Iwona Perczyńska
advertisement
Gry i zabawy jako pedagogiczny środek przeciw agresji Wstęp 1.Pojęcie i klasyfikacja zachowań agresywnych. 2.Przyczyny powstawania zachowań agresywnych. 3.Zabawa w pracy z dzieckiem agresywnym. 4.Przykłady zabaw i gier interakcyjnych. Bibliografia 1 Wstęp W naszym codziennym życiu , z każdej strony docierają do nas sygnały dotyczące niewłaściwych zachowań dzieci i młodzieży. Niektóre z nich są szczególnie nagłaśniane. Bardzo często telewizja emituje filmy czy bajki dla dzieci, w których dominuje agresja. Na rozwój agresywnych postaw mają wpływ również czasopisma, kino, video, internet czy gry komputerowe. E Dzieci chłoną te obrazy bezkrytycznie. Oglądanie sfilmowanych aktów agresji może być bardzo podniecające dla dzieci. Zapamiętują one zwykle więcej treści agresywnych. Stają się pobudzone emocjonalnie. Zaczynają wówczas prezentować zachowania agresywne . tują one zwykle więcej treści agresywnych. Stają się pobudzone emocjonalnie 1.Pojęcie i klasyfikacja zachowań agresywnych. s prezentować zachowania agresywne. Przez zachowanie agresywne rozumie się zachowanie skierowane przeciw określonym osobom lub rzeczom, przynoszące szkodę przedmiotowi agresji, przybierające formę ataku, czy napaści fizycznej lub słownej. (Z. Skorny, 1968). Według R. Mandla (1959) agresja - jest aspołecznym sposobem zachowania się wynikającym z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub niszczeni , natomiast U. Bronfenbren i H. N. Rucciuti pojęcie agresji definiują następująco - agresja to pewne działanie, myśl lub impuls, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej, realnej lub symbolicznej określonej osobie bądź jej reprezentantowi. Jak podaje encyklopedia pedagogiczna pod red. W. Pomykało można wyróżnić dwie różne formy agresji: bezpośrednią - fizyczną; pośrednią - słowną. Na agresję fizyczną składać się mogą takie zachowania jak: - uderzenie, potrącenie, szarpanie, wyrywanie przedmiotów, podstawianie nogi, kopanie; reakcje mimiczne, takie jak: wykrzywianie się, przedrzeźnianie, posługiwanie się w toku agresji przedmiotami martwymi, rzucanie, uderzanie, kłucie. Zachowanie te to tzw. agresja fizyczna - bezpośrednia, dająca często kompleks zachowań przybierających postać bójek, przestraszania, drażnienia, wybuchów złości skierowanej na kogoś lub coś. Drugi typ zachowań to tzw. agresja słowna. Atak słowny polegać może na: grożeniu, straszeniu będącym zapowiedzią przykrych konsekwencji, jakie oczekują daną osobę, jeżeli nie zachowa się zgodnie z wolą agresora. Może również przybrać postać werbalnego odbierania bądź ograniczania swobody i uprawnień przysługujących danej osobie, np. odsuwanie od pewnych czynności, zabranianie uczestnictwa w niektórych pracach czy zabawach. Często występującą w środowisku uczniów postacią agresji słownej 2 są wypowiedzi poniżające osobę atakowaną: wyśmiewanie, kpiny, złośliwe uwagi połączone z naśladowaniem gestów, mimiki, wyglądu, sposobu zachowania drugiej osoby, złośliwe przezwiska. Dotkliwość tych postaci agresji bywa często znacznie większa niż agresji fizycznej, bowiem ranią one godność osoby będącej przedmiotem agresji, narażają ją na upokorzenie i ośmieszenie. Rodzajem agresji słownej jest także rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji o danej osobie: obmawianie, plotkowanie, skarżenie, donoszenie. Charakterystyczne dla dzieci jest kierowanie agresji na obiekty zastępcze, bardziej dostępne i bezbronne. Tak więc na przykład dziecko odczuwające złość wobec ojca może kopać psa, bić młodsze dziecko itp. Ekstremalną formą agresji jest okrucieństwo, które jest szczególnie trudnym problemem wychowawczym. Jest to działanie niszczące fizycznie lub psychicznie żywą istotę, w sposób szczególnie gwałtowny lub wymyślny. Agresywne zachowanie się może przejawić się w 3 głównych formach: 1. W formie izolowania się, nie patrzenia na siebie nawzajem, wzajemnego unikania się, nie odzywania się do siebie, trwałego zerwania wszelkich stosunków itp. 2.W formie „demonstrowania” aktywnego okazywania swego niezadowolenia przez gesty, miny, wyrzuty i wymówki, mniej lub bardziej przejrzyste aluzje. 3.W formie ataku, agresji polegającej na czynnościach zmierzających do zaszkodzenia danej osobie, osłabienia jej, sprawienia jej bólu. . 2.Przyczyny powstawania zachowań agresywnych Przyczyną agresji może być frustracja (u dzieci np.: brak uznania społecznego, brak samodzielności). Agresywne zachowania mogą być wynikiem mimowolnego naśladowania agresywnych zachowań innych osób, z którymi dana osoba się spotyka. Agresja może być narzędziem, sposobem umożliwiającym osiągnięcie celu np. chłopiec potrzebujący pieniędzy, wymusza je od innych dzieci grożąc im pobiciem, zaś w razie oporu realizuje swe groźby, czy dziecko, które grozi rodzicom, że w razie odmowy spełnienia jego żądań zniszczy określony przedmiot, zdemoluje mieszkanie lub popełni samobójstwo . Do zachowań destruktywnych zaliczamy: darcie, rzucanie, uderzanie, kopanie, wyważanie, wybuchy złości. Agresja powstaje nie tylko na tle konfliktów związanych z procesami rozwoju psychoseksualnego, lecz może być również następstwem frustracji wywołanej zahamowaniem zaspokojenia szeroko rozumianej potrzeby przyjemności. 3 Gdy agresja nie może wyładować się na zewnątrz w skutek działania czynników hamujących wtedy skierowuje się do wewnątrz i staje się źródłem skłonności masohistycznych. Źródłem agresji może stać się lęk. Każde dziecko pragnie być kochane, chce by życzenia jego spełniały się, by życie układało się pomyślnie. Jeśli zostaną zawiedzione nadzieje dziecka, odczuwa ono lęk. Istnieje zależność agresywnego zachowania się od pewnych warunków środowiskowych np. wzory agresywnego zachowania się występujące w danej grupie, akceptacja agresywnego zachowania się przez członków grupy oraz anonimowość jednostki działającej w grupie. Są również czynniki wrodzone, do których zalicza się pewne cechy temperamentu tj.impulsywność poziomu aktywności, intensywność reakcji i niezależności. Tam, gdzie mamy do czynienia z przewlekłym, długotrwałym niezaspokojeniem podstawowych potrzeb biologicznych bądź psychicznych ze zwiększonym prawdopodobieństwem spodziewać się można wystąpienia zachowań agresywnych. Jeśli uczniowie w środowisku szkolnym przeżywają częsty brak poczucia bezpieczeństwa, nie mogą zdobyć uznania, poczucia sukcesu, jeśli niezaspokojona jest ich potrzeba bliskich, przyjaznych kontaktów z rówieśnikami, z nauczycielami, potrzeba samodzielności, wówczas, pojawić się mogą agresywne zachowania ucznia. Osoba ta uczy się reagować na frustrację agresją, w olbrzymim stopniu od innych. Dziecko zabierające zabawkę innemu, rodzic wywołujący napięcie spowodowane niepowodzeniem w pracy, odgrażaniem się zwierzchnikowi czy planowaniem sposobu „odegrania się”, nauczyciel w zdenerwowaniu drwiący z niewiedzy ucznia, bohaterowie filmowi czy literaccy osiągający swoje cele w drodze przemocy – to wszystko modele agresywnego zachowania się , jakże zaraźliwego i łatwo upowszechniającego się. Głównym źródłem uwarunkowań jest rodziną. Rodzice są pierwszymi osobami uczącymi i wychowującymi dziecko; stosują przy tym skomplikowany system kar i nagród, mających ukształtować u dziecka określone formy prawidłowych zachowań, a zahamować inne uznane przez nich za niepożądane. W przypadku, gdy rodzina nie spełnia właściwie wszystkich swoich funkcji dochodzi do zaburzeń, które manifestują się agresją. Do czynników mających wpływ na to zaliczamy: zachowania agresywne rodziców, stosowanie surowych kar wobec dzieci, pozwalanie na agresję, zachęcanie do agresji, niezaspokajanie podstawowych potrzeb psychicznych dziecka, a zwłaszcza kontaktów uczuciowych, 4 niezaspokojenie potrzeby uznania społecznego i samodzielności, stosowanie kar fizycznych, które nie dość, że wywołują u dziecka frustrację to są zachowaniami agresywnymi, niewłaściwa atmosfera domu rodzinnego tj. chłód emocjonalny lub nadmierna opieka i czułość, występowanie stałych napięć i konfliktów, niestała struktura rodziny, niewłaściwe metody wychowawcze domu i szkoły (nadmierne wymagania, kary), całkowity brak opieki domowej, nędza, wpływ czynników dziedzicznych i awantury domowe. 3.Zabawa w pracy z dzieckiem agresywnym. Do przezwyciężania agresji mogą służyć niektóre zabawy i ćwiczenia interakcyjne, gdyż w czasie nich agresji można nadać określoną formę. Młodzi ludzie powinni umieć doświadczać tego, że również złość, wściekłość i agresja należą do natury każdego człowieka i dlatego też oni również mogą je odczuwać i wyrażać , bez jednoznacznego strachu czy poczucia winy, bowiem dopiero wtedy da się je kontrolować i konstruktywnie przezwyciężać. Dzieci podczas zabaw mogą wreszcie pokazać co ich denerwuje w innym koledze , co mu się nie podoba w zachowaniu koleżanki . Zabawy te w dużym stopniu wpływają na rozwój własnego ,,JA” . Dzieci nieśmiałe mogą wreszcie pokazać czego nie lubią w zachowaniu innych nie bojąc się reakcji kolegi , czyli uderzenia . Wściekłość jest stanem wysokiego napięcia wewnętrznego , które zawsze będzie występowało i którego nie można zagłuszać . Kto wciąż trzyma w ryzach swoje uczucia nie może przedstawić otoczeniu własnego siebie ani swoich potrzeb . Wcześniej czy później taka osoba musi ,, wybuchnąć” i to będzie zachowanie na pewno agresywne . Dlatego jest bardzo ważne aby dzieci miały stworzone sytuacje , w których mogą pokazać tą złość , wściekłość i agresję . Będą to sytuacje sztucznie stworzone , rozładowujące napięcie wśród dzieci . W zabawie są pobudzane ważne procesy nauczania , mimo to zabawa nie jest poważna . Są dozwolone różne chwyty , sprawia dzieciom dużo radości , mogą występować zachowania agresywne , ale są one pod kontrolą .Gry powodują , że dzieci odreagowują napięcia , nabierają dystansu do pewnych sytuacji np. . Dziecko otwarcie mówi ,,Czego się boi” , nie bojąc się odwetu . Nawet te dzieci nieśmiałe widząc , że inni mówią o tym nabierają większej śmiałości i również zabierają głos . 5 W ćwiczeniach i zabawach agresji można nadać określoną formę . Tego rodzaju pozorne walki spełniają szereg funkcji : Służą wyrażaniu złości i wrogości Pozwalają na przynosząca ulgę regresję , oddalają od społecznego przymusu Prowadza paradoksalnie do solidarności i zaufania do uczestników Uwrażliwiają na społeczną definicję agresywnego zachowania Dzięki nim można bez wstydu i sankcji rozmawiać na tematy tabu , np. o przekleństwach Możliwa jest zamiana ról Zabawom przeciwko agresji można przypisać wiele celów nauczania : Dostrzeganie i wyrażanie agresywnych uczuć Rozpoznawanie elementów wyzwalających w nas złość Lepsze zrozumienie siebie i innych Opanowanie agresji i wściekłości Nawiązywanie nie agresywnych kontaktów Pokojowe rozwiązywanie konfliktów Przeprowadzanie gier i zabaw nie wymaga szczególnych przygotowań. Zabawy te na pewno są głośne i potrzebują po ich zakończeniu wyciszenia . 4.Przykłady zabaw i gier interakcyjnych. Gry i zabawy można podzielić na kilka grup w zależności od celu jakim mają służyć: Dostrzeganie agresywnych uczuć i ich wyróżnianie. Rozpoznawanie przyczyn wściekłości i agresji Uczymy się lepiej rozumieć siebie samych i innych ludzi. Opanowanie i przezwyciężanie złości i agresji. Budowanie poczucia własnej wartości i silnej osobowości. Nawiązywanie nieagresywnych kontaktów. Pokojowe rozwiązywanie konfliktów. „Podróż do Krainy Wściekłości” Cel: dostrzeganie agresywnych uczuć i ich wyrażanie. Prowadzący opowiada historyjkę, w trakcie której wykonywane są określone ruchy – wszystkie dzieci je powtarzają, mogą wymyślać też własne. 6 „Udajemy się dziś w podróż do tajemniczego kraju. Jedziemy długo pociągiem. Wreszcie pociąg zatrzymuje się, dotarliśmy do Krainy Radości. Ludzie, którzy tu mieszkają, są zawsze radośni i uśmiechnięci. Cieszą się już od rana, jak tylko wstaną. Przeciągają się z zadowoleniem, witają się z nami uśmiechem, podskakują do góry z radości, obejmują nas i tańczą z nami dwójkami, trójkami, w dużym kole, żadne dziecko nie jest samo... Niestety, musimy jechać dalej. Wsiadamy do pociągu i jedziemy…Nagle robi się ciemno. Pociąg staje – dotarliśmy do Krainy Wściekłości. Tu mieszkają ludzie, którzy czują się obrażeni i niesprawiedliwie traktowani. Są źli i zdenerwowani, tupią nogami, potrząsają głowami, ściskają dłonie w pięści i wołają: Nie lubię cię! Wreszcie nasza lokomotywa sapie i wzywa nas do pociągu. Zatrzymujemy się, nabieramy dużo powietrza do płuc… i uspokajamy się. Wsiadamy do pociągu i jedziemy dalej… Pociąg zatrzymuje się na końcowej stacji – jesteśmy w Krainie Spokoju. Wszyscy ludzie uśmiechają się, poruszają się spokojnie i ostrożnie, delikatnie głaskają się nawzajem, prowadzą się za ręce albo siedzą spokojnie obok siebie. Jest cicho…” Fantazja w czasie podróżowania nie ma granic. Można się przemieszczać innym środkiem lokomocji. W każdym jednak przypadku podróż powinna się zakończyć w Krainie Spokoju. Jak czują się dzieci w trakcie podróży? Jak czują się po jej zakończeniu? Kiedy jestem wściekły Cel: dostrzeganie agresywnych uczuć i ich wyrażanie. Grupa siedzi w kole. Dzieci wypowiadają po kolei swoje imię i pokazują, co robią, kiedy są wściekle, na przykład: Nazywam się Karolina. Kiedy jestem wściekła, robię tak:lewą ręką wykonuje ona taki ruch, jakby chciała uderzyć. Nazywam się Tomek.. Kiedy jestem wściekły, robię tak:prawą nogą wykonuje on taki ruch, jakby chciał kopnąć. Nazywam się Jakub. Kiedy jestem wściekły, robię tak:uderza ściśniętymi w pięści dłońmi w obie skronie. itd. Mowa ciała Cel: dostrzeganie agresywnych uczuć i ich wyrażanie. Każdy uczestnik dostaje karteczkę z nazwa stanu emocjonalnego (np.: wystraszony, obrażony, delikatny, smutny, wesoły, wściekły). Jego zadaniem jest pokazać ta emocje. Po każdej demonstracji dzieci próbują odgadnąć, jakie uczucie zostało wyrażone. Na koniec rozmawiamy o tym, jak można rozpoznać różne 7 stany emocjonalne; które uczucia są łatwe, a które trudne do pokazania. Jakie uczucia mogą nam się pomylić? Malowanie uczuć Cel: dostrzeganie agresywnych uczuć i ich wyrażanie. Jest to ćwiczenie plastyczne. Przydadzą się farby, flamastry i papier. Dzieci maja za zadanie namalować uczucia, które im towarzysza, gdy tracą panowanie nad sobą (np.: wściekłość, strach, zdenerwowanie, bezradność). Kto chce, wyjaśnia swój obrazek. Ważne, by mówił w pierwszej osobie liczby pojedynczej, bo to jego uczucia. Można wypróbować, jak ten obrazek zmienić na bardziej pozytywny - poprzez dodanie nowych kształtów, kolorów, zamalowanie czegoś. Można spróbować z agresji zrobić przyjaźń albo pewność siebie ze strachu. Czy łatwo było namalować swoje uczucia? Czy łatwo zmienić wściekłość w spokój? Agresja na obrazku Cel: dostrzeganie agresywnych uczuć i ich wyrażanie. Uczestnicy wyszukują w starych czasopismach i gazetach zdjęcia, które ich zdaniem wyrażają agresje. Każdy wycina jedno. Potem wspólnie wszyscy oglądają wybrane fotografie. Czy są jakieś elementy (treści, kolory, techniki, motywy), które pojawiają się szczególnie często, które kojarzą się z agresja? Dziko wściekły Cel: dostrzeganie agresywnych uczuć i ich wyrażanie. Dzieci przeobrażają się w dzikie zwierzęta. Naśladują ich zachowania - glosy i ruchy. Prychają, szczerzą zęby, biegają w koło, pełzają i syczą jak wąż, tupią nogami, trąbiąc jak słonie, wyją jak wilki. Zagrażają sobie nawzajem. Nie wolno jednak rzeczywiście atakować innych zwierząt. Jedynie grozimy im gestami i zachowaniem. Po pewnym czasie wszyscy zbierają się na sygnał prowadzącego na pokojowej konferencji zwierząt. Denerwuje mnie u ciebie... Cel: dostrzeganie agresywnych uczuć i ich wyrażanie. 8 Dzięki temu ćwiczeniu każde dziecko ma możliwość powiedzenia drugiej osobie w spokoju swojego krytycznego zdania na jej temat. Dana skarga rozpoczyna się bowiem od stów: „Jesteś naprawdę w porządku, ale denerwuje mnie u ciebie..." Dziecko, do którego skierowana jest ta wypowiedź nie może się usprawiedliwiać, lecz musi za każdym razem odpowiedzieć: „Dziękuje ci bardzo, że mi to powiedziałeś". Ćwiczenie to najlepiej udaje się w kręgu. Jedno z dzieci zbiera się na odwagę i zaczyna. Wstaje i podchodzi do tego uczestnika, któremu chciałoby coś powiedzieć, na przykład: „Beato, jesteś naprawdę w porządku, ale denerwuje mnie u ciebie, że zawsze chcesz bawić się z Julią, która jest przecież moją przyjaciółką". Beata odpowiada: „Dziękuję ci bardzo, że mi to powiedziałeś". Teraz wstaje drugie dziecko, potem trzecie i tak dalej, aż wszyscy, którzy mają na to ochotę, wyrzucają z siebie złość na inne dzieci. Dopiero wtedy cała grupa ma możliwość porozmawiania na temat swoich uczuć i doświadczeń, zdobytych w trakcie ćwiczenia. Jak czujemy się, kiedy zmuszeni jesteśmy powiedzieć osobie, która nas denerwuje, najpierw coś miłego? Jak czujemy się, gdy jesteśmy atakowani, a nie wolno się nam bronić? Jak czują się dzieci, które nie wzięty aktywnego udziału w tej zabawie? Warunkiem przeprowadzenia tego ćwiczenia jest zaufanie wśród członków grupy. Ważne jest, by stosować je ze szczególną ostrożnością. Wściekłe skojarzenia Cel:rozpoznawanie przyczyn wściekłości i agresji. Każde dziecko pisze na swojej kartce papieru słowo „wściekłość" i zatacza wkoło niego kółko. Potem pisze ze wszystkich stron wszystkie skojarzenia, to znaczy wyrazy w dowolnej formie, które mu tylko przychodzą do głowy, na przykład: uderzać oddawać Monika skarżypyta wściekłość bicie serca pocić się nauczyciel stopnie narzekanie 9 Następnie wspólnie przyglądamy się indywidualnym skojarzeniom do wyrazu „wściekłość" oraz — jeżeli zgłoszone zostanie przez grupę takie życzenie—wyjaśniamy je i porównujemy. Uczestnicy mogą również wspólnie wykonać podobną „mapę złości" na dużym arkuszu papieru lub na gazetce ściennej. Mapa ta może być stopniowo uzupełniana; za każdym razem, gdy któremuś z dzieci przyjdzie do głowy nowe skojarzenie, na przykład w wyniku danej sytuacji grupowej, nanosi je na „mapę złości". Zmiany w skojarzeniach powinny być od czasu do czasu omawiane. Naturalnie, trzeba również spróbować przerwać „łańcuchy złości". Znajomość ludzkich charakterów Cel: uczymy się lepiej rozumieć samych siebie i innych. Wszyscy otrzymują kartkę papieru, na której narysowane zostały wcześniej kontury ludzkiego ciała. Do tego szkicu każde z dzieci dorysowuje to, co uważa za najbardziej charakterystyczne u siebie samego, na przykład: język, jeżeli jest ono szczególnie dowcipne lub gadatliwe; uszy, jeżeli potrafi dobrze słuchać innych; zamknięte oczy, jeżeli często zdarza mu się śnić na jawie; serce, jeżeli jest osobą szczególnie współczującą innym; pięści, jeśli zawsze bardzo szybko chce się bić; i tak dalej... Figury, którym w ten sposób nadany został charakter i które otrzymały nową „duszę" przymocowywane są do ściany dobrze widocznym dla wszystkich miejscu, a grupa próbuje odgadnąć, która z nich należy do poszczególnych uczestników. Które z dzieci było szczególnie trudne lub szczególnie łatwe do „przejrzenia na wylot"? Czy grupa odkryła u pojedynczych osób jakieś nowe zdolności bądź cechy charakteru? Ręka nie musi bić Cel: uczymy się lepiej rozumieć samych siebie i innych. Przebieg zabawy: Wszyscy siedzą w kole i zamykają oczy. Prowadzący mówi, co każdy ma zrobić „Siedzisz wygodnie obie stopy opierają się pewnie o podłogę. Skoncentruj się na oddechu. Wydychasz twój niepokój. Stajesz się spokojny połóż teraz twoją prawą rękę na lewej, dotykając jej grzbietem dłoni. Poczuj jak twoja prawa ręka czuje się, leżąc na twojej lewej ręce. Pogłaskaj delikatnie lewym palcem wskazującym, po palcu 10 środkowym, serdecznym i po małym, a potem z powrotem po wewnętrznej stronie dłoni. Do czego potrzebujesz tej dłoni? Co możesz z nią zrobić, kiedy jest ona taka miękka i odprężona jak teraz ?. Zabawę można przeprowadzić w parach: Co twoja dłoń może zrobić z dłonią drugiego dziecka? Co może uczynić abyście oboje dobrze czuli? Przeprowadzamy rozmowę końcową. Jak dzieci czuły się w trakcie zabawy i po jej zakończeniu? Do czego wykorzystują one swoje ręce na co dzień. Pokrewieństwo dusz Cel: uczymy się lepiej rozumieć samych siebie i innych. Wszystkie dzieci wkładają do worka jakiś osobisty przedmiot, ale tak, by nikt tego nie zauważył. Stopniowo przedmioty te są z powrotem z worka wydobywane. Grupa zastanawia się wspólnie, do którego dziecka dana rzecz mogłaby najlepiej pasować. W miarę możliwości trzeba wymienić imię więcej niż jednego dziecka. Każdy wybór musi zostać uzasadniony. Czy grupa odgadła prawdziwych właścicieli poszczególnych przedmiotów? Czy dzieci, którym została przyporządkowana ta sama rzecz, mają w rzeczywistości jakieś wspólne cechy? Czy były tego już wcześniej świadome? Jak teraz się czują? „Bez złości mamy więcej radości” Cel: Opanowanie i przezwyciężenie złości i agresji. Przy pomocy fantazyjnej opowieści dzieci mogą się nauczyć przejmować pożyteczne, samodzielne instrukcje w przypadku narastających agresji, a ponadto analogicznie do nich wymyślać nowe, pasujące do własnej sytuacji. Prowadzący stwarza rozluźnioną atmosferę, a potem podaje polecenia: „Dzisiaj polecisz w podróż samolotem marzeń i odwiedzisz nieznaną ci planetę. Teraz wtulasz się w miękki fotel, słuchasz odgłosów startującej maszyny… Warczenie silników jest coraz głośniejsze… Samolot odrywa się od ziemi… Po chwili dostrzegasz w oddali nowe planety… błyszczą się one i migoczą na czarnym niebie… Ziemia pozostaje w tyle… coraz mniejsza i mniejsza… Czujesz się lekki, jesteś już w kosmosie. Postanawiasz wylądować na następnej planecie, jesteś ciekawy, co tam się znajduje, co tam przeżyjesz, czy są tam dzieci, takie jak ty. Im bardziej zbliżasz się do tej planety, tym jest ona piękniejsza… przyciąga oczy jasnymi, przyjaznymi kolorami. Są tam domy, okrągłe i ciepłe, pomiędzy nimi kolorowe kwiaty i zielone krzewy. Wszystko jest takie spokojne i przyjazne. Twój samolot ląduje łagodnie… wysiadasz… biegniesz po miękkim, ciepłym podłożu… Ostrożnie podchodzisz do jednego z domów, zaglądasz przez okno…nikt cię 11 nie zauważa… W domu tym jest grupa dzieci. Słyszysz właśnie, jak jedno dziecko mówi coś do drugiego, ale nie rozumiesz wypowiadanych słów. Musiało to być coś nieprzyjemnego, bo widzisz, że dziecko, do którego były skierowane te słowa, jest coraz bardziej rozwścieczone… oddycha gwałtownie… zaciska dłonie w pięści… Ale spójrz, co się teraz dzieje? Dziecko to nagle zastyga w bezruchu. Zaczyna spokojnie oddychać, głęboko nabiera powietrza do płuc i wydmuchuje je stopniowo, wdech, wydech, wdech, wydech… I zaczyna mówić, najpierw bardzo cicho, potem coraz głośniej i pewniej: Bez złości mamy więcej radości. A za każdym razem staje się coraz spokojniejsze i bardziej przyjaźnie nastawione do innych, a i to drugie dziecko uspokaja się… Widzisz, jak oboje się odprężają, zaczynają się uśmiechać, rozmawiają ze sobą, są spokojni i uprzejmi dla siebie… wszystko jest w porządku. Nikt nie widział cię zaglądającego przez okno. Pochylasz się i skradasz z powrotem do samolotu. Mówisz do siebie: to był naprawdę świetny pomysł – bez złości mamy więcej radości – zapamiętam to sobie. Powtarzasz sobie to zdanie wielokrotnie, po cichu… i jeszcze kilka razy… Wsiadasz do samolotu i lecisz z powrotem na ziemię. Staje się ona coraz większa i piękniejsza. Jesteś znowu tutaj. Po cichu wypowiadasz zapamiętane słowa: bez złości mamy więcej radości, bez złości mamy więcej radości…” Po zakończeniu tej niezwykłej podróży trzeba dać uczestnikom możliwość zastanowienia się i porozmawiania o uczuciach, które przeżywali w jej trakcie. Walka kogutów” Cel: Opanowanie i przezwyciężenie złości i agresji. Dzieci dobierają się parami i stają naprzeciwko siebie. Krzyżują ramiona na piersiach, stają na jednej nodze i popychając się próbują wytrącić przeciwnika z równowagi. Nie wolno przy tym opuszczać rąk w dół i bezpośrednio się nimi posługiwać. Celem jest to, aby samemu jak najdłużej pozostać w pozycji stojącej i nie być zmuszonym postawić drugiej nogi na ziemi. Jak dzieci czują się po takiej walce ? czy mogły rozładować panujące między nimi napięcie? Start rakiety Cel: Opanowanie i przezwyciężenie złości i agresji. W przezwyciężaniu napięć może nam pomóc „Start rakiety". Zaczyna się on od tego, że dzieci: bębnią palcami po blacie stołu, najpierw cicho i powoli, a potem coraz szybciej i głośniej; uderzają płaskimi dłońmi o stół albo klaskają, również z natężającą się głośnością i we wzrastającym tempie; 12 tupią nogami, także tutaj zaczynając cicho i powoli, a potem coraz głośniej i szybciej; cicho naśladują brzęczenie owadów, przechodzące aż do bardzo głośnego wrzasku; hałas i szybkość wykonywanych ruchów stopniowo wzrastają, dzieci wstają gwałtownie ze swoich miejsc, wyrzucają z głośnym wrzaskiem ramiona do góry — rakieta wystartowała. Powoli dzieci znowu siadają na swoich miejscach. Ich ruchy uspokajają się. Hałas przebrzmiewa, słychać już tylko cichutkie brzęczenie owadów, które stopniowo zanika, aż wszystko ucichnie — rakieta znikła za chmurami. Obrona przed głupimi zaczepkami Cel: Opanowanie i przezwyciężenie złości i agresji. Prowadzące do agresji sytuacje mogą zostać czasem złagodzone dzięki temu, że „ofiary" zareagują w sposób zaskakujący i błyskotliwy. Niestety, w decydującym momencie rzadko komu przychodzi do głowy coś odpowiedniego. W takim przypadku sucha zaprawa może nam bardzo dużo pomóc. Na przezwiska można zareagować m.in. w następujący sposób: „Ty smarkaczu!" — „Ach, rzeczywiście, masz może chusteczkę higieniczną?" „Słabeusz!" — „Tak niestety, czy mógłbyś mi w takim razie pomóc?" „Głupek!" — „Ciesz się, że jestem głupi, bo w przeciwnym razie nie byłbyś niczym szczególnym!" Dzieci zastanawiają się nad niezwykłymi reakcjami na agresywne zaczepki albo samodzielnie, albo też w małych zespołach, a następnie przedstawiają swoje propozycje na forum całej grupy. Ich działanie można również wypróbować w zaimprowizowanych scenkach. Protokół złości i zdenerwowania Cel: Opanowanie i przezwyciężenie złości i agresji. Wiele dzieci bardzo szybko się denerwuje, nie wiedząc przy tym właściwie, z jakiego powodu. A niektóre z nich zaczynają być nawet agresywne, choć wcale tego nie chcą. Inne połykają swoją złość albo robią coś podobnie nieodpowiedniego. Aby lepiej poznać siebie samego i nauczyć się kontrolowanego radzenia sobie ze złością, można skorzystać z pomocy „Protokołu złości i zdenerwowania", który prowadzony jest przez pewien czas codziennie, na przykład: 1. Co mnie dzisiaj zdenerwowało? ... 13 2. Jak na to zareagowałem? (wcale, płakałem, uciekłem, wrzeszczałem, okładałem wszystkich wkoło siebie, zdenerwowałem kogoś zupełnie niewinnego, poprosiłem o pomoc dorosłego, poczekałem na następną okazję do zemsty itp.) ... 3. Jak chciałbym zareagować następnym razem? ... 4. Wyobrażę sobie tę sytuację jeszcze raz bardzo dokładnie i przećwiczę reakcje, którą wymieniłem w punkcie numer 3. (Powiem przed lustrem bardzo głośno: Nie, ja tego nie chcę. Albo: Będę trenował świadome głębokie oddychanie. Albo: Poćwiczę pozytywne przemawianie do siebie samego. Albo:...) Technika prowadzenia protokołów złości i zdenerwowania powinna być wyjaśniona grupie. Podobnie trzeba na początek porozmawiać o tym, jakie są pożyteczne i niekorzystne reakcje zamiast złości, oraz je przećwiczyć. Prowadzący powinien znaleźć również czas na omówienie poszczególnych sprawozdań, potwierdzić dzieciom ich właściwe postępowanie, a także dodać im odwagi do wprowadzania dalszych zmian. Balonowa bitwa Cel: Opanowanie i przezwyciężenie złości i agresji. Każde dziecko otrzymuje napompowany balon. Maluje na nim wykrzywioną złością twarz, a następnie przymocowuje go do patyka. Przy pomocy tych „wściekłoszy" dzieci stoczą teraz ze sobą walkę — albo jeden na jeden, albo też wszyscy przeciwko wszystkim. Oczywiście, bitwa może rozgrywać się jedynie pomiędzy balonami, nie wolno w jej trakcie używać kijków, na których zostały one osadzone! Dwie strony medalu Cel: budowanie poczucia własnej wartości i silnej osobowości. Każdy człowiek ma dobre i złe cechy, zachowuje się prawidłowo i nieodpowiednio. Aby znieść te przeciwieństwa i być może zmienić je, trzeba je najpierw poznać. Każde dziecko bierze kartkę papieru i długopis, a potem odpowiada sobie na następujące pytania: To potrafię szczególnie dobrze — to są moje dobre cechy: Tego nie potrafię zbyt dobrze — to są moje złe cechy: To mi się we mnie podoba: To mi się we mnie nie podoba: 14 Po zakończeniu opisy te są porównywane. Dzieci stwierdzą z pewnością, że każde z nich ma coś, co mu się podoba i coś, czego w sobie nie lubi. Czy chciałyby takie pozostać? Czy chciałyby coś w sobie zmienić? Czy mogą sobie nawzajem w tym pomóc? Czy mogą wspólnie coś zrobić? Gorące krzesło Cel: budowanie poczucia własnej wartości i silnej osobowości. Wszystkie dzieci siedzą w kole, pośrodku którego stoi „gorące krzesło”. Zajmuje na nim miejsce ten uczestnik, który w danym momencie potrzebuje najwięcej wsparcia. Po kolei przesuwa on swoje „gorące krzesło” stawiając je przed wszystkich uczestników, którzy mówią mu o czymś co w nim lubią i cenią. Dostrzeganie pozytywnych stron Cel: budowanie poczucia własnej wartości i silnej osobowości. Pozytywne myślenie jest czarodziejskim kluczem do rozwijania poczucia własnej wartości, a tym samym wybierania takich sposobów; zachowania się w trudnych sytuacjach, które będą konstruktywne i społecznie akceptowalne. W każdej grupie niektóre dzieci określane są jako „agresywne”. Osoby, które się tak zachowują, zwykle bardzo wcześnie zakodowały sobie, że „są agresywne" oraz że jest to coś złego. Będą one umiały chować się inaczej tylko wtedy, kiedy nauczą się pozytywnego spojrzenia na siebie samych oraz doświadczą, że „bycie agresywnym" jest najpierw czymś pozytywnym. Dosłownie wyraz ten oznacza „zbliżanie się” i mówi nam o energii napędowej każdego człowieka. „Agresywne" dziecko wybiera sobie małą podgrupę. Układa ona wspólnie z nim listę, w której jego agresywność zostanie pozytywnie oceniona, na przykład: Jestem dobry, ponieważ wyrażam to, co czuję; Jestem dobry, ponieważ jestem aktywny; Jestem dobry, ponieważ mam siłę; Jestem dobry, ponieważ mówię wyraźnie, czego chcę; Jestem dobry, ponieważ bezpośrednio zabieram się za wszystko. Dla każdego dziecka muszą zostać znalezione co najmniej trzy pozytywne interpretacje. Następnie cała grupa zastanawia się wspólnie jak siła i aktywność tej osoby w trakcie kłótni lub innych obciążających sytuacji, może zostać wykorzystana również w pozytywny sposób. Czy trudne było pozytywne interpretowanie „agresywnego" zachowania? Jakie doświadczenia zdobyły przy tym te tak zwane „agresywne dzieci"? 15 „Chroniący nas szałas” Cel: nawiązywanie nieagresywnych kontaktów Dzieci tworzą grupki po 3 - 5 uczestników. Jedno z nich zostaje mianowane mistrzem budowy, który z pozostałych osób tworzy „szałas”. Następnie sam wchodzi do niego – powinien czuć się tam naprawdę dobrze. Potem następuje zamiana ról, tak aby każde dziecko miało możliwość zbudowania chroniącego je szałasu. Jaki musi być „szałas”, byśmy czuli się w nim bezpiecznie? Jak czują się dzieci, które nas chronią? Jak czują się te, które są chronione? „Transport na plecach” Cel: nawiązywanie nieagresywnych kontaktów Dzieci siadają jedno za drugim w szeregu tak, aby każdy mógł swobodnie dosięgnąć rękami pleców swojego poprzednika. Uczestnik na samym końcu rysuje na kartce „poufną wiadomość”: symbole, cyfry, litery itp., a następnie odkłada ją w takie miejsce, gdzie nikt nie będzie mógł jej podejrzeć. Dziecko na drugim końcu rzędu otrzymuje też kartkę i ołówek. Teraz ostatni uczestnik, autor „poufnej wiadomości”, rysuje ją na plecach swojego poprzednika. Ten przekazuje ją rękami dalej na plecy następnej osoby – powtarza się to tak długo, aż wszyscy dostaną wiadomość. Ostatnie dziecko zapisuje na kartce, co otrzymało. Na koniec porównujemy wyjściową informację oraz to, co dotarło do końca rzędu. Ile z pierwotnej wiadomości można jeszcze rozpoznać? Jak dzieci czuły się w trakcie owego szczególnego transportu? Czy było to nieprzyjemne mieć kogoś za plecami i nie wiedzieć, co on robi? Grupowy obrazek Cel: nawiązywanie nieagresywnych kontaktów. Każde dziecko otrzymuje kartkę z bloku rysunkowego o formacie A3. Teraz prowadzący podaje określony temat i wszyscy zaczynają malować do niego dowolny obrazek. Po krótkim czasie, na sygnał 16 każde dziecko przekazuje swoją kartkę sąsiadowi. Ten dodaje do obrazka kolejne detale, tak długo, aż na ponowny sygnał będzie musiał podać go znowu dalej. Jak wyglądają obrazki, gdy przeszły już przez wszystkie ręce i powróciły do pierwszego dziecka? Czy rzeczywiście każdy starał się pracować zgodnie z podanym tematem, tak by powstał prawdziwie grupowy obrazek? Czy było to bardzo trudne. Czy potrzebne będzie przeprowadzenie drugiej rundy, aby dokończyć obrazki? Jesteśmy wspólnotą Cel: nawiązywanie nieagresywnych kontaktów Dzieci próbują połączyć wszystkie swoje imiona na wzór krzyżówki. Imieniem wyjściowym jest za każdym razem to, które chcemy szczególnie podkreślić. Na przykład dlatego, że jego właściciel jest nowy w grupie, a my chcemy mu pokazać, że jest członkiem wspólnoty. F K A R O L Y D E L Ż B I E T A R O Y M K A M I L E I K U B A C H A N I A Ł 17 Wyczarujmy przyjaźń Cel: nawiązywanie nieagresywnych kontaktów Każde dziecko może tak „zaczarować" trzech innych uczestników, by byli oni w przyszłości mili, uprzejmi i przyjaźni w stosunku do niego. Czarodziejską różdżką (linijka, wskazówka itp.), dotyka ono po kolei te trzy osoby po barkach i wypowiada magiczne zaklęcie, na przykład: „Michale, zaczaruję cię w chłopca, który nie popycha mnie wciąż, kiedy obok niego przechodzę". „.Andrzeju, zaczaruję cię w uprzejmego sąsiada, który nie rozpycha się w ławce, zabierając mi większą jej część". „Aniu, zaczaruję cię w dziewczynkę, która nie wyśmiewa się ze mnie, jeżeli czegoś nie potrafię". Dotykane różdżką dzieci muszą w milczeniu pozwolić się „zaczarować", a także zastanowić się nad czarodziejskim zaklęciem. Co prawda nie mają one obowiązku dostosować się do niego, ale być może choć trochę się zmienią. Co czują dzieci w trakcie tej zabawy? Co czują ci, którzy czarują i ci, którzy zostali zaczarowani? Niezwykle odciążające jest to, że nie trzeba tutaj odpowiadać na krytykę, a także, że nikt nikogo nie zmusza do natychmiastowych zmian w zachowaniu. Stwarza to korzystną sytuację, w której większość osób weźmie sobie mimo wszystko czarodziejskie zaklęcie do serca. Zmiana perspektywy Cel: pokojowe rozwiązywanie konfliktów. Uczestnicy tworzą koło, w którym siedzi naprzeciwko siebie dwoje dzieci, zmuszonych rozwiązać narastający pomiędzy nimi konflikt. Każde z nich proszone jest teraz o to, by wczuć się w położenie partnera i spojrzeć na ich zatarg z jego perspektywy. Obie osoby powinny wtedy spróbować znaleźć wspólne rozwiązanie tego konfliktu, przy czym muszą one wciąż reprezentować stanowisko oponenta. Pozostałe dzieci mogą podsuwać propozycje, jeżeli urwie się wątek rozmowy albo dwójka aktorów wypadnie ze swojej roli. Co odczuwają „konfliktowe dzieci”? Co czują inni? Czy uda się znaleźć zadowalające rozwiązanie tego konfliktu? Protokół z konfliktu Cel: pokojowe rozwiązywanie konfliktów 18 Do rozwiązywania konfliktów potrzebujemy umiejętności zachowania zimnej krwi i trzeźwego umysłu. Przed każdą próbą rozstrzygnięcia jakiegoś sporu zalecany jest nie tylko głęboki i spokojny oddech, policzenie do 10 lub więcej w zależności od stopnia zdenerwowania, „zrobienie rundki wkoło bloku" itp., lecz również ponowne prześledzenie całej konfliktowej sytuacji, jakbyśmy oglądali film w zwolnionym tempie (jest to faza rzeczowego analizowania konfliktu) oraz pisemne sformułowanie protokołu konfliktu, który udzieli nam odpowiedzi na następujące pytania: Z kim się pokłóciłem? Co chciałem osiągnąć? Co chciała osiągnąć ta druga osoba? Co powiedziałem lub co zrobiłem? Co powiedziała lub co zrobiła ta druga osoba? Jak czuję się teraz? Jak może czuć się on lub ona? Co mógłbym zrobić, by zakończyć naszą kłótnię? Co mogłaby zrobić ta druga osoba, by zakończyć naszą kłótnię? Przy pomocy podobnego protokołu uczestnicy konfliktu powinni najpierw spróbować znaleźć jakieś rozwiązanie pomiędzy sobą. Dopiero kiedy to się nie uda, reszta grupy lub prowadzący pomagają w znalezieniu takiego wyjścia z sytuacji, które będzie do zaakceptowania przez obie strony. Jak trudne jest rzeczowe analizowanie konfliktu, w który jesteśmy sami uwikłani? Czy istnieją jakieś sporne tematy pojawiające się wciąż na nowo? Czy są takie osoby, z którymi bardzo często się kłócę? Dlaczego ma to miejsce? Co mógłbym zrobić, aby temu zapobiec? Bibliografia 1.Filipczuk H. – Uczeń agresywny." Problemy opiekuńczo -wychowawcze" 1965 nr l 19 2.Frączek A. - Wychowanie a agresja, „Psychologia wychowawcza" 1970 nr 2 3.Moszczyńska U. – Środowisko rodzinne a powstanie agresji w wieku 6-7 lat.” Psychologia Wychowawcza” 1979, 4.Portmann R. -Gry i zabawy przeciwko agresji, Kielce 2003, JEDNOŚĆ 5.Skorny Z. - Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, W- wa 1968, PWN 6.Wójcik D. - Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nieprzestępczej, Wrocław 1977, IPiP 7.Zieliński K. - Agresja - charakterystyka i uwarunkowania „Życie Szkoły" 1980,nr l 20
