Typologia i technologia górnego paleolitu

Prezentacja wykonana na potrzeby zajęć dydaktycznych na kierunku archeologia. Może być wykorzystywana wyłącznie w
celach edukacyjnych i wyłącznie w zastosowaniach niekomercyjnych. W prezentacji wykorzystano materiał ilustracyjny z
publikacji wymienionych w literaturze do tematu oraz własny materiał ilustracyjny.





Stosowanie
technologii
wiórowej
wolumetrycznej;
Produkcja nowego typu standaryzowanych
narzędzi na wiórach i odłupkach (drapacze,
rylce, tylczaki);
Specjalizacja polowań;
Produkcja narzędzi z kości;
Rozbudowany
system
zachowań
symbolicznych, w tym sztuki figuralnej;


Okres schyłkowego paleolitu i mezolitu wiąże
się z kształtowaniem nowych systemów
adaptacyjnych
i
zmianami
obszarów
zasiedlenia.
Podyktowane były one rytmem zmian
klimatycznych,
które
po
maksimum
zlodowacenia
powoli
prowadziły
do
ocieplania klimatu.




Metoda wiórowa to forma debitażu, mająca na celu
uzyskiwanie z rdzenia odłupków o zdefiniowanej,
powtarzalnej morfologii.
Wyróżniamy dwie zasadnicze odmiany metody
wiórowej – metoda wiórów seryjnych i metoda wióra
predefiniowanego.
Wiórem nazywamy taką formę odłupka, której
długość jest przynajmniej dwa razy większa, niż jego
szerokość.
Górnopaleolityczna metoda uzyskiwania wiórów
znacznie różni się od stosownej w środkowym
paleolicie metody lewaluaskiej. Różnica polega na
większej efektywności poprzez wykorzystanie niemal
całej objętości rdzenia. Inne są kąty rdzeniowe,
przygotowanie pięty i prowadzenie rdzenia.



Metoda wiórowa może być realizowana za pomocą
różnych technik:
Technika twardego tłuka;
Technika miękkiego tłuka;
Technika pośrednikowa;
Technika naciskowa.
Najbardziej charakterystyczną dla górnego
paleolitu jest wykorzystanie technik twardego i
miękkiego tłuka.
W schyłkowym paleolicie wióry uzyskiwano głównie
metodą miękkiego tłuka, sporadycznie twardego
tłuka



Technika pośrednika - polega na aplikacji
dodatkowego narzędzia, zwanego pośrednikiem, z
rogu, kości, czy też metalu, co pozwalało
precyzyjnie przełożyć energię.
Technika ta nie była wykorzystywana w górnym
paleolicie, upowszechniła się natomiast w okresie
mezolitu i neolitu.
Charakterystyczne
produkty
debitażu
wykorzystującego tą technikę są często trudne do
odróżnienia od produktów wykonanych technika
miękkiego tłuka.


Technika naciskowa - zakłada zastosowanie
siły nacisku do kształtowania surowca
kamiennego. Nacisk realizowany jest za
pomocą wąskiego końca kości, rogu, drewna,
czy metalu.
Stosowanie
tej
techniki
wymaga
wykorzystania
dodatkowego
sprzętu,
umożliwiającego odpowiednią stabilizację
rdzenia, dzięki której możliwy jest nacisk.





Na poziomie stosowanej technologii wyroby schyłkowopaleolityczne
i mezolityczne prawie się nie różnią (podobne techniki, stosowanie
metody wiórowej).
Podział wynika ze stosowanych koncepcji, a w szczególnosci
gospodarki surowcowej.
Społeczności schyłkowopaleolityczne, zwłaszcza tzw. kultur z
liściakami (Bromme-Lyngby, ahrensburgien, świderien) tworzyły
przede wszystkim wióry preferencyjne, wymagające dużych
nakładów surowcowych, a także generujące znaczne ilości
niewykorzystywanych odpadów.
W mezolicie gospodarka surowcowa
była diametralnie różna.
Wykorzystywano
nawet
najmniejsze
okruchy
surowca,
a
wykorzystywane
rdzenie
były
redukowane
do
możliwie
najmniejszych wielkości.
W związku z wykorzystywaniem bardzo małych fragmentów surowca
lub
półsurowca
narzędzia
zmniejszyły
swoje
rozmiary.
Upowszechniło się również tworzenie narzędzi kompozytowych.

Ostrzami liściowatymi nazywamy narzędzia
odpowiadające definicji ostrza, czyli takie
których wierzchołek położony jest na osi
symetrii narzędzia, wykonane za pomocą
płaskiego,
powierzchniowego
retuszu,
pokrywającego ponad 50% powierzchni.



Drapacze są to narzędzia wykonywane
poprzez zaretuszowanie przynajmniej jednej
krawędzi półsurowiaka prostopadłej do jego
osi. Część pracująca drapacza, zwana
drapiskiem, jest najczęściej wykonywana na
poprzecznej krawędzi odłupka lub wióra.
Drapisko charakteryzuje się określonym
typem retuszu, mniej lub bardziej stromym.
Drapacze występują we wszystkich kulturach
górnego i schyłkowego paleolitu oraz
mezolitu.




Rylce są drugą najpowszechniej spotykaną formą
narzędzia w górnym i schyłkowym paleolicie oraz
mezolicie.
Rylce są to narzędzia uformowane za pomocą co
najmniej jednego odbicia rylcowego.
Odbiciem rylcowym nazywamy oddzielenie
wąskiego odpadka, tzw. rylczaka, przeważnie na
krawędzi surowiaka.
Rylce pojawiły się już w kulturze aszelskiej,
sporadycznie
występowały
również
w
musterienie, jednak upowszechniły się w górnym
paleolicie.



Półtylczakiem
nazywamy
narzędzie
uformowane przez specjalne zaretuszowanie
wierzchołka półsurowiaka, tworzącego w ten
sposób, tzw. półylec.
Podstawowym kryterium klasyfikacji jest
forma ukształtowanego półtylca.
Półtylczaki pojawiają się już w paleolicie
środkowym, jednak upowszechniają się w
górnym paleolicie.


-
Tylczakiem nazywamy narzędzie uformowane
przez zatępienie krawędzi równoległej lub
ukośnej do osi półsurowiaka za pomocą
specjalnego
typu
retuszu
stromego,
zatępiającego.
Wśród tylczaków wyróżniamy:
wióry tylcowe,
ostrza tylcowe,
wiórki tylcowe,
jednozadziorce.


-
Wiórowcami nazywamy wióry z retuszem
przykrawędnym, nie zatępiającym, na jednym
lub dwu bokach podłużnych.
Wyróżniamy ogólnie wiórowce:
o bokach równoległych,
o bokach zbieżnych.



Przekłuwaczem
nazywamy
narzędzie
z
wyodrębnionym
wąskim,
lecz
zawsze
zaostrzonym wierzchołkiem powstałym przy
zaretuszowaniu retuszem przeważnie stromym
dwu krawędzi bocznych.
Najbardziej zasadniczy podział prowadzony jest
w oparciu o stopień wyodrębnienia przekłuwacza,
zwanego żądłem.
Przekłuwacze pojawiły się już w kulturze
aszelskiej, znane są w środkowym paleolicie,
jednak znaczny rozwój nastąpił w paleolicie
górnym.



Są to narzędzia, których geneza związana jest
z górnym paleolitem, ale upowszechnienie
nastąpiło w paleolicie schyłkowym.
Liściaki to narzędzia uformowane na wiórach,
posiadające trzonek.
Ogólna klasyfikacja obejmuje liściak:
◦ z wyodrębnionym trzonkiem
◦ z niewyodrębnionym trzonkiem




Narzędzia
geometryczne,
zwane
inaczej
zbrojnikami,
to
narzędzia
o
kształtach
zgeometryzowanych, trójkatów, trapezów itp.
Pojawiają się w górnym paleolicie, ale ich rozkwit
przypada na okres mezolitu.
W mezolicie narzędzia geometryczne tworzą
bardzo
zróżnicowaną
grupę
narzędzi,
obejmującą wiele kategorii.
Główne kategorie to:




tylczaki,
półtylczaki,
trójkąty,
trapezy, romby.


Istnieje kategoria dużych narzędzi, które
możemy łączyć z mezolitem; narzędzia te
wyróżniają się na tle krzemieniarstwa
mezolitycznego.
Narzędziami tymi są ciosaki i piki – narzędzia
do obróbki drewna


Ginter, B., Kozłowski, J.K., 1990, Technika
obróbki i typologia wyrobów kamiennych
paleolitu, mezolitu i neolitu, Warszawa
Inizian, M.-L., Reduron-Ballinger, M.,
Roche, H., Tixier, J., 1999, Technology and
Terminology of Knapped Stone, Nanterre