02 Gromska_wspolczesne.p65

PRACA POGLĄDOWA
ISSN 1643–0956
Jadwiga Gromska, Izabela Łucka, Maria Nowak
Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Akademii Medycznej w Gdańsku
Współczesne ujęcie psychofizjologii
i psychopatologii seksualnej u dzieci
Psychophysiology and psychopathology of children sexuality — review
STRESZCZENIE
ABSTRACT
W niniejszej pracy omówiono kształtowanie się popędu seksualnego z uwzględnieniem jego rodzajów
oraz różnych okresów rozwoju dziecka. Psychiczny
popęd płciowy — rozumiany jako dążenie do nawiązania i podtrzymania więzi uczuciowej — jest obecny od chwili narodzin i uważa się go za czynnik podstawowy i niezbędny do życia oraz rozwoju osobniczego. Biologiczny popęd płciowy — określany jako
potrzeba rozładowania napięcia seksualnego — kształtuje się w miarę dojrzewania dziecka. Mimo że przejawy popędu biologicznego mogą się uwidaczniać
w formie przypadkowej lub nie do końca uświadomionej już u małego dziecka, dopiero w okresie dojrzewania nabierają swoistych cech. Identyfikacja płciowa — poczucie przynależności płciowej — rozwija się
u dziecka około 3 rż. Okres dojrzewania płciowego
zaczyna się u dziewcząt około 10–13 rż., u chłopców
— w 13–14 rż. Proces ten trwa 2–5 lat. Orientacja seksualna, początkowo obupłciowa, około 11 rż. staje się
heterogeniczna.
W pracy omówiono także obraz kliniczny zaburzeń
seksualnych oraz warunki sprzyjające ich powstawaniu, z jednoczesnym podkreśleniem płynności granicy między psychofizjologią a psychopatologią seksualną w niektórych fazach rozwoju dziecka.
The study reviews the development of libido with
regard to various periods of a child development of
and different types of libido. Psychological sexual
drive defined as a tendency towards establishing and
maintaining emotional bonds exists from the early
beginning of a human life and is also essential for
life ones and personal development. Biological sexual drive is defined as a need to relive the sexual
tension growing in course of the development of
a child. Its symptoms may be seen in accidental behaviours or in not well defined activities of a child,
barely during sexual activity maturation process.
The maturation takes place in girls from age 10 to
13, in boys from 13 to 14. The pubescence lasts from
2 till 5 year of development. The sexual orientation
that is initially bisexual becomes heterosexual at the
age of 11.
This article also reviews the conditions promoting
the formation of sexual disorders and their clinical
assessment. The study emphasizes that the border
between normal and abnormal sexual behaviour
among children and adolescents is hard to define.
Key words: sexual psychophysiology and psychopatology, children
Słowa kluczowe: psychofizjologia i psychopatologia
seksualna, dzieci
Adres do korespondencji: dr med. Izabela Łucka
Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych
i Wieku Podeszłego AMG
80–282 Gdańsk, ul Srebrniki 1
tel. (058) 342 80 81 wew. 534, faks (058) 344 60 85
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003; 3 (3): 119–122
© 2003 Via Medica
Popęd płciowy, obok samozachowawczego,
należy do najsilniejszych popędów człowieka i jest
mechanizmem służącym zachowaniu i rozmnażaniu
gatunku. Regulują go dwa podstawowe mechanizmy:
nerwowy i hormonalny. Rozróżniamy dwa rodzaje
popędu płciowego: biologiczny — określany jako
popęd do rozładowania napięcia — oraz psychiczny
— rozumiany jako dążenie do nawiązania i utrzymania więzi uczuciowej, przez wielu psychiatrów dziecięcych uznawany za podstawowy i niezbędny do życia
www.psychiatria.med.pl
119
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 3
i prawidłowego rozwoju osobniczego. Przejawy popędu biologicznego są widoczne już w zachowaniu
małego dziecka, a nawet niemowlęcia. Przypadkowe
formy ujawniania się popędu płciowego są nieuświadomione, ale stanowią pewien krok w kształtowaniu
się seksualności dziecka. Dążenie do realizacji potrzeb
popędowych przejawia się niekiedy w treści marzeń
sennych, a także w niektórych formach zabawy lub
wyrażania agresji. W miarę dorastania popęd do rozładowania napięcia odzwierciedla coraz bardziej
uświadamiane i ukształtowane potrzeby fizjologiczne. W okresie dojrzałości niektóre osoby mogą realizować potrzeby popędowe i erotyczne, które we
współżyciu płciowym zaspokajają jednocześnie poczucie integralności i indywidualności [1]. Na podstawie
obserwacji form integracji [2–4] między ojcem a matką
oraz matką a dzieckiem stwierdzono istnienie wielu
istotnych potrzeb i wskazówek wychowawczych. Podkreśla się, że czułe, harmonijne środowisko rodzinne,
odpowiednio ukształtowane zainteresowanie dzieckiem ze strony matki i ojca oraz traktowanie dziecka
zgodnie z jego płcią dostarczają bodźców zewnętrznych, które są niezbędne do jego prawidłowego rozwoju i ukształtowania psychoemocjonalnego. Wszelkie zakłócenia w przekazywaniu informacji między
dzieckiem i matką oraz dzieckiem i ojcem, pochodzące ze strony rodziców (o charakterze zarówno nadmiernej symbiozy, jak i deprywacji uczuciowej) i ze
strony dziecka (np. jego niepełnosprawność), hamują
jego prawidłowy rozwój, mogą wywołać uszkodzenia czynności popędowych, ich fiksację lub nawet regresję. Identyfikacja dziecka z rodzicami wpływa bowiem na rozwój osobowości i zostawia trwałe ślady
w funkcjonowaniu dojrzałego człowieka.
Poczucie przynależności płciowej, identyfikacji z własną płcią pojawia się u dziecka około 3 rż.
Pojęcie to wprowadził Freud i, zgodnie z jego poglądami, identyfikacja jest nieświadomym mechanizmem obronnym przed osobą tej samej płci
— ojcem lub matką. Uważa się, że identyfikacja
płciowa dziewczynek, a potem kobiet, bywa silniejsza, gdyż trwale wiąże się z tą samą płcią, natomiast identyfikacja chłopców przenosi się na ojca
często dopiero w okresie dojrzewania. Przyjmuje się,
że jest to, między innymi, skutek wychowania [5].
Wprawdzie identyfikacja płciowa oznacza aprobatę przynależności do własnej płci, ale może być ona
niezgodna z identyfikacją zachowań przypisywanych
socjologicznie danej płci.
Okres dojrzewania płciowego zaczyna się u dziewcząt około 10–13 rż., u chłopców nieco później — około 13–14 rż. Proces ten trwa 2–5 lat. Orientacja seksualna, początkowo obupłciowa, około 11 rż. staje się heterogeniczna. Uświadomienie sobie własnej roli płcio-
120
wej wraz z podjęciem zachowań społecznych charakterystycznych dla kobiet lub mężczyzn następuje
w okresie 12–13 rż. [6–8].
W psychopatologii seksualnej dzieci najczęściej
stawia się rozpoznanie wstępne, objawowe. Natomiast
zasadniczym zadaniem psychiatry dziecięcego jest
znalezienie podłoża obserwowanych odchyleń popędu płciowego, których widoczną i wspólną cechą jest
zazwyczaj wzmożenie popędu seksualnego [9–11].
Masturbacja jest chyba najczęściej stawianą
monosymptomatyczną diagnozą. Uważa się, że czynność tę wykonują niemal wszystkie dzieci. Onanizm
ma zazwyczaj charakter fizjologiczny i przemijający.
U najmłodszych dzieci bywa następstwem mechanicznego i przypadkowego pobudzenia. U starszych,
kilkuletnich doznania mechaniczne związane są najczęściej z czynnościami fizjologicznymi. Typowymi
czynnikami mechanicznymi mogą być: jazda na rowerze, zjeżdżanie po poręczy schodów, kara fizyczna, obcieranie ciasnego ubrania, oddawanie moczu
itp. Małe dziewczynki masturbują się częściej niż
chłopcy. Powoduje to większą łatwość drażnienia
okolic erogennych u dziewczynek. Podobną rolę
mogą również pełnić bodźce emocjonalne pozbawione treści erotycznej (zwłaszcza napięcia lękowe).
Metody interpretowania i zwalczania masturbacji mogą przeistoczyć tę przejściową formę rozładowania napięcia w zjawisko przekraczające potrzeby rozwojowe i wykonywane z przymusu seksualnego, zwłaszcza że często otoczenie dziecka, potępiając wszelkie przejawy seksualizmu, zwraca na nie
nadmierną uwagę i przez to rozbudza dziecko seksualnie. Młody człowiek ukierunkowany już w realizacji pewnych czynności popędowych, charakteryzuje się jeszcze nie do końca wykształconymi motywacjami, hamulcami moralnymi, odbiera zainteresowanie dorosłych jako presję i nadal, czasem coraz
intensywniej, się onanizuje. Zdarza się, że wywołanie orgazmu jest bardzo silnie sprzężone z lękiem,
przez co kolejne czynności masturbacyjne nie wywołują już pierwotnej przyjemności. Jednak nadal
działa mechanizm uruchamiający aktywność w tym
kierunku. Onanizm staje się przymusem, który izoluje dziecko od otoczenia, doprowadza do fiksacji lub
regresji popędu. Powierzchowne stany pobudzenia
seksualnego mogą wnikać w głębsze sfery osobowości i może dojść do zahamowania w zakresie działania podniet zmysłowych. Może również nastąpić
regresja w kierunku wspomnień i doświadczeń z poprzednich faz rozwojowych. W tych przypadkach
u młodszych dzieci pojawiają się czasami uogólnione zaburzenia psychopatologiczne w postaci lęków
lub innych zaburzeń emocjonalnych, takich jak mutyzm czy enkopreza. Niekiedy masturbacja przekształ-
www.psychiatria.med.pl
Jadwiga Gromska i wsp., Współczesne ujęcie psychofizjologii i psychopatologii seksualnej u dzieci
ca się w nawyk, przymus, a czasem nawet natręctwo myślowe i ruchowe. Uprawianie onanizmu nawykowego, powtarzanego stereotypowo, towarzyszy czasami organicznemu uszkodzeniu mózgu,
zwłaszcza u dzieci charakteryzujących się głębszym
niedorozwojem umysłowym, czasem także w schizofrenii dziecięcej, przeważnie obok innych zakłóceń życia popędowego. Cechą charakterystyczną
u takich dzieci jest wówczas, uderzające dla opiekunów lub postronnych obserwatorów, odhamowanie
i brak poczucia wstydu, widoczne w wykonywanych
przez dzieci czynnościach seksualnych, w ich wypowiedziach, pracach plastycznych lub innych przejawach własnej aktywności, na ogół ściśle związanej
z tematyką seksualną.
Do zachowań psychoseksualnych, będących
konsekwencją wzmożonego napięcia seksualnego,
należą również niektóre postacie agresji dziecięcej,
która bywa wyodrębniana i analizowana jako monosymptomatyczny objaw erotomanii dziecięcej. Często
traktuje się ją jako niedostatecznie skoordynowane,
a już spaczone przez środowisko, dążenie do zbliżenia heteroseksualnego. Osobnicy przejawiający agresję seksualną, niejako z nieśmiałości, atakują, napadają, niszczą, a nawet — zabijają. Agresywnych czynów dopuszczają się przeważnie poza swoim środowiskiem, w którym często cieszą się dobrą opinią.
W praktyce seksuologii dziecięcej rzadko spotyka się
przypadki monosymptomatycznej agresji seksualnej.
Dlatego też wybiórcze wystąpienie takiego objawu
należy zawsze rozpatrywać jako sygnał głębszych zaburzeń kształtującej się osobowości, przeważnie uwarunkowanych socjo- lub encefalopatycznie bądź też
wynikających z trwającego procesu psychotycznego,
na przykład na podłożu schizofrenii dziecięcej.
Poriomania (popęd do ucieczek) bywa czasami
interpretowana jako chęć doświadczenia niedozwolonych emocji erotycznych. Niektórych uciekinierów
mniej absorbuje poznawanie i zwiedzanie niż możliwość swobodnego uprawiania masturbacji, nawiązywania przygodnych znajomości i stosunków seksualnych. W okresie dzieciństwa poriomania jest
bardzo rzadka, występuje przeważnie u dzieci zaniedbanych wychowawczo, często wcześniej wykorzystanych seksualnie. W wieku przedpokwitaniowym zaburzenie to częściej dotyczy dziewcząt.
Nieodpowiednie warunki środowiskowo-wychowawcze zarówno wywołują, jak i podtrzymują
erotomanię dziecięcą, która ujawnia się w okresie
dziecięcym, przeważnie przed okresem dojrzewania,
jako forma najprostszej aktywności, niehamowanej
przez inne sfery osobowości zaniedbanej w czasie
rozwoju. Erotomania całkowicie przemija, gdy dana
osoba podejmie inne formy aktywności społecznej.
Spostrzeżenie to potwierdzają wyniki długotrwałych
(średnio 30-letnich) badań i obserwacji pacjentów,
których jako dzieci leczono z powodu objawów
wzmożonego popędu płciowego w Klinice Chorób
Psychicznych Akademii Medycznej w Gdańsku [12].
Infantylizm wymienia się czasem wśród czynnościowych zaburzeń psychoseksualnych. W klasycznym rozumieniu jest to zjawisko coraz rzadsze. Obecnie pod tym pojęciem potocznie rozumie się pewne
cechy niedojrzałości występujące u młodzieży.
Według niektórych badaczy znaczenie seksualne należy przypisać także niektórym formom lęku.
Według tej teorii dziecko wprowadza się w stan lękowy, aby wytworzyć w sobie przeżycia psychoseksualne. Lęk seksualny ma być wyrazem konfliktu
dwupłciowego i związanego z nim kompleksu dwupłciowości. Intensywnie doświadczony, nieukierunkowany popęd płciowy może wywołać w dziecku
obawy związane z przynależnością płciową.
Pierwotne zaburzenia tożsamości płciowej
należą do odchyleń rzadko spotykanych, niemniej
jednak, jeśli występują, mogą się ujawniać już w wieku przedszkolnym. Możemy je podejrzewać u dziecka na podstawie jego zachowania, sposobu ubierania niezgodnego z jego biologiczną płcią oraz rodzaju preferowanych przez nie zabaw. Zaburzenia tożsamości płciowej są częstsze u chłopców; przyczyn
ich rozwoju upatruje się w nieprawidłowych postawach rodziców oraz doznanych we wczesnym dzieciństwie, zewnątrzpochodnych urazach psychicznych.
Homoseksualizm u dzieci należy do zjawisk
najbardziej kontrowersyjnych. Jest to zrozumiałe,
ponieważ długo pozostają one biseksualne. Około
1/3 obserwowanych dzieci ze wzmożonym popędem
płciowym nie jest jeszcze ukierunkowana heteroseksualnie. Tendencje homoseksualne u dzieci należy
traktować z dużą ostrożnością i rozwagą, gdyż bywają one egzogenne i narzucone.
Transwestytyzm jako dziecięce zjawisko psychopatologiczne należy do rzadkości. Podobnie jak homoseksualizm, w wieku przedpokwitaniowym transwestytyzm bywa uwarunkowany środowiskowo. Jest
częstszy u chłopców. Czynnikiem psychogennym jest
dominacja płci przeciwnej (matki, sióstr), a przede
wszystkim nieprawidłowa pozycja ojca w rodzinie [13].
Rozwój psychoseksualny dziecka, aż do okresu
dojrzewania, odbywa się wtórnie wobec rozwoju
psychosomatycznego, a działanie hormonów płciowych jest stosunkowo niewielkie. Dziecko nie ma
biologicznych potrzeb seksualnych, a przejawy zachowania płciowego bywają raczej polimorficzne,
gdyż wynikają zazwyczaj z niespecyficznych podrażnień okolic erogennych. Zjawiska takie, przy prawidłowym rozwoju psychicznym, mają charakter epi-
www.psychiatria.med.pl
121
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2003, tom 3, nr 3
zodyczny, gdyż stały napływ nowych informacji
i poznawanie nowych aspektów otaczającej rzeczywistości dostarczają dziecku przeżyć znacznie bogatszych i silniejszych. Z tego względu, aby zapewnić
prawidłowy rozwój fizyczny dziecka, trzeba zaspokajać przede wszystkim jego potrzeby psychologiczne, pamiętając, że tak zwany erotyzm dziecięcy zależy w głównej mierze od wychowania [14–16].
Podczas kształtowania się popędu płciowego
u dzieci można spotkać zaburzenia czynnościowe, monosymptomatyczne i krótkotrwałe, którym nie towarzyszą inne objawy chorobowe. W wielu przypadkach
nie wymagają one leczenia i często nawet pozostają
niezauważone. Spostrzeżenia kliniczne potwierdzają
tezę Freuda, zgodnie z którą małe dziecko bywa polimorficzno-perwersyjne, gdyż doznaje przyjemności erotycznej, włącznie z orgazmem, nie mając jeszcze ani
ukierunkowanego celu heteroseksualnego, ani określonego partnera. Taką polimorficzną perwersyjność,
związaną z zaspokajaniem popędów częściowych, traktuje się jako zjawisko rozwojowe, a nie jako dewiację.
O „zboczeniu” popędu płciowego mówi się wówczas,
gdy jest on już ukształtowany i ukierunkowany. Zaburzenia kierunku popędu płciowego ujawniają się
w okresie dojrzałej aktywności seksualnej. Takie zachowania seksualne, jak: masturbacja, ekshibicjonizm,
oglądactwo, fetyszyzm, a nawet pieszczoty homoseksualne, dotyczą poznawczych form rozwijającego się
popędu seksualnego i często mogą być mylnie poczytywane za psychopatologię seksualną, jeśli ocenia się
je w oderwaniu bez uwzględniania innych cech kształtującej się psychiki oraz aspektu czasu. Po bardziej wnikliwej ocenie zazwyczaj okazuje się, że zjawiska te dotyczą tylko jednej sfery działania, przemijają samoistnie i nie wywołują szkodliwych następstw w określonym momencie rozwojowym lub w przyszłości. O istotnych zaburzeniach psychoseksualnych u dzieci można
mówić dopiero wtedy, kiedy przejawy popędu seksualnego dominują wśród innych cech osobowości dziecka i wpływają na jego postawę uczuciowo-emocjonalną
oraz zachowanie. W poszczególnych fazach rozwojowych psychopatologii seksualnej mogą towarzyszyć
zakłócenia w zakresie poznania i rozumienia, poznania i potrzeb oraz opóźnienia psychicznego zróżnicowania płci czy niedostateczne skoordynowanie popędu, ujawniające się szczególnie w deprawujących sytuacjach środowiskowych; może także dojść do niedostatecznego skoordynowania emocji przy braku pełnego ukierunkowania uczuciowego. Rozpatrując występujące u dzieci nieprawidłowości w rozwoju czy też
objawianiu się popędu seksualnego, należy raczej
mówić o tak zwanych „prezboczeniach”.
Ważnym zagadnieniem jest problem uświadomienia seksualnego. Należy zarazem przestrzec rodzi-
122
ców przed zbyt wczesnym i niedostosowanym do
aktualnych potrzeb i możliwości percepcyjnych uświadomieniem seksualnym ich dzieci. Przekazywanie wiedzy dotyczącej dojrzewania, zachowań seksualnych,
obowiązujących w tym zakresie norm oraz ewentualnych odchyleń od nich, w zależności od panujących
obyczajów, tradycji kulturowych czy też wartości religijnych, trzeba traktować bardzo indywidualnie, pamiętając, że uświadomienie stanowi element ogólnego wychowania moralnego i nie można go przekazywać w formie „czystej” wiedzy na tematy seksualne. Zarazem należy pamiętać, że czynniki zarówno
społeczno-kulturowe, jak i psychiczne, a zwłaszcza
pierwsze doświadczenia seksualne i związane z nimi
dylematy, wywierają ogromny wpływ na świadome
i nieuświadomione postawy oraz zachowania w życiu
każdego człowieka [17–20].
PIŚMIENNICTWO
1. Fromm E. Miłość, płeć i matriarchat. Dom Wydawniczy, Poznań 1997.
2. Farber B. Merital integration as a factor in parentchild relations. Child. Dev. 1962.
3. Dickerscheid J., Kirkpatrick S. Verbal interaction patters of
mothers, childern and other persons in the home. Home Economics Research Journal 1972.
4. Rembowski J. Więzi uczuciowe w rodzinie. PWN, Warszawa 1972.
5. Blein A. Biomedyczne problemy rozwoju dziecka. Żebrowska
M. (red.). Rodzina i Dziecko. PWN, Warszawa 1979: 77–126.
6. Neligh G.L. Problemy seksualne i płciowe. W: Scully J. (red.).
Psychiatria. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 1998: 249–273.
7. Hendren R.L. Życie seksualne człowieka. W: Wiener J.M. (red.).
Medycyna behawioralna. Wydawnictwo Medyczne Urban
& Partner, Wrocław 1996: 205–225.
8. Baker R. Seks w przyszłości: spotkanie pierwotnych popędów
z psychologią jutra. Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2002.
9. Rabe-Jabłońska J. Zaburzenia seksualne i zaburzenia identyfikacji płciowej. W: Bilikiewicz A. i wsp. (red.). Psychiatria. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2002.
10. Imieliński K. (red.). Seksuologia biologiczna. PWN, Warszawa 1980.
11. Lew-Starowicz Z. Leksykon seksuologiczny. Wydaw. Continuo,
Wrocław 2002.
12. Gromska J. Seks dziecięcy a życie dorosłe. Rozprawa habilitacyjna. Gdańsk 1993.
13. Imieliński K., Dulko S., Filar M. Transpozycje płci: transeksualizm i inne zaburzenia idenytfikacji płciowej. Polska Akademia Wiedzy Seksuologicznej, Warszawa 1997.
14. Jarząbek G. Pokwitanie a aktywność seksualna dziewcząt. Akademia Medyczna, Poznań 1999.
15. Piątek Z. Biologia wobec płci i seksu. Wydaw. Oddziału Pol.
Akad. Nauk, Kraków 1994.
16. Tanner J.M. Rozwój w okresie pokwitania. PZWL, Warszawa 1963.
17. Margolis A. Zespół dziecka maltretowanego. Fundacja Dzieci
Niczyje, Warszawa 1998.
18. Czernikiewicz W., Pawlak-Jordan B. Wykorzystywanie seksualne dzieci. Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa 1998.
19. Sobolewska Z. Odebrane dzieciństwo. Instytut Psychologii
Zdrowia, Warszawa 2000.
20. Iwaniec D., Szmagalski J. (red.). Zaburzenia rozwojowe dzieci
krzywdzonych emocjonalnie. Wydawnictwo Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2002.
www.psychiatria.med.pl