkolenia doradców, a także poprawa efektywności gospodarczej i środowiskowej gospodarstw, przedsiębiorstw lub inwestycji. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (EKES) zaleca zwiększyć, ponad proponowane, wsparcie do sektora MŚP w ramach EFRROW i odpowiednio ukierunkować je pod kątem wspierania regionalnej współpracy między przedsiębiorstwami działającymi na obszarach wiejskich, a zwłaszcza w sektorze 27 rzemiosła i rolnictwa. W tym celu EKES uważa, że należy także inicjować i wspierać regionalne sieci przedsiębiorców służące komunikacji i monitoringowi. Wsparcie finansowe ze strony Unii Europejskiej transferu wiedzy i informacji oraz usług doradczych dla mikroprzedsiębiorstw dostępne jest w różnych formach – zarówno, jako wsparcie bezpośrednie, jak i za pośrednictwem programów zarządzanych na szczeblu krajowym i regionalnym. W ramach osi III Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich PROW 2007-2013 dostępne jest dla tej grupy przedsiębiorstw działanie Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw, w ramach którego przedsiębiorcy mogą ubiegać się o dotację inwestycyjną na rozwój istniejącej lub założenie nowej firmy. Mikroprzedsiębiorcy mogą także ubiegać się o wsparcie z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (PO IG), który oprócz oferty dla innowacyjnych przedsięwzięć przedsiębiorców realizujących inwestycje innowacyjne w skali ponadregionalnej, obejmuje wsparciem także tzw. instytucje otoczenia biznesu czy instytucje okołobiznesowe, których zadaniem jest stymulowanie innowacyjności i konkurencyjności polskich firm. Są to m.in. regionalne i lokalne agencje rozwoju regionalnego, inkubatory przedsiębiorczości, centra transferu technologii, izby gospodarcze. Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Zasobów Ludzkich (SPO RZL), funkcjonujący w latach 2004-2006, był w znacznej mierze w okresie programowania 2007-2013 kontynuowany przez Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL) 5. Tak jak to miało miejsce w przypadku SPO RZL, tak i w przypadku PO KL koncentrował się on na budowie społeczeństwa opartego na wiedzy oraz na rozwoju zasobów ludzkich poprzez kształcenie, szkolenia, pomoc w podejmowaniu działalności gospodarczej i rozmaitych inicjatyw społecznych. Dotacje przyznawane były poprzez organizowanie konkursów na tzw. projekty miękkie, tj. związane z zasobami ludzkimi. Mikroprzedsiębiorcy mogli dzięki takim konkursom przeszkolić swoich pracowników i przystosować ich do zmieniających się warunków na rynku pracy. Ośrodki doradztwa rolniczego W grupie instytucji otoczenia biznesu istotną rolę odgrywają ośrodki doradztwa rolniczego, których zadaniem jest prowadzenie doradztwa rolniczego obejmującego działania w zakresie rolnictwa, rozwoju wsi, rynków rolnych oraz wiejskiego gospodarstwa domowego, mające na celu poprawę poziomu dochodów rolniczych oraz podnoszenie konkurencyjności rynkowej gospodarstw rolnych, wspieranie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, a także podnoszenie poziomu kwalifikacji zawodowych rolników i innych mieszkańców obszarów wiejskich. Jednostkami doradztwa rolniczego są: Centrum Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Brwinowie, 16 wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego. Głównymi odbiorcami usług doradczych są rolnicy. Poszukiwanie dodatkowych źródeł dochodów w ramach działalności rolniczej to aktywności połączone nierzadko ze wspólnymi działaniami po stronie sprzedaży w celu wypracowania korzystniejszej pozycji rynkowej i w efekcie powiększenia dochodów z działalności rolniczej. Działania te są wspierane przez ośrodki doradztwa rolniczego poprzez organizację szkoleń dostarczających niezbędnych informacji i wiedzy w tym zakresie, pomoc w przygotowywaniu planów dodatkowych działalności w gospodarstwie (biznesplanów), pomoc w przygotowywaniu wniosków o dofinansowanie nowych 5 W perspektywie 2014-2020 program będzie kontynuowany przez Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój - PO WER 2014 – 2020 (Program… 2014). 28 przedsięwzięć z udziałem środków finansowych dostępnych z różnych programów operacyjnych. Drugim obszarem inicjowania i wspierania przedsiębiorczości jest organizowanie przez ośrodki doradztwa rolniczego kursów pozwalających zdobywać dodatkowe kwalifikacje ułatwiające znalezienie pracy poza gospodarstwem rolnym lub otworzenie własnego biznesu. Bardzo ważny obszar wspierania przedsiębiorczości dotyczy działań na rzecz rolników poprzez pomoc doradczą we wdrażaniu innowacyjnych rozwiązań w gospodarstwach rolnych w sferze techniki, technologii produkcji, organizacji, w tym podejmowania wspólnych przedsięwzięć przez rolników Oferta ośrodków doradztwa rolniczego kierowana jest również do mieszkańców obszarów wiejskich niebędących rolnikami. Dotyczy ona aktywizacji społecznej i zawodowej mieszkańców obszarów wiejskich. Od niedawna 4 ośrodki, Kujawko-Pomorski ODR, Świętokrzyski ODR, Śląski ODR, oraz Warmińsko-Mazurski ODR zostały wpisane na listę ośrodków Krajowego Systemu Usług, prowadzonego przez PARP. Oferta ośrodków doradztwa rolniczego wpisanych do KSU obejmuje usługi szkoleniowe, doradcze o charakterze ogólnym, informacyjne. Pomoc dla firm oferowana przez ośrodki w ramach KSU jest szeroka, obejmuje m.in. takie obszary jak: procedurę rejestracji działalności gospodarczej, wybór formy prawnej działalności i formy opodatkowania, zarządzanie finansami przedsiębiorstwa i poszukiwanie sposobów zewnętrznego finansowania przedsiębiorstwa. Podsumowanie Do otoczenia instytucjonalnego przedsiębiorczości wiejskiej należą instytucje szkoleniowodoradcze, informacyjne, finansowe, badawczo-rozwojowe i samorządowe. Szczególną rolę w rozwoju biznesu na wsi odgrywają instytucje szkoleniowo-doradcze tworzące szerokie spektrum organizacyjne. Instytucje te wspierają transfer wiedzy do sektora MŚP, podnoszą jakość kapitału ludzkiego, zwiększają zróżnicowanie działalności gospodarczej oraz przyczyniają się do rozwoju sektorów nierolniczych lub stymulują rozwój nowoczesnego rolnictwa. Ich rolę podkreśla w swoich działaniach i ustaleniach Unia Europejska. Dostępność do instytucji finansowych na wsi niesie ze sobą pewne ograniczenia, szczególnie istotne znaczenie w świadczeniu usług finansowych w dalszym ciągu odgrywa bankowość spółdzielcza. Działania samorządu terytorialnego – głównie na poziomie województwa i gminy – tworzą sprzyjające warunki do podnoszenia poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki, poprzez kreowanie rynku pracy, pobudzanie aktywności gospodarczej, rozbudowę infrastruktury społecznej i technicznej, pozyskiwanie środków finansowych, działania promocyjne, aktywizację lokalnego rynku pracy i modernizację terenów wiejskich. Bezpośrednie oddziaływanie na podejmowanie i prowadzenie działalności gospodarczej na wsi ma samorząd lokalny. 1.5.2. OTOCZENIE REGULACYJNE Zróżnicowanie otoczenia regulacyjnego Państwo ma istotny wpływ na rozwój przedsiębiorczości wiejskiej poprzez oferowane programy wsparcia współfinansowane ze środków Unii Europejskiej oraz jakość stanowionego prawa. W tych ramach działają samorządy lokalne oraz jednostki informacyjno-doradcze na terenach wiejskich (Otłowska i inni, 2006). Biorąc jednak pod uwagę dostępne ekspertyzy i opracowania naukowe, jak również właściwe akty prawne, należy stwierdzić, że podstawowe otoczenie regulacyjne przedsiębiorczości 29 na terenach wiejskich nie różni się zasadniczo od otoczenia regulacyjnego przedsiębiorstw funkcjonujących w przestrzeni miejskiej. Funkcjonowanie wszystkich przedsiębiorstw reguluje w Polsce ustawa z dnia 02.07.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U z 2013, poz. 672) wg której „działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły”. Zapisów niniejszej ustawy nie stosuje się np. „do działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego, a także wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaży posiłków domowych i świadczenia w gospodarstwach rolnych innych usług związanych z pobytem turystów oraz wyrobu wina przez producentów będących rolnikami wyrabiającymi mniej niż 100 hektolitrów wina w ciągu roku gospodarczego, o których mowa w art. 17 ust. 3 ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o wyrobie i rozlewie wyrobów winiarskich, obrocie tymi wyrobami i organizacji rynku wina (Dz. U. Nr 120, poz. 690 i Nr 171, poz. 1016, wraz ze zmianami Dz. U. z 2014r. poz. 23).” Oznacza to, że w ramach prowadzonej działalności, jeżeli rolnik ogranicza się do opisanych wyżej działań, nie jest on zobligowany do rejestrowania swej firmy w ewidencji działalności gospodarczej we właściwym urzędzie gminy. Otoczenie regulacyjne w zakresie obowiązkowego ubezpieczenia społecznego Cechą wyróżniającą działalności gospodarcze prowadzone przez rolników są przepisy dotyczące obowiązkowego ubezpieczenia społecznego – (art. 5a.1. w brzmieniu wprowadzonym Obwieszczeniem Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 września 2013 r. Dz.U. z 2013 r., poz. 1403) „rolnik lub domownik, który podlegając ubezpieczeniu (w KRUS) w pełnym zakresie z mocy ustawy nieprzerwanie, przez co najmniej 3 lata, rozpocznie prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej lub rozpocznie współpracę przy prowadzeniu tej działalności, podlega nadal temu ubezpieczeniu w okresie prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej lub współpracy przy prowadzeniu tej działalności, jeżeli spełnia jednocześnie następujące warunki: 1) złoży w Kasie (KRUS ) oświadczenie o kontynuowaniu tego ubezpieczenia w terminie 14 dni od dnia rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej działalności gospodarczej lub współpracy przy tej działalności, 2) jednocześnie nadal prowadzi działalność rolniczą lub stale pracuje w gospodarstwie rolnym, obejmującym obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego, lub w dziale specjalnym 3) nie jest pracownikiem i nie pozostaje w stosunku służbowym, 4) nie ma ustalonego prawa do emerytury lub renty albo do świadczeń z ubezpieczeń społecznych, 5) kwota należnego podatku dochodowego za poprzedni rok kalendarzowy od przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej nie przekracza kwoty o określonej wysokości” (rewaloryzowana co roku)”. Trudno jest jednoznacznie określić wpływ systemu ubezpieczenia społecznego rolników na dywersyfikację działalności rolniczej w kierunku działalności pozarolniczej. Wiadomo jedynie, że pomimo dużej rotacji, stabilna jest liczba osób ubezpieczonych w KRUS, które opłacają składkę na ubezpieczenie emerytalnorentowe w podwójnej wysokości tj. z tytułu prowadzenia działalności rolniczej i z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej. W IV kwartale 2012 roku pozarolniczą działalność gospodarczą prowadziło 80,8 tys. osób 30 ubezpieczonych w KRUS, czyli ok. 8,5% płatników składek powyżej 1 ha (Jagła, 2013). Umożliwienie kontynuacji ubezpieczenia w Kasie na preferencyjnych zasadach rolnikom i domownikom, którzy prowadzą nierolniczą działalność gospodarczą z jednej strony sprzyja rozwojowi przedsiębiorczości na terenach wiejskich, z drugiej jednak pozwala na skorzystanie z tej możliwości nie tylko rolnikom, ale i przedsiębiorcom. Obwarowanie zaś możliwości przynależności do KRUS limitem dochodów zmusza często rolników do wyrejestrowywania lub przerejestrowywania prowadzonych działalności gospodarczych na członków rodziny w chwili gdy poziom osiągniętego dochodu jest bliski obowiązującego limitu. Otoczenie regulacyjne w zakresie obszarów Natura 2000 Stosunkowo nowym obszarem regulacyjnym, który w przeważającym stopniu odnosi się do obszarów wiejskich, a który pojawił się po wstąpieniu Polski do UE jest sieć Natura 2000. Z danych źródłowych wynika, że 20% obszarów wiejskich w Polsce jest objęte siecią Natura 2000. W związku z wyłączeniem z użytkowania obszarów ochrony następuje m.in. zmniejszenie powierzchni stref mieszkaniowych i komunikacyjnych, powodując fizyczne ograniczenie przestrzeni działania dla takich branż, jak budowlana i transportowa czy też przetwórstwa drewna, która jest bezpośrednio uzależniona od dostępu do zasobów leśnych. Z drugiej strony przedsiębiorstwa działające na tych terenach mogą liczyć na wsparcie w postaci rekompensat. Jednak informacje o źródłach, możliwościach i sposobach rekompensowania utraconych korzyści i poniesionych kosztów dostosowania przedsiębiorstw do wymogów gospodarowania na obszarach Natura 2000 są rozproszone w wielu dokumentach i aktach prawnych krajowych i unijnych. Otoczenie regulacyjne w zakresie inwestycji budowlanych i zagospodarowania przestrzeni. Słabością istniejących przepisów prawa w zakresie wieloletniego programowania i planowania przestrzennego jest niedostateczne zespolenie gminnych planów przestrzennych ze społeczno-gospodarczymi w obrębie gmin, co ma negatywne skutki dla konstrukcji i poprawności różnego rodzaju opracowań planistycznych i projektów związanych z wykorzystaniem funduszy unijnych (Słojewski, 2006) i rozwojem gospodarczym gmin. Lokalne samorządy często bagatelizują konsekwencje wynikające z braku planów zagospodarowania przestrzennego, a jednocześnie w obecnym stanie prawnym mają bardzo ograniczone możliwości finansowania skutków uchwalanych planów. Jak wynika z raportu Lewiatana (Czarna lista…, 2013), brak planu określającego przeznaczenie terenu i obowiązującego charakteru zabudowy znacząco podwyższa ryzyko inwestycji budowlanej. Nabywca gruntu w takiej sytuacji nie ma bowiem pewności co i kiedy będzie mógł na zakupionym terenie zbudować, ani też co w przyszłości powstanie w sąsiedztwie. Nieuregulowana kwestia zagospodarowania przestrzeni znacząco utrudnia ocenę rentowności planowanej inwestycji i pozyskanie na ten cel finansowania jak również wydłuża proces uzyskiwania pozwolenia na budowę. Bez planu zagospodarowania przestrzeni trudno mówić o racjonalnej rozbudowie sieci dróg, kanalizacji, sieci ciepłowniczej i energetycznej. W celu uniknięcia zjawiska rozproszenia zabudowy i obudowywania dróg konieczne jest planowanie przestrzenne. Rozproszona zabudowa bowiem, w zdecydowany sposób podnosi koszty budowy i eksploatacji infrastruktury. Ogranicza też możliwość wykorzystania transportu publicznego co ma bezpośrednie przełożenie na funkcjonowanie rynku pracy. 31 Otoczenie regulacyjne w zakresie odnawialnych źródeł energii Kolejną barierą regulacyjną dla przedsiębiorstw z obszarów wiejskich jest brak długookresowych i przewidywalnych przepisów prawnych regulujących rynki energii elektrycznej, cieplnej i gazu, w tym w szczególności zasad dofinansowania odnawialnych źródeł energii (OZE). Bez ustabilizowania polityki państwa w tym obszarze niemożliwa jest rzetelna ocena rentowności inwestycji i pozyskania dla nich finansowania. Wśród barier wymienianych w raporcie „Czarna lista barier dla rozwoju przedsiębiorczości 2013” Lewiatana znajduje się też „brak czytelnej wizji elektroenergetyki w perspektywie 2030 r.” Efektem jest wycofywanie się zagranicznych inwestorów z rynku OZE i bardzo trudna sytuacja finansowa polskich producentów biomasy. Obowiązujący system wsparcia OZE jest wadliwy, czego dowodem jest chociażby załamanie cen świadectw pochodzenia zielonej energii będący konsekwencją nadprodukcji tej energii. Wspomniane wcześniej procedowane w Sejmie zmiany do ustawy o podatku dochodowym uwzględniają również pewne uproszczenia, które objęłyby również przedsiębiorców działających w sektorze biogazowym. Dla biogazowni, które produkują biogaz wyłącznie z surowców rolniczych i produktów ubocznych z rolnictwa i przemysłu rolno-spożywczego, wprowadzono definicję biogazu rolniczego. Takie biogazownie korzystają z przywilejów w postaci: braku obowiązku uzyskania koncesji na produkcję energii elektrycznej w zamian za wpis do rejestru producentów biogazu w ARR, uproszczenia postępowania z pozostałościami po procesie fermentacji, zwolnienia biogazowni rolniczych o mocy 0,5 MW z obowiązku sporządzania raportu oceny oddziaływania na środowisko. Otoczenie regulacyjne w zakresie ochrony środowiska. W obszarze ochrony środowiska zarówno przedsiębiorcy z terenów wiejskich jak i pozostali szczególnej krytyce poddają obowiązki sprawozdawcze, jakim podlegają. Podstawowym zarzutem jest w opinii ekspertów Lewiatana „zobowiązanie do składania wielu sprawozdań zawierających często te same dane ujmowane w różnej konfiguracji metodyk, terminów, sposobu weryfikacji i klasyfikacji.” Wymogi te pociągają za sobą dodatkowe obciążenia i koszty dla firm. Wg wcześniej cytowanego raportu Lewiatana za szczególnie uciążliwe przedsiębiorcy uznają rozbudowane i uciążliwe obowiązki sprawozdawcze dotyczące emisji substancji do powietrza, jak również system opłat za korzystanie ze środowiska, który cechuje duża uznaniowość. Podsumowanie Bez względu na rodzaj prowadzonej działalności gospodarczej najczęściej wymieniane przez przedsiębiorców z terenów wiejskich bariery regulacyjne to: nadmierna biurokracja, przeregulowanie procesu zakładania i prowadzenia własnej działalności gospodarczej, skomplikowane, niejasne i często zmieniające się przepisy podatkowe. W produkcji i przetwórstwie żywności, a więc branży, która w sposób naturalny powinna być miejscem kreowania dodatkowego źródła zarobkowania dla rolników i członków ich rodzin, istnieje wiele przepisów i barier regulacyjnych (np. wymogi stawiane przez SANEPID), utrudniających, czy wręcz zniechęcających do podejmowania działalności gospodarczej. 1.5.3. WSPARCIE FINANSOWE Źródła finansowania małych i średnich przedsiębiorstw Wszystkie podmioty gospodarcze, niezależnie od wielkości, fazy rozwoju, rodzaju prowadzonej działalności, oraz miejsca jej prowadzenia, potrzebują finansowania. 32 Sektor MŚP ma znaczący udział w tworzeniu PKB – przedsiębiorstwa małe i średnie, generują co drugą złotówkę – 47,3%, w tym najmniejsze firmy blisko co trzecią – 29,4% - i jest powszechnie uznawany za element napędzający gospodarkę (Raport o stanie… 2013, s. 13). Mimo to, małe i średnie firmy mają trudności w pozyskiwaniu kapitału. Źródła finansowania działalności gospodarczej przedsiębiorstw generalnie możemy podzielić na kapitały własne i obce. Kapitały własne to środki pochodzące z prywatnych oszczędności właściciela firmy, wkładów wspólników, prywatnych pożyczek oraz wypracowanych zysków przedsiębiorstwa. Maja one tę zaletę, że w większości finansują działalność firmy w długim terminie, nie mają ograniczeń, co do przeznaczenia i zwiększają zdolność przedsiębiorstwa do zaciągania zobowiązań. Kapitały obce ze względu na źródła finansowania stanowią: kredyty bankowe, leasing, pożyczki z sektora pozabankowego, pożyczki kupieckie i factoring, dotacje bezzwrotne ze środków publicznych, unijnych, fundusze „venture capital”, anioły biznesu. Możliwości pozyskania i rodzaj kapitału zewnętrznego dla przedsiębiorstwa zależą przede wszystkim od jego fazy rozwoju, kondycji finansowej i wielkości. Małe jednoosobowe firmy rozpoczynające działalność, bez historii kredytowej i z niską zdolnością do zaciągania zobowiązań mają spore trudności w uzyskaniu finansowania w bankach, ale są przedmiotem zainteresowań funduszy typu „venture capital”, które inwestują w firmy od momentu rozruchu do stadium dojrzałości. Mogą również ubiegać się o dotacje na utworzenie firmy ze środków unijnych. Firmy o dłuższym stażu mają szeroki wachlarz źródeł finansowania rozwoju przedsiębiorstwa. Ich dostępność jest uzależniona głównie od zdolności do spłaty zobowiązań i skali działalności. Większym przedsiębiorstwom, o dużych obrotach, łatwiej pozyskać zarówno środki na finansowanie inwestycji, jak i obrotowe. Mniejsze przedsiębiorstwa lub zadłużone muszą być przygotowane na mniej korzystną ofertę finansową środków zwrotnych, związaną z wyższym ryzykiem wierzyciela. Jeżeli chodzi o środki bezzwrotne w formie dotacji skierowane są one głównie dla firm rozwijających się, inwestujących w nowe technologie i tworzących nowe miejsca pracy. Większą zdolność absorpcji mają firmy dynamiczne, zdolne do przebrnięcia biurokratycznych i skomplikowanych wymogów i procedur. Dostępność środków finansowych z jednej strony oraz skłonność do inwestowania z drugiej, uzależnione są również od ogólnej kondycji gospodarki i sektora finansowego. Większość małych i średnich firm finansuje swoją działalność ze środków własnych. Jako główną przyczynę tego stanu rzeczy przedsiębiorcy wskazują: brak potrzeby oraz obawę przed zaciągnięciem długu w warunkach spowolnienia gospodarczego, z jednoczesną świadomością wolniejszego tempa rozwoju, niż byłby on teoretycznie możliwy przy wykorzystaniu finansowania zwrotnego. Problem często stanowi również brak wkładu własnego i odpowiednich zabezpieczeń. Możliwości kapitałowe instytucji finansowych są wystarczające, a wachlarz instrumentów finansowania zwrotnego dosyć szeroki. Jednak przedsiębiorcy wykorzystują niewiele z nich, przede wszystkim kredyt i leasing, które uznają za najłatwiej dostępne. Prawie 1/3 korzystających z zewnętrznego finansowania przedsiębiorców uzyskała dotację, pomimo negatywnej oceny ich dostępności. 33 Struktura źródeł finansowania przedsiębiorstw W 2012 r. 40% firm finansowało swoje potrzeby wyłącznie z kapitału własnego (ryc. 18). Przyczyną był przedłużający się kryzys gospodarczy na świecie, spowolnienie gospodarcze w Polsce i niechęć do podejmowania w tej sytuacji nowych zobowiązań finansowych. Sytuacja taka wg NBP utrzymywać się będzie do czasu, dopóki postrzegane przez firmy ożywienie gospodarcze nie będzie na tyle trwałe, aby skłonić je do zwiększenia aktywności inwestycyjnej w skali przekraczającej posiadane środki własne. Przedsiębiorstwa nie są na razie skłonne do zaciągania kredytów, ale chętnie odkładają pieniądze, by móc inwestować w przyszłości. Ryc. 18. Źródła finansowania małych i średnich przedsiębiorstw Źródło: Raport „Finansowanie MŚP w Polsce w 2012 r.”, Agencja Rozwoju Inwestycji. Jednocześnie do poziomu 20% wzrosła liczba firm, które w 2012 r. korzystały wyłącznie z kapitału zewnętrznego, takiego jak kredyty, leasing, dotacje (ryc. 19). W porównaniu z rokiem 2011 liczba tych firm podwoiła się. Udział firm, które wykorzystują obie formy finansowania jednocześnie wynosił 40%, podczas gdy w 2011 r. było ich 60%. Widoczna jest więc coraz silniejsza polaryzacja rynku, który wyraźnie dzieli się na firmy, które mimo kryzysu chcą się rozwijać i zaciągają kredyty pod inwestycje oraz te, które nie podejmują ryzykowanych działań. Według Ministerstwa Gospodarki (Raport Przedsiębiorczość w Polsce, marzec 2013) na koniec 2011 r. zadłużenie ogółem w przedsiębiorstwach małych wynosiło 177 mld zł (wzrost o 22% r/r), a w średnich 247 mld zł (wzrost o11% r/r). Z badań przeprowadzonych na zlecenie ARI SA i opracowanego raportu wynika, że tych, którzy wolą korzystać z własnych środków zniechęcają skomplikowane procedury uzyskania kapitału zewnętrznego (53,3%), wysokie koszty pozyskania (43,75%) oraz wymagane zabezpieczenia (38,54%). Jednocześnie przedsiębiorcy oczekują korzystniejszych warunków finansowania (60,56%), przejrzystej i szybkiej procedury podejmowania decyzji (57,82%), oferty dostosowanej do potrzeb firmy (52,11%). Dwukrotnie w stosunku do 2011 r., do poziomu 38,5%, wzrosła liczba firm, które zwracają uwagę na wiarygodność instytucji finansującej (Finansowanie… 2013). Wprawdzie brak aktualnych danych, ale na uwagę w tym miejscu zasługują badania przeprowadzone na zlecenie PARP w 2010 r. (Badanie rynku… 2010). Autorzy odnieśli się do zależności pomiędzy miejscem funkcjonowania firmy, a faktycznym korzystaniem z finansowania zwrotnego. Na podstawie wyników badań CAPI autorzy 34 stwierdzają, że mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa zlokalizowane na obszarach wiejskich zdecydowanie częściej korzystają z kredytu niż podmioty w małych i dużych miastach. Zaledwie 2,6% respondentów, którzy nigdy nie ubiegali się o kredyt stanowią przedsiębiorstwa z siedzibą na wsi, a odsetek MŚP działających na wsi oraz w małych ośrodkach miejskich (do 20 tys. mieszkańców, a więc typowym otoczeniu gminy miejsko-wiejskiej), które nie ubiegały się o kredyt/pożyczkę w badanej próbie, wyniósł 8,9%. (Badanie rynku… 2010, s. 53) Obserwacja ta poddaje również pod dyskusję spotykane w literaturze założenie, iż zapotrzebowanie na kredyt bankowy i finansowanie zwrotne, jako takie jest skorelowane z poziomom rozwoju i fizycznym dostępem do jednostek organizacyjnych podmiotów oferujących finansowanie (np. oddziałów banków komercyjnych). Może to również świadczyć o szczególnej pozycji banków spółdzielczych w małych ośrodkach miejskich i na wsiach. Ryc. 19. Rodzaj finansowania zewnętrznego wykorzystywanego przez firmy Źródło: Raport „Finansowanie MŚP w Polsce w 2012 r.”, Agencja Rozwoju Inwestycji. Mimo że większość firm deklarowała przeznaczenie pozyskanych funduszy zewnętrznych na różnego rodzaju wydatki inwestycyjne, to 38,5% potrzebowało tych środków na przywrócenie płynności finansowej (ryc. 20). Ryc. 20. Przeznaczenia pozyskanych funduszy Źródło: Raport „Finansowanie MŚP w Polsce w 2012 r.”, Agencja Rozwoju Inwestycji. Kredyty bankowe Najczęściej wybieranym źródłem kapitału zewnętrznego były kredyty bankowe. Cykliczne badanie Ministerstwa Gospodarki przeprowadzone wśród firm z sektora 35 MŚP potwierdziło, że w pierwszej połowie 2013 r., podobnie jak w poprzednich latach – największą popularnością cieszył się kredyt w rachunku bieżącym (Trendy… 2013); co piąta firma korzystała z takiego kredytu, co dziesiąta z kredytu obrotowego, zaś z kredytu inwestycyjnego – 5%. W pierwszej połowie 2013 r. 13% ankietowanych firm starało się o kredyt inwestycyjny lub obrotowy. Wśród firm najmniejszych o kredyt starała się co dziesiąta, wśród małych co czwarta, zaś w grupie średnich co piąta firma. W trzech czwartych przypadków wniosek kredytowy został rozpatrzony pozytywnie – udział ten był o kilkanaście procent wyższy niż w półroczu poprzednim. Wskaźnik ten wzrósł wyraźnie dla wszystkich grup wielkościowych badanych przedsiębiorstw w stosunku do drugiej połowy 2011 r. Oznacza to, że o kredyt wystąpiły tylko firmy o najlepszym standingu, które spełniały restrykcyjne warunki banków. Decyzje odmowy przyznania kredytu firmom z sektora MŚP wynikały głównie z braku zdolności kredytowej (71%) lub braku zabezpieczeń (24%), pozostałe przypadki były efektem braków w dokumentacji i innych powodów (Przedsiębiorczość… 2013). Powyższe tendencje można odnieść z dużym prawdopodobieństwem do przedsiębiorstw i osób rozpoczynających działalność na wsi. Stosunkowo mocno rozbudowana sieć banków spółdzielczych na obszarach wiejskich, obecność ich placówek w małych miejscowościach i znajomość lokalnych uwarunkowań sprzyja budowaniu bliskich relacji z klientem i dostosowaniu oferty do potrzeb lokalnych przedsiębiorców. Nie zmienia to jednak faktu, że również banki spółdzielcze, podejmując decyzję o udzieleniu kredytu, kierują się oceną ryzyka i wymagają zabezpieczeń. Dlatego, pomimo łatwiejszej oceny wiarygodności klienta, osoby rozpoczynające działalność na wsi napotykają na te samy formalne bariery w uzyskaniu kredytu, jak startery w mieście, takie jak brak historii kredytowej i brak zabezpieczeń. Najważniejszym elementem decyzji kredytowej jest jednak rentowność przedsięwzięcia, która w przypadku przedsiębiorstw wiejskich, z uwagi na ich w większości ograniczony lokalny charakter, jest dużo niższa niż przedsiębiorstw działających w mieście. Dotyczy to szczególnie przedsiębiorstw działających w branży usług dla ludności, dla których rynek na wsi jest jeszcze stosunkowo niewielki z powodu niskich dochodów mieszkańców wsi. Leasing Drugim chętnie wybieranym źródłem finansowania wśród MŚP był leasing. Zdaniem 77% respondentów z leasingu można skorzystać „bardzo łatwo” lub „raczej łatwo” (MŚP… 2011). Ogólna wartość sfinansowanych leasingiem aktywów na koniec 2012 r. osiągnęła poziom 31,2 mld zł i była stabilna w porównaniu z poprzednim rokiem. Oparcie spłat rat leasingowych na przewidywanych przyszłych dochodach oraz duże znaczenie tzw. tarczy podatkowej powodują, że w okresie pogorszenia koniunktury przedsiębiorcy wykazują dużą awersję do zawierania tego typu umów, przewidując spadek przychodów i podatków do zapłaty. Natomiast spodziewając się utrzymania lub wzrostu przyszłych przychodów są bardziej skłonni powiększać swoje moce wytwórcze poprzez leasing. Z raportu Europejskiego Funduszu Leasingowego MŚP pod lupą 2011, wynika że przedsiębiorcy wybierają leasing przede wszystkim jako sposób zakupu pojazdów, głównie osobowych, ale odnotowywany jest również dynamiczny wzrost pojazdów ciężkich: do 3,5 tony oraz ciężarowych, ciągników siodłowych, naczep/przyczep i autobusów. Drugim segmentem leasingu, który w 2011 r. przeżywał szybki rozwój, są maszyny i urządzenia. W kategorii maszyn i urządzeń zwrócić należy uwagę na wyraźny przyrost leasingu sprzętu budowlanego. Podobnie jak w przypadku środków 36 transportu, świadczyło to o czasowej poprawie kondycji tej branży, m.in. z powodu kontynuacji publicznych projektów infrastrukturalnych współfinansowanych ze środków unijnych (MŚP… 2011). Firmy leasingowe zwracają również szczególną uwagę na sektor rolniczy. W pierwszym półroczu 2011 r. wartość umów na finansowanie maszyn rolniczych przekroczyła 893 mln zł. To prawie 60% wartości całego leasingu dla rolników w 2010 r. Za kwotę 1,6 mld zł firmy leasingowe sfinansowały wówczas zakup ponad 11 tys. maszyn rolniczych, wśród których największym powodzeniem cieszyły się ciągniki. Z analiz Europejskiego Funduszu Leasingowego wynika, że za wzrostem zainteresowania leasingiem wśród rolników stoją unijne dotacje, dzięki którym mogą oni modernizować swój park maszynowy. Stąd rosnące zainteresowanie produktami finansowymi umożliwiającymi ich wykorzystanie. Przedsiębiorcy na wsi również coraz częściej wykorzystują to źródło finansowania majątku trwałego, o ile, podobnie jak w przypadku kredytów, wykażą się zdolnością do spłaty miesięcznych zobowiązań. Dlatego firmy leasingowe chętniej finansują działalność przedsiębiorstw o ustabilizowanej pozycji na rynku, niż dopiero rozpoczynających działalność. Dotacje Jak wynika z danych prezentowanych przez Ministerstwo Gospodarki, przedsiębiorstwa to, obok jednostek samorządu terytorialnego, grupa beneficjentów o największej wartości projektów realizowanych w ramach Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia (Przedsiębiorczość… 2013). Według stanu na koniec 2012 r. wartość dofinansowania (w zakresie wkładu UE) zakładana w umowach podpisanych z polskimi przedsiębiorstwami od początku obecnej perspektywy finansowej wyniosła 74,6 mld zł, tj. 97% wartości stanu wszystkich kredytów inwestycyjnych udzielonych przedsiębiorstwom przez działające w Polsce monetarne instytucje finansowe (w 2011 – 69%, 2010 r. – 64%). Do końca 2012 r. wartość wydatków uznanych za kwalifikowane, wykazanych w ramach złożonych przez beneficjentów wniosków o płatność, przekroczyła 190 mld zł (wzrost o ok. 69 mld zł w stosunku do 2011 r.), w tym blisko 135 mld zł stanowiły wydatki odpowiadające dofinansowaniu ze środków UE (wzrost o ok. 48 mld zł). Na koniec 2012 r. inwestycje o najwyższej łącznej wartości realizowały przedsiębiorstwa (w tym MŚP) – szacowana wartość ich projektów to ok. 179 mld zł, co stanowi ponad 41% wartości wszystkich umów (ok. 30% jednostki samorządu terytorialnego, a 21% organy władzy, administracji rządowej). Biorąc pod uwagę wielkość wydatków zrealizowanych przez poszczególne grupy beneficjentów, na koniec 2012 r. największe wydatki w zakresie środków UE wykazały przedsiębiorstwa – 89,6 mld zł, (tj. 34,3% wszystkich wydatków poniesionych przez beneficjentów) oraz JST – 72,9 mld zł (28%). Projekty o najwyższej łącznej wartości wkładu UE realizowane były przez przedsiębiorstwa w ramach PO Infrastruktura i Środowisko – 33,5 mld zł oraz PO Innowacyjna Gospodarka – 18 mld zł (ryc. 21). Projekty przedsiębiorstw finansowane w ramach 16 RPO opiewały na łączną kwotę dofinansowania ze środków UE wynoszącą 14 mld zł. Udział wszystkich przedsiębiorstw w wydatkowaniu unijnych środków na koniec 2013 r. oceniany jest na poziomie 32% i 85 710 mln zł (Na 37 podstawie Informacji miesięcznej za grudzień 2013 r. opublikowanej przez MIiR pt. Wykorzystanie środków UE w ramach NSS). Ryc. 21. Projekty realizowane przez przedsiębiorstwa – liczba i wartość dofinansowania (wkład UE w mld zł), wg programów operacyjnych, stan na 31.12.2012 Programem dedykowanym dla obszarów wiejskich jest Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (PROW) wdrażany w ramach II filaru Wspólnej Polityki Rolnej w Polsce. Rozwojowi przedsiębiorczości, tworzeniu nowych firm i miejsc pracy oraz podnoszeniu dochodowości gospodarstw dedykowane zostały przede wszystkim dwa działania Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej oraz Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw. Oba działania finansowane były z osi III, ale przedsięwzięcia, które wpisywały się w Lokalne Strategie Rozwoju i uzyskały akceptację LGD miały szansę na realizację w ramach osi IV LEADER, która była podejściem przekrojowym, umożliwiającym realizowanie i wdrażanie celów Osi III. Służyła ona aktywizacji mieszkańców obszarów wiejskich poprzez budowanie potencjału społecznego na wsi. W ramach Osi IV realizowane były trzy działania, z których Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju wspierało rozwój przedsiębiorczości na wsi. Działanie Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej wspierało różnicowanie działalności rolniczej w kierunku podejmowania lub rozwijania przez rolników, domowników i małżonków rolników, działalności nierolniczej lub związanej z rolnictwem. Dotacja do 100 tys. zł refundowała wydatki inwestycyjne w wysokości 50% kosztów. Finansowane przedsięwzięcia należały do szeroko pojętej branży usługowej, handlowej, przetwórstwa produktów rolnych i wytwarzania produktów energetycznych z biomasy. Do końca stycznia 2014 r. w ramach Różnicowania w kierunku działalności nierolniczej w ramach osi III zawarto umowy z 15 387 beneficjentami na łączną kwotę powyżej 1 360 mln zł, co stanowi ponad 94,76% alokacji środków na to Działanie. Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw miało natomiast na celu wzrost konkurencyjności gospodarczej obszarów wiejskich, poprzez rozwój przedsiębiorczości i rynku pracy, który spowoduje wzrost zatrudnienia na obszarach wiejskich. O wsparcie mogli się starać beneficjenci, którzy nie podlegali przepisom o ubezpieczeniu społecznym rolników w pełnym zakresie. Warunkiem było stworzenie przynajmniej jednego nowego miejsca pracy. W zależności od liczby utworzonych miejsc pracy dotacja mogła wynieść od 100 do 300 tys. zł. Pomoc była udzielana z tytułu inwestycji związanych z tworzeniem lub rozwojem mikroprzedsiębiorstw, 38 działających w zakresie, w jakim była udzielana pomoc w ramach Działania Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej. Szersze były natomiast kryteria dostępu. Do końca stycznia 2014 r. w ramach działania Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw realizowanego z osi III zawarto umowy z ponad 12,5 tys. beneficjentami na łączną kwotę prawie 2 330 mln zł, co stanowi 69,71% limitu przeznaczonego na realizację działania. Pomimo znaczącego wykorzystania środków pochodzących z dotacji ich dostępność oceniana jest przez 66% przedsiębiorców, jako „raczej trudna” lub „bardzo trudna” (MŚP… 2011). Skomplikowane procedury nie zniechęcają jednak przedsiębiorców, co potwierdzają ich plany, z których wynika, że najchętniej skorzystaliby właśnie z dotacji – 37,39% badanych (Finansowanie… 2013). Taki stan rzeczy może wynikać z charakteru kapitału unijnego oraz sytuacji gospodarczej w kraju. Podstawową zaletą dotacji jest jej bezzwrotny charakter, możliwość sfinansowania znacznej części projektu, a nawet w przypadku projektów doradczych – całości takiego projektu. Wystarczy spełnić określone wymagania i wywiązać się z zaplanowanych założeń. Możemy wnioskować, że zwiększenie zainteresowania dotacjami unijnymi wynika z coraz mniejszej skłonności przedsiębiorców do podejmowania ryzyka, jakim jest spłata zaciągniętego kredytu. Pożyczki Fundusze Pożyczkowe udzielają pożyczek dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw oraz osób rozpoczynających działalność gospodarczą, które napotykają trudności w zdobyciu finansowania komercyjnego z powodu braku wymaganych zabezpieczeń lub historii kredytowej. Fundusze pożyczkowe udzielają pożyczek przeznaczonych na cele związane z podjęciem, prowadzeniem i rozwojem działalności przedsiębiorstw, tj. cele inwestycyjne, obrotowe lub inwestycyjnoobrotowe. Zgodnie z danymi uzyskanymi z 70 funduszy pożyczkowych w 2012 r. dysponowały one kapitałem pożyczkowym o wartości 1 983 mln zł oraz udzieliły od początku działalności ponad 82,4 tys. pożyczek. W porównaniu ze stanem na koniec 2011 r. obserwuje się wzrost wartości wyposażenia kapitałowego. Na koniec 2012 r. nastąpił wzrost średniego wyposażenia kapitałowego funduszy z poziomu 1 647 do 1 983 mln zł, czyli o około 17%. W 2012 r. udzielono blisko 8,3 tys. pożyczek o średniej wartości 77,8 tys. zł. Wartość udzielonych pożyczek wzrosła w porównaniu z 2011 r. z 573,56 do 645,74 mln zł, czyli o blisko 12%.Wśród pożyczek udzielonych w 2012 r. dominowały pożyczki udzielane przedsiębiorstwom zajmującym się handlem (29,35%), przetwórstwem przemysłowym (15,35%) oraz tym, których działalność zalicza się do kategorii pozostała działalność usługowa (32,54%); pożyczki o wartości od 10 tys. zł do 30 tys. zł – stanowiły blisko 40% pożyczek. Spośród ponad 70 Funduszy pożyczkowych dwa koncentrują się głównie na przedsiębiorstwach wiejskich (FDPA i FWW), co nie oznacza, że pozostałe nie udzielają wsparcia firmom wiejskim. Dotyczy to szczególnie małych i średnich funduszy, których siedziby znajdują się w mniejszych miejscowościach. Fundusze pożyczkowe z uwagi na swa misję, jaką jest wspieranie rozwoju przedsiębiorczości, posiadają ofertę zarówno dla firm rozwijających się, jak i nowo tworzonych. W porównaniu do banków komercyjnych procedura uzyskania pożyczki jest bardziej uproszczona, a ich oferta cenowa jest znacznie korzystniejsza, w związku z dokapitalizowaniem funduszy ze środków publicznych i UE. Ma jednak tę wadę, że beneficjenci korzystający z dotacji unijnych nie mogą skorzystać ze 39 środków większości funduszy, jako finansowania pomostowego, ponieważ stanowi to podwójne finansowanie środkami UE. Wysokość pożyczek udzielanych przez fundusze jest uzależniona od wielkości kapitału danego funduszu, ale z reguły nie przekracza 500 tys. zł. Fundusze pożyczkowe są również ograniczone co do rodzaju podmiotów, które finansują: pożyczki mogą być udzielane wyłącznie podmiotom prowadzącym zarejestrowaną pozarolniczą działalność gospodarczą. W związku z tym wykluczeniu podlegają działalności prowadzone przez rolników w formie sprzedaży bezpośredniej lub marginalnej, lokalnej i ograniczonej, a także działalność agroturystyczna do 5 pokoi. W porównaniu z bankami, które w takiej sytuacji proponują kredyty konsumpcyjne dla osoby fizycznej, fundusze pożyczkowe nie mają żadnej oferty w tym zakresie. Fundusze PE Warto też zauważyć, że firmy rozważają pozyskanie inwestora zewnętrznego, który również nie będzie wymagał od nich zwrotu wniesionego kapitału. W ubiegłym roku blisko 2% badanych przedsiębiorców skorzystało z takiej możliwości. Przewiduje się, że ta liczba zwiększy się w 2013 r. do 3,48% (Finansowanie… 2013). Inwestycje prywatne poprzez fundusze PE/VC są sposobem na ulokowanie kapitału w sposób przynoszący zwroty większe niż z papierów skarbowych bądź lokaty bankowej. Możliwe jest to poprzez bezpośrednie zaangażowanie funduszu, wraz z jego najlepszą wiedzą, rozpoznaniem rynku i innymi zasobami – w funkcjonowanie i rozwijanie finansowanej firmy czy przedsięwzięcia. Zwrot z kapitału następuje nie tylko poprzez transfer zwiększających się zysków, ale również poprzez wzrost wartości samej firmy. Analiza najbardziej popularnych branżowych kierunków inwestycji PE/VC wskazuje, że w 2012 r. ponad połowa inwestycji została skierowana do branży biotechnologicznej (26,5%) i konsumpcyjnej (24%). Rośnie również znaczenie usług finansowych, które stanowiły 18%. Struktura inwestycji z punktu widzenia fazy rozwoju pozostała prawie niezmieniona w stosunku do poprzednich lat. Ponownie większość środków przeznaczono na spółki dojrzałe (ok. 63%, tj. 344 mln euro), a ok. 30% na spółki dynamicznego wzrostu (157 mln euro). Zarówno struktura finansowanych dotąd przedsięwzięć, jak i stopień ich dojrzałości nie wskazuje na to, aby fundusze PE miały w znaczący sposób wpłynąć na rozwój przedsiębiorczości na wsi. 40 Podsumowanie Małe i średnie firmy finansują swoją działalność przede wszystkim ze środków własnych. Jako główną przyczynę tego stanu rzeczy przedsiębiorcy wskazują: brak takiej potrzeby oraz obawę przed zaciągnięciem długu w warunkach spowolnienia gospodarczego, z jednoczesną świadomością wolniejszego tempa rozwoju. Problem stanowi również brak wkładu własnego i odpowiednich zabezpieczeń. Możliwości kapitałowe instytucji finansowych są wystarczające, a wachlarz instrumentów finansowania zwrotnego dosyć szeroki. Jednak przedsiębiorcy wykorzystują niewiele z nich, przede wszystkim kredyt i leasing, które uznają za najłatwiej dostępne. Prawie 1/3 korzystających z zewnętrznego finansowania przedsiębiorców uzyskała dotację, pomimo negatywnej oceny ich dostępności. Zarówno komercyjne instytucje finansowe, jak i agencje przyznające dotacje chętniej udzielają wsparcia firmom istniejącym niż nowo utworzonym, odcinając się tym samym od ryzyka niepowodzenia nowych działalności. Istotną kwestią jest niski poziom poinformowania przedsiębiorców o możliwościach finansowania ich działalności. Aby to zmienić, konieczne jest zapoznanie przedsiębiorców z rynkiem oraz odpowiednie ich przygotowanie do korzystania z oferty. W ocenie instytucji finansujących, kluczowym problemem małych firm jest również słabe przygotowanie wniosków o dofinansowanie (brak logicznej struktury i szczegółowego opisu, charakterystyki ekonomicznej). Wynika to m.in. z niewiedzy przedsiębiorców i braku umiejętności i świadomości planowania działalności, w tym strategii jej finansowania. W ciągu ostatnich lat szereg instytucji otoczenia biznesu zajęło się podnoszeniem gotowości inwestycyjnej, organizując konferencje, seminaria i szkolenia, które miały na celu poinformowanie przedsiębiorców o nowych możliwościach. Podniesienie kompetencji przedsiębiorców i nabycie przez nich nowych umiejętności nabiera szczególnego znaczenia w nadchodzącej perspektywie, w której priorytetem będą innowacje. 1.5.4. KONKURENCYJNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW Konkurowanie pomiędzy gospodarstwami stanowi jeden z najważniejszych paradygmatów gospodarki rynkowej. Bez wolnej konkurencji pomiędzy przedsiębiorstwami trudno by było oczekiwać rozwoju nowych technologii, wzrostu efektywności produkcji czy wręcz rozwoju lokalnego i regionalnego. Dodatkowo rynek konkurencyjny umożliwia najbardziej efektywną alokację zasobów, gdyż wytwarza największą ilość dóbr przy danym poziomie możliwości produkcyjnych przedsiębiorstw oraz przy określonym poziomie popytu zgłaszanego przez konsumentów (Frączek 2009). Konkurencyjność odzwierciedla potencjał firmy – zasoby, umiejętności i zdolności zapewniające przewagę nad innymi podmiotami działającymi w tym samym sektorze. Konkurencyjność można zatem zdefiniować, jako wielowymiarową cechę przedsiębiorstwa, zarówno wynikającą z jego wewnętrznej charakterystyki, jak i związaną z umiejętnością adaptacji do zmian zachodzących w otoczeniu (Walczak 2010). Aktywność ekonomiczna ludności w zasadniczym stopniu wpływa na przekształcenia przestrzeni społeczno-gospodarczej obszarów i przyczynia się do podnoszenia ich pozycji konkurencyjnej. Rozwój przedsiębiorczości powiązany jest zarówno z korzystnymi warunkami dla prowadzenia prywatnej działalności oraz wynika z zasobów wiedzy i umiejętności mieszkańców. Korzystna lokalizacja stanowi zazwyczaj katalizator, umożliwiający wykorzystanie tkwiącego w społeczeństwie potencjału i inicjatywy do działania (Janc 2009). Właśnie kluczowe czynniki do prowadzenia działalności gospodarczej stanowią element rozwoju przedsiębiorczości oraz skutecznej konkurencyjności 41 przedsiębiorstw. Poziom rozwoju przedsiębiorczości oraz powiązana z tym konkurencyjność firm w relacji z otoczeniem zależy od uwarunkowań: przyrodniczych, instytucjonalnych, lokalizacyjnych, społecznych, ludzkich, etc. (Wieloński 2004). Analizując zagadnienie poziomu konkurencyjności przedsiębiorczości wiejskiej, należy uwzględnić czynnik wiedzy, dostępności informatycznej, inwestycji rozwojowych i samej struktury przedsiębiorstw. Wiedza może być istotnym czynnikiem wpływającym na przekształcenia i procesy zachodzące na lokalnych rynkach pracy i kreowania postawy przedsiębiorczej. Jednakże największym problemem uniemożliwiającym konwersję wiedzy w zasoby ekonomiczne na obszarach wiejskich jest jej niedostatek. Wynika to zarówno z procesów tworzenia wiedzy oraz migracji zdolnych, przedsiębiorczych i wykształconych osób z tradycyjnych obszarów wiejskich do miast i ich stref podmiejskich. Istotnym elementem konkurencyjności jest dostępność komunikacyjna, w tym przede wszystkim dostępność informacyjna. Internet, wraz z pozostałymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, niewątpliwie posiada istotny wpływ na możliwości rozwojowe obszarów wiejskich. Badania ICT w woj. mazowieckim (Czapiewski i inni 2012) wykazały, że znaczna część obszarów wiejskich jest słabo nasycona usługami dostępu do internetu i kształtuje to niekorzystny obraz wykorzystania tego medium do promocji przedsiębiorstwa. Największy wpływ na poziom rozwoju i wykorzystania internetu, poza jego dostępnością, mają czynniki społeczno-demograficzne, w tym poziom wykształcenia, wiek oraz tzw. zasoby mentalne, społeczne i kulturowe (Janc, Czapiewski 2013). Największa liczba podmiotów prowadzących działalność na obszarach wiejskich to firmy realizujące przedsięwzięcia w tradycyjnych dziedzinach: handlu hurtowym i detalicznym oraz innych usługach drobnych, budownictwie oraz przetwórstwie przemysłowym. W takiej strukturze trudno oczekiwać widocznych działań mających na celu podnoszenie konkurencyjności. Ponadto istotnym ograniczeniem dla prywatnych przedsiębiorstw wiejskich jest brak kapitału potrzebnego na inwestycje rozwojowe, poprzez zastosowania nowych technologii i rozwiązań. W polskich firmach wiejskich dominują własne środki finansowe, czyli oszczędności, rzadziej pożyczki od rodziny i znajomych (Kożuch, 2002). Wiejskie przedsiębiorstwa borykają się także z trudnościami związanymi ze zbytem swoich usług i produktów. MŚP na wsi związane są najczęściej z lokalnym rynkiem, na którym siła nabywcza jest bardzo niska. Trudności związane z popytem na oferowane towary i usługi są też wynikiem znacznego rozproszenia rynku. Mamy więc do czynienia z kumulacją trendów, które kształtują niekorzystne uwarunkowania konkurencyjności na wsi. Na obszarach wiejskich dominują mikroprzedsiębiorstwa, z których około 20% działa jedynie sezonowo; 70% bazuje na samozatrudnieniu; większość firm w sposób skuteczny poszukuje ponadlokalnych rynków zbytu; znaczna część przedsiębiorstw umiejscawia się na rynkach niszowych, gdzie jest co prawda ograniczony, ale w miarę stabilny popyt i bardzo często brak konkurencji (Halamska, 2013). Podsumowując, należy stwierdzić, iż generalnie przedsiębiorstwa zlokalizowane na obszarach wiejskich cechuje niższy poziom konkurencyjności w porównaniu z firmami mającymi siedziby w dużych ośrodkach miejskich. Wynika to zarówno ze skali podejmowanej działalności, czynników lokalizacyjnych, wyposażenia infrastrukturalnego, kompetencji i umiejętności właścicieli i pracowników oraz rodzajów podejmowanych działań. Jednakże biorąc pod uwagę głównie zasięg lokalny podejmowanych inicjatyw gospodarczych oraz specyficzne warunki 42 prowadzenia działalności na wsi (większy stopień kapitału społecznego, większa homogeniczność zbiorowości lokalnych, większe znaczenie powiązań sąsiedzkich, etc.) należy stwierdzić, że w związku z faktem, że poziom przedsiębiorczości na obszarach wiejskich jest coraz wyższy, wskaźnik przeżywalności firm cechuje korzystne wartości, to poziom konkurencyjności przedsiębiorstw jest wystarczający do funkcjonowania na poziomie dotychczasowego obszaru obsługi. Jak wprost stwierdza raport PARP (2011) dla wielu mikroprzedsiębiorców wzrost bardzo często wiąże się ze względną komplikacją formy działalności – potrzebą zmiany formy prawnej, rozwoju systemów zarządzania, koniecznością delegowania uprawnień. W związku z czym właściciele małych firm z obszarów wiejskich nie muszą być zainteresowani rozwojem własnych działalności i nie czują się kompetentni do przeprowadzenia takich zmian. Halamska (2013) stwierdza, że pozarolnicze podmioty gospodarcze na obszarach wiejskich nie tyle charakteryzują się konkurencyjnością rozumianą w kategoriach ściśle ekonomicznych, co cechuje je „działanie na chłopski rozum” – większość prowadzi działalność w zakresie niewymagającej dużych inwestycji na wstępie (usługi, handel), właściciele na początku korzystają przede wszystkim z własnych środków, bardzo rzadko przeprowadzają jakiekolwiek analizy finansowe swoich inicjatyw gospodarczych i mają strategie rozwoju oraz relatywnie łatwo potrafią się dostosować do zmieniających się uwarunkowań zewnętrznych i zapotrzebowania rynku, dostosowując swoją podaż. Przywołując wskazane na wstępie zagadnienie względności w ocenie konkurencyjności firm, należy wskazać, iż na poziomie globalnym, krajowym czy regionalnym przedsiębiorstwa wiejskie nie są konkurencyjne, jednakże w skali lokalnej, jeśli dane firmy funkcjonują i przynoszą właścicielom zysk, to na pewno cechuje je taki poziom konkurencyjności, który pozwala im działać w warunkach gospodarki wolnorynkowej. W jednakowym stopniu ta konkluzja odnosi się do wszystkich sektorów i działów gospodarki. Podsumowanie Największa liczba podmiotów prowadzących działalność gospodarczą na obszarach wiejskich to firmy realizujące przedsięwzięcia w tradycyjnych dziedzinach: handlu hurtowym i detalicznym oraz innych usługach drobnych, budownictwie oraz przetwórstwie przemysłowym. W takiej strukturze trudno oczekiwać widocznych działań mających na celu podnoszenie poziomu konkurencyjności. Analizując zagadnienie poziomu konkurencyjności przedsiębiorczości wiejskiej, należy uwzględnić czynnik wiedzy, dostępności informatycznej, inwestycji rozwojowych i samej struktury przedsiębiorstw oraz skali podejmowanej działalności. Należy stwierdzić, że przedsiębiorstwa zlokalizowane na obszarach wiejskich cechuje niższy poziom konkurencyjności w porównaniu z firmami mającymi siedziby w dużych ośrodkach miejskich. 1.5.5. WSPÓŁPRACA PRZEDSIĘBIORSTW W teorii zarządzania można wyróżnić wiele form współpracy przedsiębiorstw – kooperacja umowna, kooperacja bezumowna, kooperacja przemysłowa, jointventure, alians strategiczny, networking, klaster przemysłowy, fuzja, przejęcie, holding (Pierścionek 2012). Przytoczone terminy w większości przypadków odnoszą się do form współpracy dużych przedsiębiorstw, działających na szeroką skalę. Dotyczy to także przedsiębiorstw zlokalizowanych na obszarach wiejskich, które posiadają jednakże ponadlokalny rynek zbytu. Mówiąc z kolei o przedsiębiorczości wiejskiej nastawionej na obsługę zapotrzebowania rynku lokalnego, najczęściej możemy mówić o kooperacji bezumownej. 43 Na stopień współpracy przedsiębiorstw wpływa zróżnicowana grupa czynników, przy czym w przypadku obszarów wiejskich można wskazać na dwie podstawowe zmienne. W pierwszej kolejności będzie to znaczenie lokalizacji i możliwej do osiągnięcie gęstości kontaktów, a w drugiej będzie to kapitał społeczny. Współcześnie w przypadku prowadzenia działalności gospodarczej na obszarach wiejskich dwie cechy – dystans względem ośrodków miejskich oraz niska gęstość zaludnienia, generują istotne wyzwania. Jak zauważają E.J. Malecki i B.Moriset (2008) odległość od miast oznacza trudniejszy dostęp do rynków, czynników produkcji, kosztowne i czasochłonne podróże służbowe. Mniejsza gęstość zaludnienia to rozproszenie lokalnych zasobów – głównie w tym przypadku istotnych zasobów ludzkich (kapitału ludzkiego) – oraz rynków zbytu. Rozproszony charakter produkcji i miejsc zamieszkania ludności powoduje ich peryferyzację w dostępie do tradycyjnych źródeł wiedzy i rynków zbytu. Z perspektywy funkcjonowania podmiotów wiejskich istotny jest wspomniany aspekt przestrzenny, również w kontekście tzw. bliskości. Bliskość fizyczna pomiędzy aktorami lokalnej sceny ekonomicznej i społecznej umożliwia – przyśpiesza dzielenie się informacjami i wiedzą (m.in. Boschma, Lambooy 1999; Törnqvist 2004). To właśnie od bliskości w dużej mierze zależy możliwość współpracy nie tylko w obrębie przedsiębiorców, ale także przedsiębiorców z innymi podmiotami – strefą badawczo-rozwojową, samorządami, organizacjami pozarządowymi, etc. W tym kontekście nie sposób nie wspomnieć o aktualnym obecnie w rozważaniach gospodarczych tzw. modelu potrójnej helisy (triple helix model), w którym podkreśla się, że efektywność rozwoju gospodarczego i tworzenia nowej wiedzy (w kontekście innowacji) zależy od współpracy i wzajemnych powiązań pomiędzy państwem, sektorem prywatnym oraz jednostkami naukowymi, w tym uczelniami (Etzkowitz, Leydesdorff 2000). W polityce rozwoju regionalnego koncepcja ta przyczyniła się do kreacji klastrów gospodarczych. Istotnym czynnikiem rozwoju współpracy w obrębie przedsiębiorców z obszarów wiejskich jest poziom kapitału społecznego. Kapitał społeczny jest cechą zbiorowości, a jego źródła tkwią w kulturze i etosie zbiorowym grup społecznych. Ważna w tym przypadku jest aktywność społeczna oraz gęstość sieci społecznych, w które zaangażowani są ludzie, społeczne działania, członkostwo w organizacjach pozarządowych. Istotne są więzi oparte na zaufaniu i wzajemności (OsieckaChojnacka, Kłos 2010). Właśnie aktywność społeczności lokalnych jest uważana współcześnie za jeden z głównych czynników wspierających rozwój gospodarczy (Kołodziejczyk 2003; Janc 2009) oraz przyczyniających się do kreacji więzi i zaufania pomiędzy członkami tych grup społecznych (Kamiński 2008; Halamska 2008). Wiele analiz wskazuje, że polska wieś w porównaniu z miastami jest miejscem o znacznie niższym poziomie społeczeństwa obywatelskiego (Kamiński 2008). Wynika to z faktu, iż na obszarach wiejskich istnieją różne przejawy samoorganizacji, które nie zawsze weszły w fazę pełnej instytucjonalizacji. Grupy te często funkcjonują bardzo sprawnie i nie potrzebują sformalizowanych ram do swojej działalności. Jednakże współcześnie, aby móc pozyskać zewnętrzne środki na konkretne inicjatywy, konieczne jest posiadanie odpowiednich umocowań prawnych. Łączy się to poniekąd z koncepcją podziału kapitału społecznego na wiążący (bonding) i pomostowy (bridging) (ryc. 22). Wiążący kapitał społeczny występuje wśród ludzi o podobnej charakterystyce, wśród krewnych, przyjaciół, znajomych o podobnym statusie społeczno-ekonomicznym. Z kolei kapitał społeczny pomostowy łączy ludzi różniących się od siebie w sposób zasadniczy, powstaje powoli i ma mniejsze oddziaływanie. Istotna różnica pomiędzy tymi dwoma formami polega na tym, że 44 grupy otwarte połączone kapitałem pomostowym są bardziej efektywne w zdobywaniu informacji i skuteczniej wykorzystują zawiązaną współpracę w celu wspólnego rozwoju, podczas gdy grupy zamknięte oparte w większym stopniu na kapitale wiążącym cechują się większym zaufaniem względem swoich członków, ale jednocześnie większym izolacjonizmem, który od pewnego momentu uniemożliwia dalszy rozwój grupy (Kłoczko-Gajewska 2010). Ryc. 22. Rodzaj kapitału społecznego i możliwości rozwoju. Źródło: Kłoczko-Gajewska 2010. W jaki zatem sposób te dwa podstawowe uwarunkowania kształtują możliwości współpracy przedsiębiorców wiejskich? W zakresie pierwszego z nich należy wskazać na przywoływane już niekorzystne cechy obszarów wiejskich – niska gęstość zaludnienia, rozproszona sieć osadnicza, niski poziom nasycenia podmiotami gospodarczymi. Czynniki te sprawiają, że nie mamy do czynienia z „geograficznym skupiskiem” firm, przedsięwzięć, które umożliwiałyby współpracę. Ponadto brakuje na obszarach wiejskich dużych instytucji naukowo-badawczych, które generowałyby impulsy rozwojowe i skłaniałyby przedsiębiorców do współpracy w szerszym zakresie. Dodatkowo niski poziom kooperacji wynika ze struktury branżowej przedsiębiorstw funkcjonujących na wsi. Przede wszystkim są to niewielkie podmioty realizujące działalność w tradycyjnych, mało zaawansowanych dziedzinach: handlu hurtowym i detalicznym, drobnych usługach, budownictwie oraz przetwórstwie przemysłowym. Współpracę w ramach różnych inicjatyw klastrowych podejmują zazwyczaj firmy prowadzące działalność w zawansowanych badawczo i technologicznie działach: przemysł precyzyjny, technologie informatyczne, bioprodukcja – nie oznacza to, że na obszarach wiejskich nie ma klastrów, jednakże nie stanowią one dominującej formy działalności gospodarczej oraz ze względu na szereg przytoczonych powyżej czynników nie można opierać na tej koncepcji strategii rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich. W zakresie drugiego z uwarunkowań – kapitału społecznego – należy podkreślić, iż dominuje zazwyczaj drugi z jego typów, a mianowicie kapitał wiążący. Oznacza to, że oparcie współpracy o bliską mentalnie grupę wynikające z kontaktów rodzinnych i sąsiedzkich umożliwia łatwiejsze funkcjonowanie w ramach porozumień/umów nieformalnych, jednakże po osiągnięciu pewnego poziomu rozwoju wynikającego z tej formy współpracy, wytwarza jest pewna bariera uniemożliwiająca dalszy rozwój. Halamska (2013) stwierdza wprost, że drobni przedsiębiorcy funkcjonujący na wsi to indywidualiści; połowa z nich nie współpracuje z nikim, co czwarty współpracuje w sposób umowny z innymi, z instytucjami naukowymi zaledwie 2,5%, a z organizacjami reprezentującymi przedsiębiorców zaledwie 2%. 45 Odrębnej uwagi wymaga współpraca producentów rolnych. Jednym z głównych problemów rolnictwa w Polsce jest zbyt duże rozdrobnienie gospodarstw, a przez to mała skala produkcji ograniczająca efekty ekonomiczne. Pojedynczemu gospodarstwu produkującemu niewielką ilość danego wyrobu, trudno uzyskać zadowalającą opłacalność czy też znaleźć zbyt na swoje produkty. Stąd naturalnym krokiem jest wspólne działanie jako grupa producentów rolnych, w celu zwiększenia swoich dochodów i poprawy pozycji rynkowej swoich gospodarstw. Mogą one przyjąć w zorganizowanej formie postać spółki, spółdzielni, stowarzyszenia lub zrzeszenia (Kotala 2003). Takie podmioty zwiększają szansę na przetrwanie małych gospodarstw, które przegrywają ze znacznie silniejszym otoczeniem handlowoprodukcyjnym. Za pierwsze kroki w ramach wspólnej formalnej działalności rolników można uznać ruch spółdzielczy, sięgający na ziemiach polskich drugiej połowy XIX w. Potem w okresie PRL-u ruch ten przybrał nieco inna formę, będąc jednym z głównych haseł ówczesnych władz centralnych kraju. Po roku 1989 w wyniku zmian politycznych rola spółdzielni uległa znaczącej zmianie. Brak zaufania do idei spółdzielczości (kojarzonej z gospodarowaniem na rzecz państwa a nie własnych korzyści) oraz brak dostatecznej wiedzy na temat funkcjonowania wolnego rynku spowodowały, iż wielu rolników postanowiło działać na własną rękę. Jednakże w kolejnych latach transformacji społeczno-gospodarczej w warunkach rosnącej konkurencji oraz postępującej integracji gospodarczej coraz bardziej dostrzegana była potrzeba współpracy gospodarczej producentów rolnych. Z tego względu władze krajowe zaczęły podejmować działania na rzecz zmiany samego systemu spółdzielczego, jak i innych form organizowania się rolników (Chlebicka i inni, 2008). Najważniejszą zmianą było przyjęcie w 2000 r. ustawy o grupach producentów rolnych i ich związkach. Była to wyraźna zachęta do tworzenia grup producentów rolnych w warunkach gospodarki wolnorynkowej. Także było to działanie podjęte z myślą o przyszłych programach pomocowych, gdzie jednym z beneficjentów powinny być takie organizacje, działające z powodzeniem w innych krajach Unii Europejskiej. Najważniejszym celem działania grup producentów rolnych jest pokonanie wielu ograniczeń wynikających z małej skali produkcji. Wspólne działanie grupy producentów przynosi wiele korzyści jej poszczególnym członkom. Najważniejszą z nich jest podniesienie konkrecyjności w kilku aspektach. Obecnie na rynku najwięksi odbiorcy produktów rolnych wolą współpracować z dużymi podmiotami, które są w stanie zapewnić znaczną ilość produktów o odpowiedniej jakości. Wspólne działanie producentów rolnych zatem jest wyjściem naprzeciw takim oczekiwaniom. Dzięki współpracy mogą oni wspólne dostosowywać produkcję do warunków rynkowych, ograniczyć liczbę pośredników, razem promować swoje produkty. Mogą łatwiej uzyskać wymaganą jakość produktu, a także są w stanie zapewnić odpowiednią skalę produkcji, jak i odpowiednią ciągłość dostaw (wspólne przygotowanie odpowiednich partii produktów: magazynowanie, suszenie, konfekcjonowanie, pakowanie i oznakowanie). Od 2004 r. liczba zarejestrowanych w Polsce grup producentów systematycznie rośnie, co można zauważyć na poniższej rycinie (ryc. 23). Jednocześnie jednak wzrasta liczba grup wykreślanych z wykazu. Pod koniec 2012 roku na terenie Polski funkcjonowało 988 grup, w których skupionych było 25 179 rolników. Na początku 2014 roku liczba grup producentów rolnych wzrosła do 1382. 46 Ryc. 23. Grupy producentów rolnych w latach 2001-2012.Źródło: opracowania własne na podstawie danych MRiRW. Podsumowanie W przypadku obszarów wiejskich można wskazać dwa podstawowe uwarunkowania współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami: 1) lokalizację i możliwą do osiągnięcie gęstość kontaktów oraz 2) kapitał społeczny. Uwzględniając te zmienne, można wskazać, że formalny poziom współpracy przedsiębiorstw na obszarach wiejskich jest niski. Powiązane jest to przede wszystkim z małą gęstością zaludnienia, rozproszonym osadnictwem, brakiem obszarów współpracy, niskim stopniem innowacyjności prowadzonej działalności, brakiem katalizatorów rozwoju w postaci zaplecza badawczego. Natomiast trudnym do zbadania oraz interpretacji pozostaje nieformalny poziom kooperacji. Jednakże jak wynika z koncepcji kapitału społecznego, nawet jeśli taka forma jest dobrze rozwinięta, to po osiągnięciu pewnego poziomu, trudny jest dalszy rozwój i pokonanie zastanej bariery progowej. Odrębną formę współpracy na wsi tworzą gospodarstwa rolne zrzeszone w grupy producentów rolnych. Poziom współpracy na wsi jest zdecydowanie niższy niż w większości krajów UE i zróżnicowany przestrzennie. Najsilniejsze tradycje spółdzielczości występują w Wielkopolsce, na Kujawach i na Opolszczyźnie. 1.6. Przedsiębiorczość wiejska a polityka rozwoju obszarów wiejskich Przedsiębiorczość wiejska jest jednym z tematów podejmowanych w dokumentach poświęconych polityce rozwoju obszarów wiejskich. Szczegółowość i stopień uwzględnienia przedsiębiorczości na wsi są zróżnicowane. W Strategii Rozwoju Kraju na lata 2007-2015 wskazuje się zbyt słabą aktywność pozarolniczą, konieczność modernizacji sektora żywnościowego i rozwoju infrastruktury sprzyjającej powstawaniu nowych firm na wsi. W Średniookresowej Strategii Rozwoju Kraju 2020 zwraca się uwagę na konieczność dywersyfikacji działalności gospodarczej na wsi, czemu powinna służyć m.in. poprawa wykształcenia mieszkańców wsi, stworzenie warunków do podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wspieranie aktywności społecznej. W Długofalowej Strategii Rozwoju Kraju. Polska 2030. Trzecia Fala Nowoczesności więcej uwagi poświęca się konkurencyjności i innowacyjności, które w nadchodzących latach będą odgrywały kluczową rolę rozwojową w dywersyfikującej się działalności gospodarczej na wsi. 47 Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego zwraca uwagę na spadek liczby osób w wieku produkcyjnym, co powoduje konieczność poszukiwania „rezerw” i nowych rozwiązań. Proponuje się między innymi przeformułowanie polityki rynku pracy w postaci tworzenia oferty dla osób, które są obecnie bierne zawodowo oraz zwiększania opłacalności podejmowania zatrudnienia. Szczególną uwagę poświęca się wspieraniu przedsiębiorczości młodej generacji. Dostrzega się przy tym rolę uczelnianych instytucji wspierających studentów w wejściu i uczestnictwie na rynku zatrudnienia, np. akademickich biur karier oraz akademickich inkubatorów przedsiębiorczości. Natomiast Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego – Regiony Miasta Obszary wiejskie wskazuje na bardziej konkretne działania odpowiadające badanym obszarom problemowym; np. wspieranie sieci instytucji doradczych i inkubatorów przedsiębiorczości lub poprawa współpracy przedsiębiorstw, której efektem będzie podniesienie ich konkurencyjności i potencjału ekonomicznego. Strategia Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa na lata 2012-2020 podkreśla dużą rolę instytucji otoczenia biznesu i konieczność ich wspierania i rozwoju. Stwierdza się też, że stymulowanie przedsiębiorczości na obszarach wiejskich oraz zwiększanie ich atrakcyjności inwestycyjnej jest sposobem na różnicowanie form aktywności gospodarczej na wsi oraz tworzenie dodatkowych źródeł dochodów. Z kolei Krajowy Plan Strategiczny Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 podkreśla, że warunkiem rozwoju obszarów wiejskich jest rozwój wszelkich form przedsiębiorczości prowadzących do tworzenia nowych miejsc pracy, a także dywersyfikacji dochodów ludności wiejskiej. Zakreśla się też plan wsparcia finansowego działalności gospodarczej na wsi, w tym podział kompetencji decyzyjnych oraz strukturę instrumentów wsparcia. Dokumenty poświęcone bezpośrednio obszarom wiejskim i rolnictwu (Strategia Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa na lata 2012-2020 oraz Krajowy Plan Strategiczny Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013) identyfikują priorytety rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej, wśród których są: rozwój instytucji otoczenia biznesu i tworzenie usług kompleksowych (doradcze, informacyjne, finansowe, itd.), wspieranie mikro i małych przedsiębiorstw, jako najpowszechniej występujących na terenach wiejskich, koncentracja uwagi na przedsiębiorstwach działających w sektorze rolnospożywczym, tworzenie instytucjonalnych, regulacyjnych i finansowych warunków do zwiększenia inwestycji pozarolniczych na obszarach charakteryzujących się niską konkurencyjnością rolnictwa, uproszczenie obsługi administracyjnej, regulacji prawnych i rozwiązań finansowych, opracowanie narzędzi aktywizujących mieszkańców obszarów wiejskich i zachęcających do tworzenia i rozwoju przedsiębiorczości, wspieranie innowacyjnych rozwiązań, poprzez bezpośrednie i pośrednie wsparcie finansowe projektów o charakterze innowacyjnym, wspieranie współpracy sektora badań i rozwoju z sektorem produkcyjnym i przetwórstwa oraz promocja i upowszechnianie wiedzy w zakresie rozwiązań innowacyjnych, 48 wspieranie współpracy przedsiębiorstw produkcyjnych, poprawa konkurencyjności. wiejskich i tworzenie klastrów Przedsiębiorczość na wsi ma także swoje miejsce w polityce Unii Europejskiej. Szczególną uwagę kieruje się na obszary słabiej rozwinięte, które nie dysponują odpowiednim potencjałem społecznym i ekonomicznym, aby mogły nadążać z rozwojem za regionami rdzeniowymi. Wspólnota wspiera mikro i małe przedsiębiorstwa zlokalizowane na terenach wiejskich, które ze względu na ograniczone możliwości działalności i niski poziom wyposażenia kapitałowego są najbardziej narażone na zmiany koniunktury w gospodarce. Uznaje się, że wpisują się one najlepiej we współczesne trendy sieciowej współpracy i elastyczności w dostosowywaniu się do zmieniających się warunków rynkowych. Do przedsiębiorczości wiejskiej odnoszą się przede wszystkim takie priorytety jak: Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego oraz Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich i promowania różnicowania gospodarki wiejskiej. Najistotniejszą rolę w rozwoju małej przedsiębiorczości na wsi odgrywa Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, którego zadaniem ma być miedzy innymi wspieranie różnorodności działalności gospodarczej. Bezpośrednie wsparcie różnorodności działalności gospodarczej na wsi w ramach WPR realizuje PROW na lata 2007-2013. Istnieje też szereg działań finansowych w ramach innych funduszy, które w sposób bezpośredni lub pośredni subsydiują działalność przedsiębiorstw na wsi. Podsumowanie Wszystkie dokumenty strategiczne uwzględniają w swoich zapisach zagadnienie rozwoju przedsiębiorczości, w tym przedsiębiorstw na terenach wiejskich. Jednakże szczegółowość i stopień uwzględnienia w dokumentach specyfiki obszarów wiejskich są wyraźnie zróżnicowane. Najbardziej szczegółowe zapisy zawierają dokumenty poświęcone bezpośrednio obszarom wiejskim i rolnictwu (Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata 2012-2020 oraz Krajowy Plan Strategiczny Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013). Identyfikują one kilka podstawowych priorytetów rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej. 1.7. Przedsiębiorczość wiejska w perspektywie finansowej 2014-2020 Pierwszym z celów rozwojowych dla Polski na lata 2014-2020 w ramach Polityki Spójności jest obszar Konkurencyjna gospodarka, w którym wspierany będzie rozwój przedsiębiorczości w skali kraju, a drugim obszar Spójność społeczna i terytorialna, w ramach którego prowadzone będą działania zmierzające do równoważenia rozwoju biegunów wzrostu i obszarów wiejskich. Wśród 11 szczegółowych celów tematycznych wskazanych przez Komisję Europejską we Wspólnych Ramach Strategicznych, każdy w pewien sposób wpływa na poprawę warunków rozwój przedsiębiorczości na wsi, a jeden z nich bezpośrednio dotyczy rozwoju przedsiębiorstw. Realizacja celu Badania naukowe, rozwój technologiczny i innowacje może doprowadzić do przeorientowania sektora nauki na większą komercjalizację badań, a przedsiębiorcom umożliwić korzystanie z osiągnięć naukowych, co w konsekwencji podwyższy poziom innowacyjności. Realizacja celu Zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjnokomunikacyjnych będzie sprzyjała prowadzeniu działalności gospodarczej na obszarach wiejskich, gdyż przyczyni się do zniwelowania bariery fizycznego dystansu od korzyści aglomeracji. Realizacja celu Podnoszenie konkurencyjności mikro, 49 małych i średnich przedsiębiorstw, sektora rolnego oraz sektora rybołówstwa i akwakultury polega na wsparciu rozwoju przedsiębiorczości, a w szczególności przedsiębiorczości wiejskiej, w najbardziej bezpośredni sposób. Realizacja celu Wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach polega m.in. na modernizacji przedsiębiorstw i wprowadzaniu nowoczesnych technologii produkcji. Realizacja celu Promowanie dostosowania do zmian klimatu, zapobieganiu ryzyku i zarządzania ryzykiem, podobnie jak realizacja celu poprzedniego, będzie prowadzić do modernizacji przedsiębiorstw, w tym szczególnie sektora rolnego. Realizacja celu Ochrona środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystania zasobów dotyczy nie tylko ograniczenia szkód wyrządzanych przez ciężki przemysł, ale także ochrony walorów dla rozwoju turystyki wiejskiej. Promowanie zrównoważonego transportu i usuwanie niedoborów przepustowości w działaniu najważniejszych infrastruktur sieciowych jest pożądane z punktu widzenia rozszerzenia korzyści aglomeracji na obszary wiejskie dzięki poprawie dostępności czasowej z tych obszarów do funkcji wyższego rzędu. Wspieranie zatrudnienia i mobilności pracowników może przyczynić się do przełamywania bariery braku wykwalifikowanej kadry pracowniczej dla innowacyjnych inicjatyw podejmowanych na obszarach wiejskich. Wspierania włączenia społecznego i walka z ubóstwem może natomiast pośrednio przyczynić się do ogólnego zwiększenia zasobów kapitału ludzkiego na wsi, jak również do znacznego wzrostu popytu na lokalnych rynkach. Inwestowanie w edukację, umiejętności i uczenie się przez całe życie jest kolejnym celem, którego realizacja może stworzyć warunki do podejmowania nowatorskich i wiedzochłonnych przedsięwzięć na obszarach wiejskich dzięki wykorzystaniu miejscowej wykwalifikowanej kadry. Natomiast wzmacnianie potencjału instytucjonalnego i skuteczności administracji publicznej w sposób bezpośredni przyczyni się do poprawy funkcjonowania otoczenia instytucjonalnego przedsiębiorczości na wsi. W ramach polityki spójności Polska otrzyma w latach 2014-2020 82,5 mld euro. Środki te będą zainwestowane w rozwój przedsiębiorczości wiejskiej bezpośrednio, gdy beneficjentem będzie przedsiębiorca, lub pośrednio, w poprawę uwarunkowań dla rozwoju przedsiębiorczości na wsi. Na wsparcie rozwoju mogą liczyć przede wszystkim: sfera badań naukowych i ich komercjalizacji, sieć kluczowych połączeń drogowych kraju, rozwiązania transportowe przyjazne dla środowiska, jak transport szynowy i transport publiczny, sfera upowszechnienia komunikacji cyfrowej czy sfera aktywizacji zawodowej. Szeroko rozumiane wsparcie rozwoju przedsiębiorczości będzie miało więc miejsce w ramach szeregu programów operacyjnych, sześciu krajowych i 16 Regionalnych Programów Operacyjnych. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (budżet 27 514 mln euro) ma na celu wsparcie gospodarki efektywnie korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku, sprzyjającej zachowaniu dziedzictwa kulturowego, spójności społecznej i terytorialnej oraz bardziej konkurencyjnej. Poszanowanie walorów przyrodniczokulturowych, dziedzictwa krajobrazowego sprzyja zachowaniu niektórych przewag konkurencyjnych przedsiębiorstw z obszarów wiejskich. Dotyczy to nie tylko atrakcyjności turystycznej tych obszarów, ale także np. potencjalnej implementacji w polskich realiach ogólnoświatowego trendu wyprowadzania działalności badawczorozwojowej poza obszary aglomeracji, na obszary o ponadprzeciętnych walorach przyrodniczo-krajobrazowych, ale dobrze skomunikowane z ośrodkami miejskimi. Program Operacyjny Inteligentny Rozwój (budżet 8 614 mln euro) będzie miał na celu znaczące pobudzenie innowacyjności gospodarki, zwiększenie nakładów 50 prywatnych na B+R, wsparcie przedsiębiorstw w obszarach innowacyjności i działalności badawczo-rozwojowej, podniesienie jakości i interdyscyplinarności badań naukowych. Największy potencjał w tym zakresie mają ośrodki miejskie, jednak sieć powiązań i współpracy może obejmować także przedsiębiorców z obszarów wiejskich. Korzystne byłoby więc stworzenie systemu zachęt dla wiodących ośrodków badawczo-rozwojowych do nawiązywania współpracy z małymi przedsiębiorstwami o peryferyjnej lokalizacji. Program Operacyjny Wiedza, Edukacja, Rozwój (budżet 4 419 mln euro) ma na celu wzrost poziomu zatrudnienia oraz spójności społecznej, a także poprawę administracji publicznej. Program ten może zdecydowanie przyczynić się do wzrostu zatrudnienia wykwalifikowanych pracowników na obszarach wiejskich, zwłaszcza na terenach oddalonych od ważniejszych ośrodków akademickich. Zatrudnienie takich osób nie powinno być jednak celem samym w sobie, ale wykorzystanie ich kwalifikacji powinno stanowić potencjał do uzyskania przez pracodawców przewagi konkurencyjnej. Program Operacyjny Polska Cyfrowa (budżet 2 256 mln euro) ma na celu stworzenie warunków do powszechnego wykorzystania technologii cyfrowych, zapewnienie masowego dostępu do Internetu szerokopasmowego oraz podniesienie kompetencji cyfrowych różnych grup społecznych. Rozwój i upowszechnienie technologii cyfrowych, wraz z podnoszeniem kompetencji szerokiego grona jej potencjalnych użytkowników, stanowi ogromny potencjał w kwestii niwelowania bariery rozwojowej w postaci lokalizacji przedsiębiorstw wiejskich z dala od korzyści aglomeracji. Upowszechnienie technologii cyfrowych doprowadzi do zmniejszenia znaczenia fizycznego dystansu. Program Operacyjny Polska Wschodnia (budżet 2 117 mln euro) ma na celu wzmacnianie pozycji rozwojowej i konkurencyjnej pięciu województw wschodnich, wzmacnianie przewag konkurencyjnych wynikających z ponadregionalnych specjalizacji, poprawa dostępności transportowej oraz wzmacnianie atrakcyjności inwestycyjnej i konkurencyjności wybranych miast. Program ten wychodzi naprzeciw konkretnym potrzebom wschodniej części kraju, która cechuje się z jednej strony specyficznymi uwarunkowaniami rozwoju przedsiębiorczości, a z drugiej strony stanowi część kraju o największej roli obszarów wiejskich w rozwoju regionalnym. Środki alokowane w ramach tego programu będą zatem w dużej części przeznaczone na poprawę warunków funkcjonowania przedsiębiorstw wiejskich zlokalizowanych na terenach stosunkowo słabo rozwiniętych gospodarczo. Celem Regionalnych Programów Operacyjnych jest natomiast zwiększenie konkurencyjności regionów oraz poprawa jakości życia ich mieszkańców poprzez wykorzystanie potencjałów regionalnych i skoncentrowane niwelowanie barier rozwojowych. Nacisk położony będzie przede wszystkim na wspieranie przedsiębiorczości, edukacji, zatrudnienia i włączenia społecznego, technologii informacyjno-komunikacyjnych, infrastruktury ochrony środowiska, energetyki oraz transportu. RPO będą zatem łączyły cele wszystkich programów krajowych, a więc mogą one przyczyniać się do poprawy warunków funkcjonowania przedsiębiorstw wiejskich w bardzo zróżnicowany sposób. Istotne jest jednak w tym przypadku skoncentrowanie się na konkretnych specyficznych potencjałach i barierach rozwojowych danego regionu oraz komplementarność przedsięwzięć podejmowanych w jego obrębie. 51 Ponadto na rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich duży potencjalny wpływ mają dwa programy realizowane w ramach budżetu Europejskiego Funduszu Rolnego i Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (budżet 13 513 mln euro) ma na celu poprawę konkurencyjności rolnictwa, zrównoważone zarządzanie zasobami naturalnymi i działania w dziedzinie klimatu oraz zrównoważony rozwój terytorialny obszarów wiejskich. Z jednej strony działania w ramach PROW mogą przyczynić się do rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej opartej na miejscowych zasobach i produktach rolnych, a z drugiej będą sprzyjały zachowaniu walorów krajobrazowych obszarów wiejskich, które mogą być wykorzystywane, jako poważna przewaga konkurencyjna w wielu branżach działalności. Program Operacyjny Rybactwo i Morze (budżet EFMiR ok. 6 500 mln euro) ma za zadanie podnoszenie konkurencyjności sektora rybołówstwa i akwakultury, ochronę środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystania zasobów oraz wsparcie w zakresie wdrażania unijnego systemu kontroli, inspekcji i egzekwowania. Na obszarach wiejskich o znaczącym udziale sektora rybołówstwa program ten może znacząco przyczynić się do rozwoju przedsiębiorstw bazujących na miejscowych zasobach. 52 2. UWARUNKOWANIA ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI NA WSI 2.1. 2.1.1. Trendy i procesy kształtujące obszary wiejskie i przedsiębiorczość na wsi – zagadnienia ogólne TRENDY ZEWNĘTRZNE (MEGATRENDY) NA OBSZARACH WIEJSKICH Rozwój obszarów wiejskich w coraz większym stopniu zależy od trendów ogólnoświatowych. Przykładem jest rosnąca zależność rozwoju polskiej wsi od decyzji politycznych i ekonomicznych podejmowanych w Brukseli. Według raportu Polska 2050 (2011) trendy globalne będą miały decydujący wpływ na przyszły rozwój Polski. Wśród nich można wymienić: powstawanie korporacji międzynarodowych o silnych wpływach ekonomicznych i politycznych powodujące oligopolizację gospodarki światowej, rewolucje polityczno-kulturowe, rozwój spekulacyjnych rynków finansowych, rozchwianie gospodarki i kryzysy, presja na środowisko naturalne, deficyt surowców naturalnych, polaryzacja dochodów społeczeństw i rosnące bezrobocie, nierównomierny przestrzennie rozwój ludnościowy świata, komercjalizację wiedzy i upowszechnianie pseudowiedzy, zagrożenia związane z rewolucją biotechniczną. Jednym z podstawowych trendów zewnętrznych kształtującym obraz współczesnej wsi jest globalizacja, która ma wymiar gospodarczy, polityczny i społeczno-kulturowy. Coraz powszechniej uważa się, że globalizacja i wynikająca z niej konieczność wzrostu konkurencyjności wymusza koncentrację uwagi na sektorach gospodarki i regionach najlepiej rozwiniętych. Prawdopodobnie pogłębi to dywersyfikację ekonomiczną w ujęciu sektorowym i przestrzennym. Efektem globalnych procesów ekonomicznych może być kształtowanie się dwóch kategorii obszarów wiejskich w naszym kraju. Jedną z nich będą obszary położone w sąsiedztwie dużych metropolii, które wykorzystają procesy rozwojowe. Drugą grupę utworzą obszary „marginalizowane”. Już dziś w przyjętej niedawno koncepcji przestrzennego rozwoju kraju wyodrębnia się obszary wiejskie uczestniczące w rozwoju oraz obszary wiejskie nieuczestniczące w rozwoju. Te drugie położone są na ogół peryferyjnie wobec największych ośrodków miejskich. Według długoterminowych przewidywań w gospodarce światowej wzrośnie znaczenie krajów, które do niedawna określano mianem trzeciego świata. W kontekście rozwoju obszarów wiejskich, w tym przede wszystkim gospodarki rolnej, coraz większą rolę odgrywać będą zagraniczne rynki produkcji żywności. Tanie produkty żywnościowe z Argentyny, Brazylii lub niektórych krajów azjatyckich mogą skutecznie konkurować z rodzimą produkcją i redukować zyski sektora rolnospożywczego. Wzrośnie zatem rola przetwórstwa żywności głównie w zakresie produktów lokalnych i ich walorów konsumpcyjnych. Sprzeciwem wobec globalizacji i wynikających z niej procesów powielania, dezintegracji, deterytorializacji i unifikacji jest lokalizm, który charakteryzuje zasada „myśl globalnie, działaj lokalnie”. W krajach Unii Europejskiej kształtuje się nowy paradygmat polityki rozwoju regionalnego, który w większym niż dotychczas stopniu uwzględnia lokalną specyfikę. W polityce tej wskazuje się na: endogeniczny potencjał, dywersyfikację podejścia do różnych typów terytoriów, decentralizację decyzji oraz funkcjonalne podejście do terytoriów. Ma temu towarzyszyć wzrost konkurencyjności i spójności terytorialnej. Idea lokalizmu ma już praktyczny wymiar 53 na obszarach wiejskich w naszym kraju; rośnie bowiem świadomość mieszkańców wsi o samostanowieniu, zwiększa się liczba organizacji społecznych, upowszechniają się produkty lokalne i regionalne, wzrasta dbałość o lokalną kulturę z zachowaniem jej dóbr materialnych, itp. Zmiany w środowisku naturalnym wywołane działalnością człowieka są dziś najważniejszym tematem dyskusji wśród naukowców i praktyków. Chodzi tu głównie o konsekwencje związane z pozyskiwaniem surowców naturalnych i ich przetwarzaniem oraz z produkcją żywności. Wydobycie surowców naturalnych zmienia bezpowrotnie krajobraz, kurczy zasoby Ziemi i może być przyczyną katastrof ekologicznych. Należy też uwzględnić fakt, iż kurczące się zasoby generują liczne konflikty społeczne i polityczne. Z kolei z szeroko rozumianym przetwarzaniem surowców wiąże się zanieczyszczanie środowiska przyrodniczego, w tym emisja do atmosfery nadmiernej ilości gazów cieplarnianych. Przekształcenia środowiska przyrodniczego ogniskują się przede wszystkim wokół zmian klimatycznych i ich skutków. Zjawiska pogodowe i klimatyczne dotykają wszystkich przejawów życia i działalności człowieka, w tym oddziałują na bezpieczeństwo żywnościowe świata. Zmiany klimatu będą miały bardzo istotny wpływ na polską wieś. Przy założeniu powolnego wzrostu temperatury na Ziemi należy oczekiwać w naszych szerokościach geograficznych przede wszystkim wydłużenia się okresu wegetacji roślin. Skutkiem tego będzie wzrost potencjału w produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz dywersyfikacja upraw roślinnych, ale jednocześnie wzrośnie zagrożenie suszami i powodziami. Bardzo istotnym trendem globalnym jest dywersyfikacja źródeł energii. Energooszczędne technologie są coraz powszechniejsze, ale nie zmniejszyły popytu na energię; np. produkcja energii elektrycznej rośnie szybciej niż produkcja całego przemysłu. W krajach Unii Europejskiej, w tym w Polsce, prowadzone są już od dawna działania zmierzające do dywersyfikacji źródeł energii polegające przede wszystkim na wspieraniu inwestycji w zakresie energii odnawialnej. W ramach programu Infrastruktura i Środowisko realizowane było działanie Bezpieczeństwo energetyczne, w tym dywersyfikacja źródeł energii, w którym jednym z celów jest rozwój przemysłu produkującego urządzenia służące do produkcji paliw i energii ze źródeł odnawialnych. Wspiera się też budowę elektrowni wiatrowych oraz indywidualnych inwestorów zakładających w swoich gospodarstwach panele słoneczne. Wieś będzie głównym miejscem produkcji energii odnawialnej i podstawowym jej odbiorcą. Farmy wiatrowe lub spalarnie biomasy będą miały głównie lokalne znaczenie, zaopatrując w różne rodzaje energii osiedla wiejskie i małe centra gminne lub pojedyncze gospodarstwa domowe. Można też oczekiwać, że „czysta energetyka” zmieni strukturę funkcjonalną niektórych terenów wiejskich, wygeneruje nowe miejsca pracy na wsi oraz zwiększy aktywność działających tam przedsiębiorców. Wzrost poziomu wiedzy i innowacyjność są dziś podstawowymi czynnikami rozwoju gospodarczego. Społeczeństwa dobrze wykształcone, inwestujące w badania naukowe i tworzenie nowych rozwiązań technologicznych bogacą się najszybciej. Już w połowie XX wieku w krajach wysoko rozwiniętych ekonomicznie rozpoczął się proces przekształceń w strukturze przemysłu i stopniowego spadku jego roli w gospodarce na rzecz sektora usług. W działalności przemysłowej zwrócono większą uwagę na zastosowanie innowacji i wykorzystanie badań naukowych. 54 Wprowadzono zaawansowane i oszczędne technologie, co zmniejszyło zapotrzebowanie na energię i surowce. Zjawiskom tym towarzyszył wzrost wydajności pracy oraz odchodzenie od gałęzi kapitałochłonnych i surowcowych w kierunku jakościowych i wymagających dużego wkładu intelektualnego. Wzrost kapitału intelektualnego będzie wiodącym trendem w nadchodzących dekadach. Złoży się na to poprawa systemu edukacyjnego, wzrost liczby studiujących oraz rozwój instytucji nauki i kultury. Podstawowym medium dystrybucji wiedzy i informacji będzie internet, który może ewoluować w kierunku nowych form technologicznych zacierających różnice pomiędzy wirtualną i realną rzeczywistością. Wzrost poziomu wiedzy i innowacyjności będzie prawdopodobnie najważniejszym trendem kształtującym przyszły obraz wsi w Polsce. Można oczekiwać rozwoju pozarolniczych form działalności na wsi wykorzystujących wiedzę i nowoczesne technologie; chociażby związanych z produkcją energii odnawialnej lub leśnictwem. Na terenach wiejskich o korzystnych walorach lokalizacyjnych i przyrodniczych pojawią się także parki technologiczne, które zmienią zdecydowanie strukturę zawodową mieszkańców wsi. 2.1.2. TRENDY WEWNĘTRZNE NA OBSZARACH WIEJSKICH Transformacja społeczno-ekonomiczna oraz wejście Polski do struktur europejskich spowodowały wzrost dynamiki zmian społecznych, gospodarczych i przyrodniczych na terenach wiejskich. Miały one różny charakter i różnie można oceniać ich wpływ na rozwój obszarów wiejskich i wiejskiej przedsiębiorczości. Na przykład wśród współczesnych trendów społecznych najkorzystniejszym zjawiskiem był wzrost aktywności społecznej mieszkańców wsi i wzrost ogólnego poziomu ich wykształcenia. Ma to bezpośredni wpływ na rozwój przedsiębiorczości na wsi i różnicowanie jej struktury. Z kolei zmiany demograficzne (można je również traktować, jako trend globalny) miały na ogół niekorzystny kierunek, bo cechował je spadek dzietności kobiet i starzenie się społeczeństwa wiejskiego. W krajach bogatszych zmiany demograficzne dotyczą bardziej struktury niż liczby ludności. Cała Europa starzeje się w szybkim tempie; w 1990 r. 13,9% ludności miało więcej niż 65 lat, zaś w 2020 r. wartość ta ma wzrosnąć do około 24%. Efektem starzenia się społeczeństwa będzie spadek konsumpcji i wzrost zapotrzebowania na usługi społeczne i medyczne. Stworzy to określone problemy ekonomiczne, związane z koniecznością wzrostu poziomu finansowania systemu opieki zdrowotnej oraz opieki społecznej. Konsekwencje zjawisk ludnościowych na wsi są już bądź będą widoczne w najbliższej przyszłości. Niektóre tereny wiejskie podlegają silnemu ubytkowi ludności. Narastają tam również problemy socjalne związane ze wzrostem potrzeb w zakresie opieki społecznej, a równocześnie narastającym ubóstwem starszej ludności. Rozwiązywanie problemów społecznych będzie w najbliższych latach jednym z kluczowych zadań polityki państwa wobec obszarów wiejskich. 55 Tabela 2. Trendy społeczno-demograficzne i ich cechy na obszarach wiejskich Trendy Cechy Napływ ludności miejskiej na tereny wiejskie w sąsiedztwie aglomeracji Dywersyfikacja związany z rozwojem budownictwa mieszkaniowego i poprawą przestrzenna liczby dostępności komunikacyjnej. mieszkańców wsi Odpływ ludności wiejskiej do miast z terenów oddalonych od dużych ośrodków miejskich. Odchodzenie od modelu rodziny wielodzietnej i wielopokoleniowej oraz Spadek dzietności kształtowanie się nowych wzorców kulturowych. Narastanie konfliktów kobiet pomiędzy tradycyjnym i nowoczesnym rozumieniem roli społecznej kobiety. Młoda i aktywna ludność wiejska odpływa do dużych miast i za granicę, czego rezultatem jest stagnacja gospodarcza obszarów silnego odpływu Odpływ migracyjny migracyjnego i kształtowanie się niekorzystnych procesów demograficznych. Efektem jest spadek konsumpcji i wzrost zapotrzebowania na usługi Starzenie się społeczne i medyczne. Stworzy to określone problemy ekonomiczne, społeczeństwa związane z koniecznością wzrostu poziomu finansowania systemu opieki zdrowotnej oraz opieki społecznej. Powstanie szeregu organizacji i inicjatyw społecznych wspomagających Wzrost aktywności rozwój obszarów wiejskich. Zjawisko takie jest wynikiem demokratyzacji społecznej życia politycznego, poprawy poziomu wykształcenia mieszkańców wsi, i świadomości powszechnego dostępu do informacji oraz napływu środków samorządowej pomocowych wspierających działalność społeczną. W okresie globalizacji nasilają się działania zmierzające do zachowania Pielęgnacja lokalnej lokalnej tradycji i kultury. Wieś polska jest miejscem kumulacji tego tradycji i kultury zjawiska. Poprawa poziomu Poprawa poziomu wykształcenia mieszkańców wsi jest trwałym trendem wykształcenia stymulującym rozwój aktywności społecznej i ekonomicznej. Źródło: opracowanie własne Bardzo istotnym zjawiskiem jest poprawa wyposażenia w infrastrukturę techniczną, co podnosi atrakcyjność inwestycyjną oraz poprawia poziom warunków życia. Wzrasta rola technologii teleinformatycznych, przede wszystkim w zakresie pozyskiwania informacji; w mniejszym stopniu w zakresie usług i handlu. Tempo zmian w tym zakresie jest bardzo duże i można oczekiwać dalszego jego wzrostu. W rolnictwie zmniejsza się stopniowo liczba gospodarstw rolnych i wzrasta ich przeciętna powierzchnia. Równocześnie kształtuje się grupa nowoczesnych gospodarstw towarowych, które z powodzeniem podejmują niełatwą konkurencję na rynku żywnościowym. Warto w tym miejscu wskazać na cechy zjawisk występujących w obrębie wiejskiej przedsiębiorczości. Od 2000 r. liczba podmiotów gospodarczych w Polsce wzrosła z 3186,7 tys. do 3975,3 tys., czyli o 24,7%. Tempo zmian na obszarach wiejskich było wyższe niż w miastach. Najmniej korzystna sytuacja jest w gminach wybitnie rolniczych, w których wartość wskaźnika przedsiębiorczości jest najniższa, niska była też dynamika zmian tego wskaźnika. Takie zjawisko powoduje pogłębianie się różnic pod względem rozwoju przedsiębiorczości pomiędzy wielofunkcyjnymi obszarami wiejskimi a terenami monofunkcyjnymi, zdominowanymi przez gospodarkę rolną. Największa dynamika rozwoju przedsiębiorczości cechuje obszary położone w sąsiedztwie dużych miast. Wszystkie typy obszarów wiejskich charakteryzuje wzrost udziału mikroprzedsiębiorstw, co jest potwierdzeniem wzrostu przedsiębiorczości mieszkańców i potencjału ich samozatrudnienia. Można wykazać zależność pomiędzy wysoką wartością wskaźnika przedsiębiorczości i wysokim nasyceniem przestrzeni wiejskiej instytucjami otoczenia biznesu. Jest to empiryczna przesłanka 56 do stwierdzenia, iż na obszarach wiejskich występuje pewnego rodzaju sprzężenie zwrotne polegające na wzajemnym wpływie otoczenia biznesu na rozwój przedsiębiorczości i poziomu przedsiębiorczości na rozwój otoczenia biznesu. Tabela 3. Trendy gospodarcze na obszarach wiejskich i ich cechy Cechy Wzrasta stopniowo znaczenie pozarolniczych funkcji w gospodarstwach Wielofunkcyjny rozwój rolnych związanych z przetwarzaniem produktów żywnościowych, rolnictwa usługami o charakterze lokalnym, turystyką i produkcją źródeł energii. Rolnictwo pozostaje najważniejszą działalnością gospodarczą na Wzrost pozarolniczej obszarach wiejskich, ale coraz większego znaczenia nabierają inne aktywności funkcje ekonomiczne. Ich zróżnicowanie przestrzenne wynika na ogół gospodarczej z lokalnej specyfiki i położenia geograficznego. Dzięki modernizacji istniejącej infrastruktury transportowej oraz budowie Poprawa dostępności odcinków dróg szybkiego ruchu poprawia się dostępność komunikacyjna komunikacyjnej wsi. Rozszerzają się obszary dojazdu do pracy oraz wzmacniają się powiązania funkcjonalne wsi z miastem. Dzięki rozwojowi telefonii komórkowej oraz naziemnej sieci telefonicznej Rozwój ICT dostęp do internetu na wsi za ich pośrednictwem stał się powszechny. ICT sprzyja rozwojowi „telepracy”, e-administracji e-usług. Nieopłacalność produkcji rolnej, brak środków inwestycyjnych lub brak Spadek liczby następców są głównymi przyczynami redukcji liczby gospodarstw gospodarstw rolnych rolnych. Jest to korzystny proces sprzyjający powiększaniu powierzchni gospodarstw pozostających na rynku i wzrostu ich konkurencyjności. W strukturze użytkowania ziemi ubywa użytków rolnych, głównie tych Zmiany użytkowania o najsłabszej jakości. Są one zalesiane lub przejmowane pod inne ziemi funkcje gospodarcze. Równocześnie wzrasta lesistość kraju. Wzrasta zróżnicowanie ekonomiczne gospodarstw rolnych. Z jednej Dywersyfikacja strony istnieją konkurencyjne i towarowe gospodarstwa zwiększające ekonomiczna swoją produkcję, z drugiej zaś strony istnieje jeszcze duża liczba gospodarstw rolnych gospodarstw charakteryzujących się niską towarowością lub produkcją głównie na własne potrzeby. Źródło: opracowanie własne Trendy Zjawiska przyrodnicze na terenach wiejskich ogniskują się wokół dwóch zagadnień: poprawy jakości środowiska przyrodniczego i zmian klimatycznych. Dzięki wprowadzeniu i egzekwowaniu norm chroniących przyrodę, objęciu znacznych terenów różnymi formami ochrony i rozwojowi infrastruktury technicznej, walory i jakość środowiska przyrodniczego wzrosły. Z kolei zmiany klimatyczne mogą stymulować korzystne efekty produkcyjne, ale musi temu towarzyszyć odpowiednie zabezpieczenie przed skutkami ekstremalnych zjawisk pogodowych. Tabela 4. Trendy w zakresie zjawisk przyrodniczych na obszarach wiejskich i ich cechy Trendy Cechy Poprawa jakości Rośnie ekologiczna świadomość społeczna, zaostrzeniu ulegają normy środowiska dotyczące ochrony środowiska i wymagania w zakresie wyposażenia przyrodniczego infrastrukturalnego gospodarstw na wsi. Uczestnictwo w tworzeniu europejskiej sieci ekologicznej NATURA oraz presja na ochronę przyrody powodują wzrost powierzchni terenów Wzrost powierzchni chronionych. Stwarza to konflikty w zakresie rozwoju gospodarczego; np. terenów chronionych ograniczenia nowych inwestycji lub wprowadzania nowoczesnych metod i technologii produkcji w rolnictwie. Zakładane zmiany klimatyczne mogą przynieść wzrost potencjału produkcyjnego, w związku z wydłużeniem się okresu wegetacyjnego Globalne i regionalne i dywersyfikację upraw. Należy jednak uwzględnić możliwość zmiany klimatyczne występowania częstszych zjawisk pogodowych o charakterze ekstremalnym, które mogą niwelować potencjalne możliwości wzrostu produkcji rolnej. Źródło: opracowanie własne. 57 2.2. 2.2.1. Uwarunkowania przedsiębiorczości wiejskiej w zakresie obszarów problemowych – synteza wyników badań społecznych OTOCZENIE BIZNESU Wśród instytucji działających na rzecz przedsiębiorczości na obszarach wiejskich nich najlepiej znane przez przedsiębiorców są ośrodki doradztwa rolniczego, a następnie Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, lokalne centra przedsiębiorczości, punkty konsultacyjno-doradcze, LDG/LGR i fundusze pożyczkowe. Jednakże wiedza o instytucjach otoczenia biznesu nie oznacza korzystania z ich usług. Poziom współpracy przedsiębiorców z terenów wiejskich z instytucjami otoczenia biznesu należy ocenić, jako niski. Z wyjątkiem ODR-ów, z których usług korzysta ponad połowa firm, ze wsparcia innych instytucji otoczenia biznesu (poza ODR) korzysta przeciętnie, co 4-5 przedsiębiorca (ryc. 24). Z usług ośrodków doradztwa rolniczego korzystają szczególnie powszechnie mikroprzedsiębiorcy, których firmy działają na rynku lokalnym. Ryc. 24. Udział przedsiębiorców znających i korzystających z usług instytucji otoczenia biznesu wg badania kwestionariuszowego. Źródło: opracowanie własne. Niski poziom wykorzystania potencjału instytucji otoczenia biznesu przez przedsiębiorców potwierdza ich raczej niechętne podejście do podnoszenia 58 kwalifikacji zawodowych w sposób zorganizowany, tj. uczestnicząc w szkoleniach i innych formach dokształcania. Co ważne, ze szkoleń korzystają w większym stopniu osoby planujące działalność gospodarczą, niż osoby w taką działalność już zaangażowane. Należy zatem koncentrować większą uwagę na szkoleniach, które pomogą przygotować kwalifikacje dla nowych przedsiębiorców, które wymagają specyficznego sposobu i formy kształcenia. Przedsiębiorcy dobrze wykształceni mają największą świadomość potrzeby podnoszenia swoich kwalifikacji. Preferują jednak doszkalanie we własnym zakresie. W zorganizowanych szkoleniach chętniej biorą udział przedsiębiorcy starsi. Natomiast na własną rękę dokształcają się w większym stopniu przedsiębiorcy młodsi, wykorzystując przy tym przede wszystkim Internet. Oprócz Internetu ważnym źródłem informacji jest fachowa prasa i literatura, radio i telewizja oraz współpracownicy w firmie. Natomiast z firm doradczo-informacyjnych korzysta zaledwie co trzeci przedsiębiorca (dla porównania z internetu korzysta 80% przedsiębiorców, z prasy i literatury oraz z wiedzy i doświadczenia współpracowników ponad 65% przedsiębiorców). Ryc. 25. Trudności we współpracy z otoczeniem instytucjonalnym identyfikowane przez przedsiębiorców na wsi wg badania kwestionariuszowego. Źródło: opracowanie własne. Przedsiębiorcy raczej niechętnie korzystają z usług finansowych. Blisko 60% przedsiębiorców stwierdziło, że nie korzysta z oferowanych usług finansowych 59 i zaledwie 22% pytanych korzystało z doradztwa finansowego. Podstawową przeszkodą jest brak kapitału własnego oraz obawy związane z możliwościami spłaty kredytu, wysokie oprocentowanie i skomplikowane procedury związane z uzyskaniem pomocy finansowej. Wśród najważniejszych trudności, na jakie napotykają przedsiębiorcy we współpracy z otoczeniem instytucjonalnym jest brak informacji o działalności instytucji i jej ofercie (ryc. 25). Ważnym zadaniem w najbliższej perspektywie powinno być wzmocnienie promocji instytucji otoczenia biznesu. Istotnym jest przy tym sposób bezpośredniego dotarcia do przedsiębiorcy i przekonanie go o korzyściach wynikających ze współpracy. Wnioski Przedsiębiorca działający na polskiej wsi wykorzystuje możliwości otoczenia instytucjonalnego w niedostatecznym stopniu. Podstawową barierą utrudniającą wykorzystanie wiedzy i doświadczenia instytucji otoczenia biznesu jest niedostateczna informacja o nich i ich ofercie. Jedyną dobrze rozpoznawalną i wykorzystywaną organizacją są Ośrodki Doradztwa Rolniczego. Większe przedsiębiorstwa, których zasięg terytorialny działalności jest szerszy wykorzystują w większym stopniu instytucje o regionalnym i krajowym zasięgu (np. PARP, RARP). Szkoleniem są zainteresowani przede wszystkim przedsiębiorcy rozpoczynający swoja działalność. Prawdopodobnie rodzaj szkolenia stymuluje ich do podjęcia odpowiedniego rodzaju działalności. W związku z tym istnieje możliwość kreowania tych działalności, które są najbardziej pożądane dla rozwoju lokalnego. Poważną barierą utrudniającą współpracę mikroprzedsiębiorstw z instytucjami otoczenia biznesu są skomplikowane procedury biurokratyczne, które nie tylko utrudniają, ale także zniechęcają do sięgania po ofertę organizacji wspierających. 2.2.2. UWARUNKOWANIA REGULACYJNE Pomimo stopniowej poprawy prawodawstwa warunkującego poziom swobód gospodarczych w Polsce, wciąż nie udało się osiągnąć satysfakcjonującego poziomu regulacji prawnych dla osób podejmujących i prowadzących działalność gospodarczą zarówno na wsi, jak i w mieście. Najbardziej istotnym zagrożeniem rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej są skomplikowane, nieprecyzyjne, niejednoznaczne i niespójne przepisy podatkowe oraz zbyt wysokie, w odniesieniu do obecnego poziomu rozwoju gospodarczego i jakości otoczenia biznesu, obciążenia fiskalne (ryc. 26). Ogranicza to możliwości inwestycyjne przedsiębiorców i często skłania ich do działania w szarej strefie, co zakłóca uczciwą konkurencję i utrudnia efektywną alokację kapitału (Czarna lista…, 2013). Przedsiębiorcy skarżą się również na zbyt częste zmiany przepisów prawa podatkowego i jego niską jakość, która może powodować zbyt daleko idącą swobodę oceny działań przedsiębiorców przez urzędników. Obawę o niewłaściwe stosowanie przepisów prawa podatkowego dodatkowo potęguje faktyczny brak odpowiedzialności urzędników za wydawane decyzje (Bariery rozwoju przedsiębiorstw…, 2013). Z drugiej jednak strony wprowadzono szereg korzystnych dla przedsiębiorców zmian, np. w ustawie o podatku od towarów i usług (m.in. wprowadzenie e-faktur, ułatwienia w metodzie kasowej rozliczania podatku VAT dla małych podatników, ułatwienia w skorzystaniu z ulgi na złe długi 60 w VAT czy wprowadzenie tzw. „kredytu pod zwrot VAT”). Niestety całokształt regulacji dotyczących podatku VAT wciąż generuje, w ocenie przedsiębiorców, duże obciążenia dla firm (Strategia innowacyjności…, 2013) (np. zbyt szeroko określony obowiązek ewidencjonowania sprzedaży za pośrednictwem kas rejestrujących, konieczność wpłacania zaliczek w dwóch pierwszych miesiącach kwartału przy rozliczeniu kwartalnym). Przedsiębiorcy sygnalizują również brak spójności przepisów o podatkach dochodowych. Nie pomogły tu ułatwienia dotyczące uzyskiwania interpretacji indywidualnych w zakresie przepisów podatkowych, a wprowadzona instytucja interpretacji ogólnych Ministra Finansów pozostaje praktycznie martwa ze względu na szereg obostrzeń w zakresie ich wydawania. Brak jest również jednolitych orzeczeń organów samorządu terytorialnego w zakresie podatków lokalnych. Ponadto przedsiębiorcy skarżą się na niejasne procedury określone ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa6. Za najbardziej uciążliwe czynniki w zakresie pozyskiwania kapitału przedsiębiorcy z obszarów wiejskich uznają biurokrację oraz zbyt szczegółowe i często zmieniające się regulacje w tym zakresie (Raport badawczy…, 2014). Chodzi tu głównie o wykorzystywanie pomocy z funduszy UE, gdzie często obowiązki formalne dominują nad merytorycznymi. Najbardziej kłopotliwe z punktu widzenia przedsiębiorców wiejskich są: rozbudowane i niedostosowane do poszczególnych podmiotów wymagania dotyczące przygotowania wniosków projektowych, biznes planów czy dokumentów księgowych i kadrowych - niewymaganych prawem w działalności przedsiębiorstwa; brak spójnych i kompletnych wytycznych w zakresie kwalifikowalności kosztów w poszczególnych programach operacyjnych, co często powoduje uznanie ich za niekwalifikowane przez instytucję weryfikującą bez jednoznacznej podstawy wynikającej z wytycznych – i co za tym idzie – konieczność zwrotu dotacji z odsetkami; postępowanie w zakresie określenia zdolności wnioskodawcy do sfinansowania projektu (Czarna lista…, 2013). Istotny wpływ na rozwój działalności gospodarczej na obszarach wiejskich mają również przepisy w zakresie zatrudniania pracowników. Jak wynika z przeprowadzonych badań, przedsiębiorcy wykonujący działalność gospodarczą w otoczeniu wiejskim pozytywnie oceniają regulacje w tym zakresie, uznając ten element wykonywania przedmiotowej działalności za najłatwiejszy (Raport badawczy…, 2014). Jednakże wciąż istnieją poważne bariery w zakresie regulacji prawnych zatrudnienia będące zagrożeniem dla rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej. Jednym z nich jest jednakowe zastosowanie przepisów ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy7 do wszystkich przedsiębiorców, niezależnie od wielkości prowadzonej przez nich działalności i liczby zatrudnianych pracowników. W związku z tym, że podmioty gospodarcze funkcjonujące na wsi to głównie mikroprzedsiębiorstwa, powyższe utrudnienia stanowią istotną barierę dla zwiększania poziomu zatrudnienia w ww. przedsiębiorstwach i dalszego ich rozwoju (Raport diagnostyczny…, 2014). Negatywny wpływ na rozwój przedsiębiorstw wiejskich ma również nadmierna sztywność przepisów prawa pracy, czego przykładem jest konieczność przeprowadzania wstępnych badań lekarskich (opłacanych przez pracodawcę) po zawarciu umowy o pracę z nowym pracownikiem, niezależnie od charakteru wykonywanego przez niego zawodu (Kozieł, 2013). 6 7 Dz.U z 2012 r., poz. 749, z późn. zm; Dz.U. z 1998 nr 21 poz. 94, z późn. zm.; 61 Ponadto dla pracodawców działających w otoczeniu wiejskim bolączką jest brak elastyczności przepisów dotyczących czasu pracy, ograniczenia w zakresie zatrudniania pracowników tymczasowych oraz cudzoziemców (Czarna lista…, 2013). Ryc. 26. Odsetek wskazań szczegółowych zagadnień regulacyjnych mających największy wpływ na prowadzenie przedsiębiorstwa wg badania kwestionariuszowego PAPI. Źródło: opracowanie własne. Za jeden z bardziej uciążliwych elementów otoczenia regulacyjnego przedsiębiorcy oceniają przepisy w zakresie uzyskiwania licencji, koncesji i zezwoleń związanych z prowadzeniem określonych rodzajów działalności gospodarczej. Wynika to z faktu, iż wciąż duża ilość obszarów działalności gospodarczej wymaga uzyskania dodatkowej – w stosunku do podstawowej rejestracji działalności gospodarczej – zgody wydawanej przez właściwy organ administracji. W strukturze branżowej przedsiębiorstw z obszarów wiejskich przeważają firmy usługowe, handlowe oraz produkcyjne (Raport badawczy…, 2014). Tym samym przykładowymi instrumentami prawnymi reglamentacji działalności gospodarczej, które mogą oddziaływać na powyższe przedsiębiorstwa, są: licencja na wykonywanie krajowego transportu drogowego w zakresie przewozu osób oraz zezwolenie na wykonywanie zawodu przewoźnika drogowego8; zezwolenia na sprzedaż detaliczną i hurtową napojów 8 ustawa z dnia 6 września 2001 r. o transporcie drogowym (Dz. U. z 2013 r. poz. 1414, z późn. zm.); 62 alkoholowych9; koncesja na prowadzenie działalności w zakresie ochrony osób i mienia10; zezwolenia na uprawę maku i konopi włóknistych 11 czy działalność regulowana w zakresie wytwarzania, magazynowania lub wprowadzania do obrotu biokomponentów12. W opracowaniach na temat wolności gospodarczej w Polsce wskazuje się na zbyt szeroki zakres reglamentacji działalności gospodarczej – nieproporcjonalny w stosunku do potrzeb wynikających z konieczności ochrony konkurencji i konsumentów, zapewnienia bezpieczeństwa obrotu gospodarczego i bezpieczeństwa państwa. Innym problemem jest zakres uznaniowości organów administracji przy odmowie udzielenia lub cofnięciu np. koncesji, kształtowany przez klauzule generalne (bezpieczeństwo państwa, obywateli) i pojęcia nieostre (Kostrubiec i inni, 2013).. Znaczący wpływ na prowadzenie działalności gospodarczej mają również przepisy regulujące kwestie dochodzenia należności kontraktowych. Przewlekły i kosztowny proces dochodzenia należności powoduje obniżenie dyscypliny płatniczej oraz sprawia, że nieuczciwi klienci i przedsiębiorcy przejmują kapitał. Jak wynika z badań Banku Światowego proces rozstrzygania sporu handlowego przez sądy w Polsce trwa średnio 685 dni, kosztuje 19% wartości przedmiotu sporu i wymaga 33 procedur, co plasuje nasz kraj na 55 miejscu (ze 189) objętych rankingiem gospodarek (Doing Business…, 2014). Ponadto przeprowadzane egzekucje komornicze często są nieskuteczne, a ich koszty nie są uzależnione od osiąganych wyników. Niesprzyjający - dla procesu dochodzenia należności - charakter mają również procedury doręczeń w toku procesu oraz przepisy dotyczące korespondencji komorniczej (Czarna lista…, 2013). Szansą na zmianę tego stanu rzeczy jest przeprowadzana obecnie informatyzacja polskiego sądownictwa. Jednym z jej elementów jest wprowadzenie Elektronicznego Biura Podawczego, które będzie postępowaniem elektronicznym składanym w postępowaniu cywilnym w każdej sprawie (również gospodarczych). Również regulacje w zakresie ochrony środowiska są elementem uznawanym przez przedsiębiorców z obszarów wiejskich za będące zagrożeniem dla rozwoju ich działalności. Powodem tego są przepisy określające zbyt zróżnicowane i szczegółowe obowiązki sprawozdawcze, jakim podlegają przedsiębiorcy - nie tylko funkcjonujący na obszarach wiejskich. W Polsce brakuje jednolitego systemu raportowania środowiskowego, przez co przedsiębiorcy są zobowiązani do przygotowywania sprawozdań dotyczących wykorzystania środowiska w różnych układach i w różnych terminach dla różnych instytucji (Czarna lista…, 2013). W następstwie powyższego, część przedsiębiorców z sektora MSP ma problemy z wypełnieniem ciążących na nich obowiązków w zakresie ochrony środowiska, co spowodowane jest również brakiem finansowych możliwości zatrudnienia specjalistów w tym zakresie lub skorzystania z usług firm doradczych. Negatywnie na rozwój działalności gospodarczej na obszarach wiejskich wpływają regulacje w zakresie planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz inwestycji 9 ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2012 r. poz. 1356, z późn. zm.); 10 ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2013 r. poz. 672, z późn. zm.); 11 ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2012 r., poz. 124, z późn. zm.); 12 ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o biokomponentach i biopaliwach ciekłych (Dz. U. z 2013 r., poz. 1164); 63 budowlanych. Lokalne samorządy często bagatelizują konsekwencje wynikające z braku planów zagospodarowania przestrzennego, a jednocześnie w obecnym stanie prawnym mają bardzo ograniczone możliwości finansowania skutków uchwalanych planów (odszkodowań). Tymczasem brak planu określającego przeznaczenie terenu i obowiązującego charakteru zabudowy znacząco podwyższa ryzyko inwestycji budowlanej(Raport diagnostyczny…, 2014). Nieuregulowana kwestia zagospodarowania przestrzeni znacząco utrudnia ocenę rentowności planowanej inwestycji i pozyskanie na ten cel finansowania, jak również wydłuża proces uzyskiwania pozwolenia na budowę. Brak planu zagospodarowania przestrzennego utrudnia ponadto racjonalną rozbudowę sieci dróg, kanalizacji, sieci ciepłowniczej i energetycznej (Czarna lista…, 2013). Według danych z raportu „Doing Business” (2014) wybudowanie magazynu w Polsce wymaga przejścia 18 procedur, zajmuje 161 dni i kosztuje 10,6% dochodu per capita(Doing business 2014). Szansą na poprawę powyższego otoczenia prawnego mogą być natomiast Tezy do projektu Kodeksu urbanistyczno-budowlanego, który w założeniu ma w sposób kompleksowy uregulować szeroko rozumiany proces inwestycyjno-budowlany oraz gospodarkę przestrzenną (Krajowy Program Reform…, 2014). Jednym z charakterystycznych dla obszarów wiejskich czynników mających wpływ na rozwój przedsiębiorczości jest system obowiązkowego ubezpieczenia społecznego. Możliwość kontynuacji ubezpieczenia w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego rolnikom i domownikom prowadzącym pozarolniczą działalność gospodarczą (oraz spełniającym odpowiednie wymogi, tj. posiadanie ziemi) stawia ich w lepszej sytuacji niż przedsiębiorców podlegających obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych - przede wszystkim ze względu na znacznie niższą wysokość składek odprowadzanych na przedmiotowe ubezpieczenie. Oczywiście wiąże się to ze znacznie niższym świadczeniem dla ubezpieczonych w KRUS (średnia wysokość świadczenia emerytalno-rentowego w 2012 r. wynosiła 903 zł miesięcznie, co stanowi 51,3% świadczenia emerytalno-rentowego ZUS i 25,6% przeciętnego wynagrodzenia w kraju). Istotnym mankamentem obecnego rozwiązania jest natomiast brak ograniczeń w zakresie możliwości skorzystania z tej formy ubezpieczenia, co sprawiło, iż w KRUS-ie ubezpieczają się nie tylko rolnicy, lecz także przedsiębiorcy nieświadczący żadnych usług w rolnictwie, często funkcjonujący w mieście. Ponadto przedmiotowe regulacje w zakresie obowiązkowego ubezpieczenia społecznego mają charakter dyskryminujący wobec przedsiębiorców działających na obszarach wiejskich, a niemogących skorzystać z możliwości ubezpieczenia w KRUS. Natomiast dla objętych ubezpieczeniem w KRUS zagrożeniem jest niepewność istniejącego systemu emerytalnego w tym zakresie, bowiem coraz częściej podnoszone są postulaty o konieczności wprowadzenia wszystkich pracujących do jednego systemu powszechnego ubezpieczeń społecznych (Jagła, 2013). 64 Wnioski Istniejące uregulowania w równym stopniu dotyczą dużych zakładów produkcyjnych, jak i mikro i małych przedsiębiorstw oraz tych zlokalizowanych w dużych aglomeracjach miejskich, jak i na wsi. Należy podkreślić, iż właśnie ten element był najbardziej kontestowany w wypowiedziach respondentów – niewspółmierności obowiązujących przepisów do skali i zakresu działalności większości mikro i małych podmiotów gospodarczych na wsi. W firmie jednoosobowej właściciel musi być zaznajomiony z większością przepisów, którymi w większych podmiotach zajmują się wyspecjalizowane komórki organizacyjne. Dwa podstawowe uregulowania prawne – z jednej strony najważniejsze w prowadzeniu działalności gospodarczej, a z drugiej sprawiające najwięcej trudności – to system podatkowy i pozyskiwanie kapitału zewnętrznego. Nie tylko konkretne regulacje prawne są istotne dla przedsiębiorców, ale za szczególnie uciążliwe uznano mnogość szczegółowych uwarunkowań prawnych oraz dużą liczbę instytucji tworzących prawo i mających wpływ na funkcjonowanie podmiotów gospodarczych. Wskazywano na niedostatek uregulowań prawnych, które w jakikolwiek sposób wspomagałyby rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich. Jeśli można wskazać na jakieś , to mają one wyłącznie wymiar finansowy. Brakuje wśród nich jakichkolwiek przepisów legislacyjnych, które w sposób pozafinansowy – przede wszystkim organizacyjno-logistyczno-sprawozdawczy – dawałyby jakiekolwiek ułatwienie przedsiębiorcom wiejskim. Uproszczeń legislacyjnych w zakresie uregulowań pozafinansowych w największym stopniu chcieliby sami przedsiębiorcy. Zdecydowana większość z nich wskazała, że chciałaby zmian w zakresie systemu podatkowego, pozyskiwania kapitału, zatrudniania pracowników i uzyskiwania licencji. 2.2.3. OCENA FINANSOWEGO WSPARCIA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI WIEJSKIEJ Wszystkie podmioty gospodarcze, niezależnie od wielkości, fazy rozwoju, rodzaju prowadzonej działalności, oraz miejsca jej prowadzenia potrzebują finansowania. Małe i średnie firmy finansują swoją działalność przede wszystkim ze środków własnych. Jako główną przyczynę tego stanu rzeczy przedsiębiorcy wskazują: brak takiej potrzeby oraz obawę przed zaciągnięciem długu w warunkach spowolnienia gospodarczego, z jednoczesną świadomością wolniejszego tempa rozwoju. Problem stanowi również brak wkładu własnego i odpowiednich zabezpieczeń. Możliwości kapitałowe instytucji finansowych są wystarczające, a wachlarz instrumentów finansowania zwrotnego dosyć szeroki. Jednak przedsiębiorcy jeżeli już wykorzystują dofinansowanie zewnętrzne, to przede wszystkim jest to kredyt i leasing – uznawane za najłatwiej dostępne. Ogólna sytuacja uległa pewnej zmianie po wstąpieniu Polski do struktur Unii Europejskiej – liczba możliwości ubiegania się o wsparcie zewnętrzne oraz liczba instytucji oferujących zewnętrzne środki na rozwój znacznie wzrosły w ostatniej dekadzie. Wyniki badań ankietowych wskazują, że prawie 70% przedsiębiorców korzystało lub korzysta ze wsparcia udzielanego przez różnego rodzaju inicjatywy powiązane z środkami unijnymi. Im młodszy właściciel, tym wyższy stopień wykorzystania wsparcia zewnętrznego. Powiązane jest to z takimi elementami, jak z jednej strony większa inicjatywa osób młodszych, a z drugiej większa liczba działań przeznaczona jest dla osób młodszych, rozpoczynających dopiero działalność gospodarczą (ryc. 27). 65 Ryc. 27. Odsetek respondentów deklarujących korzystanie z wsparcia ze środków unijnych w prowadzonym przez siebie przedsiębiorstwie według wieku na podstawie badania kwestionariuszowego PAPI. Źródło: opracowanie własne. Dla niezależnych przedsiębiorstw pozarolniczych w 60% źródłem finansowania są środki pozyskiwane z Programów Ogólnych, takich jak ZPORR w perspektywie finansowej 2004-2006 oraz aktualnie funkcjonujące Regionalne Programy Operacyjne lub PO Kapitał Ludzki. Natomiast dla gospodarstw rolnych z dodatkową, różnorodną działalnością pozarolniczą fundusze z tych źródeł wskazywane były jedynie w 15% przypadków – zdecydowanie dominowały dotacje pozyskiwane z Programów Rolnych (wcześniej SAPARD i SPO Rolny, a współcześnie PROW 2007-2013) (ryc. 28). Dane te jednoznacznie wskazują, że przedsiębiorcy-rolnicy nastawiają się prawie wyłącznie na poszukiwanie możliwości wsparcia z PROW, gdyż prawdopodobnie lepiej rozumieją mechanizm funkcjonowania tego Programu, korzystając z jego różnych działań również w prowadzonej działalności rolniczej. Podczas gdy właściciele podmiotów pozarolniczych są bardziej otwarci na poszukiwanie różnorodnych źródeł dofinansowania swojej działalności i dla których środki z Programów Rolnych stanowią jedną z możliwych alternatyw. 66 Ryc. 28. Struktura pozyskiwania dotacji przez przedsiębiorstwa w zależności od ich rodzaju (przedsiębiorstwo niezależne rolnicze lub gospodarstwo rolne z działalnością pozarolniczą) na podstawie badania kwestionariuszowego PAPI. Źródło: opracowanie własne. Ponad 90% przedsiębiorców korzystających dotychczas ze wsparcia zewnętrznego, ze środków unijnych ocenia korzystnie oraz bardzo korzystnie wpływ tych funduszy na rozwój swojego przedsiębiorstwa. Zatem pomimo zgłaszanych problemów z różnorodnymi niedogodnościami w aplikowaniu o fundusze zewnętrzne, przedsiębiorcy w ostatecznej ocenie dostrzegają niewątpliwe zalety otrzymanego wsparcia zewnętrznego. Zdecydowanie najważniejszą przeszkodą utrudniającą skuteczne ubieganie się o wsparcie zewnętrzne w opinii przedsiębiorców jest biurokracja. Ponadto przedsiębiorcy wskazywali na szereg barier ściśle powiązanych z funkcjonowaniem instytucji przydzielających dotacje, obowiązującymi regulacjami prawnymi i regulaminowymi oraz zagadnieniami finansowymi. Z kolei przedstawiciele instytucji otoczenia biznesu oprócz wspomnianych już utrudnień biurokratycznych wskazali na następujący zestaw przeszkód: uregulowania prawne, niewystarczające zabezpieczenie finansowe posiadane przez przedsiębiorców, bariery mentalne i brak wiedzy posiadanej przez przedsiębiorców oraz otoczenie zewnętrzne w postaci słabej infrastruktury technicznej i powiązanej z instytucjami otoczenia biznesu. Przedstawiciele instytucji otoczenia biznesu zwrócili większą uwagę na przeszkody tkwiące w samych przedsiębiorstwach i ich właścicielach (kapitał, mentalność, wiedza), a z kolei przedsiębiorcy główne przeszkody w sprawnym pozyskiwaniu wsparcia zewnętrznego widzą praktycznie wyłącznie w sposobie funkcjonowania różnorodnych urzędów i instytucji. 67 Wnioski Istotną barierą w rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej jest oparcie dużej liczby działań pomocowych na zasadzie refinansowania inwestycji. Wymaga to posiadania wysokiego wkładu finansowego w początkowych fazach inwestycji, a to – jak podkreślali wszyscy – jest największą słabością przedsiębiorców wiejskich. Większość z nich nie posiada takich środków, a dostępność do mikropożyczek i funduszy pożyczkowych nie na każdym obszarze jest wystarczająca. Ponad 90% przedsiębiorców korzystających dotychczas ze wsparcia zewnętrznego z środków unijnych ocenia korzystnie oraz bardzo korzystnie wpływ tych funduszy na rozwój swojego przedsiębiorstwa. Zdecydowanie najważniejszą przeszkodą utrudniająca skuteczne i nieskomplikowane ubieganie się o wsparcie zewnętrzne oraz dalszy rozwój przedsiębiorczości wiejskiej jest biurokracja. Ogólna ocena wsparcia finansowego ze środków zewnętrznych była bardzo spójna w wypowiedziach przedsiębiorców oraz przedstawicieli instytucji otoczenia biznesu. Jednakże ich opinia różniła się w zakresie aktywności, wiedzy, umiejętności i zaangażowania samych przedsiębiorców. Według pierwszej grupy główne przeszkody w sprawnym pozyskiwaniu wsparcia zewnętrznego są umiejscowione praktycznie wyłącznie w sposobie funkcjonowania różnorodnych urzędów i instytucji, podczas gdy według drugiej grupy przeszkody tkwią w samych przedsiębiorstwach i ich właścicielach (kapitał, mentalność, wiedza). 2.2.4. KONKURENCYJNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW Konkurencja jest stymulatorem postępu w gospodarce. Jednak z punktu widzenia samych przedsiębiorców silna konkurencja jest postrzegana jako zjawisko negatywne, gdyż prowadzi do upadku tych przedsiębiorstw, które z jakichś przyczyn oferują towary i usługi, które są droższe lub mają niższą jakość. Zdolność przedsiębiorstw do sprostania konkurencji poprzez wykorzystanie szerokiego spektrum czynników wpływających na sposób organizacji przedsiębiorstwa i jego efekty produkcyjne określa się terminem konkurencyjność. Konkurencyjność można zatem zdefiniować, jako wielowymiarową cechę przedsiębiorstwa, zarówno wynikającą z jego wewnętrznej charakterystyki, jak i związaną z umiejętnością adaptacji do zmian zachodzących w otoczeniu (Walczak 2010).. Konkurencyjność przedsiębiorstw wiejskich obniża już sam fakt lokalizacji determinującej brak korzyści aglomeracji. Bariera ta w warunkach niskiego poziomu rozwoju infrastruktury technicznej odgrywa szczególnie dużą rolę. Z drugiej strony, konkurencyjność przedsiębiorstw wiejskich poprawiają niższe koszty zatrudnienia w stosunku do aglomeracji dużych miast, co jest związane z uwarunkowaniami rynku pracy. Poprawy sytuacji upatruje się w poprawie dostępności szybkiego Internetu na obszarach wiejskich. Należy jednak zauważyć, że wyżej wymienione czynniki i bariery odgrywają duże znaczenie w przypadku branż, w których przedsiębiorstwa wiejskie konkurują przynajmniej na rynku regionalnym. Tymczasem na obszarach wiejskich dominują mikroprzedsiębiorstwa o tradycyjnym profilu działalności, których zasięg działalności jest zdecydowanie mniejszy. Na konkurencyjność przedsiębiorstw istotnie wpływa także poziom wiedzy i kwalifikacji kadry oraz aktywność w zakresie promocji firmy. Jednak specyfika struktury branżowej i wielkościowej przedsiębiorstw wiejskich powoduje, że 68 wykwalifikowana kadra emigruje z obszarów wiejskich i poszukuje pracy zgodnej z aspiracjami na większych rynkach. Ponadto, w przypadku stanowisk nie wymagających specjalistycznej wiedzy, bardziej uzasadnione jest zatrudnianie osób wykazujących przede wszystkim umiejętności praktyczne, doświadczenie i pracowitość, niż legitymujących się przede wszystkim wysokim wykształceniem formalnym (ryc. 29). Mała skala działalności sprawia także małą aktywność w zakresie promocji firmy. Aktywność ta wzrasta bowiem wyraźnie w przypadku firm małych i średnich. Zwraca się także uwagę na fakt, że kryterium ceny w zamówieniach publicznych oraz preferencyjne traktowanie nowych przedsiębiorców w praktyce zdecydowanie obniża konkurencyjność firm, które opierają swoją działalność na jakości oferowanych usług i towarów oraz na ugruntowanej wiarygodnej marce. Ryc. 29. Struktura przedsiębiorstw wg odsetka pracowników z wyższym wykształceniem. Źródło: opracowanie własne. Według ankietowanych przedsiębiorców największe znaczenie dla konkurencyjności przedsiębiorstw wiejskich mają obciążenia podatkowe wpływające bezpośrednio na cenę oferowanych towarów i usług. Do innych najważniejszych czynników konkurencyjności należą: wzrost popytu, stabilność przepisów, zewnętrzne źródła finansowania i zmniejszenie kosztów produkcji (ryc. 30). 69 Ryc. 30. Średnia waga czynników konkurencyjności wg przedsiębiorców wiejskich. Źródło: opracowanie własne. Wnioski Lokalizacja przedsiębiorstwa na terenie rzadziej zaludnionym, o słabszym wyposażeniu w infrastrukturę techniczną, zmniejsza jego konkurencyjność w związku z mniejszą dostępnością potencjalnych kooperantów, instytucji otoczenia biznesu oraz rynku zbytu. Obserwowana dynamiczna poprawa dostępności szybkiego Internetu na obszarach wiejskich i stały wzrost zakresu usług możliwych do zrealizowania za pomocą tego medium są dużą szansą na zniwelowanie wpływu niekorzystnej lokalizacji przedsiębiorstw wiejskich. Statystyczny przedsiębiorca wiejski, pomimo dużych potencjalnych możliwości wykorzystania Internetu, nie jest aktywny w zakresie promocji własnej formy. Promocja przedsiębiorstw o małym zasięgu działalności opiera się na sprawdzonej renomie i nieformalnym międzysąsiedzkim przepływie informacji. Wg wiejskiego przedsiębiorcy wiele różnorodnych czynników ma duży wpływ na konkurencyjność przedsiębiorstwa, ale największe znaczenie przypisuje się systemowi podatkowemu, który jest skomplikowany i sprzyja większym firmom z udziałem kapitału zagranicznego. Regulacje prawne oraz wsparcie dla nowych przedsiębiorców zaburzają konkurencję, gdyż promują firmy bez doświadczenia oraz działania prowadzące do obniżania jakości na rzecz redukcji kosztów. 70 2.2.5. ROLA POWIĄZAŃ KOOPERACYJNYCH W przypadku przedsiębiorczości wiejskiej nastawionej na obsługę zapotrzebowania rynku lokalnego, najczęściej możemy mówić o kooperacji bezumownej. Na stopień współpracy przedsiębiorstw wpływają przede wszystkim dwa czynniki. W pierwszej kolejności jest to znaczenie lokalizacji i możliwej do osiągnięcie gęstości kontaktów, a w drugiej kolejności kapitał społeczny. Zwłaszcza pierwszy z wymienionych głównych czynników współpracy stanowi poważną barierę w przypadku obszarów wiejskich, gdzie gęstość przedsiębiorstw zainteresowanych współpracą jest niższa, a zdecydowana większość instytucji otoczenia biznesu, w szczególności instytucji naukowo-badawczych, zlokalizowanych jest w miastach. W kontekście znaczenia kapitału społecznego, aktywność społeczności lokalnych jest uważana współcześnie za jeden z głównych czynników wspierających rozwój gospodarczy. W przypadku obszarów wiejskich silne więzi społeczne pozytywnie oddziaływają na wzrost kapitału społecznego i współpracę, która w tym przypadku ma jednak najczęściej charakter nieformalny. Współpracę zazwyczaj formalizują jedynie te firmy, które dzięki temu mogą uzyskać pewne preferencyjne traktowanie na rynku czy w dostępie do finansowania zewnętrznego. Współpracy nie sprzyja ponadto struktura branżowa i wielkościowa przedsiębiorstw wiejskich. Większość z nich prowadzi drobnoskalową działalność w handlu i podstawowych usługach. Zdecydowana większość z tych przedsiębiorców skupia swoją uwagę na konkurencji, a współpracę ogranicza do kontaktów z firmami zaopatrującymi dane przedsiębiorstwo w środki produkcji oraz z odbiorcami produktów. Najczęstszą przyczyną braku lub trudności we współpracy przedsiębiorstw i jednostek badawczych jest brak zauważania takiej potrzeby przez przedsiębiorcę. Często przedsiębiorcy zwracali również uwagę na niedostateczną informację na temat jednostek naukowo-badawczych i ich oferty oraz brak doświadczenia w zakresie współpracy z nimi (ryc. 31). Zdecydowana większość przedsiębiorców deklaruje współpracę z innymi przedsiębiorstwami z tej samej branży. Jest to jednak najczęściej współpraca nieformalna. Formalną współpracę nawiązują głównie firmy z tych branż, w których odpowiednie regulacje powodują uprzywilejowaną pozycję na rynku różnorodnych form kooperacji. Ma to najczęściej miejsce w przypadku przetwórstwa rolnospożywczego. Przypuszczenie o różnym postrzeganiu współpracy nieformalnej przez różne instytucje i przez samych przedsiębiorców potwierdza fakt, iż ocena poziomu współpracy przedsiębiorstw z punktu widzenia instytucji wspierających rozwój przedsiębiorczości na wsi oraz ze strony samych przedsiębiorców i jest wyraźnie różna. Szans na wydatną poprawę sytuacji pod względem współpracy przedsiębiorstw wiejskich należy upatrywać przede wszystkim w dwóch źródłach. Po pierwsze rozwój infrastruktury i powszechność wykorzystania Internetu przyczynia się do zdecydowanego skracania fizycznego dystansu pomiędzy przedsiębiorcami oraz pomiędzy przedsiębiorcą a otoczeniem biznesu. Po drugie wiele działań przewidywanych w nowej perspektywie finansowej UE, a w szczególności w ramach PROW, będzie sprzyjało współpracy. Szansą taką jest np. przewidywane w PROW 2014-2020 wsparcie dla tworzenia krótkich łańcuchów żywnościowych między rolnikami, przetwórcami i konsumentami, co niewątpliwie sprzyja zawiązywaniu lokalnych sieci współpracy. Interesującym sposobem na wprowadzanie do 71 gospodarki wiejskiej innowacji technologicznych i organizacyjnych, a zarazem zwiększania jej konkurencyjności, może być natomiast tworzenie grup operacyjnych na rzecz innowacyjności. Te nowe formy wymiany wiedzy oraz wdrażania rozwiązań naukowych do praktyki gospodarczej wsi mają na celu wzmocnienie relacji między sektorem przedsiębiorstw a ośrodkami naukowo-badawczymi. Współpracy przedsiębiorstw w wymiarze społecznym będzie sprzyjało natomiast przewidywane w PROW 2014-2020 tworzenie targowisk wiejskich oraz wspieranie zaangażowania LGD w tworzenie infrastruktury społecznej na obszarach wiejskich. Ryc. 31. Odsetek przedsiębiorstw wskazujących poszczególne trudności we współpracy z jednostkami badawczymi. Źródło: opracowanie własne. 72 Wnioski Wśród przedsiębiorców wiejskich współpraca jest dosyć powszechna, ale zdecydowanie dominuje współpraca bezumowna, niesformalizowana, często oparta na różnego rodzaju więzach społecznych. Współpracy przedsiębiorców wiejskich nie sprzyja mała gęstość podmiotów z danej branży, słaba dostępność instytucji otoczenia biznesu oraz niski stopień specjalizacji większości przedsiębiorstw. Wymogi regulacyjne niekiedy wymuszają formalizację współpracy przedsiębiorców, zwłaszcza w ramach przetwórstwa rolno-spożywczego. Nie musi to jednak dla nich oznaczać zwiększenia poziomu współpracy rzeczywistej, a jedynie poprawę pozycji na rynku. O niskim poziomie współpracy przedsiębiorstw wiejskich z ośrodkami badawczorozwojowymi decyduje niski udział przedsiębiorstw o działalności wiedzochłonnej, niski stopień świadomości przedsiębiorców o potrzebie i potencjalnych korzyściach takiej współpracy, a także słabość akcji informacyjnej ze strony samych ośrodków badawczorozwojowych. Największą świadomość potrzeby współpracy przedsiębiorstw mieli przedsiębiorcy z branż produkcyjnych, gdzie kluczową rolę dla niewielkich podmiotów odgrywa obecnie specjalizacja podmiotów i tworzenie klastrów. 2.3. 2.3.1. Identyfikacja szans i zagrożeń rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej –analiza SWOT OTOCZENIE INSTYTUCJONALNE Wśród zidentyfikowanych pozytywnych cech wewnętrznych otoczenia biznesu zwrócić należy przede wszystkim uwagę na poprawę oferty przygotowanej dla przedsiębiorców działających na wsi. Jest to wynikiem poprawy kompetencji i wiedzy przedstawicieli instytucji otoczenia biznesu oraz indywidualnego podejścia do przedsiębiorcy. Istotną rolę odgrywa także poszerzenie oferty usług oraz jej wyspecjalizowanie. Słabą stroną otoczenia instytucjonalnego – wyraźnie podkreślaną przez wszystkich pytanych przedsiębiorców i pracowników instytucji otoczenia biznesu – są skomplikowane procedury i biurokracja związane przede wszystkim z przygotowaniem aplikacji o pomoc finansową ze środków Unii Europejskiej. Procedury utrudniają, a w skrajnych przypadkach zniechęcają do przygotowywania takich aplikacji. Ponadto pytani przedsiębiorcy zwracali uwagę, że poziom biurokracji wzrasta, co jest zagrożeniem realizacji zadań w perspektywie finansowej 2014-2020. Wraz z wyspecjalizowaniem oferty otoczenia instytucjonalnego wzrasta fragmentacja instytucji otoczenia biznesu; przedsiębiorcy postulują o stworzenie instytucji koncentrującej informacje o otoczeniu instytucjonalnym, która będzie miejscem „pierwszego kontaktu”. Wśród słabych stron otoczenia instytucjonalnego wymieniono także nepotyzm i kumoterstwo, które świadczą o ograniczonym zaufaniu przedsiębiorców do instytucji. Uczestnicy warsztatów wskazywali na konkretne przykłady świadczące o uprzywilejowaniu niektórych przedsiębiorców, w kontaktach władze gminy– przedsiębiorstwo. Z drugiej jednak strony pytani przedsiębiorcy wskazywali, że jedną z szans rozwoju otoczenia instytucjonalnego jest wzrost zaufania do organizacji wspierających biznes na wsi. Kwestie mentalności przedsiębiorców i mieszkańców 73 wsi przewijały się cały czas w badaniach społecznych, co wskazuje na konieczność uwzględniania społecznych i kulturowych aspektów w przedsiębiorczości wiejskiej. Tabela 5. Analiza SWOT w zakresie instytucji otoczenia biznesu na obszarach wiejskich Pozytywne Negatywne SŁABE STRONY MOCNE STRONY Wewnętrzne (zależne) Skomplikowane procedury i biurokracja Kompetencje i wiedza pracowników instytucji otoczenia biznesu Nepotyzm i kumoterstwo Wyspecjalizowana oferta Utrudniony dostęp do instytucji otocznia biznesu i bariery komunikacyjne Upowszechnienie oferty (za pomocą Internetu, prasy, ulotek) Rozdrobnienie instytucji otoczenia biznesu Poprawa podejścia do klienta Niska skuteczność wspierania przedsiębiorczości SZANSE Rosnące zaufanie przedsiębiorców ZAGROŻENIA Wzrost gospodarczy kraju Zewnętrzne (obiektywne) Dostępność środków wsparcia w nowej perspektywie finansowej Poprawa świadomości przedsiębiorców o korzyściach płynących z oferty otoczenia instytucjonalnego Mentalność przedsiębiorców utrudniająca współpracę i brak zaufania do instytucji Brak stabilności regulacyjnej i finansowania Wzrost konkurencyjności pomiędzy firmami otoczenia biznesu Pozytywne zmiany pokoleniowe wśród przedsiębiorców (rosnąca kreatywność i coraz lepsze wykształcenie) Słaba rozpoznawalność instytucji otoczenia biznesu i brak umiejętności przedsiębiorcy w poszukiwaniu informacji Załamanie rynku wschodniego Źródło: opracowanie własne. Czynnikiem sprzyjającym otoczeniu instytucjonalnemu jest przede wszystkim dostępność unijnych środków wsparcia w perspektywie 2014-2020 oraz rosnąca świadomość przedsiębiorców o korzyściach płynących z usług oferowanych przez instytucje otoczenia biznesu. Rośnie kreatywność i poziom wykształcenia przedsiębiorców, co można nazwać zmianą pokoleniową w wiejskiej przedsiębiorczości. Do rozwoju otoczenia instytucjonalnego przyczynia się także rosnąca konkurencyjność pomiędzy organizacjami, w tym „walka” o klienta. Wśród zagrożeń dla otoczenia instytucjonalnego badani przedsiębiorcy identyfikowali najczęściej brak stabilności regulacyjnej i finansowej w kraju odnoszących się do szerokiego spektrum zagadnień – od niestabilności form kredytowania przedsiębiorstw po brak planów przestrzennego zagospodarowania w gminach. 74 Wskazywano także na słabą rozpoznawalność instytucji otoczenia biznesu, co jest także jednym z podstawowych wniosków wynikających badań kwestionariuszowych. 2.3.2. OTOCZENIE REGULACYJNE Otoczenie regulacyjne z natury stanowi element niezależny w stosunku do funkcjonujących przedsiębiorstw. Jako najistotniejsze zewnętrzne zagrożenia dla rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich w zakresie regulacji prawnych uznano duże obciążenia publiczne oraz nadmierną ingerencję różnych organów państwowych w prowadzony biznes – w tym oparcie funkcjonowania całego systemu na zasadzie kontroli i zaświadczeniach, a nie na zaufaniu i oświadczeniach. Wśród innych negatywnych czynników wskazano na brak wzajemnych analiz wpływu regulacji czy nadmierną liberalizację przepisów dla dużych przedsiębiorców z kapitałem zagranicznym. Szansą dla rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej jest względna stabilność prawna, ustawowa i polityczna państwa, obserwowalny wzrost stosowania pewnych zachęt dla przedsiębiorców, wzrost znaczenia instytucji otoczenia biznesu czy też najbardziej „miękki” czynnik, jakim jest wzrost szacunku dla przedsiębiorców. Warto zauważyć, że wskazane szanse w większym stopniu odnoszą się do ogólnej ekonomicznej, społecznej i politycznej sytuacji kraju, niż do otoczenia regulacyjnego sensu stricto. Wśród mocnych stron wskazano kilka przykładów bardzo konkretnych rozwiązań, usprawniających funkcjonowanie pojedynczego przedsiębiorstwa – „jedno okienko”, łatwość zakładania firm czy rozwiązania w zakresie PKD. Jednakże szczególną uwagę należy zwrócić na dwa pozostałe czynniki – cyfryzacja i informatyzacja urzędów i różnych instytucji usprawniła w pewien sposób obsługę interesantów, co przedsiębiorcy dostrzegają, jako dużą zaletę. Zmiana ta wpisuje się w ogólną tendencję podkreślaną w szeregu dokumentów rządowych polegającą na usprawnieniu systemu „e-administracji”. Drugim ważnym czynnikiem podkreślanym przez wielu respondentów jest doświadczenie, jakie zdobyli przedsiębiorcy w ostatnich kilku latach. Dzięki realizacji różnorodnych inicjatyw w ostatnim okresie finansowym UE, posiadana wiedza i umiejętności mogą być jeszcze lepiej wykorzystane w nadchodzących latach. Tabela 6. Analiza SWOT w zakresie otoczenia regulacyjnego na obszarach wiejskich Pozytywne Negatywne SŁABE STRONY MOCNE STRONY Wewnętrzne (zależne) Łatwość zakładania firm Jedno okienko dla przedsiębiorców Duża biurokracja Brak opłat przy zmianach w PKD Skomplikowane i niejasne procedury, nadmiar przepisów Cyfryzacja i informatyzacja obsługi przedsiębiorców Wysoki formalizm urzędników – brak życzliwości Doświadczenia w zakresie pozyskania środków unijnych Długość procedur administracyjnych 75 ZAGROŻENIA Duże obciążenia publiczne związane z prowadzoną działalnością gospodarczą SZANSE Nadmierna ingerencja państwa w prowadzenie działalności gospodarczej Zewnętrzne (obiektywne) Założenie stabilizacji i jednolitej interpretacji przepisów prawa Demokratyczne procedury Zachęta na rozpoczęcie działalności gospodarczej Umocowanie prawne dla instytucji wspierających przedsiębiorczość Wzrost szacunku do przedsiębiorcy Brak analiz wzajemnego wpływu regulacji Zbyt liberalne przepisy dla firm z kapitałem zagranicznym Zbyt duża ilość instytucji kontrolujących Rozmycie odpowiedzialności urzędniczej Wpływ czynnika politycznego na otoczenie regulacyjne Źródło: opracowanie własne. Przeszkody na tej drodze tkwią przede wszystkiej w dużej biurokracji urzędów, skomplikowanych procedurach i przepisach, długości obowiązujących czynności administracyjnych oraz wysokim formalizmie urzędników, braku wyrozumiałości, życzliwości i chęci pomocy z ich strony. W bezpośredni sposób słabe strony powiązane są z analizowanymi powyżej zagrożeniami – wynika to przede wszystkim z konstrukcji systemu regulacyjnego, w którym zewnętrzne czynniki w postaci aktów prawnych oraz filozofii ustawodawczej są następnie egzekwowane i wypełniane przez urzędy państwowe, samorządowe i prywatne oraz przez pracujący tam personel. Uzyskane wnioski z analizy SWOT w pełni potwierdzają opinie wyrażone przez przedsiębiorców w badaniach ankietowych. 2.3.3. WSPARCIE FINANSOWE Bardzo szeroki i zróżnicowany zestaw czynników wpływa pozytywnie i negatywnie na poziom i formę wsparcia finansowego przedsiębiorczości wiejskiej. Wśród mocnych stron przedsiębiorcy wskazali na szereg korzyści, jakie są zauważalne dzięki finansowaniu (dofinansowaniu) zewnętrznemu. Przede wszystkim jest to podniesienie konkurencyjności firm, stworzenie nowych miejsc pracy, możliwość kreacji nowych podmiotów gospodarczych oraz poszerzenie oferty firm i zapewnienie większej stabilności ekonomicznej. Czynniki te można uznać za wymierny efekt funkcjonowania systemu zewnętrznego finansowania. Z kolei mniej mierzalnymi, ale równie istotnymi mocnymi stronami są wyższy poziom odpowiedzialności i uczciwości oraz zaufanie pomiędzy przedsiębiorcami a instytucjami otoczenia biznesu. Ze słabe strony w analizie SWOT uczestnicy warsztatów uznali szeroki zakres czynników wpływających na wydłużenie procedur administracyjnych i wysoki poziom biurokracji. Wśród najczęściej wskazywanych czynników w pierwszej kolejności można wskazać na wysokie koszty pozyskania dotacji, wynikające zarówno z czasochłonności (konieczności wypełnienia dużej liczby dokumentów i pozyskania zaświadczeń) oraz często potrzeby skorzystania z outsourcingu firm zewnętrznych 76 pomagających w przygotowaniu i rozliczeniu wniosków. Ponadto ważnymi elementami są wysokie koszty monitorowania i rozliczenia wsparcia oraz duże wymagania zabezpieczenia wkładu własnego. Wnioski te są w pełni spójne z wcześniej uzyskanymi wynikami analiz. Kolejna grupa czynników dotyczyła już samego sposobu i możliwości wydatkowania otrzymanej dotacji – środki mogą być przeznaczone wyłącznie na wskazane kategorie budżetowe. Wśród innych czynników wskazywano między innymi na mentalność przedsiębiorców wiejskich, których cechuje mniejsza skłonność do podejmowania ryzyka, brak wiedzy i świadomości o dostępności i ofercie instytucji finansowych oraz niewielką liczbę preferencyjnych instrumentów finansowych. Za największe szanse z zakresie wsparcia finansowego uczestnicy warsztatów uznali z jednej strony wzrost potencjału wytwórczego samych przedsiębiorstw, poprzez wzrost skali prowadzonej działalności, lepsze dostosowanie i znajomość instrumentów wsparcia. A z drugiej strony szanse tkwią w samym systemie finansowym i polegają na oczekiwaniach związanych z uproszczeniem mechanizmu rozliczania dotacji oraz wzrostem kompetencji osób obsługujących beneficjentów. Za interesujący i pro-rozwojowy należy uznać argument, że zmniejszenie dostępności dotacji zwiększy atrakcyjność instrumentów zwrotnych. Z kolei za największe zagrożenia uczestnicy warsztatów uznali między innymi właśnie możliwość ograniczenia dostępności dotacji w nowej perspektywie finansowej. Jednakże jak wskazano powyżej nawet poważne i istotne zagrożenie może być postrzegane równocześnie, jako szansa – brak dotacji może spowodować większą aktywność w poszukiwaniu zasobów tkwiących w samych przedsiębiorstwach, lepszym wykorzystaniu kapitału własnego i środków zwrotnych. Jednakże proces ten może zostać zahamowany przez niestabilne uwarunkowania makroekonomiczne oraz niepewność i brak skłonności wśród przedsiębiorców do zadłużania się w okresie spowolnienia gospodarczego. Inne zagrożenia związane są przede wszystkim z ogólnymi założeniami funkcjonowania funduszy europejskich i stosowaną polityką ich dystrybucji i rozliczania. Szczegółowo wskazywano na nietransparentne procedury zamówień publicznych, brak ciągłości w stosowanych instrumentach wsparcia, priorytetowych branżach i gałęziach gospodarki. Ogólnie można podsumować, że waga i istotność wskazanych czynników pozytywnych i negatywnych jest podobna z niewielką przewagą tych pierwszych. 77 Tabela 7. Analiza SWOT w zakresie wsparcia finansowego na obszarach wiejskich Pozytywne Negatywne MOCNE STRONY Wyraźny wpływ dotacji na podniesienie konkurencyjności firm i tworzenie miejsc pracy Wewnętrzne (zależne) Stworzenie warunków powstawania nowych firm Zwrotny charakter umożliwia wielokrotne wykorzystanie tych samych środków do wsparcia wielu firm Istnienie silnej sieci instytucji finansowych Wyższy poziom odpowiedzialności i uczciwości przedsiębiorców wiejskich Wysokie koszty pozyskania dotacji (czasochłonność) Wysokie koszty monitorowania i rozliczenia wsparcia Instrumenty zwrotne postrzegane jako gorsze niż dotacje Ograniczenie w finansowaniu kapitału obrotowego Niski stopień świadomości wśród przedsiębiorców o istnieniu i ofercie instytucji finansowych Zbyt mała dostępność instrumentów preferencyjnych Lokalny charakter i bliższe relacje (zaufanie) pomiędzy przedsiębiorcami i instytucjami finansowymi Mentalność przedsiębiorców – mniejsza skłonność do podejmowania ryzyka Uatrakcyjnienie oferty, większa stabilność ekonomiczna firmy Duże wymagania dot. zabezpieczeń i wkładu własnego SZANSE Wzrost świadomości przedsiębiorców w zakresie dostępności różnych narzędzi finansowych Zewnętrzne (obiektywne) SŁABE STRONY Zmniejszenie dostępności dotacji szansą dla instrumentów zwrotnych Wzrost skali prowadzenia działalności Rozwój potencjału wytwórczego Uproszczenie mechanizmu rozliczenia dotacji Wzrost kompetencji osób obsługujących beneficjentów ZAGROŻENIA Ograniczenie dostępności dotacji w nowej perspektywie finansowej Obawy przed finansowaniem środkami zwrotnymi w okresie spowolnienia gospodarczego Nietransparentne procedury zamówień publicznych Niestabilne uwarunkowania makroekonomiczne Brak zachowania ciągłości wspierania poszczególnych branż i gałęzi gospodarki Źródło: opracowanie własne. 2.3.4. KONKURENCYJNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW Większość silnych stron przedsiębiorców wiejskich sprzyjających ich konkurencyjności jest związana z kapitałem społecznym i etosem pracy na obszarach wiejskich. Zauważa się, że kapitał społeczny i potencjał ludzki na obszarach wiejskich ulega w ostatnim czasie systematycznej poprawie. Przedsiębiorcy wiejscy są kreatywni, pracowici, zaradni i podchodzą do swoich zadań solidnie, gdyż podstawową wartością i kapitałem przedsiębiorstwa jest w realiach polskiej wsi wiarygodność i zaufanie w branży. Budowa marki danego przedsiębiorstwa odbywa się bowiem poprzez osobiste kontakty z zaopatrzeniowcami, pośrednikami i klientami, a nie poprzez formy promocji typowe 78 dla dużych korporacji. Ponadto przedsiębiorcy działający na rynku lokalnym mają ograniczony rynek zbytu i muszą polegać na pewnej zamkniętej grupie potencjalnych klientów, którzy często mają już własną opinię na temat oferty i jakości towarów i usług świadczonych przez konkurujących przedsiębiorców. Pozytywny jest także fakt, że w przedsiębiorczości wiejskiej, pomimo jej tradycyjnej struktury branżowej, zauważa się coraz większy wpływ innowacyjności, która wynika z dostępu do informacji i nowoczesnych technologii oraz poprawy kwalifikacji pracowników. Ciągle jednak problemy na rynku pracy, zwłaszcza w przypadku zawodów wymagających wysokich kwalifikacji, sprawiają że przedsiębiorcy wiejscy są konkurencyjni także dzięki niższym kosztom zatrudnienia w stosunku do największych ośrodków miejskich. Niewątpliwie mocną stroną konkurencyjności przedsiębiorstw z branży turystycznej zlokalizowanych na obszarach wiejskich niektórych części kraju są również walory przyrodnicze i atrakcyjność krajobrazu. Można wyróżnić wiele negatywnych cech konkurencyjności przedsiębiorstw wiejskich. Większość z nich pośrednio lub bezpośrednio wynika ze struktury branżowej i wielkościowej przedsiębiorstw. Przedsiębiorczość wiejska jest rozproszona, a przedsiębiorcy działają często jedynie na skalę lokalną. Negatywnego wpływu małej skali produkcji nie niwelują natomiast różnego rodzaju formy kooperacji, które są powszechne w krajach Europy Zachodniej. Konsekwencją jest natomiast m.in. brak środków własnych na inwestycje, niska zdolność kredytowa i niepełne wykorzystanie potencjalnych zewnętrznych źródeł finansowania. Mała różnorodność branżowa sprawia, że większość wysiłków przedsiębiorców koncentruje się na konkurowaniu w obrębie rynku lokalnego. Natomiast stosunkowo niewielki udział inicjatyw innowacyjnych, który wynika przede wszystkim z niedostatku wykwalifikowanej kadry na obszarach wiejskich, stanowi barierę dla skutecznego konkurowania przedsiębiorstw wiejskich na rynkach regionalnych, ogólnokrajowych czy zagranicznych. Przedsiębiorcy wiejscy prowadzący działalność tradycyjną, bez wykorzystania atutu w postaci pewnej innowacji, nie są w stanie przezwyciężyć bariery wyższych kosztów transportu zaopatrzenia firmy i słabszej dostępności większych rynków zbytu. Kolejnym, coraz częściej spotykanym problemem konkurencyjności przedsiębiorców wiejskich jest brak zastępowalności pokoleń w prowadzonym biznesie i odchodzenie od przewag wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa rodzinnego. Szansą dla wzrostu konkurencyjności są zewnętrzne źródła finansowania oraz pozytywne efekty dotychczas zrealizowanych inwestycji przy udziale takich źródeł. Efekty wsparcia finansowego mogą być dodatkowo wzmocnione przez obniżenie obciążeń fiskalnych mikroprzedsiębiorstw oraz ograniczenie kosztów stałych prowadzonej działalności. Szczególnie przeorientowanie wsparcia finansowego i różnego rodzaju ulg z nowych przedsiębiorców, którzy stosunkowo rzadko wykorzystują wsparcie i utrzymują się na rynku, na przedsiębiorstwa posiadające renomę i know how wynikające z wieloletniej działalności w branży, stanowi szansę dla zwiększenia konkurencyjności przedsiębiorczości wiejskiej jako całości. Polityka taka może wpłynąć na trwały wzrost zatrudnienia, sukces na większych rynkach, rozpropagowanie sprawdzonych rozwiązań, sieć przedsiębiorstw-kooperantów i wreszcie specjalizację regionalną. Wśród szans wymienia się również coraz większą dostępność nowoczesnych środków produkcji i technologii stanowiących standardy w gospodarce krajów Europy Zachodniej. Sukcesywnej poprawie ulega także infrastruktura techniczna na obszarach wiejskich, co może wpłynąć na niwelowanie bariery fizycznego dystansu do instytucji otoczenia biznesu, 79 zaopatrzenia firmy czy do większych rynków zbytu. Wielu przedsiębiorców, w związku z coraz wyższymi kosztami pracy i samego zatrudnienia polskich pracowników, liczy na utrzymanie swojej przewagi konkurencyjnej poprzez możliwość legalnego zatrudnienia pracowników z Europy Wschodniej. Liberalizacja w tym zakresie wpłynęłaby także na legalizację zatrudnienia znacznej części pracowników zagranicznych pracujących obecnie w szarej strefie, a w konsekwencji zmniejszenie zjawiska nieuczciwej konkurencji. Można jednak wymienić również wiele zagrożeń dla konkurencyjności przedsiębiorczości wiejskiej, które wynikają przede wszystkim z możliwych zmian w obrębie uwarunkowań makroekonomicznych i regulacyjnych. W kolejnych latach istnieje np. realne zagrożenie wzrostu kosztów produkcji, a w konsekwencji wzrostu cen i spadku konkurencyjności wytwarzanych dóbr i usług. Istnieją dwie podstawowe przyczyn tego zagrożenia. Po pierwsze, w kontekście dużej energochłonności polskiej gospodarki, przedsiębiorstwa wiejskie są narażone na potencjalny wzrost cen energii. Po drugie, w perspektywie kolejnych kilku lat prawdopodobny jest dalszy wzrost kosztów pracy w Polsce i coraz częstsza postawa roszczeniowa ze strony pracowników. W przypadku branż bazujących na niewykwalifikowanej kadrze pracowników trudno oczekiwać zniwelowania tego efektu poprzez odpowiednio wysoki wzrost efektywności pracy. Ponadto realnym zagrożeniem makroekonomicznym jest kurczenie się rynków zbytu w wyniku zmian sytuacji międzynarodowej, zubożenia społeczeństwa po okresie kryzysu gospodarczego i wzrostu bezrobocia czy wzrostu międzynarodowej konkurencji na polskim rynku. Zagrożenie dla konkurencyjności stanowi ponadto dalsze promowanie w systemie zamówień publicznych rozwiązań tanich, co przyczynia się w dłuższym okresie do rozwoju firm oferujących dobra i usługi niskiej jakości, niekonkurencyjnych na większych rynkach. Barierą w rozwoju przedsiębiorczości może być także nieskuteczność systemu dochodzenia należności przez przedsiębiorców. Także niska skuteczność walki ze zjawiskiem szarej strefy powoduje nieuczciwą konkurencję i obniża konkurencyjność firm działających uczciwie. W kwestiach regulacyjnych zagrożenie dla przedsiębiorczości wiejskiej stanowi kontynuacja polityki równego traktowania przedsiębiorstw o zupełnie różnej skali działalności. W warunkach takich mikroprzedsiębiorstwa działające w tradycyjnych branżach często nie mogą być konkurencyjne w stosunku do firm dużych i średnich. Jednak o ile segmentacja w kwestii rozwiązań fiskalnych dla przedsiębiorstw jest potrzebna, to wszelkie inne formy sztucznej regulacji gospodarki stanowią jedynie zagrożenie dla przedsiębiorców. W szczególnym stopniu dotyczy to mikroprzedsiebiorców wiejskich, dla których wysoki stopień skomplikowania systemu podatkowego, w kontekście braku możliwości skorzystania z fachowego doradztwa, przekłada się na bardzo istotne obciążenia czasowe pracowników, a niekiedy także na nieoptymalne korzystanie z istniejących rozwiązań. 80 Tabela 8. Analiza SWOT w zakresie konkurencyjności przedsiębiorstw na obszarach wiejskich Pozytywne Negatywne SŁABE STRONY Wewnętrzne (zależne) MOCNE STRONY Etos pracy i kreatywność przedsiębiorców Dbałość o renomę firmy wynikająca z dużego znaczenia relacji społecznych pomiędzy kontrahentami Docenianie roli wiedzy w gospodarce Mała skala działalności i dominacja tradycyjnych branż Brak środków własnych na inwestycje i niska zdolność kredytowa Wysokie koszty transportu Brak wykwalifikowanych kadr Konkurencyjne koszty pracy Brak współpracy mikroprzedsiębiorstw Walory przyrodniczo-kulturowe w przypadku kilku regionów kraju odpowiednie do rozwoju turystyki wiejskiej Problem zastępowalności pokoleń w biznesie ZAGROŻENIA Wzrost kosztów energii SZANSE Wzrost kosztów pracy i roszczeniowej postawy wśród pracowników Zewnętrzne (obiektywne) Finansowanie zewnętrzne Obniżenie podatków i kosztów stałych prowadzenia firmy Brak segmentacji systemu podatkowego w zależności od wielkości przedsiębiorstwa Poprawa infrastruktury technicznej Trudność dochodzenia przez przedsiębiorców należności Dostępność fachowej informacji i nowoczesnych technologii Przeregulowanie gospodarki Obniżenie kosztów pracy dzięki zatrudnieniu pracowników zagranicznych Kurczenie się rynków zbytu i międzynarodowa konkurencja Konkurencyjność przedsiębiorstw oferujących dobra i usługi tanie, ale o niskiej jakości Wsparcie przedsiębiorstw, które odniosły sukces Nieuczciwa konkurencja przedsiębiorstw zatrudniających pracowników w szarej strefie Źródło: opracowanie własne. 2.3.5. WSPÓŁPRACA PRZEDSIĘBIORSTW Mocne strony współpracy polskich przedsiębiorców wiejskich wynikają przede wszystkim ze specyfiki społeczności wiejskich, gdzie ważną rolę spełniają silne więzy społeczne oraz częste bezpośrednie kontakty pomiędzy przedsiębiorcami. W związku z tym, pomimo braku tradycji i pozytywnych doświadczeń wynikających ze sformalizowanych form współpracy, współpraca nieformalna ma miejsce i pozytywnie oddziałuje na rozwój przedsiębiorczości poprzez poprawę konkurencyjności współpracujących przedsiębiorców. Wartość dodana wynikająca ze współpracy jest szczególnie duża w przypadku mikroprzedsiębiorstw, które niwelują w ten sposób negatywny wpływ małej skali działalności i mają możliwość specjalizacji i kooperacji z innymi 81 wyspecjalizowanymi przedsiębiorstwami z danej branży, a także uzyskania mocniejszej pozycji negocjacyjnej w kontaktach z firmami zaopatrującymi oraz z odbiorcami dóbr i usług. Dzięki współpracy podnosi się też innowacyjność przedsiębiorstw, które wzajemnie czerpią od siebie nowatorskie rozwiązania. Obserwuje się wzrost świadomości potrzeby współpracy i wiedzy na temat potencjalnych korzyści z niej płynących. W szczególności dotyczy to młodszych przedsiębiorców, co stanowi potencjał dla rozwoju współpracy przedsiębiorstw w przyszłości. Podstawowe słabe strony współpracy przedsiębiorców wiejskich wynikają z braku pozytywnych wzorców z poprzednich dekad, mentalności samych przedsiębiorców oraz dominacji tradycyjnych branż działalności, w których na rynku lokalnym panuje ostra konkurencja. Przedsiębiorcy przywiązują większą wagę do celów krótkofalowych polegających na zapewnieniu bieżącego utrzymania się na rynku poprzez skuteczną konkurencję, niż do długofalowego rozwoju całej branży na pewnym obszarze dzięki współpracy przedsiębiorców, ich specjalizacji, sieci powiązań i kreowaniu wspólnej marki. Najistotniejszą barierą warunkującą taki sposób myślenia jest brak zaufania do innych przedsiębiorców oraz do instytucji mogących kreować tego typu inicjatywy w sposób sformalizowany. Również sama specyfika obszarów wiejskich, na których przedsiębiorców z danej branży dzieli większy fizyczny dystans, nie sprzyja nawiązywaniu współpracy ze względu na większe koszty transportu i trudności w komunikacji. Niewątpliwą szansą na rozwój kontaktów pomiędzy przedsiębiorcami oraz przedsiębiorców wiejskich z instytucjami otoczenia biznesu zlokalizowanymi w miastach jest rozwój infrastruktury technicznej. Poprawa współpracy przedsiębiorstw wiejskich związana jest również z uwarunkowaniami prawnofinansowymi. Formalną współpracę wymusza bowiem najczęściej konieczność spełnienia takiego warunku w celu uzyskania zewnętrznego wsparcia finansowego. Formalizacja współpracy nie zapewnia co prawda jej realnego funkcjonowania w dłuższym czasie, ale stanowi pierwszy krok w kierunku pokazania korzyści płynących ze współpracy przedsiębiorstw. Tabela 9. Analiza SWOT w zakresie współpracy przedsiębiorstw na obszarach wiejskich Pozytywne Negatywne SŁABE STRONY MOCNE STRONY Wewnętrzne (zależne) Pełnienie funkcji katalizatora wzrostu dla konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw Opieranie się na silnych więzach społecznych i bezpośrednich kontaktach Brak zaufania i podejrzliwość wśród przedsiębiorców Silna konkurencja na rynku lokalnym Potrzeba współpracy ze względu na rozdrobnienie przedsiębiorstw wiejskich Wzrost świadomości przedsiębiorców, zwłaszcza młodszych, w zakresie potencjalnych korzyści współpracy 82 Mała gęstość przedsiębiorstw i wysokie koszty transportu Niechęć przedsiębiorców wynikająca ze złych doświadczeń gospodarki uspołecznionej ZAGROŻENIA SZANSE Wsparcie finansowe dla przedsiębiorstw współpracujących Zewnętrzne (obiektywne) Korzyści rynkowe płynące ze współpracy Spadek wzajemnego zaufania związany z korupcją oraz z małą popularnością i wiarygodnością certyfikatów jakości Wzrost doświadczenia instytucji otoczenia biznesu Wzrost mobilności międzynarodowej i znajomości języków obcych wśród przedsiębiorców oraz przykłady dobrych praktyk spotykane zagranicą Stymulowanie większych firm z miast do nawiązywania współpracy z mniejszymi przedsiębiorcami z obszarów wiejskich Nieprecyzyjne i nieegzekwowane przepisy prawa regulujące współpracę Marginalne traktowanie mikroprzedsiębiorstw z obszarów wiejskich w dokumentach strategicznych Wzrost kosztów finansowych współpracy formalnej Uproszczenie biurokracji związanej z formalizacją współpracy Źródło: opracowanie własne. Szansą na zwiększenie efektywności tego mechanizmu jest wprowadzenie takich uregulowań, które umożliwią uzyskanie jak największych przewag rynkowych poprzez współpracę, a nie jedynie dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania. Konieczne jest jednak do tego przede wszystkim uproszczenie procedur biurokratycznych w nawiązywaniu formalnej współpracy. Również doświadczenia z ubiegłych lat i zmiana podejścia do tematu współpracy w instytucjach otoczenia biznesu mogą przyczynić się do jej popularyzacji. Pewną szansą dla rozwoju sieci współpracy jest także stymulowanie nawiązywania współpracy większych firm zlokalizowanych w miastach z mniejszymi przedsiębiorstwami z otaczających je terenów wiejskich. Coraz większą rolę powinna odgrywać także współpraca międzynarodowa. Z jednej strony, w związku ze zwiększającą się międzynarodową mobilnością społeczeństwa w Polsce w zakresie współpracy będzie adoptowanych coraz więcej dobrych praktyk stosowanych od dawna w krajach o dłuższych tradycjach w tej dziedzinie. Z drugiej zaś strony wzrost międzynarodowej współpracy może wynikać z coraz większej znajomości języków obcych. Regulacje prawne mogą być szansą, ale także bardzo istotnym zagrożeniem dla rozwoju współpracy polskich przedsiębiorstw wiejskich. Barierę rozwoju współpracy mogą stanowić np. nieprecyzyjne lub nieegzekwowane w odpowiedni sposób zapisy regulujące współpracę, rozrost biurokracji w zakresie współpracy formalnej oraz jej koszty finansowe. Niezbędnym elementem we współpracy jest wzajemne zaufanie. Zagrożeniem dla wzajemnego zaufania przedsiębiorców jest natomiast korupcja oraz mała powszechność i wiarygodność certyfikatów świadczących o jakości produktów danej firmy. Negatywnie na współpracę mikroprzedsiębiorstw z obszarów wiejskich z instytucjami otoczenia biznesu może wpłynąć także marginalne traktowanie ich roli w strategiach rozwoju państwa i samorządów. 83 3. SCENARIUSZE ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI NA WSI 3.1. Analiza trendów Opracowane poniżej scenariusze rozwoju przedsiębiorczości na wsi są wynikiem 17 spotkań warsztatowych, podczas których identyfikowano czynniki otoczenia przedsiębiorczości oraz ich siłę wpływu na wiejską przedsiębiorczość i prawdopodobieństwo wystąpienia odpowiednich trendów. Uzyskany materiał badawczy został następnie poddany standaryzacji (ujednolicenie czynników oraz uśrednienie wartości) i interpretacji eksperckiej. Zidentyfikowane czynniki otoczenia przedsiębiorczości wiejskiej odnoszące się do scenariuszy w pięciu analizowanych obszarach problemowych są spójne ze wskazanymi wcześniej czynnikami w analizie SWOT. W większości przypadków są to czynniki stymulujące rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich. Poniżej zestawiono tabele ze szczegółową charakterystyką siły trendów (wzrost, stabilizacja, spadek) i prawdopodobieństwa ich wystąpienia w analizowanej perspektywie 20142020. W przypadku otoczenia instytucjonalnego najsilniejszy negatywny wpływ na rozwój przedsiębiorczości wiejskiej będą miały: wzrost nepotyzmu i kumoterstwa, wzrost biurokracji, spadek kompetencji instytucji otoczenia biznesu; natomiast najsilniejszy wpływ pozytywny wywrze wzrost koncentracji usług i informacji doradczoszkoleniowych. Tabela 10. Analiza trendów – otoczenie instytucjonalne Sfera Czynnik Wiedza przedsiębiorców o IOB i oferowanych przez nie usługach Otoczenie instytucjonalne Biurokratyzacja usług IOB Koncentracja usług i informacji doradczo-szkoleniowych Kompetencje IOB w rozwoju przedsiębiorczości Zaufanie przedsiębiorców do instytucji Sprawność i kompleksowość usług Nepotyzm Trend wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek Siła wpływu 3 -1 -2 -4 -2 3 4 -1 -3 2 -2 -4 2 1 -3 3 1 -3 -5 -2 3 Prawdopodobieństwo 0,4 0,4 0,2 0,4 0,4 0,2 0,2 0,6 0,2 0,4 0,5 0,1 0.3 0.4 0.3 0.2 0.6 0.2 0,4 0,3 0,3 Źródło: opracowanie własne. W otoczeniu regulacyjnym większość wskazanych cech ma raczej silne oddziaływanie na przedsiębiorczość. Szczególnie silny wpływ pozytywny będą miały następujące trendy: spadek liczby przepisów prawnych, wzrost przejrzystości i jednoznaczności przepisów podatkowych, wzrost pozytywnego nastawienia urzędników do przedsiębiorców, wzrost elastyczności przepisów dotyczących 84 zatrudnienia oraz wzrost stabilności przepisów prawa. Z wyjątkiem dużego prawdopodobieństwa spadku liczby przepisów prawa, w przypadku pozostałych czynników prawdopodobieństwo ich wystąpienia jest bardzo niewielkie. Można więc przyjąć, że rola otoczenia regulacyjnego jest bardzo duża, ale nie oczekuje się raczej, aby nadchodzące lata przyniosły w tym zakresie istotne zmiany. Tabela 11. Analiza trendów – otoczenie regulacyjne Sfera Czynnik Trend Liczba przepisów prawnych Transparentność (jednoznaczność) przepisów podatkowych Otoczenie regulacyjne Szacunek do przedsiębiorców (pozytywne nastawienie urzędników do przedsiębiorców) Elastyczność prawa pracy i innych przepisów o zatrudnieniu Segmentacja przepisów pod kątem wielkości przedsiębiorstw Stabilność przepisów prawa Elastyczność i rozsądek w egzekwowaniu prawa Poziom biurokracji Pozapłacowe koszty pracy wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek Siła wpływu -3 -1 5 4 -1 -4 5 -1 -3 5 -1 -3 4 1 -4 3 -1 -3 4 -1 -4 -4 -2 3 -4 -2 4 Prawdopodo bieństwo 0,2 0,5 0,3 0,1 0,6 0,3 0,4 0,5 0,1 0,1 0,7 0,2 0,2 0,7 0,1 0,3 0,4 0,3 0,2 0,4 0,4 0,4 0,4 0,2 0,6 0,2 0,2 Źródło: opracowanie własne. W zakresie wsparcia finansowego najsilniejszy pozytywny wpływ mogą wywrzeć: uproszczenie wniosków, większe wsparcie dotacjami przedsiębiorców, dostępność gwarancji, poręczeń i kredytów. Siła wpływu trendów dotyczących wsparcia finansowego jest oceniona na wysoką, zaś rozkład prawdopodobieństwa ich wystąpienia wskazuje każdorazowo wyraźnie na jeden z trendów wiodących (np. wysokie prawdopodobieństwo braku uproszczenia wniosków o wsparcie finansowe lub utrzymanie dotychczasowych mechanizmów weryfikacji wniosków i poziomu zaufania do wnioskodawców, itp.). Tabela 12. Analiza trendów – wsparcie finansowe Wsparcie finansowe Sfera Czynnik Trend Stopień uproszczenie wniosków Mechanizmy weryfikacji wniosków i zaufanie do wnioskodawcy 85 wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek Siła wpływu 5 -1 -4 4 -1 -4 Prawdopodo bieństwo 0,1 0,8 0,1 0,1 0,8 0,1 Kompetencje administracji Wsparcie dotacjami na rozwój przedsiębiorstw Dostępność gwarancji i poręczeń Dostępność preferencyjnych kredytów Poziom edukacji ekonomicznej wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek 3 -1 -3 5 2 -3 4 2 -4 4 2 -4 4 -1 -3 0,2 0,6 0,2 0,1 0,2 0,7 0,5 0,3 0,2 0,5 0,3 0,2 0,4 0,4 0,2 Źródło: opracowanie własne. Wśród czynników kształtujących konkurencyjność przedsiębiorstw wiejskich dominują te związane z ich ekonomicznymi warunkami funkcjonowania. Wpływ na trendy w zakresie konkurencyjności mają zarówno zmiany po stronie kosztowej (koszty stałe, uwarunkowania rynku pracy, finansowanie zewnętrzne), jak i przychodowej (popyt, nowe rynki zbytu). Ponadto konkurencyjność przedsiębiorstw będzie wynikała ze zmian w ich otoczeniu instytucjonalnym i regulacyjnym, z tworzenia sieci współpracy i kooperacji oraz ze znaczenia czynnika wiedzy w prowadzeniu działalności gospodarczej. W przypadku konkurencyjności przedsiębiorstw większą siłę wpływu mają trendy negatywne, w tym przede wszystkim: wzrost stałych kosztów funkcjonowania przedsiębiorstwa, spadek podaży na rynku pracy i pogorszenie się jakości pracowników, redukcja rynków zbytu dla mikroprzedsiębiorstw, spadek przejrzystości przepisów dla przedsiębiorstw. Tabela 13. Analiza trendów – konkurencyjność Sfera Czynnik Koszty stałe funkcjonowania przedsiębiorstw Konkurencyjność Popyt na wytarzane produkty i usługi Podaż na rynku pracy i jakość pracowników Nowe rynki zbytu dla mikroprzedsiębiorstw Otoczenie instytucjonalne, współpraca i kooperacja Wiedza, innowacyjność i technologia Dostępność zewnętrznego finansowania dla mikroprzedsiębiorstw Trend wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek 86 Siła wpływu -5 -2 3 5 1 -5 4 -1 -4 4 -1 -4 3 -1 -3 3 -2 -4 3 1 -2 Prawdopodobieństwo 0,3 0,6 0,1 0,2 0,5 0,3 0,3 0,4 0,3 0,5 0,4 0,1 0,4 0,4 0,2 0,4 0,6 0 0,5 0,4 0,1 Przejrzystość przepisów dla przedsiębiorstw Równe traktowanie w konkurencji przedsiębiorstw o różnej wielkości wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek 4 2 -5 3 1 -3 0,2 0,5 0,3 0,2 0,6 0,2 Źródło: opracowanie własne. Czynniki determinujące przyszłe zmiany w zakresie współpracy przedsiębiorstw można podzielić na miękkie i twarde. Z jednej strony dużą rolę odgrywają czynniki związane z nastawieniem samych przedsiębiorców, jak np. czynnik wzajemnego zaufania czy świadomości potrzeby współpracy. Z drugiej zaś strony na nawiązywanie współpracy wpływać będą konkretne korzyści i pozytywne przykłady oraz tworzenie warunków instytucjonalno-regulacyjnych oraz infrastrukturalnych ułatwiających współpracę. We współpracy przedsiębiorstw najsilniejszy pozytywny wpływ na ich rozwój będą miały trendy wzrostu zbytu na towary i usługi, wsparcie zewnętrzne stymulujące współpracę wzrost świadomości przedsiębiorców z korzyści wynikających ze współpracy z innymi przedsiębiorstwami. Wśród negatywnych trendów, ale mających małe prawdopodobieństwo wystąpienia, można wymienić: spadek zbytu towarów i usług, spadek poziomu wyposażenia w infrastrukturę techniczną oraz spadek zewnętrznego wsparcia dla współpracy. Tabela 14. Analiza trendów – współpraca Sfera Czynnik Zaufanie wobec współpracujących przedsiębiorców Współpraca Świadomość korzyści wynikających ze współpracy pomiędzy przedsiębiorcami Premiowanie finansowe i pozafinansowe współpracy Zbyt na towary i usługi Infrastruktura techniczna Wsparcie zewnętrzne zachęcające do współpracy Zaufanie przedsiębiorców wobec instytucji otoczenia biznesu Trend wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek wzrost stabilizacja spadek Siła wpływu 3 -1 -3 4 1 -1 4 1 -2 5 2 -4 3 -1 -4 5 -1 -4 3 1 -1 Prawdopodobieństwo 0,3 0,6 0,1 0,4 0,5 0,1 0,7 0,2 0,1 0,4 0,4 0,2 0,3 0,4 0,3 0,1 0,6 0,3 0,2 0,5 0,3 Źródło: opracowanie własne. 3.2. Analiza scenariuszy rozwoju przedsiębiorczości na wsi Scenariusz optymistyczny zakłada najbardziej korzystne trendy w otoczeniu wiejskiej przedsiębiorczości bez względu na poziom prawdopodobieństwa ich wystąpienia. Analiza siły wpływu trendów w zakresie pięciu badanych obszarów problemowych wskazuje przede wszystkim, że wyraźnie najmniejszy wpływ na pozytywne zmiany będzie miało otoczenie instytucjonalne. Najistotniejszą rolę powinno odgrywać 87 natomiast otoczenie regulacyjne i wsparcie finansowe, zaś nieco tylko mniejszą siłę wpływu na przedsiębiorczość wiejską może mieć współpraca i konkurencyjność. Zakładając najbardziej korzystne zmiany w otoczeniu przedsiębiorczości na terenach wiejskich można przyjąć, że będą one przede wszystkim rezultatem: uproszczenia i ujednolicenia przepisów regulujących działalność przedsiębiorstw, wzrostu poziomu wsparcia finansowego i udogodnień w dostępności usług finansowych oraz pozytywnych zmian gospodarczych (rynek zbytu, usług, pracy). Duże znaczenie i nadzieje pokładane w systemie regulacyjnym i wsparciu finansowym wynikają z wysokiego znaczenia tych zagadnień w codziennym funkcjonowaniu przedsiębiorstw. Ograniczenia wynikające z wysokiego poziomu biurokracji, dużej liczby przepisów prawnych, braku stabilności uregulowań, wysokiego poziomu komplikacji wniosków oraz procedur związanych z ich oceną i dostępnością są na tyle uciążliwe dla przedsiębiorców, że każda zmiana powodująca ich uproszczenie i zwiększająca ich dostępność wpłynie w bardzo wysokim i pozytywnym stopniu na przedsiębiorczość wiejską. Wynika to przede wszystkim z sygnalizowanego już wcześniej postulatu braku rozróżnienia instrumentarium prawnego dla małych i dużych przedsiębiorców – istniejące aktualnie rozbudowane ustawodawstwo jest postrzegane przez małych i średnich przedsiębiorców jako podstawowa bariera rozwoju. Stąd też każda zmiana upraszczająca system regulacyjny oraz wnioskowy o finansowanie zewnętrzne oceniana jest na bardzo wysokim, dodatnim poziomie. Tabela 15. Scenariusz optymistyczny Sfera Otoczenie instytucjonalne Otoczenie regulacyjne Otoczenie finansowe Trend Wzrost wiedzy o IOB i oferowanych przez nie usługach Spadek biurokracji w IOB Wzrost koncentracji usług i informacji doradczoszkoleniowych Wzrost kompetencje IOB w zakresie rozwoju przedsiębiorczości Wzrost zaufania przedsiębiorców do instytucji Poprawa sprawności i kompleksowości usług Spadek poziomu nepotyzm Spadek liczby przepisów prawnych Poprawa transparentności (jednoznaczności) przepisów podatkowych Wzrost szacunku do przedsiębiorców Wzrost elastyczności prawa pracy i innych przepisów o zatrudnieniu Wprowadzenie segmentacji przepisów pod kątem wielkości przedsiębiorstw Wzrost stabilności przepisów prawa Wzrost elastyczności i rozsądku w egzekwowaniu prawa Spadek poziomu biurokracji Spadek pozapłacowych kosztów pracy Wzrost uproszczenia wniosków Uproszczenie mechanizmów weryfikacji wniosków i zaufanie do wnioskodawcy Wzrost kompetencji administracji Wzrost poziomu wsparcia dotacjami na rozwój przedsiębiorstw Zwiększenie dostępności gwarancji i poręczeń Zwiększenie dostępności preferencyjnych kredytów Wzrost poziomu edukacji ekonomicznej 88 Siła wpływu Średnia siła wpływu 3 3 4 2,9 2 2 3 3 5 4 5 5 4,1 4 3 4 3 4 5 4 3 4,1 5 4 4 4 Spadek kosztów stałych funkcjonowania przedsiębiorstw Wzrost popytu na wytarzane produkty i usługi Wzrost podaży na rynku pracy i jakość pracowników Pojawienie się nowych rynków zbytu dla mikroprzedsiębiorstw Poprawa otoczenia instytucjonalnego, współpracy Konkurencyjność i kooperacji Wzrost poziomu wiedzy, innowacyjności i technologii Poprawa poziomu dostępności zewnętrznego finansowania dla mikroprzedsiębiorstw Poprawa przejrzystości przepisów dla przedsiębiorstw Równe traktowanie w konkurencji przedsiębiorstw o różnej wielkości Zaufanie wobec współpracujących przedsiębiorców Świadomość korzyści wynikających ze współpracy pomiędzy przedsiębiorcami Premiowanie finansowe i pozafinansowe współpracy Współpraca Lepszy zbyt na towary i usługi Poprawa w wyposażeniu w infrastrukturę techniczną Wsparcie zewnętrzne zachęcające do współpracy Zaufanie przedsiębiorców wobec instytucji otoczenia biznesu Źródło: opracowanie własne 3 5 4 4 3 3 3,6 3 4 3 3 4 4 5 3 5 3,9 3 W scenariuszu pesymistycznym zakładającym najbardziej niekorzystne trendy w otoczeniu przedsiębiorczości wiejskiej uśredniona siła wpływu pięciu obszarów problemowych wskazuje, że zdecydowanie najmniejsze zagrożenie wynika z negatywnych zmian w zakresie współpracy przedsiębiorstw. Najbardziej istotną rolę może odgrywać natomiast spadek konkurencyjności przedsiębiorstw wiejskich wynikający przede wszystkim z takich trendów jak: spadek popytu na wytarzane produkty i usługi, spadek podaży na rynku pracy i jakości pracowników, ograniczenie rynków zbytu dla mikroprzedsiębiorstw, wzrost kosztów stałych funkcjonowania przedsiębiorstw i wzrost poziomu skomplikowania przepisów dla przedsiębiorstw. Jednakże nieznacznie tylko mniejszą rolę w kształtowaniu pesymistycznego scenariusza rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej odgrywają trendy z otoczenia regulacyjnego, finansowego i instytucjonalnego. Należy także zwrócić uwagę na system sprzężeń zwrotnych występujących pomiędzy poszczególnymi obszarami problemowymi, gdyż np. niektóre trendy determinujące spadek konkurencyjności przedsiębiorstw w dużym stopniu wynikają z negatywnych zmian obserwowanych w otoczeniu regulacyjnym Pogorszenie sytuacji makroekonomicznej i spadek konkurencyjności przedsiębiorstw będzie prowadził w krótkim czasie do ich likwidacji, stąd też uczestnicy warsztatów tak jednoznacznie określili wysoką ujemną siłę wpływu tych trendów na rozwój przedsiębiorczości. Już aktualnie przedsiębiorcy narzekają na system uregulowań prawnych (długie i skomplikowane procedury, wysoka biurokracja) oraz trudności w pozyskaniu kapitału zewnętrznego pomocnego w rozwoju firmy (trudne formularze, brak prefinansowania inwestycji) – dlatego jeżeli w wyniku negatywnych trendów uwarunkowania te miałyby ulec pogorszeniu (większemu skomplikowaniu i mniejszej dostępności) to oznaczałoby to dla przedsiębiorców duże utrudnienia, z możliwością likwidacji włącznie. W przypadku dwóch sfer, które aktualnie nie stanowią bardzo istotnego znaczenia dla przedsiębiorców – czyli otoczenie instytucjonalne i współpraca – pogorszenie zidentyfikowanych trendów nie jest wskazywane przez przedsiębiorców jako duże zagrożenie, stąd też średnia siła wpływu jest wyższa od sfer (obszarów problemowych) analizowanych wcześniej. 89 Tabela 16. Scenariusz pesymistyczny Sfera Trend Spadek wiedzy o IOB i oferowanych przez nie usługach Wzrost biurokracji w IOB Dekoncentracji usług i informacji doradczoszkoleniowych Otoczenie Pogorszenie kompetencji IOB w zakresie rozwoju instytucjonalne przedsiębiorczości Wzrost zaufania przedsiębiorców do instytucji Pogorszenie sprawności i kompleksowości usług Wzrost poziomu nepotyzm Zwiększenie liczby przepisów prawnych Niejednoznaczność przepisów podatkowych Spadek szacunku do przedsiębiorców Usztywnienie prawa pracy i innych przepisów o zatrudnieniu Otoczenie Brak segmentacji przepisów pod kątem wielkości regulacyjne przedsiębiorstw Obniżenie poziomu stabilności przepisów prawa Spadek elastyczność i rozsądku w egzekwowaniu prawa Wzrost poziomu biurokracji Wzrost pozapłacowych kosztów pracy Zmniejszenie stopnia uproszczenia wniosków Utrudnienie mechanizmów weryfikacji wniosków i spadek zaufania na wnioskodawcy Spadek kompetencji administracji Otoczenie Spadek poziomu wsparcia dotacjami na rozwój finansowe przedsiębiorstw Zmniejszenie dostępności gwarancji i poręczeń Zmniejszenie dostępności preferencyjnych kredytów Spadek poziomu edukacji ekonomicznej Wzrost kosztów stałych funkcjonowania przedsiębiorstw Spadek popytu na wytarzane produkty i usługi Spadek podaży na rynku pracy i jakość pracowników Ograniczenia rynków zbytu dla mikroprzedsiębiorstw Pogorszenie w zakresie otoczenia instytucjonalnego, współpracy i kooperacji Konkurencyjność Spadek poziomu wiedzy, innowacyjności i technologii Pogorszenie się poziomu dostępności zewnętrznego finansowania dla mikroprzedsiębiorstw Wzrost poziomu skomplikowania przepisów dla przedsiębiorstw Brak równego traktowania w konkurencji przedsiębiorstw o różnej wielkości Brak zaufania wobec współpracujących przedsiębiorców Obniżenie się poziomu świadomości o korzyściach wynikających ze współpracy pomiędzy przedsiębiorcami Brak premiowania finansowego i pozafinansowego współpracy Wzrost utrudnień w zbycie towarów i usług Współpraca Pogorszenie w zakresie wyposażenia w infrastrukturę techniczną Brak wsparcia zewnętrznego zachęcającego do współpracy Spadek zaufania przedsiębiorców wobec instytucji otoczenia biznesu Źródło: opracowanie własne 90 Siła wpływu Średnia siła wpływu -2 -4 -3 -3,4 -4 -3 -3 -5 -3 -4 -3 -3 -3,6 -4 -3 -4 -4 -4 -4 -4 -3 -3,6 -3 -4 -4 -3 -5 -5 -4 -4 -3 -4 -3,9 -2 -5 -3 -3 -1 -2 -4 -4 -4 -1 -2,7 Scenariusz najbardziej prawdopodobny zawiera trendy, które cechuje najwyższy poziom prawdopodobieństwa. Innymi słowy są to najbardziej realne zmiany, które mogą wystąpić w otoczeniu przedsiębiorczości w perspektywie 2014-2020. Najwyższe wskaźniki prawdopodobieństwa cechują otoczenie finansowe; nieomal pewnym jest, że poziom „skomplikowania” wniosków o wsparcie finansowe nie ulegnie zmianie, nie zmieni się też mechanizm kontroli i poziom zaufania do wnioskodawcy. Ponieważ w przypadku większości trendów przewiduje się stabilizację (czyli brak zmian) ich siła wpływu na przedsiębiorczość wiejską będzie niewielka, co oznacza, że stan otoczenia przedsiębiorczości w 2020 roku będzie podobny do obecnego. Tym niemniej siła wpływu trendów wskazanych w obrębie pięciu analizowanych obszarów problemowych jest zróżnicowana. W przypadku otoczenia regulacyjnego i instytucjonalnego przewiduje się raczej niekorzystne zmiany (średnia siła wpływu ma ujemną wartość), zaś w trzech pozostałych obszarach spodziewane rezultaty będą miały raczej pozytywny kierunek. Można uogólnić, że skoro otoczenie instytucjonalne i regulacyjne będzie najprawdopodobniej w najbliższej przyszłości wywierać niekorzystny wpływ na przedsiębiorczość wiejską, wymagają one największej uwagi w przygotowaniu celów strategicznych. Tabela 17. Scenariusz najbardziej prawdopodobny Sfera Otoczenie instytucjonaln e Otoczenie regulacyjne Otoczenie finansowe Trend Wzrost wiedzy o IOB i oferowanych przez nie usługach Wzrost biurokracji w IOB Stabilizacja koncentracji usług i informacji doradczoszkoleniowych Utrzymanie dotychczasowego poziomu kompetencji IOB w zakresie rozwoju przedsiębiorczości Stabilne zaufanie przedsiębiorców do instytucji Sprawność i kompleksowość usług na obecnym poziomie Wzrost nepotyzmu Średnia siła wpływu Stabilizacja liczby przepisów prawnych Transparentności (jednoznaczności) przepisów podatkowych bez zmian Szacunek do przedsiębiorców bez zmian Elastyczności prawa pracy i innych przepisów o zatrudnieniu bez zmian Segmentacja przepisów pod kątem wielkości przedsiębiorstw na aktualnym poziomie Stabilności przepisów prawa bez zmian Elastyczność i rozsądek w egzekwowaniu prawa bez zmian Wzrost poziomu biurokracji Wzrost pozapłacowych kosztów pracy Średnia siła wpływu Poziom „skomplikowania” wniosków bez zmian Mechanizmy weryfikacji wniosków i poziom zaufania do wnioskodawcy bez zmian Kompetencje administracji bez zmian Spadek poziomu wsparcia dotacjami na rozwój przedsiębiorstw Zwiększenie dostępności gwarancji i poręczeń Zwiększenie dostępności preferencyjnych kredytów Wzrost poziomu edukacji ekonomicznej Średnia siła wpływu 91 Prawdo podobie ństwo 0,4 0,4 Średnia siła wpływu 3 -4 0,6 -1 0,5 0,4 0,6 0,4 0,5 -2 1 1 -5 -1,0 -1 0,6 0,5 -1 -1 0,7 -1 0,7 0,4 0,4 0,4 0,6 0,8 1 -1 -1 -4 -4 -1,4 -1 0,8 0,6 -1 -1 0,7 0,5 0,5 0,4 -3 4 4 4 0,9 Koszty stałe funkcjonowania przedsiębiorstw bez zmian Stabilizacja popytu na wytarzane produkty i usługi Podaż na rynku pracy i jakość pracowników bez zmian Pojawienie się nowych rynków zbytu dla mikroprzedsiębiorstw Poprawa otoczenia instytucjonalnego, współpracy Konkurencyji kooperacji ność Poziomu wiedzy, innowacyjności i technologii bez zmian Poprawa poziomu dostępności zewnętrznego finansowania dla mikroprzedsiębiorstw Przejrzystości przepisów dla przedsiębiorstw bez zmian Traktowanie w konkurencji przedsiębiorstw o różnej wielkości jak dotychczas Średnia siła wpływu Zaufanie wobec współpracujących przedsiębiorców na obecnym poziomie Świadomość korzyści wynikających ze współpracy pomiędzy przedsiębiorcami bez zmian Premiowanie finansowe i pozafinansowe współpracy Poprawa poziomu zbytu na towary i usługi Współpraca Infrastruktura techniczna bez zmian Poziom wsparcia zewnętrznego zachęcającego do współpracy bez zmian Poziom zaufania przedsiębiorców wobec instytucji otoczenia biznesu bez zmian Średnia siła wpływu Źródło: opracowanie własne 0,6 0,5 0,4 -2 1 -1 0,5 4 0,4 0,6 3 -2 0,5 0,5 3 2 0,6 1 1,0 0,6 -1 0,5 0,7 0,4 0,4 1 4 5 -1 0,6 -1 0,5 1 1,1 Przedsiębiorczość na terenach wiejskich mogą w największym stopniu zmieniać i kształtować tylko nieliczne ze wskazanych trendów. Wśród trendów, które będą najprawdopodobniej w najbardziej pozytywny sposób oddziaływały na rozwój przedsiębiorczości wiejskiej przewiduje się: wzrost wiedzy o instytucjach otoczenia biznesu i oferowanych przez nie usługach, zwiększenie dostępności gwarancji i poręczeń, zwiększenie dostępności preferencyjnych kredytów, wzrost poziomu edukacji ekonomicznej, pojawienie się nowych rynków zbytu dla mikroprzedsiębiorstw, poprawa otoczenia instytucjonalnego, współpracy i kooperacji, poprawa poziomu dostępności zewnętrznego finansowania dla mikroprzedsiębiorstw, premiowanie finansowe i pozafinansowe współpracy, zbyt na towary i usługi. Natomiast wśród najważniejszych trendów negatywnych wymienić należy: wzrost poziomu biurokracji, wzrost nepotyzmu, wzrost pozapłacowych kosztów pracy oraz spadek poziomu wsparcia dotacjami na rozwój przedsiębiorstw. 3.3. Wnioski Analiza scenariuszy i trendów w zakresie każdego z pięciu badanych obszarów problemowych pozwala wyciągnąć kilka wniosków, istotnych dla określenia celów strategicznych w zakresie rozwoju przedsiębiorczości na terenach wiejskich. Pozytywne zmiany w otoczeniu regulacyjnym i finansowym będą miały najsilniejszy wpływ na rozwój przedsiębiorczości wiejskiej. Mniejsze znaczenie będzie miała współpraca przedsiębiorstw. Zdecydowanie najmniejszą rolę w kształtowaniu pozytywnych zmian przypisuje się otoczeniu instytucjonalnemu. Wśród identyfikowanych czynników, które mogą szczególnie sprzyjać przedsiębiorczości wymienia się przede wszystkim: stabilizację i uproszczenie przepisów regulujących działalność przedsiębiorstw, powszechną dostępność do usług finansowych. 92 Najbardziej negatywne zmiany w przedsiębiorczości na wsi mogą wynikać z niekorzystnych trendów w zakresie konkurencyjności związanych ze spadkiem popytu na produkty i usługi, spadkiem podaży na rynku pracy i wzrostem liczby przepisów prawnych (co dotyczy w równym stopniu otoczenia regulacyjnego). Najmniejszy wpływ w scenariuszu negatywnym ma współpraca. Można przyjąć, że najprawdopodobniej w najbliższej perspektywie korzystne trendy wystąpią w otoczeniu finansowym (zwiększy się głównie dostępność i powszechność wykorzystania usług finansowych), współpracy (poprawa poziomu zbytu i premiowanie współpracy) i konkurencyjności (nowe rynki zbytu, innowacyjność). Negatywnych trendów należy oczekiwać w otoczeniu instytucjonalnym i regulacyjnym. Ryc. 32. Analiza trendów 93 4. KONCEPCJA PROGRAMOWA 4.1. Wizja przedsiębiorczości na obszarach wiejskich Mikroprzedsiębiorstwa są w Polsce ważnym sektorem gospodarki, ponieważ stanowią ponad 95% ogółu przedsiębiorstw i tworzą miejsca pracy dla znacznej grupy osób. Misją przedsiębiorczości wiejskiej jest przede wszystkim zagwarantowanie mieszkańcom wsi wysokiej jakości życia poprzez rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich i kształtowanie ich wielofunkcyjności. Sukces przedsiębiorczości wiejskiej gwarantuje dywersyfikację dochodów gospodarstw domowych, rozwój infrastruktury technicznej i społecznej, tworzenie nowych miejsc pracy na wsi oraz wielokierunkowy charakter działalności gospodarstw rolnych. Przedsiębiorczość wiejska stanowi kluczowy element aktywizacji społecznogospodarczej i rozwoju obszarów wiejskich. Kształtuje przy tym szeroko rozumiany nowoczesny styl życia i przyczynia się do transferu wiedzy i innowacji na obszary wiejskie. Wielokierunkowa aktywność gospodarcza przedsiębiorców zmienia obraz polskiej wsi; tradycyjne postrzeganie obszarów wiejskich poprzez pryzmat rolnictwa zastępowane jest nowym obrazem wsi nowoczesnej i różnorodnej. Przedsiębiorczość ma szczególną misję na terenach marginalnych i obszarach wykluczenia społecznego; tworzenie nowych firm i rozwój już istniejących przedsiębiorstw przyczyni się do zahamowania niekorzystnych procesów ekonomicznych i społecznych (obniżenie poziomu bezrobocia, zmniejszenie odpływu migracyjnego, poprawa struktury demograficznej, rozwój infrastruktury technicznej i społecznej, itp.). Wizja przedsiębiorczości na obszarach wiejskich. Przedsiębiorczość wiejska, wykorzystując w swojej działalności lokalną specyfikę społeczno-gospodarczą i przyrodniczą, zwiększa różnorodność funkcjonalną obszarów wiejskich i dywersyfikuje dochody gospodarstw domowych. Wzrasta znaczenie działalności produkcyjnej i usługowej w gospodarstwach rolnych. Sukces firm oraz korzystny klimat regulacyjny i gospodarczy stymulują mieszkańców wsi do podejmowania nowych form działalności gospodarczej. Instytucje otoczenia biznesu aktywizujące i wspomagające lokalnych przedsiębiorców są nierozerwalną częścią systemu przedsiębiorczości wiejskiej. Stabilne i proste regulacje prawne ułatwiają działalność gospodarczą i tworzenie nowych firm oraz zwiększają poziom zaufania przedsiębiorców do systemu prawno-administracyjnego. Dobrze wykształceni przedsiębiorcy są podstawowym źródłem transferu wiedzy i innowacji na obszary wiejskie. Kształtująca się sieć współpracy promuje regionalną różnorodność i poszerza rynki zbytu dla produktów i usług. 94 Aby sprostać zakreślonej powyżej wizji w otoczeniu przedsiębiorczości wiejskiej powinny wystąpić sprzyjające procesy stymulujące do jej optymalnego rozwoju. Przedsiębiorcy powinni nawiązać powszechną współpracę z instytucjami otoczenia biznesu, które szkolą, doradzają i wspierają firmy szczególnie w zakresie możliwości wykorzystania środków unijnych, pokonywania skomplikowanych procedur prawnych, tworzenia sieci współpracy i poszukiwania rynków zbytu dla produktów i usług. W otoczeniu regulacyjnym należy odejść od nadmiernej biurokracji. Uproszczeniu, ujednoliceniu i stabilizacji powinny ulec procedury prawne, w tym przede wszystkim te, które dotyczą systemu podatkowego i zatrudnienia. Osobnej i szczególnej uwagi wymagają procedury dotyczące wsparcia firm w okresie programowania 2014-2020, które powinny być przejrzyste i korzystne dla przedsiębiorców. Wymienione postulaty wzmocnią konkurencyjność przedsiębiorstw działających na wsi i będą sprzyjały kształtowaniu się sieci współpracy pomiędzy nimi. 4.2. Oczekiwania i zamierzenia Przed sformułowaniem celów strategicznych i operacyjnych w zakresie rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich warto wskazać syntetyczne odpowiedzi na wymienione poniżej pytania: Czego oczekujemy i co chcemy osiągnąć? Oczekujemy rozwoju przedsiębiorczości na terenach wiejskich, wzrostu aktywności gospodarczej mieszkańców wsi. Chcemy, aby przedsiębiorstwa zróżnicowały strukturę funkcjonalną obszarów wiejskich (aby wieś nie była postrzegana tylko poprzez pryzmat rolnictwa), aby przyczyniły się do wzrostu jakości życia na wsi, zapewniły nowe miejsca pracy mieszkańcom wsi oraz zdywersyfikowały dochody gospodarstw domowych, w tym gospodarstw rolnych. Chcemy, aby firmy zlokalizowane na wsi wykorzystały jej potencjał przyrodniczy, społeczny i ekonomiczny. Chcemy, aby wzajemna współpraca podmiotów gospodarczych i pomoc instytucji otoczenia biznesu przyczyniły się do wzrostu innowacyjności konkurencyjności przedsiębiorców na wsi. Jakie wykonujemy aktualnie działania, aby to osiągnąć? Wspieramy przedsiębiorczość ze środków pomocowych Unii Europejskiej, tworzymy dokumenty planistyczne i strategiczne mające na celu rozwój przedsiębiorczości wiejskiej, wspieramy instytucje otoczenia biznesu, organizujemy szkolenia i doradztwo dla przedsiębiorców, usprawniany system regulacyjny, rozwijamy infrastrukturę społeczną i techniczną służącą rozwojowi firm na wsi, wspieramy i promujemy rozwój współpracy pomiędzy przedsiębiorcami, podejmujemy działania mające na celu transfer innowacji na obszary wiejskie i wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw. 95 Co powinniśmy zrobić w otoczeniu przedsiębiorczości wiejskiej, aby osiągnąć to, czego oczekujemy? Należy przede wszystkim uprościć i ujednolicić przepisy i regulacje dotyczące działalności gospodarczej na wsi oraz spowodować, że będą one jednoznacznie interpretowane. Należy zwiększyć zaufanie przedsiębiorców do instytucji państwowych, m.in. poprzez ograniczenie uciążliwości systemu kontroli. Koniecznym jest możliwie największe wsparcie finansowe firm, które rozpoczynają działalność gospodarczą. Należy zwiększyć efektywność oraz ofertę instytucji otoczenia biznesu w zakresie wsparcia przedsiębiorczości wiejskiej poprzez stworzenie systemu otoczenia instytucjonalnego. Należy motywować przedsiębiorców do wzajemnej współpracy. Ważnym zadaniem jest też rozwój infrastruktury technicznej i społecznej na wsi. Poprzez inwestycje w nowoczesne technologie, rozwój infrastruktury, tworzenie warunków do współpracy przedsiębiorstw oraz dzięki wsparciu efektywnie działających instytucji otoczenia biznesu uczynimy przedsiębiorców wiejskich bardziej konkurencyjnymi. Co powinniśmy zrobić „wewnątrz” przedsiębiorczości wiejskiej, aby osiągnąć to, czego oczekujemy? Należy nadal podnosić kwalifikacje zawodowe i poziom wykształcenia przedsiębiorców. Przedsiębiorcy powinni w większym stopniu wykorzystywać ofertę instytucji otoczenia biznesu. Przedsiębiorcy na ogół nie posiadają żadnej strategii swojej firmy, polegają na intuicji i dostosowują się do sytuacji panującej na rynku; należy tworzyć zachęty i mobilizować właścicieli firm do planowania oraz opracowania takich strategii. Ważnym czynnikiem jest dążenie do zmiany mentalności mieszkańców wsi – pokazywanie przykładów przedsiębiorczości, nastawienie na przyjęcie otwartej postawy, prorozwojowego charakteru. Co możemy zrobić z tego, co należy zrobić? Prawdopodobnie najłatwiej będzie osiągnąć rozwój infrastruktury technicznej i społecznej, zwiększenie oferty instytucji wspierających biznes oraz poprawę poziomu wykształcenia przedsiębiorców. Dużo trudniej będzie zapewnić przedsiębiorcom odpowiednie wsparcie finansowe i oczekiwać od nich aktywności w zakresie współpracy. Największą trudność może sprawić uproszczenie systemu regulacji i kontroli, aby uczynić go przyjaznym dla uczciwej konkurencji. 4.3. Cel nadrzędny, cele strategiczne i operacyjne oraz kierunki działań w zakresie rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej Opracowane wcześniej raporty – Raport diagnostyczny i Raport badawczy, przeprowadzona analiza SWOT i analiza scenariuszowa oraz zaproponowana wizja przedsiębiorczości na obszarach wiejskich umożliwiają identyfikację celów strategicznych i operacyjnych przedsiębiorczości wiejskiej. Odnoszą się one zarówno do wewnętrznych cech przedsiębiorczości wiejskiej, a także otoczenia, które kształtują tę przedsiębiorczość. Mówiąc o celach strategicznych rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej warto zwrócić również uwagę na to, że rozwiązań strategicznych wymagają same przedsiębiorstwa działające na terenach wiejskich. Z badań PARP wynika, że „wśród mikroprzedsiębiorców sporadyczne są te przypadki, gdy właściciel firmy dokonuje świadomego wyboru strategii funkcjonowania firmy. W zdecydowanej większości jest ona wypadkową działań 96 intuicyjnych w reakcji na pojawiające się bodźce” (Strategia niszy rynkowej…, 2010, s. 5). Celem nadrzędnym prowadzonych działań powinien być wzrost aktywności gospodarczej mieszkańców wsi i różnorodności przedsiębiorstw. Ryc. 33. Elementy strategii rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich 4.3.1. CEL STRATEGICZNY 1 – RÓŻNORODNOŚĆ I WYKORZYSTANIE LOKALNYCH PRZEWAG W rozwoju polskiej wsi należy w większym stopniu uwzględnić jej lokalne i regionalne atuty. Wykorzystanie lokalnej specyfiki przyrodniczej i społeczno-gospodarczej sprzyja większej efektywności i różnorodności przedsiębiorstw działających na obszarach wiejskich. Struktura społeczno-gospodarcza polskiej wsi podlega powolnym przemianom, które powinny zmierzać m.in. do zwiększania jej różnorodności z uwzględnieniem lokalnych i regionalnych atutów. Wykorzystanie różnorodności i specyficznych przewag konkurencyjnych jest jednym z podstawowych celów we współczesnym planowaniu rozwoju społeczno-ekonomicznego regionów. W związku z tym należy oczekiwać, że nadchodzące lata przyniosą zwiększenie różnorodności 97 polskiej wsi w zakresie wszystkich przejawów życia gospodarczego, społecznego i kulturowego. Zjawisko to będzie polegało na wykorzystaniu największych atutów obszarów wiejskich – już widocznych lub pozostających jeszcze w uśpieniu. Chodzi tu na przykład o podkreślanie odrębności kulturowej, podnoszenie roli i promocję produktów regionalnych i lokalnych, dbałość o specyficzne elementy architektury krajobrazu, wykorzystywanie potencjału społecznego i ekonomicznego oraz warunków przyrodniczych, w tym bogactw naturalnych. Podobne procesy mogą także obejmować przedsiębiorczość wiejską, która powinna być mozaiką firm charakteryzujących się większą niż obecnie różnorodnością i wykorzystującą lokalne i regionalne przewagi. W regionach powinny rozwijać się przedsiębiorstwa o cechach wynikających z położenia względem dużych ośrodków miejskich i ich dostępności, jakości środowiska przyrodniczego oraz specyficznych funkcji gospodarczych i społeczno-kulturowych obszaru. Podziały administracyjne nie powinny mieć większego wpływu na kształtowanie się różnorodnej działalności gospodarczej na wsi. Mozaikowość przedsiębiorczości będzie wynikała przede wszystkim z kształtowania się mniejszych subregionów (lokalnych ojczyzn), dzięki temu lepiej niż obecnie wykorzystają swoje szanse rozwojowe. Przykładem wykorzystania lokalnych warunków może być rozwój przedsiębiorstw świadczących usługi turystyczne, rekreacyjne i sanatoryjne na obszarach atrakcyjnych turystycznie, rozwój przedsiębiorstw rolno-spożywczych na obszarach o wyspecjalizowanej i przystosowanej do lokalnych warunków produkcji rolnej lub rozwój usług rzemieślniczych i budowlanych na obszarach podmiejskich. W polityce rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej należy więc zwrócić uwagę na promowanie i sprzyjanie rozwojowi tych przedsiębiorstw, które wykorzystują w swojej działalności lokalną specyfikę. Nie oznacza to jednak podejmowania „administracyjnych” decyzji o kierunku rozwoju przedsiębiorczości na danym obszarze; każdy przedsiębiorca powinien mieć pełną swobodę wyboru działalności gospodarczej, którą chce prowadzić. Wykorzystanie lokalnych przewag ma polegać na tworzeniu odrębnych programów wspierających działania w obrębie lokalnej specjalizacji. Tabela 18. Cele operacyjne i kierunki działań w zakresie celu strategicznego 1 Cel strategiczny 1 – Różnorodność i wykorzystanie lokalnych przewag Cel operacyjny 1.1. Program wykorzystania lokalnych przewag 1.2. Wspieranie lokalnej specjalizacji przez instytucje Kierunki działań Priorytet Wykonanie w możliwie krótkim czasie analiz pod kątem regionalnych struktur funkcjonalnych obszarów wiejskich, które wskażą wewnętrzne zróżnicowanie potencjału obszarów wiejskich; Zidentyfikowanie lokalnych specjalizacji gospodarczych i opracowanie programu wykorzystania lokalnych atutów (odrębność kulturowa, produkty regionalne i lokalne, architektura krajobrazu, bogactwa naturalne, itp.); Stymulowanie rozwoju wyspecjalizowanych działalności. Koncentracja szkoleń i doradztwa w zakresie lokalnej specjalizacji; Promocja lokalnej specjalizacji przez instytucje otoczenia biznesu; wysoki wysoki 98 otoczenia biznesu 1.3. Wspieranie nowych firm wykorzystujących lokalne przewagi 1.4. Promocja lokalnych produktów i usług 1.5. Wzmocnienie potencjału lokalnych instytucji finansowych Poszukiwanie dobrych praktyk w regionach charakteryzujących się podobnymi specjalizacjami; Wspieranie współpracy przedsiębiorstw wykorzystujących lokalne specjalizacje; Transfer innowacji. Preferencje dla nowo tworzonych firm, w tym dla działalności ubocznej (sprzedaż bezpośrednia, działalność marginalna, lokalna i ograniczona); Specjalne programy szkoleniowe dla planujących założenie firmy poświęcone wykorzystaniu lokalnych przewag; Zajęcia edukacyjne w zakresie przedmiotu „Przedsiębiorczość” skoncentrowane na lokalnych i regionalnych specjalnościach. Wspieranie udziału przedsiębiorstw w wystawach i targach; Promocja lokalnych towarów i usług w internecie; Promocja lokalnych specjalności w regionalnych mediach. Wspieranie i wzmocnienie znaczenia lokalnych funduszy pożyczkowych i poręczeniowych; Stworzenie kategorii lokalnych instytucji finansowej jako partnera finansowego; Stworzenie programów UE, które można wykorzystać do wzmocnienia kapitałowego istniejących struktur lokalnych instytucji finansowych. wysoki wysoki bardzo wysoki Program wykorzystania lokalnych przewag W celu operacyjnym przewiduje się wykonanie badań, których zadaniem będzie analiza struktury funkcjonalnej obszarów wiejskich, a następnie identyfikacja lokalnych specjalizacji gospodarczych tych obszarów. Proponuje się skalę badania krajową dla struktur funkcjonalnych i regionalną dla specjalizacji gospodarczych. Dla poszczególnych obszarów funkcjonalnych z określonymi specjalizacjami lokalnymi niezbędnym będzie opracowanie programów wykorzystania lokalnych atutów i metod stymulowania rozwoju wyspecjalizowanych działalności. Wspieranie lokalnej specjalizacji przez instytucje otoczenia biznesu Zidentyfikowane specjalizacje na terenach wiejskich powinny być obszarem specjalnej troski dla działających tam instytucji otoczenia biznesu. Powinny one promować działalności, które są najbardziej obiecujące i umożliwiające optymalne wykorzystanie lokalnego potencjału społeczno-gospodarczego. W promocji należy wykorzystywać dobre przykłady z innych regionów, w których analogiczne specjalizacje kształtują sukces podmiotów gospodarczych. Wskazane wydaje się również wprowadzenie specjalnych szkoleń i doradztwa w zakresie lokalnych specjalizacji oraz wspieranie współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami wykorzystującymi lokalne przewagi. Rola instytucji otoczenia biznesu w zakresie współpracy powinna koncentrować się na gromadzeniu bazy danych o przedsiębiorstwach i kreowaniu kontaktów pomiędzy nimi. 99 Wspieranie nowych firm wykorzystujących lokalne przewagi Stymulowanie rozwoju nowych firm wykorzystujących lokalne przewagi powinno polegać na zaproponowaniu rozwiązań preferencyjnych (np. niżej oprocentowane kredyty, opracowanie biznes planów przez instytucje doradcze, udogodnienia w zakresie pozyskania funduszy wsparcia). Preferencje powinny też objąć gospodarstwa rolne podejmujące działalność uboczną (sprzedaż bezpośrednią, działalność marginalną i lokalną). Należy też zaproponować potencjalnym przedsiębiorcom specjalne szkolenia na temat przedsiębiorczości wykorzystującej lokalne specjalizacje z przykładami dobrych praktyk. W ramach przedmiotu „Przedsiębiorczość” w szkołach proponuje się zajęcia edukacyjne zachęcające do podejmowania określonych działalności gospodarczych i kształtujące pozytywny obraz na temat metod wykorzystywania lokalnych i regionalnych atutów. Promocja lokalnych produktów i usług Warunkiem koniecznym rozwoju przedsiębiorstw wykorzystujących lokalne przewagi jest promocja ich szeroko rozumianych produktów. W programie wsparcia takich firm należy przewidzieć różnorodną pomoc dotyczącą udziału przedsiębiorców w wystawach i targach, reklamy lokalnych i regionalnych mediach oraz w internecie. Pomocy powinny udzielać przede wszystkim instytucje otoczenia biznesu oraz jednostki samorządu terytorialnego. Powinna ona obejmować organizację wystaw i targów, upowszechnianie informacji o miejscach i terminach wystaw i targów, umieszczaniu produktów i usług na stronach internetowych, ułatwianiu dostępu do lokalnych i regionalnych mediów. Wzmocnienie potencjału lokalnych instytucji finansowych Promowany powinien być lokalny charakter instytucji finansowych, poręczeniowych, pożyczkowych. Biorąc pod uwagę specyfikę obszarów wiejskich (przede wszystkim fakt, iż przedsiębiorcy z tych terenów potrzebują zazwyczaj niewielkiego wsparcia finansowego), wzmacniane powinny być instytucje, które działają w środowisku lokalnym, na małym obszarze, ale z dobrą znajomością potencjalnych beneficjentów, ich potrzeb i możliwości. Duże instytucje finansowe bardzo często nie znają lokalnych uwarunkowań i rozpatrują bezpodmiotowo składane wnioski i podania. Mniejsze instytucje poręczeniowo-pożyczkowe, osadzone w przestrzeni lokalnej, mogą być większą zachętą dla przedsiębiorców do aplikowania o dodatkowe środki na rozwój. Proponuje się stworzenie kategorii lokalnych instytucji finansowej jako tzw. Partnera Finansowego. 4.3.2. CEL STRATEGICZNY 2 – BUDOWANIE SYSTEMU INSTYTUCJI WSPIERAJĄCYCH BIZNES Efektywne wykorzystanie systemu instytucji wsparcia biznesu tworzy dobre podstawy do rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej oraz do optymalnego wykorzystania pomocy finansowej i podnoszenia konkurencyjności firm działających na obszarach wiejskich. Instytucje otoczenia biznesu mają duże możliwości wspierania przedsiębiorców na wsi i kształtowania kierunków działalności gospodarczej. Ich potencjał jest obecnie niewykorzystany. Należy stworzyć taki system instytucjonalnego otoczenia przedsiębiorczości wiejskiej, który w sposób efektywny wykorzysta swoje możliwości wsparcia i kreowania działalności gospodarczej oraz przyczyni się do kształtowania struktury przedsiębiorstw zgodnej z potrzebami mieszkańców 100 oraz lokalną specyfiką wsi. Instytucje otoczenia biznesu poprzez doradztwo i szkolenia osób planujących działalność gospodarczą mogą stymulować do podjęcia określonych przedsięwzięć szczególnie korzystnych dla regionu i jego mieszkańców. Instytucje otoczenia biznesu powinny stworzyć komplementarny system instytucji wspierających przedsiębiorczość wiejską pod warunkiem pełnego wykorzystania potencjału każdej z nich. Ważna rolę powinno odgrywać „miejsce pierwszego kontaktu” przedsiębiorcy z systemem wsparcia; może to być jednostka w urzędzie gminy lub ośrodku doradztwa rolniczego. Powinna ona spełniać rolę punktu kontaktowego i informacyjnego kierującego przedsiębiorcę do właściwej instytucji w systemie wspierającym biznes. Konieczna jest silna promocja systemu wspierającego biznes i upowszechnienie informacji o jego działalności, w tym przede wszystkim o konkretnych korzyściach płynących dla przedsiębiorców. Należy stworzyć internetową platformę w regionach informującą o rodzajach, sposobach i formach wsparcia przedsiębiorczości wiejskiej. Platforma taka powinna zawierać wszystkie niezbędne informacje potrzebne dla osób planujących podjęcie działalności gospodarczej oraz przedsiębiorców działających na obszarach wiejskich. Niezbędnym elementem platformy będzie pomoc i doradztwo udzielane w wersji on-line. Należy poprawić poziom dostępności instytucji otoczenia biznesu. Modelowym rozwiązaniem powinny być wzajemne relacje przedsiębiorca-instytucja, a nie aktualny stan, w którym przedsiębiorca poszukuje instytucji lub nie ma pojęcia o jej istnieniu. Tabela 19. Cele operacyjne i kierunki działań w zakresie celu strategicznego 2 Cel strategiczny 2 – Budowanie systemu instytucji wspierających biznes Cel operacyjny 2.1. Integracja instytucji otoczenia biznesu 2.2. Promocja instytucji otoczenia biznesu skierowana do przedsiębiorców 2.3. Podwyższanie jakości i efektywności usług instytucji otoczenia biznesu Kierunki działań Priorytet bardzo wysoki wysoki Tworzenie platformy współpracy instytucji otoczenia biznesu; Działania zmierzające do komplementarności i kompleksowości usług instytucji otoczenia biznesu; Realizacja przez instytucje wspólnych projektów i szkoleń; Utworzenie bazy danych instytucji otoczenia biznesu. Kształtowanie platformy przedsiębiorczości; Broszury biznesu; Tworzenie punktu informacyjnego „jedno okienko” dla przedsiębiorców. Poprawa dostępności elektronicznej doradztwo w postaci e-usług); (pomoc Kształtowanie usług zgodnych przedsiębiorców i mieszkańców; potrzebami Rozpoznanie potrzeb lokalnej przedsiębiorczości; Poprawa relacji przedsiębiorca-instytucja otoczenia biznesu. wysoki 101 informacyjne o otoczenia biznesu internetowej wsparcia instytucjach otoczenia z i Integracja instytucji otoczenia biznesu Efektywność pomocy i wsparcia dla przedsiębiorczości wiejskiej ze strony instytucji otoczenia biznesu zależy w znacznej mierze od zintegrowanych działań tych instytucji. Należy stworzyć platformę współpracy, która posłuży instytucjom otoczenia biznesu do wymiany doświadczeń oraz wiedzy i informacji na temat firm i przedsiębiorczości w ujęciu regionalnym i lokalnym. Pozwoli to także na bardziej kompleksowe usługi doradcze, szkoleniowe i finansowe, które mogą być realizowane wspólnie przez kilka instytucji. Tym celom ma służyć także baza danych o instytucjach otoczenia biznesu, która z jednej strony upowszechni wiedzę o ich działalności wśród przedsiębiorców, z drugiej zaś umożliwi instytucjom lepszą współpracę w zakresie realizacji programów pomocowych. Promocja instytucji otoczenia biznesu skierowana do przedsiębiorców Wiedza przedsiębiorców na temat instytucji otoczenia biznesu jest niedostateczna. Na bazie stron internetowych jednostek samorządu terytorialnego lub organizacji pozarządowych należy stworzyć platformę informacji i wsparcia dla przedsiębiorców wiejskich w skali regionalnej. Platforma taka powinna dostarczać informacji na temat profilu działalności instytucji otoczenia biznesu i ich produktów, poszerzać wiedzę na temat przedsiębiorczości oraz dostarczać przedsiębiorcy konkretnych wskazówek o sposobach i korzyściach współpracy z instytucjami otoczenia biznesu. Celowi temu powinny także służyć broszury informacyjne. Bardzo istotnym działaniem jest stworzenie punktu informacyjnego (kontaktowego) dla przedsiębiorców, który będzie miejscem pierwszego kontaktu przedsiębiorcy z instytucjami otoczenia biznesu. W punkcie kontaktowym przedsiębiorca powinien uzyskać wszystkie podstawowe informacje na temat możliwego wsparcia ze strony instytucji otoczenia biznesu i zostać skierowany do konkretnej instytucji, która tego wsparcia udzieli. Podwyższanie jakości i efektywności usług instytucji otoczenia biznesu Koniecznym jest stałe podwyższanie jakości i efektywności usług instytucji otoczenia biznesu, które przyczynią się do wzrostu zainteresowania współpracą ze strony przedsiębiorców oraz zwiększą ich zaufanie do tego typu instytucji. Ograniczona dostępność komunikacyjna przedsiębiorstw zlokalizowanych na wsi sprawia, że szczególną troską należy objąć wszelkie udogodnienia związane z obsługą elektroniczną. Chodzi tu przede wszystkim o pomoc i doradztwo w postaci e-usług oraz organizację forów dyskusyjnych. Instytucje otoczenie biznesu powinny stale monitorować lokalny rynek i odpowiadać na bieżące potrzeby przedsiębiorców, oferując usługi i produkty najbardziej poszukiwane. Relacje przedsiębiorca-instytucja powinny podlegać stałej trosce; chodzi tu przede wszystkim o zwiększanie zaufania do instytucji i tworzenia inicjatyw wychodzących do przedsiębiorców. 4.3.3. CEL STRATEGICZNY 3 – STABILNOŚĆ I PRZEJRZYSTOŚĆ OTOCZENIA REGULACYJNEGO Stabilne, bezpieczne i jednoznacznie interpretowane przepisy otoczenia regulacyjnego są warunkiem koniecznym w rozwoju przedsiębiorczości na terenach wiejskich. W zakresie szeroko rozumianych regulacji niezbędne są reformy ułatwiające przedsiębiorcom codzienną działalność. Zmiany powinny prowadzić do ułatwienia interpretacji i stosowania przepisów oraz zwiększenia zaufania przedsiębiorcy do instytucji państwowych. 102 Otoczenie regulacyjne jest uwarunkowaniem rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej wymagającym najpilniejszych zmian. Potwierdziły to badania kwestionariuszowe wśród przedsiębiorców, z których wynika, że system podatkowy, dochodzenie należności kontraktowych, uzyskiwanie licencji i pozwoleń, system kontroli oraz pozyskiwanie kapitału stanowią niezmiernie uciążliwe elementy prowadzenia firmy. Należy dążyć przede wszystkim do stabilizacji przepisów w otoczeniu regulacyjnym przedsiębiorstw poprzez redukcję niepotrzebnych unormowań, ich uproszczenie i ograniczenie swobody interpretacyjnej. Ważnym postulatem jest dostosowanie niektórych przepisów do funkcjonowania mikroprzedsiębiorstw na wsi. Należy mieć świadomość, że otoczenie regulacyjne przedsiębiorczości wiejskiej jest uwarunkowaniem zewnętrznym, czyli niezależnym od przedsiębiorców i współpracującego z nim otoczenia instytucjonalnego. Trudno również oczekiwać tworzenia przepisów skierowanych tylko do przedsiębiorców wiejskich. Dlatego też w proponowanych działaniach mających na celu stabilizację otoczenia regulacyjnego należy uwzględnić przede wszystkim działania doraźne ograniczające uciążliwość przepisów i ułatwiające ich codzienne stosowanie. Ważną rolę w pokonywaniu chaosu otoczenia regulacyjnego powinny mieć firmy doradcze i informacyjne. W zakresie wsparcia finansowego najsilniejszy pozytywny wpływ mogą wywrzeć: uproszczenie wniosków, większe wsparcie dotacjami przedsiębiorców, dostępność gwarancji, poręczeń i kredytów. Dlatego należy dążyć do ułatwienia procedur regulacyjnych także w zakresie procedur wnioskowych oraz odchodzić od zasady refinansowania, na rzecz prefinansowania. Tabela 20. Cele operacyjne i kierunki działań w zakresie celu strategicznego 3 Cel strategiczny 3 – Stabilność i przejrzystość otoczenia regulacyjnego Cel operacyjny 3.1. System podatkowy przyjazny dla przedsiębiorców wiejskich 3.2. Łatwiejsze procedury w zakresie pozyskiwania wsparcia finansowego przez przedsiębiorców wiejskich Kierunki działań Priorytet bardzo wysoki Obniżenie poziomu obciążeń podatkowych; Uproszczenie procedur wynikających z przepisów ustawy o VAT; Przygotowanie i uchwalenie spójnych i czytelnych ustaw o podatkach dochodowych (np. uproszczenie procedury wydawania interpretacji ogólnych przez ministra właściwego ds. finansów); Nowelizacja przepisów podatkowych w celu usunięcia nieczytelnych procedur, różnorodności interpretacyjnej i barier rozwoju przedsiębiorczości. Uzależnienie wymagań w zakresie składania aplikacji o fundusze unijne od wielkości przedsiębiorstwa oraz ograniczenie ilości informacji przedstawianych na etapie składania wniosku; Spójne i kompletne wytyczne w zakresie kwalifikowalności kosztów w poszczególnych programach operacyjnych; wysoki 103 3.3. Usprawnienie procesu zakładania, prowadzenia i reglamentacji działalności gospodarczej 3.4. Przejrzysty i prorozwojowy system regulacji towarzyszącej przedsiębiorczości wiejskiej bardzo wysoki Uproszczenie wymagań w zakresie określenia zdolności wnioskodawcy do sfinansowania projektu; Stworzenie większej liczby instrumentów finansowych opartych na zasadzie prefinansowania inwestycji; Wprowadzenie zasady rozstrzygania na korzyść beneficjentów wątpliwości dotyczących wydatków, jeśli przyczyniają się do realizacji celu projektu i są zgodne z przepisami obowiązującego prawa. Rozszerzenie grupy beneficjentów programów unijnych (poza PROW) o domowników w rozumieniu ustawy o Ubezpieczeniu społecznym rolników z dnia 20.12.1990 r., rozdz. I, art. 6 pkt.2”. Skrócenie procedury zakładania działalności gospodarczej oraz zmniejszenie wysokości opłat związanych z rozpoczynaniem działalności gospodarczej i zakładaniem spółek; Dostosowanie obciążeń w zakresie zatrudniania pracowników do wielkości przedsiębiorstwa; Rozszerzenie liczby procedur dostępnych on-line oraz ograniczenie zakresu przedmiotowego reglamentacji działalności gospodarczej; Zmniejszenie restrykcyjności wymogów formalnych i technicznych w zakresie uzyskiwania zezwoleń, pozwoleń, koncesji i licencji; Skrócenie postępowań sądowych w sprawach gospodarczych poprzez pełną informatyzację sądów oraz skrócenie egzekucji komorniczej; Udostępnianie za pomocą systemu informatycznego informacji o zaległościach podatkowych potencjalnych kontrahentów; Stworzenie nowego instrumentu finansowego na wsparcie działalności ubocznej. Ułatwienie dostępu do informacji na temat rekompensat z tytułu ograniczenia działalności gospodarczej na obszarach Natura 2000 oraz dokonywana na bieżąco aktualizacja listy rodzajów działalności gospodarczej; Stworzenie nowych regulacji dotyczących planowania przestrzennego ułatwiających władzom samorządowym uchwalanie planów i finansowanie ich skutków oraz wymuszających realizację tego zadania; Uproszczenie i skrócenie pozwoleń na budowę; Przyspieszenie prac nad reformą KRUS w celu wyeliminowania niepewności systemu prawnego w tym zakresie. wysoki procesu uzyskiwania System podatkowy przyjazny dla przedsiębiorców wiejskich System podatkowy stanowi najważniejszy element uregulowań prawno-finansowych do prowadzenia działalności gospodarczej (również na obszarach wiejskich). Jednocześnie wskazywany jest on jako najbardziej rozbudowany i skomplikowany 104 element procedur prawnych. Dlatego proponowane jest podjęcie systemowych rozwiązań regulacyjnych zmierzających do uproszczenia systemu podatkowego dla wszystkich – nie zakłada się dokonywania szczególnych korekt dla przedsiębiorczości wiejskiej, gdyż spowodowałoby to jeszcze większe komplikacje w interpretacjach stosowanych regulacji. W szczególności należy dążyć do uproszczenia procedur wynikających z ustawy o VAT, uchwalenia spójnych i czytelnych ustaw o podatkach dochodowych, a także obniżenia poziomu obciążeń podatkowych. Łatwiejsze procedury w zakresie pozyskiwania wsparcia finansowego przez przedsiębiorców wiejskich Pozyskanie zewnętrznych środków finansowych (w formie zwrotnej oraz bezzwrotnej) stanowi jeden z ważnych elementów wpływających pozytywnie na rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich. Generalnie pozytywne efekty takich środków są w sposób jednoznaczny wskazywane przez przedsiębiorców, jednakże dużą kontestacją cechuje się sam system regulacyjny przydzielania wsparcia. Powinno się dążyć przede wszystkim do uproszczenia całej procedury – począwszy od liczby i rodzaju składanych oświadczeń i zaświadczeń, poprzez ocenę wnioskodawcy w kategoriach możliwości realizacji projektu oraz oparcie większej liczby instrumentów finansowych wychodzących z zasady prefinansowania inwestycji, a na procedurach rozliczeniowych kończąc. Redefinicji wymagałaby również klasyfikacja potencjalnych beneficjentów, gdyż niektóre uregulowania w sposób niekonsekwentny wykluczają pewne grupy z możliwości ubiegania się o środki zewnętrzne. Usprawnienie procesu zakładania, prowadzenia i reglamentacji działalności gospodarczej Podmioty gospodarcze zlokalizowane na obszarach wiejskich są zazwyczaj prowadzone przez jedną osobę lub są to firmy rodzinne. Przedsiębiorstwa te muszę realizować szereg działań w zakresie swojego profilu (zazwyczaj produkcja lub usługi) i nie mają wyspecjalizowanych komórek organizacyjnych odpowiedzialnych ze kwestie księgowe, kadrowe, bhp czy logistyczne. Stąd też postuluje się wprowadzenie takich rozwiązań, które w największym stopniu odciążałyby te osoby z konieczności prowadzenia dodatkowej pracy wynikającej z istniejących uregulowań, tak aby przedsiębiorcy mogli poświęcić więcej czasu na swoją działalność podstawową. Dlatego postulowane jest przede wszystkim skrócenie procedury zakładania działalności gospodarczej, zmniejszanie opłat z tym związanych, dostosowanie przepisów do wielkości przedsiębiorstwa, rozszerzenie liczby procedur on-line (szczególnie istotne na obszarach wiejskich), zmniejszenie restrykcyjności w zakresie różnych elementów prowadzenia firmy, skrócenie procedur sądowych i komorniczych. Przejrzysty i prorozwojowy system regulacji towarzyszącej przedsiębiorczości wiejskiej Podmioty gospodarcze nie stanowią izolowanej sfery działań na obszarach wiejskich i dotyczy ich również szereg przepisów i regulacji towarzyszących. Wywierają one różnorodny wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstw – od bezpośredniego do pośredniego. Należy dążyć do sytuacji, aby te uregulowania miały co najmniej neutralny wpływ na rozwój przedsiębiorczości (w tym także przedsiębiorczości wiejskiej). Podstawowy zakres i cel stosowania konkretnych regulacji nie powinien jednocześnie stanowić bariery rozwoju działalności gospodarczej. W szczególności 105 odnosi się to do uregulowań w zakresie ochrony obszarów cennych przyrodniczo (w tym przede wszystkim obszarów Natura 2000), planowania przestrzennego, prawa budowlanego oraz regulacji związanych z ubezpieczeniem społecznym. 4.3.4. CEL STRATEGICZNY 4 – WSPÓŁPRACA ZWIĘKSZAJĄCA EFEKTYWNOŚĆ I KONKURENCYJNOŚĆ Droga do modernizacji i rozwoju pozarolniczej działalności gospodarczej na obszarach wiejskich wiedzie przez konkurencyjność przedsiębiorstw wiejskich. Poza inwestycjami kapitałowymi elementami niezbędnymi w tym procesie są: „skracanie dystansu” do korzyści aglomeracji poprzez powszechnie wykorzystywany internet, wykorzystanie rosnących kwalifikacji pracowników jako przewagi konkurencyjnej oraz współpraca przedsiębiorców. Tylko konkurencyjne przedsiębiorstwa będą w stanie w dłuższej perspektywie utrzymać się na rynku i przyczyniać się do rozwoju obszarów wiejskich, zarówno gospodarczego, jak i społecznego. Misja przedsiębiorczości, a szczególnie przedsiębiorczości wiejskiej, polega bowiem nie tylko na wypracowywaniu korzyści ekonomicznych, ale także na odpowiedzialności za szeroko rozumiany rozwój społeczny środowisk lokalnych. Większość przedsiębiorstw na wsi będzie prowadzić działalność usługową, handlową i usługowo-handlową, co jest związane z mniejszymi wymaganiami co do zasobów finansowych i kompetencyjnych niż w przypadku firm produkcyjnych. Jednak również w ramach tych działalności konkurencja wymusza stały wzrost efektywności poprzez przekształcenia w kierunku modernizacji, specjalizacji oraz innowacji. Procesy te polegają z jednej strony na inwestycjach kapitałowych w nowoczesne technologie i rozwój infrastruktury, a z drugiej strony na wykorzystaniu wiedzy i umiejętności wykwalifikowanych pracowników umożliwiającym pełniejsze wykorzystanie wzrostu potencjału wynikającego z tych inwestycji. Częstsze wykorzystywanie wzrastającego potencjału ludzkiego na obszarach wiejskich jako przewagi konkurencyjnej leży u podstaw nie tylko konkurencyjności przedsiębiorstw, ale także przeciwdziałania selektywnej emigracji z obszarów wiejskich obniżającej ich potencjał endogeniczny. Przedsiębiorstwa wiejskie w przypadku większości branż już na początku swojej działalności muszą przezwyciężyć barierę słabszej dostępności do środków produkcji, mniejszego rynku pracy i rynku zbytu czy słabszych możliwości kooperacji w stosunku do przedsiębiorstw zlokalizowanych w miastach i ich bezpośrednim otoczeniu. Jednak w perspektywie dynamicznie wzrastającej dostępności szybkiego internetu oraz popularyzacji tego medium w wielu dziedzinach życia bariera konkurencyjności związana z oddaleniem od aglomeracji może zostać istotnie niwelowana. Jednak o ile rozwój nowoczesnych technologii w większości przypadków już stwarza taką możliwość, to znacznie niewykorzystane rezerwy tkwią w podnoszeniu umiejętności w zakresie ich stosowania, na czym powinny koncentrować się działania w najbliższych latach. Poza specyficzną strukturą branżową charakterystyczną cechą przedsiębiorczości wiejskiej jest zdecydowana dominacja mikroprzedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa takie z różnych względów nie mogą być konkurencyjne bez wzajemnej współpracy i 106 usieciowienia pewnych działań. W Polsce, poza nielicznymi wyjątkami, nie ma silnych tradycji formalnej współpracy przedsiębiorców. Niemniej jednak w warunkach wiejskich działania na tym polu wydają się być niezbędne do wzmocnienia pozycji mikroprzedsiębiorstw na rynkach zbytu czy zwiększenia możliwości ich specjalizacji, a w efekcie także wzrostu konkurencyjności. Ponadto należy dążyć do wzmocnienia współpracy przedsiębiorstw z instytucjami otoczenia biznesu oraz stworzyć system motywacji dla większych przedsiębiorców do nawiązywania sieci współpracy z mniejszymi podmiotami zlokalizowanymi na obszarach wiejskich w danym regionie. Oprócz przełamywania obiektywnych barier, kluczowe dla podnoszenia konkurencyjności przedsiębiorstw jest optymalne wykorzystywanie przewag tkwiących w indywidualnym potencjale endogenicznym danego miejsca lub regionu. Dlatego szczególną rolę w strukturze przedsiębiorstw produkcyjnych na wsi powinny odgrywać firmy zajmujące się przetwórstwem rolno-spożywczym i przedsiębiorstwa produkujące energię odnawialną. Wokół tych sektorów produkcji powinny koncentrować się nowe rozwiązania technologiczne i działania innowacyjne. Tabela 21. Cele operacyjne i kierunki działań w zakresie celu strategicznego 4 Cel strategiczny 4 – Współpraca zwiększająca efektywność i konkurencyjność Cel operacyjny 4.1. Działalność innowacyjna na rzecz gospodarki wiejskiej opartej na wiedzy 4.2. Efektywne i powszechne organizacje zrzeszające przedsiębiorców 4.3. Dobre wyposażenie obszarów wiejskich w technologie Kierunki działań Priorytet Wspieranie finansowe nowatorskich inicjatyw i promocja skutecznych działań innowacyjnych podejmowanych na obszarach peryferyjnych; Motywowanie do współpracy instytucji B+R i większych przedsiębiorstw z miast z przedsiębiorcami wiejskimi z danego regionu; Permanentna edukacja przedsiębiorców ukierunkowana na uaktualnianie wiedzy z zakresu funkcjonowania danej branży. Inicjowanie i wspieranie różnorodnych form zrzeszeń przedsiębiorców o działalności nawiązującej do specjalizacji regionalnej lub lokalnej; Wzmocnienie formalnej kooperacji przedsiębiorstw poprzez tworzenie modelowych klastrów lokalnych; Tworzenie alternatywnych sieci produkcji i dystrybucji żywności; Promocja działających organizacji zrzeszających przedsiębiorców oraz ich sukcesów, ukierunkowana przede wszystkim na mikroprzedsiębiorców; Edukacja przedsiębiorców w zakresie możliwości i korzyści wynikających ze współpracy mikroprzedsiębiorstw, oparta na rzeczywistych przykładach krajowych i zagranicznych organizacji oraz ich sukcesów. Regularny monitoring rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej – barometr przedsiębiorczości Koordynowanie inwestycji z zakresu dostępności internetu przez samorządy lokalne ze szczególnym uwzględnieniem obszarów słabo dostępnych; wysoki wysoki bardzo wysoki 107 informacyjnokomunikacyjne i powszechnie stosowane e-usługi Powszechnie dostępne bezpłatne kursy z zakresu wykorzystania internetu w praktyce przedsiębiorstwa; Postępująca konsekwentna cyfryzacja usług publicznych. Działalność innowacyjna na rzecz gospodarki wiejskiej opartej na wiedzy Działalność innowacyjna mieści się w nowym paradygmacie rozwoju UE. W tak nakreślony kierunek rozwoju powinny wpisywać się także przedsiębiorstwa z obszarów wiejskich. W tym celu należy wspierać finansowo, doradczo i organizacyjnie różnego rodzaju inicjatywy z zakresu wdrażania nowatorskich rozwiązań technologicznych lub organizacyjnych. O ile obszary miast stanowiących relatywnie silne ośrodki badawczo-rozwojowe wraz z ich bezpośrednim otoczeniem mają szansę stać się konkurencyjne w tym zakresie, to wsparcie obszarów peryferyjnych, zagrożonych wykluczeniem z procesów rozwojowych jest szczególnie istotne. Niezbędne w tym celu są nie tylko działania stwarzające odpowiednie warunki do podejmowania rozwiązań innowacyjnych, ale także stymulowanie potencjalnych źródeł i odbiorców innowacji do ich transferu. Zatem z jednej strony należy stworzyć system różnego rodzaju zachęt dla instytucji z sektora B+R oraz dla większych innowacyjnych przedsiębiorstw do transferowania innowacji na obszary regionalnych peryferii, a z drugiej strony należy przygotowywać coraz większe grona przedsiębiorców wiejskich do skutecznej absorpcji innowacyjnych rozwiązań poprzez ich stałą specjalistyczną edukację. Efektywne i powszechne organizacje zrzeszające przedsiębiorców Współpraca przedsiębiorstw, szczególnie istotna w sytuacji rozdrobnienia przedsiębiorczości wiejskiej oraz jej oddalenia od korzyści aglomeracji, urasta do jednego z najważniejszych działań zmierzających do wzrostu ich konkurencyjności. Należy dążyć do zwiększenia partycypacji przedsiębiorców wiejskich w różnego rodzaju formalnych zrzeszeniach. Efektywne zrzeszanie się przedsiębiorców wiejskich prowadzące do rzeczywistego zwiększenia ich potencjału powinno jednak opierać się na już istniejącej nieformalnej kooperacji, wynikać z oddolnych potrzeb. Powinno się więc uwzględniać przede wszystkim potrzebę zrzeszania przedsiębiorców, których w naturalny sposób łączy aspekt lokalizacyjny (wspólna specjalizacja regionalna lub lokalna), oraz przedsiębiorców, których łączy problematyka związana z profilem działalności (wspólna branża). Skuteczną metodą przezwyciężenia bariery nieufności przedsiębiorców wiejskich do sformalizowanej współpracy jest tworzenie modelowych rozwiązań stanowiących przykład dobrych praktyk oraz promowanie konkretnych efektów współpracy przedsiębiorstw wiejskich. Pozytywne przykłady współpracy w ramach danego środowiska lokalnego mogą płynąć z modelowych klastrów lokalnych, a przykłady efektów zrzeszania się przedsiębiorców działających w danej branży, np. produkujących żywność, z dobrze funkcjonujących alternatywnych sieci produkcji i dystrybucji. Niezbędnym elementem procesu jest jednak także dotarcie z ofertą edukacyjną zawierającą konkretne przykłady dobrych praktyk z kraju i zagranicy do szerokiego grona mikroprzedsiębiorców wiejskich. Dla stałego monitorowania rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej niezbędne jest natomiast zawiązanie sieci współpracy z liczną reprezentatywną grupą przedsiębiorstw. Poprzez regularnie prowadzone badania społeczne grupa ta dostarczałaby bieżącej informacji ilościowej o poziomie 108 realizacji zakładanych celów oraz informacji jakościowej o potencjałach i barierach rozwojowych przedsiębiorczości wiejskiej. podstawowych Dobre wyposażenie obszarów wiejskich w technologie informacyjno-komunikacyjne i powszechnie stosowane e-usługi Niepowtarzalną szansą dla przedsiębiorczości wiejskiej na zniwelowanie wpływu niekorzystnej lokalizacji jest rozwój i upowszechnienie wykorzystania internetu do przepływu informacji, dóbr i usług. Co prawda ogólna dostępność internetu na obszarach wiejskich uległa w ostatnich latach zdecydowanej poprawie, ale istotnego wsparcia w rozwoju infrastruktury wymagają ciągle obszary położone najbardziej peryferyjnie. Z jednej strony poprawa dostępności internetu na tych obszarach jest szczególnie pożądana ze względu na ich słabą dostępność przestrzenną, ale z drugiej strony ze względu na niską gęstość zaludnienia rozwiązania wolnorynkowe nie są w tym przypadku wystarczające. Dlatego ważną rolę w tym zakresie powinny odgrywać samorządy gminne, które najlepiej znają lokalną specyfikę i są odpowiedzialne za spójność społeczno-gospodarczą swojego obszaru. Jednak o ile dalsze wsparcie rozwoju infrastruktury wymaga wyraźnego ukierunkowania terytorialnego, to działania w skali ogólnokrajowej powinny w coraz większym stopniu koncentrować się wokół poprawy poziomu praktycznego wykorzystania już istniejących możliwości technologicznych. Działania te powinny dotyczyć zarówno samych przedsiębiorców, jak i instytucji oferujących dla nich informację i usługi. W celu osiągnięcia powszechnej szybkiej poprawy poziomu umiejętności praktycznego wykorzystania internetu w działalności przedsiębiorstwa, zwłaszcza przez liczną grupę przedsiębiorców wiejskich w wieku 40+, niezbędny jest ogólnokrajowy, prowadzony na szeroką skalę program bezpłatnych szkoleń zawierających liczne elementy praktyczne i ukierunkowanych na konkretną grupę odbiorców. 109 5. KONCEPCJA ZARZĄDZANIA ZMIANĄ Legenda: Kolumny: Podmiot odpowiedzialny za realizację działania Kategorie MRiRW odpowiedzi: Samorządy województw inne instytucje rządowe JST instytucje doradcze instytucje finansowe NGO Szkoły różnego stopnia Jednostki B+R Harmonogram działań Źródła finansowania 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe środki JST fundusze europejskie środki własne przedsiębiorców inne środki prywatne Cel strategiczny 1 – Różnorodność i wykorzystanie lokalnych przewag 1.1. Program wykorzystania lokalnych przewag Harmonogram działań Źródła finansowania Wykonanie analiz pod kątem regionalnych struktur funkcjonalnych obszarów wiejskich, które wskażą wewnętrzne zróżnicowanie potencjału obszarów wiejskich MRiRW Samorządy województw 2014-2016 Środki JST Fundusze europejskie Zidentyfikowanie lokalnych specjalizacji gospodarczych i opracowanie programu wykorzystania lokalnych atutów Samorządy województw JST 2014-2016 Środki JST Fundusze europejskie JST NGO 2017-2018 2018-2020 Środki rządowe Środki JST Fundusze europejskie Kierunki działań Stymulowanie rozwoju wyspecjalizowanych działalności 110 Wskaźniki rezultatu wskaźnik wartość bieżąca wartość 2020 Udział powierzchni gminy objętej szczegółowym planem zagospodarowania przestrzennego [%] Cel operacyjny Podmiot odpowiedzialny za realizację działań 27,0 33% Środki rządowe Fundusze europejskie Promocja lokalnej specjalizacji przez instytucje otoczenia biznesu Instytucje doradcze Instytucje finansowe NGO JST 2014-2016 2017-2018 2018-2020 Fundusze europejskie Środki JST Poszukiwanie dobrych praktyk w regionach charakteryzujących się podobnymi specjalizacjami Instytucje doradcze Instytucje finansowe NGO JST 2014-2016 2017-2018 Fundusze europejskie Inne środki prywatne Wspieranie współpracy przedsiębiorstw wykorzystujących lokalne specjalizacje Instytucje doradcze Instytucje finansowe NGO JST 2014-2016 2017-2018 2018-2020 Fundusze europejskie Inne środki prywatne Środki JST Transfer innowacji Instytucje doradcze NGO Jednostki B+R 2014-2016 2017-2018 2018-2020 Fundusze europejskie Inne środki prywatne Środki JST JST Inne instytucje rządowe 2014-2016 2017-2018 2018-2020 Fundusze europejskie Środki JST MRiRW JST Instytucje doradcze Instytucje finansowe 2017-2018 2018-2020 Fundusze europejskie Środki JST Instytucje doradcze Szkoły różnego stopnia 2014-2016 2017-2018 Fundusze europejskie Środki JST Środki rządowe Preferencje dla nowo tworzonych firm, w tym dla działalności ubocznej (sprzedaż bezpośrednia, działalność marginalna, lokalna i ograniczona) Specjalne programy szkoleniowe dla planujących założenie firmy poświęcone wykorzystaniu lokalnych przewag Zajęcia edukacyjne w zakresie przedmiotu „Przedsiębiorczość” skoncentrowane na lokalnych i regionalnych specjalnościach 111 ? 20% Odsetek nowych przedsiębiorstww dominującej funkcji gminy [%]* 1.3. Wspieranie nowych firm wykorzystujących lokalne przewagi 2014-2016 2017-2018 2018-2020 Odsetek szkoleń w dominującej specjalizacji (sektorze) gminy [%] 1.2. Wspieranie lokalnej specjalizacji przez instytucje otoczenia biznesu Koncentracja szkoleń i doradztwa w zakresie lokalnej specjalizacji Instytucje doradcze Instytucje finansowe NGO Szkoły różnego stopnia ? 25% Wspieranie udziału przedsiębiorstw w wystawach i targach Promocja lokalnych towarów i usług w internecie Promocja lokalnych specjalności w regionalnych mediach 1.5. Wzmocnienie potencjału lokalnych instytucji finansowych Wspieranie i wzmocnienie znaczenia lokalnych funduszy pożyczkowych i poręczeniowych Stworzenie kategorii lokalnych instytucji finansowej jako partnera finansowego Stworzenie programów UE, które można wykorzystać do wzmocnienia kapitałowego istniejących struktur lokalnych instytucji finansowych NGO JST 2014-2016 2017-2018 2018-2020 Fundusze europejskie Środki JST Środki własne przedsiębiorców NGO JST 2014-2016 2017-2018 2018-2020 Fundusze europejskie Środki JST Środki własne przedsiębiorców NGO JST 2014-2016 2017-2018 2018-2020 Fundusze europejskie Środki JST Środki własne przedsiębiorców MRiRW Inne instytucje rządowe JST Instytucje finansowe 2014-2016 2017-2018 2018-2020 Fundusze europejskie Środki rządowe MRiRW Inne instytucje rządowe JST 2014-2016 Fundusze europejskie Środki rządowe MRiRW Inne instytucje rządowe 2014-2016 Fundusze europejskie 112 Liczba nowych produktów lokalnych 1.4. Promocja lokalnych produktów i usług 1239 500 Cel strategiczny 2 – Budowanie systemu instytucji wspierających biznes Cel operacyjny Tworzenie platformy współpracy instytucji otoczenia biznesu MRiRW, NGO, JST Instytucje doradcze Instytucje finansowe 2014-2016 2017-2018 Fundusze europejskie Środki rządowe Działania zmierzające do komplementarności i kompleksowości usług instytucji otoczenia biznesu NGO JST Instytucje doradcze Instytucje finansowe 2014-2016 2017-2018 Fundusze europejskie Środki rządowe Realizacja prze instytucje otoczenia biznesu wspólnych projektów i szkoleń Instytucje doradcze Instytucje finansowe NGO JST 2014-2016 2017-2018 Fundusze europejskie Utworzenie bazy danych instytucji otoczenia biznesu MRiRW Samorządy województw 2014-2016 Fundusze europejskie Środki JST Kształtowanie platformy internetowej wsparcia przedsiębiorczości MRiRW Samorządy województw JST NGO 2014-2016 2017-2018 Fundusze europejskie Środki JST Środki rządowe Broszury informacyjne o instytucjach otoczenia biznesu Samorządy województw JST 2014-2016 Fundusze europejskie Środki JST Tworzenie punktu informacyjnego „jedno okienko” dla przedsiębiorców JST 2014-2016 113 Wskaźniki rezultatu Źródła finansowania Środki JST wskaźnik wartość bieżąca wartość 2020 1,98 2,2 Odsetek przedsiębiorców znających ofertę instytucji otoczenia biznesu [%] 2.2. Promocja instytucji otoczenia biznesu skierowana do przedsiębiorców Harmonogram działań Kierunki działań Liczba aktywnych instytucji pozarządowych na 1000 mieszkańców 2.1. Integracja instytucji otoczenia biznesu Podmiot odpowiedzialny za realizację działań 98,3** Poprawa dostępności elektronicznej Samorządy województw JST 2014-2016 2017-2018 Fundusze europejskie Kształtowanie usług zgodnych z potrzebami przedsiębiorców i mieszkańców Instytucje doradcze Instytucje finansowe JST 2014-2016 2017-2018 2018-2020 Środki JST Rozpoznanie potrzeb lokalnej przedsiębiorczości Instytucje doradcze Instytucje finansowe JST 2014-2016 Poprawa relacji przedsiębiorcainstytucja otoczenia biznesu Instytucje doradcze Instytucje finansowe 2014-2016 2017-2018 114 Środki JST Łączna liczba instytucji otoczenia biznesu (sekcje PKD: H-53, K-64, K-66, M-69, M-70, M-73) na 1000 mieszkańców Odsetek przedsiębiorców korzystających ze wsparcia instytucji otoczenia biznesu [%] 2.3. Podwyższanie jakości i efektywności usług instytucji otoczenia biznesu 3,31 83,9** Cel strategiczny 3 – Stabilność i przejrzystość otoczenia regulacyjnego Harmonogram działań MRiRW inne instytucje rządowe JST 2017-2018 2019-2020 inne instytucje rządowe 2014-2016 2017-2018 2019-2020 inne instytucje rządowe 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe inne instytucje rządowe 2017-2018 2019-2020 środki rządowe Uzależnienie wymagań w zakresie składania aplikacji o fundusze unijne od wielkości przedsiębiorstwa oraz ograniczenie ilości informacji przedstawianych na etapie składania wniosku MRiRW inne instytucje rządowe 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe fundusze europejskie Spójne i kompletne wytyczne w zakresie kwalifikowalności kosztów w poszczególnych programach operacyjnych MRiRW inne instytucje rządowe 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe fundusze europejskie Uproszczenie wymagań w zakresie określenia zdolności wnioskodawcy do sfinansowania projektu MRiRW inne instytucje rządowe 2014-2016 2017-2018 2019-2020 Obniżenie poziomu obciążeń podatkowych Uproszczenie procedur wynikających z przepisów ustawy o VAT 3.1. System podatkowy przyjazny dla przedsiębiorców Przygotowanie i uchwalenie spójnych i czytelnych ustaw o podatkach dochodowych Nowelizacja przepisów podatkowych w celu usunięcia nieczytelnych procedur, różnorodności interpretacyjnej i barier rozwoju przedsiębiorczości 3.2. Łatwiejsze procedury w zakresie pozyskiwania wsparcia finansowego przez przedsiębiorców wiejskich 115 Źródła finansowania środki rządowe środki JST środki rządowe środki rządowe wskaźnik wartość bieżąca wartość 2020 22,3 19 Odsetek przedsiębiorców korzystających ze wsparcia finansowego UE [%] Kierunki działań Udział kosztów pozapłacowych w ogólnych kosztach zatrudnienia w przedsiębiorstwie [%] Cel operacyjny Wskaźniki rezultatu Podmiot odpowiedzialny za realizację działań 69,1** 75 Stworzenie większej liczby instrumentów finansowych opartych na zasadzie prefinansowania inwestycji 2014-2016 2017-2018 2019-2020 MRiRW inne instytucje rządowe 2014-2016 2017-2018 2019-2020 inne instytucje rządowe JST 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe inne instytucje rządowe 2018-2020 środki rządowe MRiRW inne instytucje rządowe JST instytucje doradcze instytucje finansowe 2014-2016 2017-2018 2019-2020 Zmniejszenie restrykcyjności wymogów formalnych i technicznych w zakresie uzyskiwania zezwoleń, pozwoleń, koncesji i licencji inne instytucje rządowe JST 2017-2018 2019-2020 środki rządowe Skrócenie postępowań sądowych w sprawach gospodarczych poprzez pełną informatyzację sądów inne instytucje rządowe 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe fundusze europejskie Udostępnianie za pomocą systemu informatycznego informacji o zaległościach podatkowych potencjalnych kontrahentów inne instytucje rządowe 2017-2018 2019-2020 MRiRW 2017-2018 2019-2020 Wprowadzenie zasady rozstrzygania na korzyść beneficjentów wątpliwości dotyczących wydatków Skrócenie procedury zakładania działalności gospodarczej Dostosowanie obciążeń w zakresie zatrudniania pracowników do wielkości przedsiębiorstwa Rozszerzenie liczby procedur dostępnych on-line Stworzenie nowego instrumentu finansowego na wsparcie działalności ubocznej 116 środki rządowe środki rządowe środki JST środki prywatne środki rządowe fundusze europejskie środki rządowe fundusze europejskie Czas zakładania jednoosobowej działalności gospodarczej [dni] Odsetek podmiotów gospodarczych prowadzonych przez osoby fizyczne [%] 3.3. Usprawnienie procesu zakładania, prowadzenia i reglamentacji działalności gospodarczej środki rządowe fundusze europejskie MRiRW inne instytucje rządowe 14 80,9 4 82 3.4. Przejrzysty i prorozwojowy system regulacji towarzyszącej przedsiębiorczości wiejskiej Ułatwienie dostępu do informacji na temat rekompensat z tytułu ograniczenia działalności gospodarczej na obszarach Natura 2000 MRiRW inne instytucje rządowe JST 2019-2020 Stworzenie nowych regulacji dotyczących planowania przestrzennego ułatwiających władzom samorządowym uchwalanie planów i finansowanie ich skutków oraz wymuszających realizację tego zadania MRiRW inne instytucje rządowe JST 2019-2020 2017-2018 2019-2020 środki rządowe środki JST Uproszczenie i skrócenie procesu uzyskiwania pozwoleń na budowę MRiRW inne instytucje rządowe JST 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe środki JST Przyspieszenie prac nad reformą KRUS w celu wyeliminowania niepewności systemu prawnego w tym zakresie MRiRW inne instytucje rządowe 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe 117 środki rządowe fundusze europejskie Cel strategiczny 4 – Współpraca zwiększająca efektywność i konkurencyjność Cel operacyjny Źródła finansowania MRiRW inne instytucje rządowe instytucje finansowe NGO 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe środki JST fundusze europejskie środki własne przedsiębiorców Motywowanie do współpracy instytucji B+R i większych przedsiębiorstw z miast z przedsiębiorcami wiejskimi z danego regionu MRiRW inne instytucje rządowe JST instytucje doradcze NGO 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe środki JST fundusze europejskie instytucje doradcze instytucje finansowe NGO 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe środki JST fundusze europejskie środki własne przedsiębiorców Inicjowanie i wspieranie różnorodnych form zrzeszeń przedsiębiorców o działalności nawiązującej do specjalizacji regionalnej lub lokalnej MRiRW, inne instytucje rządowe, JST, instytucje doradcze, instytucje finansowe, NGO 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe środki JST fundusze europejskie Wzmocnienie formalnej kooperacji przedsiębiorstw poprzez tworzenie modelowych klastrów lokalnych MRiRW inne instytucje rządowe JST instytucje doradcze 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe środki JST fundusze europejskie inne środki prywatne 118 Wskaźniki rezultatu wskaźnik Odsetek zrzeszonych przedsiębiorców [%] Wspieranie finansowe nowatorskich inicjatyw i promocja skutecznych działań innowacyjnych podejmowanych na obszarach peryferyjnych Permanentna edukacja przedsiębiorców ukierunkowana na uaktualnianie wiedzy z zakresu funkcjonowania danej branży 4.2. Efektywne i powszechne organizacje zrzeszające przedsiębiorców Harmonog ram działań Liczba przedsiębiorstw na 1000 osób w wieku produkcyjnym Liczba udzielonych patentów Liczba podmiotów wysokiej lub średnio-wysokiej techniki (sekcje PKD: C-20, C-21, C-26, C-27, C-28, C-29, C-30) na 1000 przedsiębiorstw 4.1. Działalność innowacyjna na rzecz gospodarki wiejskiej opartej na wiedzy Kierunki działań Podmiot odpowiedzial ny za realizację Wartość bieżąca Wartość 2020 108,2 1848 6,74 120,0 2500 10,00 ** ** MRiRW JST instytucje doradcze NGO 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe środki JST fundusze europejskie Promocja działających organizacji zrzeszających przedsiębiorców oraz ich sukcesów, ukierunkowana przede wszystkim na mikroprzedsiębiorców MRiRW inne instytucje rządowe NGO 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe fundusze europejskie Edukacja przedsiębiorców w zakresie możliwości i korzyści wynikających ze współpracy mikroprzedsiębiorstw, oparta na rzeczywistych przykładach krajowych i zagranicznych organizacji oraz ich sukcesów JST instytucje doradcze NGO 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe środki JST fundusze europejskie Regularny monitoring rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej – barometr przedsiębiorczości MRiRW instytucje doradcze 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe fundusze europejskie Koordynowanie inwestycji z zakresu dostępności Internetu przez samorządy lokalne ze szczególnym uwzględnieniem obszarów słabo dostępnych MRiRW inne instytucje rządowe JST instytucje doradcze NGO 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe środki JST fundusze europejskie Powszechnie dostępne bezpłatne kursy z zakresu wykorzystania Internetu w praktyce przedsiębiorstwa JST instytucje doradcze instytucje finansowe NGO 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe środki JST fundusze europejskie Postępująca konsekwentna cyfryzacja usług publicznych MRiRW inne instytucje rządowe JST instytucje doradcze 2014-2016 2017-2018 2019-2020 środki rządowe środki JST fundusze europejskie * - wartości zróżnicowane w zależności od struktury funkcjonalnej gminy ** - monitoring wymaga prowadzenia regularnych badań na reprezentatywnej próbie przedsiębiorców wiejskich 119 Odsetek przedsiębiorców posiadających stronę www [%] 4.3. Dobre wyposażenie obszarów wiejskich w technologie informacyjnokomunikacyjne i powszechnie stosowane e-usługi Tworzenie alternatywnych sieci produkcji i dystrybucji żywności 38,4** 55,0** 6. WNIOSKI I REKOMENDACJE Cel Rekomendacja Adresat rekomendacji Cel strategiczny 1. Różnorodność i wykorzystanie lokalnych przewag W zakresie przedsiębiorczości wiejskiej należy zmierzać do zwiększania jej różnorodności z uwzględnieniem lokalnych i regionalnych atutów. W ostatnich latach nastąpił widoczny wzrost aktywności gospodarczej i społecznej mieszkańców wsi, ale nadal występują duże przestrzenne różnice w rozwoju przedsiębiorczości. Przedsiębiorczość wiejska powinna być mozaiką firm charakteryzujących się różnorodnością i wykorzystującą lokalne i regionalne przewagi. W regionach powinny rozwijać się przedsiębiorstwa o cechach wynikających z położenia, jakości środowiska przyrodniczego oraz funkcji społeczno-gospodarczych. JST, w tym głównie: samorządy województw Wykorzystanie lokalnej specyfiki przyrodniczej i społecznogospodarczej powinno sprzyjać większej efektywności i różnorodności firm działających na obszarach wiejskich. Mikroprzedsiębiorstwa, w tym podmioty jednoosobowe są dominującą formą na terenach wiejskich. Firmy małe i średnie stanowią bardzo nieliczną grupę przedsiębiorstw wiejskich. Zasięg prowadzonej działalności gospodarczej jest zróżnicowany, ale stosunkowo największy udział mają podmioty funkcjonujące na rynku lokalnym. instytucji wspierających biznes Cel strategiczny 2. Budowanie systemu Wniosek Przedsiębiorca działający na polskiej wsi w niedostatecznym stopniu wykorzystuje możliwości otoczenia instytucjonalnego. Podstawową barierą utrudniającą wykorzystanie wiedzy i doświadczenia instytucji otoczenia biznesu jest niedostateczna informacja o nich i ich ofercie. W rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej należy zwracać szczególną uwagę na mikroskalowy charakter firm i ich niewielki zasięg oddziaływania. W programach rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej należy uwzględniać też fakt dużej liczby firm łączących produkcję żywności z działalnością pozarolniczą. MRiRW JST Instytucje otoczenia biznesu powinny stworzyć komplementarny system instytucji wspierających przedsiębiorczość wiejską pod warunkiem pełnego wykorzystania potencjału każdej z nich. Należy rozważyć możliwość utworzenia „instytucji pierwszego kontaktu”, gdzie przedsiębiorca uzyska podstawowe informacje i zostanie skierowany do odpowiedniej instytucji. Istotnym czynnikiem rozwoju najmniejszych przedsiębiorstw w zakresie otoczenia instytucjonalnego jest ułatwienie i upowszechnienie dostępu do usług. Dużą rolę mogą w tym odegrać e-usługi. 120 JST Instytucje otoczenia przedsiębiorczości Cel strategiczny 3. Stabilność i przejrzystość otoczenia regulacyjnego Wśród pozytywnych cech wewnętrznych otoczenia biznesu do najważniejszych należy poprawa oferty przygotowanej dla przedsiębiorców działających na wsi. Jest to wynikiem poprawy kompetencji i wiedzy przedstawicieli instytucji otoczenia biznesu oraz indywidualnego podejścia do przedsiębiorcy. Istotną rolę odgrywa także poszerzenie oferty usług oraz jej wyspecjalizowanie. W wielu dziedzinach gospodarki brak jest stabilnych regulacji prawnych, co w zdecydowany sposób utrudnia firmom budowanie długookresowych strategii działania. Najbardziej uciążliwe uregulowania prawne w prowadzeniu firmy to: system podatkowy, dochodzenie należności kontraktowych, uzyskiwanie licencji i pozwoleń oraz pozyskiwanie kapitału. Konieczna jest silna promocja systemu wspierającego biznes i upowszechnienie informacji o jego działalności, w tym przede wszystkim o konkretnych korzyściach płynących dla przedsiębiorców. Instytucje otoczenia przedsiębiorczości Otoczenie regulacyjne jest obszarem wymagającym najpilniejszych zmian. W zakresie regulacji niezbędne są reformy ułatwiające przedsiębiorcom codzienną działalność. Zmiany powinny prowadzić do ułatwienia interpretacji i stosowania przepisów oraz zwiększenia zaufania przedsiębiorcy do instytucji państwowych. Instytucje rządowe, w szczególności MF Istniejące uregulowania w równym stopniu dotyczą dużych zakładów produkcyjnych, jak i mikro i małych przedsiębiorstw oraz tych zlokalizowanych w dużych aglomeracjach miejskich, jak i na wsi. Postuluje się dostosowanie niektórych przepisów do specyfiki mikroprzedsiębiorstw działających na wsi. Instytucje rządowe, w szczególności MF Najważniejszą przeszkodą utrudniającą skuteczne ubieganie się o wsparcie zewnętrzne w opinii przedsiębiorców jest biurokracja. Należy dążyć do stabilizacji przepisów poprzez redukcję niepotrzebnych unormowań, ich uproszczenie i ograniczenie swobody interpretacyjnej. Różnorodne instytucje rządowe oraz samorządowe Istotną barierą w rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej jest oparcie dużej liczby działań pomocowych na zasadzie refinansowania inwestycji. Wymaga to posiadania wysokiego wkładu finansowego w początkowych fazach inwestycji, a to jest największą słabością przedsiębiorców wiejskich. Większość z nich nie posiada takich środków, a dostępność do mikropożyczek i funduszy pożyczkowych nie na każdym obszarze jest wystarczająca. Należy dążyć do ułatwienia regulacji w zakresie procedur wnioskowych oraz odchodzić od zasady refinansowania na rzecz prefinansowania. Poprawi to dostępność do zewnętrznych środków finansowych dla większej liczby podmiotów gospodarczych. 121 Instytucje rządowe, w szczególności MF i MRiRW zwiększająca efektywność i konkurencyjność Cel strategiczny 4. Współpraca Zagrożeniem dla rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich są duże obciążenia publiczne (podatki, składki, inne koszty stałe prowadzenia działalności) oraz nadmierna ingerencja różnych organów państwowych w prowadzony biznes – w tym oparcie funkcjonowania całego systemu na zasadzie kontroli i zaświadczeniach, a nie na zaufaniu i oświadczeniach. Przeszkodami w rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej są: biurokracja urzędów, skomplikowane procedury i przepisy, długość obowiązujących czynności administracyjnych oraz wysoki formalizm urzędników. Duże utrudnienie dla przedsiębiorców stanowi procedura aplikowania o środki zewnętrzne, w tym przede wszystkim wysokie koszty pozyskania dotacji, monitorowania i rozliczenia wsparcia oraz duże wymagania zabezpieczenia wkładu własnego. Dzięki finansowaniu zewnętrznemu możliwe było podniesienie konkurencyjności firm, stworzenie nowych miejsc pracy, kreacja nowych podmiotów gospodarczych oraz poszerzenie oferty firm i zapewnienie większej stabilności ekonomicznej. Największe znaczenie dla konkurencyjności przedsiębiorstw wiejskich mają obciążenia podatkowe wpływające bezpośrednio na cenę oferowanych towarów i usług. Do innych najważniejszych czynników konkurencyjności należą: wzrost popytu, stabilność przepisów, zewnętrzne źródła finansowania i zmniejszenie kosztów produkcji. Konkurencja jest odbierana przez przedsiębiorcę wiejskiego jako zagrożenie funkcjonowania, a nie stymulator rozwoju lokalnej gospodarki. Należy dążyć do ułatwienia procedur regulacyjnych poprzez wykorzystanie e-administracji. Szczególnie w przypadku przedsiębiorców wiejskich możliwość elektronicznego składania dokumentów stanowi dużą oszczędność czasu i nakładów finansowych. Różnorodne instytucje rządowe oraz samorządowe W zakresie wsparcia finansowego najsilniejszy pozytywny wpływ mogą wywrzeć: uproszczenie wniosków, większe wsparcie dotacjami przedsiębiorców, dostępność gwarancji, poręczeń i kredytów. Różnorodne instytucje rządowe oraz samorządowe Postulowane są zmiany w systemie wnioskowo-rozliczeniowym. Przede wszystkim uproszczeniu powinien ulec mechanizm rozliczania dotacji oraz wzrosnąć powinny kompetencje osób obsługujących beneficjentów. Różnorodne instytucje rządowe oraz samorządowe Szansą dla wzrostu konkurencyjności są zewnętrzne źródła finansowania oraz pozytywne efekty dotychczas zrealizowanych inwestycji. Efekty wsparcia finansowego mogą być wzmocnione dzięki obniżeniu obciążeń fiskalnych mikroprzedsiębiorstw oraz ograniczeniu kosztów stałych prowadzonej działalności. Instytucje rządowe, w szczególności MF oraz JST Obniżania różnych kosztów stałych, kosztów działań marketingowych, outsourcingowych i innych można dokonać dzięki wzajemnej współpracy i usieciowieniu działań. W warunkach wiejskich działania na tym polu wydają się być niezbędne do wzmocnienia pozycji mikroprzedsiębiorstw na rynkach zbytu czy zwiększenia możliwości ich specjalizacji, a w efekcie także wzrostu konkurencyjności. Instytucje rządowe, w szczególności MRiRW oraz MF Promowane powinny być wszelkiego rodzaju inicjatywy mające na celu wspieranie innowacyjnych działań na rzecz gospodarki opartej na wiedzy i edukujące przedsiębiorców o korzyściach wynikających z postawy konkurencyjnej. Instytucje rządowe, w szczególności MRiRW, MNiSW 122 Lokalizacja przedsiębiorstwa na terenie rzadziej zaludnionym, o słabszym wyposażeniu w infrastrukturę techniczną, zmniejsza jego konkurencyjność w związku z mniejszą dostępnością potencjalnych kooperantów, instytucji otoczenia biznesu oraz rynku zbytu. Wśród przedsiębiorców wiejskich współpraca jest dosyć powszechna, ale zdecydowanie dominuje współpraca bezumowna, niesformalizowana, często oparta na różnego rodzaju więzach społecznych. Infrastruktura tele-informatyczna powinna w dalszym ciągu stanowić priorytet inwestycyjny działań administracji rządowej i samorządowej. JST oraz instytucje rządowe, w szczególności MRiRW, MIiR, MAC Powinno się stwarzać zachęty organizacyjno-regulacyjne skłaniające mikroprzedsiębiorców do współpracy poziomej. JST, NGO i instytucje rządowe, w szczególności MRiRW oraz MG 123 LITERATURA Audretsch D., Keilbach M., 2005, Entrepreneurship Capital and Regional Growth, Annals of Regional Science, 39, s. 457-469. Badanie rynku wybranych usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce, Obszar finansowanie zwrotne, Raport końcowy, 2010, PARP, Warszawa. Bański J., 2008, Wiejskie obszary sukcesu gospodarczego, Przegląd Geograficzny, 80, 2, s. 199-222. Bariery instytucjonalne rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, Forum Inicjatyw Rozwojowych Europejskiego Funduszu Rozwoju Wsi Polskiej. Bariery rozwoju przedsiębiorstw, czyli co najbardziej hamuje wzrost polskich firm. Raport z wyników ankiety przeprowadzonej podczas II Forum Przedsiębiorców Grant Thornton, Grudzień 2013, Grand Thornton, Krajowa Izba Gospodarcza Błąd M., 2011, Wielozawodowość w rodzinach rolniczych. Przyczyny, uwarunkowania i tendencje rozwoju, IRWiR PAN, Warszawa. Boschma R., Lambooy J.G., 1999, Evolutionary Economics and Economic Geography. Journal of Evolutionary Economics, 9, s. 411-429. Brodzicki T., Szultka S., 2002, Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw, Organizacja i Kierowanie, 4 (110), Warszawa. Cebulak J., 2006, Instytucje otoczenia biznesu jako czynnik wspomagający rozwój przedsiębiorczości w woj. podkarpackim, Przedsiębiorczość – Edukacja, 5, Nowa Era, Kraków, 198-207. Chlebicka A., Fałkowski J., Wołek T., 2008, Powstanie grup producentów a zmienność cen, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, Sekcja Analiz Ekonomicznych Polityki Rolnej, Warszawa. Czapiewski K., Janc K., 2012, Rola wiedzy na wsi - edukacja a praca, [w] W. Kamińska, K. Heffner (red.), Wiejskie rynki pracy - zasoby, aktywizacja, nowe struktury, Studia KPZK PAN, 145, s. 278-301. Czapiewski K., Janc K., 2013, Edukacja jako czynnik rozwoju Mazowsza, Trendy Rozwojowe Mazowsza, 11, Warszawa. Czapiewski K., Kulikowski R., Bański J., Bednarek-Szczepańska M., Mazur M., Ferenc M., 2012, Wykorzystanie ICT w rolnictwie Mazowsza – ujęcie przestrzenne, Studia Obszarów Wiejskich, 30, PTG, IGiPZ PAN, Warszawa. Czarna lista barier dla rozwoju przedsiębiorczości, 2013, Lewiatan. Doing business 2014 – Economic profile: Poland – A World Bank Group Corporate Flagship, Raport Banku Światowego z 2014 r. Domański B., 2001, Czynniki społeczne w lokalnym rozwoju gospodarczym we współczesnej Polsce, [w:] I. Sagan, M. Czepczyński (red.), Wybrane problemy badawcze geografii społecznej w Polsce, Uniwersytet Gdański, Gdynia, s. 127-134. Drucker P.F., 1992, Innowacja i przedsiębiorczość, Praktyka i zasady, PWE, Warszawa. Dutkowski M., Gawlikowska-Hueckel, 2000, Sytuacja społeczno-gospodarcza nowych województw, IBnGR, Gdańsk. Encyklopedia Agrobiznesu, 1998, Fundacja Innowacja, Warszawa. Etzkowitz H., Leydesdorff L., 2000, The Dynamics of Innovation: from National System and ‘Mode 2’ to a Triple Helix of University-Industry-Government Relations, Research Policy, 29, s. 109-123. 124 Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie, 2013, MRiRW, FAPA, KSOW. Finansowanie MŚP w Polsce w 2012 roku, 2013, Agencja Rozwoju Innowacji S.A., Warszawa. Frączek P., 2009, Determinanty konkurencyjności sektorów i przedsiębiorstw. Ujęcie teoretyczne, Przedsiębiorstwo i Region, 1/2009, s. 7-17. Gałązka A., Mync A., 1999, Zmiany społeczno-gospodarcze na obszarach przygranicznych warunkach otwierających się granic [w:] A. Mync, R. Szul (red.) Rola współpracy trans granicznej w rozwoju regionalnym i lokalnym, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego UW, Warszawa, s.42-111. Głębocki B., Kaczmarek U., (red.), 2005, Obszary sukcesu na polskiej wsi, Studia Obszarów Wiejskich, 8, Warszawa. Gola M., 2011, Kapitał intelektualny przedsiębiorcy, jako czynnik determinujący sukces MSP, Zeszyty Naukowe / Wyższa Szkoła Ekonomiczno−Społeczna w Ostrołęce, 8, s. 91−97. Górzyński M., Pander W., Koć P., 2006, Tworzenie związków kooperacyjnych między MŚP oraz MŚP i instytucjami otoczenia biznesu, PARP, Warszawa. Halamska M. (red.), 2008, Wiejskie organizacje pozarządowe, Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa, IRWiR PAN, Warszawa. Halamska M., 2013, Wiejska Polska na początku XXI wieku. Rozważania o gospodarce i społeczeństwie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Haus B., 2003, Czynniki rozwoju małych przedsiębiorstw, Prace Naukowe / Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Przedsiębiorczość, konkurencyjność oraz kondycja małych i średnich przedsiębiorstw w obliczu integracji z Unią Europejską, s. 155-162. Jagła W., 2013, Prezentacja System ubezpieczenia społecznego rolników, jego słabe i pozytywne cechy oraz kierunki zmian, IERiGŻ, Warszawa, 11.10.2013. Janc K., 2009, Zróżnicowanie przestrzenne kapitału ludzkiego i społecznego w Polsce, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego, 8, IGRR UWr, Wrocław. Janc K., 2013, Związki pomiędzy źródłami informacji dla rolnictwa – analiza serwisów WWW, Wieś i Rolnictwo, 3 (160), s. 168-181. Janc K., Czapiewski K. Ł., 2013, Internet as a Development Factor of Rural Areas and Agriculture – Theory vs. Practice, Studia Regionalia KPZK PAN, 36, s. 89-105. Kaczmarek A., Lipski J., 2012, Status prawny osób prowadzących drobną działalność wytwórczą, handlową lub usługową obok podstawowej działalności rolniczej w systemie prawa publicznego – wnioski de lega lata i de lega ferenda, Warszawa, grudzień 2012. Kamińska W., 2011, Aktywność gospodarcza osób fizycznych na obszarach wiejskich w Polsce, [w:] W. Kamińska, K. Heffner (red.), Obszary wiejskie. Wielofunkcyjność, migracje, nowe wizje rozwoju, Studia KPZK PAN, 133, Warszawa, s. 103-127. Kamiński R., 2008, Aktywność społeczności wiejskich. Lokalne inicjatywy organizacji pozarządowych, Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa, IRWiR PAN, Warszawa. Karwat-Woźniak B., Chmieliński P., 2006, Praca w indywidualnych gospodarstwach rolnych, Warszawa, IERiGŻ-PIB. Kata R., Miś T., 2005, Czynniki kształtujące funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorstw pozarolniczych na wsi w ocenie przedsiębiorców, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego, Seria Ekonomiczna, Ekonomika Rolnictwa, (3), 28, s.36-47. Klastry. Polityka rozwoju gospodarczego oparta na klastrach, 2013, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa. 125 Kłoczko-Gajewska A., 2010, Kapitał społeczny a dochód rolników indywidualnych, Roczniki SERiA, 12, 5, s. 78-83. Kłodziński M., 2006, Aktywizacja społeczno-gospodarcza gmin wiejskich i małych miast. IRWiR PAN, Warszawa. Kłodziński M., 2010, Mikroprzedsiębiorczość na obszarach wiejskich, Wieś i Rolnictwo, 2, (147), s. 20-34. Kłodziński M., Fedyszak-Radziejowska B., (red.), 2002, Przedsiębiorczość wiejska w Polsce i krajach Unii Europejskiej, IRWiR PAN, Warszawa. Kochmańska M,, 2007, Działalność gminy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości lokalnej, Przedsiębiorczość, Edukacja, 3, s. 61-70. Kołodziejczak A., 2012, Wsparcie pozarolniczej działalności gospodarczej w Polsce w ramach PROW 2007-2013 w aspekcie przestrzennym, [w] W Kamińska, K. Heffner, (red.). Wiejskie rynki pracy- zasoby, aktywizacja, nowe struktury, Studia KPZK PAN, 145, Warszawa, s. 163-178. Kołodziejczak A., 2013, Wpływ wsparcia finansowego UE na poziom rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich w województwie wielkopolskim w latach 20072012, Studia KPZK PAN, (w druku). Kołodziejczyk D., 1995, Pozarolnicza indywidualna działalność gospodarcza na obszarach wiejskich, Wiadomości Statystyczne, 3. Kołodziejczyk D., 2003, Kapitał społeczny w rozwoju obszarów wiejskich, Studia Obszarów Wiejskich, 4, s. 27-37. Kopacz-Wyrwał I., 2013, Przestrzenne zróżnicowanie poziomu życia na obszarach wiejskich Polski wschodniej, Studia KPZK PAN, (w druku). Kostrubiec J., Szczęśniak P., Zdyb M., 2013, Prawno-administracyjne ograniczenia podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce – UMCS, Lublin. Kotala A., 2003, Rola grup producenckich w zwiększaniu skali produkcji i konkurencyjności gospodarstw rolnych Polski południowej, Wydawnictwo AR w Krakowie. Rozwój agrobiznesu na obszarach wiejskich wobec integracji z Unią Europejską, Kraków. Kozieł M., 2013, Zaświadczenie o zdolności do pracy jako warunek zatrudnienia wymagający ograniczenia, [w:] Propozycje eliminacji barier rozwoju – Zeszyt 1; Forum Obywatelskiego Rozwoju, wiosna 2013. Kożuch B., 2002, Zachowania przedsiębiorcze małych firm, [w:] B. Piasecki (red.), Przedsiębiorczość i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Krajowy Program Reform - Europa 2020, Aktualizacja 2014/2015 – przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 22 kwietnia 2014 r Krugman P., 1999, Development, Geography, and Economic Theory, The MIT Press, Cambridge–Massachusetts–London. Kuczowic J., 2003, Wspieranie lokalnej przedsiębiorczości przez samorządy gmin, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, 5, s. 59−63. Leśniewski M., 2010, Czynniki kształtowania przedsiębiorczości w gminach. Wyniki badań, Przegląd Organizacji, 7-8, s. 26-29 Leszczewska K., 2012, Zasoby kapitału ludzkiego a rozwój przedsiębiorczości w Polsce, Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, Uniwersytet Rzeszowski, 24, s. 412-421. Malecki E.J., Moriset B., 2008, The Digital Economy. Business organization, production processes, and regional development, Routledge, Oxon. 126 Matysik R., Żmija J., 1996, Agrobiznes szansą rozwoju wsi i rolnictwa Małopolski, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, 741, s. 80−85. MŚP pod lupą, 2011, Raport, Europejski Fundusz Leasingowy. Otłowska A., Buks J., Chmieliński P., 2006, Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich – stan i perspektywy rozwoju, IERiGŻ, Warszawa. Osiecka-Chojnacka J., Kłos B., 2010, Kapitał ludzki i kapitał społeczny na obszarach wiejskich, Studia BAS (Biuro Analiz Sejmowych), 4(24), s. 51-84. PARP, 2011, Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Warszawa, PARP. Pierścionek Z., 2012, Zarządzanie Wydawnictwo Naukowe PWN. strategiczne w przedsiębiorstwie, Warszawa, Polska Wieś 2012. Potencjał obszarów wiejskich szansą rozwoju, Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Biuletyn Forum Debaty Publicznej, numer 23, Luty 2013 Pomianek I., Sawicka J., 2010, Instrumenty wspierania przedsiębiorczości wiejskiej przez władze samorządowe w województwie warmińsko−mazurskim, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, 12(XII), 2, s. 280-284. Porter, M. E., 2001, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa. Przedsiębiorczość w Polsce, 2013, Ministerstwo Gospodarki, Departament Strategii i Analiz, Warszawa. Raport badawczy - Opracowanie koncepcji systemowego wsparcia przedsiębiorczości na obszarach wiejskich w ramach projektu pn. Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich - diagnoza, kierunki, rekomendacje dla polityki rozwoju obszarów wiejskich, IGiPZ PAN, Warszawa, maj 2014. Raport diagnostyczny - Opracowanie koncepcji systemowego wsparcia przedsiębiorczości na obszarach wiejskich w ramach projektu pn. Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich - diagnoza, kierunki, rekomendacje dla polityki rozwoju obszarów wiejskich, IGiPZ PAN, Warszawa, marzec 2014. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2011-2012, 2013, PAPR, Warszawa. Rosner A. (red.), 2007, Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian, IRWiR PAN, Warszawa. Sikora J., Wartecka-Ważyńska A., 2009, Turystyka jak pozarolnicza forma przedsiębiorczości na wsi w świetle badań empirycznych, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 50, s.212-223. Skowronek-Mielczarek A., 2003, Znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w polskiej gospodarce, [w:] A. Skowronek-Mielczarek (red.), Przedsiębiorstwoprzedsiębiorczość-rynek, SGH, Warszawa. Słojewski R., Obszary wiejskie w planowaniu przestrzennym gmin, [w:] J. Wilkin, I. Nurzyńska (red.), Raport Polska Wieś 2006, Raport o stanie wsi, rozdział 10. Słomińska B., 2007, , Gmina w procesach stymulowania przedsiębiorczości, Samorząd Terytorialny, 3, s. 19-33 Sprawozdanie z realizacji PROW na dzień 31.01.2014 Środki wsparcia projektów województwa mazowieckiego w latach 1999-2004 (synteza), 2006, Mazowsze – Analizy i Studia, 1, MBPR, Warszawa. 127 Stawicka E., 2003, Kapitał ludzki a przedsiębiorczość na obszarach wiejskich, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, 5, 4, s. 303-306. Strategia innowacyjności i efektywności gospodarki „Dynamiczna Polska 2020”, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, styczeń 2013 r. Strategia niszy rynkowej jako specyficzny mikroprzedsiębiorstw, 2010, PARP, Warszawa. element potencjału rozwojowego Sułkowski Ł., 2003, , Bariery rozwoju przedsiębiorstw rodzinnych, [w:] Przedsiębiorczość, konkurencyjność oraz kondycja małych i średnich przedsiębiorstw w obliczu integracji z Unią Europejską, Prace Naukowe, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, s. 443-449. Szopiński W., 2004, , Działalność pozarolnicza wyrazem przedsiębiorczości na wsi, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, 1015, 2, s. 311-316. Sztando A. 1999, , Gminne instrumenty kształtowania rozwoju lokalnych podmiotów gospodarczych, Samorząd Terytorialny, 7-8, s. 79-108. Tabor K., 2010, Przestrzeń doradztwa i przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, [w:] K. Krzyżanowska (red.), Przedsiębiorczość na obszarach wiejskich. Stan i perspektywy rozwoju, SSGW, Warszawa, s. 125-141. The New Rural Paradigm: Policies and Governance, 2006, OECD, Paris. Törnqvist G., 2004, Creativity in Time and Space, Geografiska Annaler, Series B: Human Geography, 86, s. 227-244. Trendy rozwojowe sektora MŚP w ocenie przedsiębiorców w drugiej połowie 2012 roku, 2013, MG, Warszawa. Tyrańska M., 2007, Kapitał ludzki jako determinanta rozwoju przedsiębiorczości organizacji, Zeszyty Naukowe, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, 753, s.177-195. Walczak W., 2010, Analiza czynników wpływających na konkurencyjność przedsiębiorstw, Ementor, 5(37). Wasilewski A., (red.), 2011, Instrumenty polityki regionalnej i strukturalnej wspierające rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, Program Wieloletni 2011-2014, IERiGŻ, 14, Warszawa. Wasilewski A., 2005, Samorząd gminny jako czynnik poprawy konkurencyjności obszarów wiejskich, Studia i Monografie, 129, IERiGŻ, Warszawa. Wieloński A., 2004, Lokalizacja działalności gospodarczej. Teoretyczne podstawy, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. Wilkin J, Nurzyńska I. (red.), 2006, Polska Wieś 2006. Raport o Stanie Wsi, FDPA, Warszawa. Wojewoda I., 2002, Aktywizacja działalności pozarolniczej w walce z bezrobociem na wsi, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, 941, 2, s.476-482. Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem. Uwarunkowania europejskie, 2002, M. Strużycki (red.), Diffin, Warszawa. 128
