sprawność fizyczna a środowisko

Zgurski Waldemar
Rzeszów
23
Sprawność i zdrowie
SPRAWNOŚĆ I AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA W KONTEKŚCIE ODDZIAŁYWAŃ
ŚRODOWISKOWYCH I ZDROWIA
Cel:
Celem pracy jest ukazanie wzajemnych powiązań pomiędzy sprawnością fizyczną,
oddziaływaniem na człowieka różnych czynników środowiskowych a zdrowiem populacji w
świetle piśmiennictwa.
Wstęp:
Sprawność i aktywność fizyczna mają niebagatelny wpływ na kształtowanie stanu
morfologicznego i funkcjonalnego ustroju. Modyfikowane są one m.in. przez grupę
czynników, które ogólnie nazwać by można środowiskowymi. Zdrowie jako pochodna tych
oddziaływań postrzegane może być również jako miernik jakości działań związanych z
podejmowaniem aktywności fizycznej a także rodzajem i natężeniem wpływu środowiska.
Słowa kluczowe: sprawność fizyczna, aktywność fizyczna, zdrowie, środowisko, holizm.
Sprawność fizyczna
Zagadnienie poziomu sprawności fizycznej i jej kształtowania się podczas ontogenezy jest
jednym
z bardziej interesujących problemów, jakimi zajmują się nauki o kulturze fizycznej,
szczególnie
w odniesieniu do pojawiających się coraz to nowych uwarunkowań środowiskowych. Jak
bardzo złożoną jest kwestia wzajemnych oddziaływań różnych czynników warunkujących
pojęcie sprawności fizycznej, świadczyć może fakt ciągłego poszukiwania jej jednoznacznego
zdefiniowania. Wymienia się tu koncepcje mechanistyczno-biologiczne, behawioralnokulturowe, motoryczne czy fizjologiczno-medyczne (zdrowotne) [1].
Idąc tym tropem jasnym staje się, że krótkie zdefiniowanie pojęcia sprawności
fizycznej staje się bardzo trudne, ponieważ zawiera w sobie wiele czynników, które wiążą
człowieka z jego otoczeniem. Do czynników tych zaliczyć można właściwości: somatyczne,
motoryczne, behawioralne, genetyczne [2], ale również jak podają niektórzy autorzy[3,4,5];
status socjo-ekonomiczny, środowisko socjo-geograficzne, kulturowe, normy społeczne.
Prowadzone przez różne instytucje prace badawcze nad stanem sprawności młodego
pokolenia dają obraz młodzieży z jednej strony coraz lepiej rozwiniętej pod względem
parametrów morfologicznych a z drugiej, coraz mniej sprawnych fizycznie i wydolnych.
Zwraca się też uwagę na fakt pogarszania się stanu sprawności fizycznej w populacji dzieci
i młodzieży monitorowanej na przestrzeni wielu lat. Niektórzy tylko autorzy wskazują na
poprawę wskaźników wydolności fizycznej u dzieci z badanej populacji, co wiązać się może
m.in.
z lepszym odżywianiem, zmniejszeniem się zapylenia powietrza, lepszą higieną, poprawą
warunków zewnętrznych, które to czynniki w 60-80% wpływają na proces adaptacji do
wysiłków fizycznych[6].Ostatnie badania zwracają uwagę na nieznane do tej pory zjawisko,
polegające na fakcie, że poziom sprawności fizycznej dzieci pochodzących z niższych warstw
społecznych pogarsza się w kolejnych pokoleniach, natomiast w warstwach wyższych
1
poprawia się. Jakie tego implikacje mogą zajść w przyszłości, nie trudno sobie wyobrazić,
wziąwszy pod uwagę fakt, że ta pierwsza część społeczeństwa będzie miała w przyszłości
dużo mniejsze szanse wyrównania braków w swojej kondycji fizycznej. Niektóre doniesienia
przedstawiają dość ponury obraz rzeczywistości, mówiący m.in., że nastąpił regres kondycji
fizycznej w większości przeprowadzanych prób siły, zwinności, wydolności [7]. Dobrym
narzędziem służącym do oceny poziomu sprawności fizycznej, przebiegu rozwoju
biologicznego, porównań międzygrupowych oraz dynamiki zmian wśród dzieci i młodzieży
są różnego rodzaju normy – biologiczne układy odniesienia. Mając na uwadze zróżnicowanie
środowiskowe, przestrzenne, morfologiczne i wiele innych dynamicznie zmieniających się
wskaźników, są one co pewien czas uaktualniane i doskonalone. Klasycznym przykładem
mogą tu być tzw. siatki centylowe wysokości i masy ciała, które ze względu na zjawisko
akceleracji podlegają aktualizacji populacyjnej średnio co dekadę. Przykładem normatywnego
ujęcia, umożliwiającego śledzenie rozwoju somatycznego i sprawności fizycznej polskiej
młodzieży jest opracowanie pt.”Centylowe siatki sprawności fizycznej polskiej młodzieży wg
testów EUROFIT” [8].
Środowisko
Każdy z nas, żyjąc w określonej przestrzeni bio-geograficzno-kulturowej, posiadając
odpowiednie wyposażenie genetyczne, wchodzi w interakcję ze środowiskiem. Określenie
„interakcja” wydaje się tu uzasadnione i warto by się przy nim na chwilę zatrzymać. Często
niedostrzegany fakt obustronnych oddziaływań człowiek-środowisko prowadzi do wielu
zaburzeń w funkcjonowaniu obu. Wśród czynników, które tworzą środowisko życiowe
człowieka a które określa się również mianem modyfikatorów rozwoju, wymienia się dwie
grupy[5]:
a) biogeograficzne,
b) społeczno-ekonomiczno-kulturowe .
Człowiek uzurpując sobie wyłączne prawo do władania i modyfikowania przestrzeni, w
której żyje, nie dostrzega często faktu, że przestrzeń ta jest jednocześnie stymulatorem
wpływającym na wiele funkcji i parametrów, od których zależy jego zdrowie a nawet życie.
Do przykładów po które sięga się najczęściej zaliczyć można chociażby zanieczyszczenie i
skażenie wód gruntowych oraz powietrza, które w konsekwencji swoich oddziaływań odbija
się na poziomie zdrowia organizmów żyjących na danym obszarze, prowadząc nieraz do
skutków obserwowanych przez wiele pokoleń.
Wiele prowadzonych prac badawczych próbuje uchwycić zależności pomiędzy
oddziaływaniem różnego typu czynników kształtujących właściwości organizmu.
Znamiennym jest, że wraz z mającym miejsce trendem sekularnym oraz akceleracją rozwoju i
dojrzewania, które związane są ze zmieniającymi się warunkami środowiska, występuje
zjawisko różnicy w obrębie grup społecznych i aglomeracji [4]. Uważa się, że wyższa
sprawność fizyczna dzieci i młodzieży miejskiej w porównaniu z rówieśnikami ze wsi w
znacznym stopniu spowodowana jest przez różnice w wysokości ciała [5]. Jak podkreślono na
III Międzynarodowej Konferencji Naukowej pt.” Uwarunkowania rozwoju dzieci i młodzieży
wiejskiej” [9], która odbyła się w 2004 roku w Białej Podlaskiej; „w Polsce istnieją duże
kontrasty w rozwoju fizycznym dzieci i młodzieży mieszkającej w mieście i na wsi”. Na
miejscu
wydaje
się
wspomnieć
o pojęciu tzw. „niszy ekologicznej”, którą N. Wolański [10] określa przez „wszystkie
efektywne komponenty środowiska danego osobnika, konieczne do jego egzystencji” , jest ona
również:”... miarą sprawności części (organizmu) w ramach całości (ekosystemu), do której
należy” .Według tych założeń środowisko człowieka w większości przynajmniej jego
wymiarów określa go od strony „parametrów” ( również fizycznych) i odwrotnie, strona
somatyczna (obok innych) może być czynnikiem diagnozującym środowisko, jego stan i
cechy.
Zależności
te
wykorzystuje
się
m.in.
2
w antropologii, próbując nieraz znaleźć takie cechy, które wybrane z jakiejś grupy,
w sposób najbardziej trafny scharakteryzują środowisko czy badaną populację. Przykładem
może tu być praca [11], w której .wykazano m.in, że po wytrąceniu wpływu wysokości ciała
na wyniki prób sprawności młodzieży z różnych środowisk, różnice w sprawności nadal są
istotne a najsilniej na poszczególne próby oddziałują takie czynniki jak; liczba dzieci w
rodzinie i urbanizacja. Nie bez znaczenia jest tu także kwestia uwarunkowań genetycznych,
które w odniesieniu do określonych cech biologicznych mogą rzucać dodatkowe światło np.
na kwestie kształtowania zdolności motorycznych (selekcja w sporcie). Wydaje się zatem, że
czynniki środowiskowe jak: typ rodziny, poziom wykształcenia rodziców, wielkość osiedla i
inne decydować będą w różnym stopniu o poziomie rozwoju biologicznego, sprawności
fizycznej w zależności od „momentu swojego oddziaływania”. Oczywiście
najintensywniejsze przemiany zachodzą w młodym, dojrzewającym ustroju, toteż wczesnym
etapom ontogenezy poświęca się najwięcej uwagi. Niemniej jednak wiadomo, że okresy
tzw. ”ekosensytywności” czyli podatności na bodźce płynące ze środowiska, obecne są
podczas całego życia człowieka. Wiadomo również, że istnieje tu pewna odmienność w
odniesieniu do płci. Kobiety mocniej „trzymając się” swego toru rozwojowego, wytrącone z
niego trudniej powracają do poprzedniego stanu. Mężczyźni odwrotnie; są bardziej podatni na
oddziaływanie czynników środowiskowych, łatwo tor rozwojowy opuszczają i na niego
powracają. Znane jest tu również zjawisko tzw. „okresów krytycznych”, które stanowią
pewien wycinek faz sensytywnych podczas którego powinna wystąpić stymulacja dla
osiągnięcia pozytywnego efektu rozwojowego [1].
Jednakże dokładne sprecyzowanie okresów oraz faz sensytywnych i krytycznych jak też
metodologii ich wyznaczania jest dość trudne i wymaga kontynuowania w tym kierunku
badań [12].
Bardzo ważnym aspektem w kontekście uwarunkowań rozwoju, sprawności fizycznej
i zdrowia jest zróżnicowanie środowiskowe, występujące jako czynnik różnicujący oraz
stanowiący bazę do porównań międzygrupowych, międzypopulacyjnych itd.
Pod tym względem różnice pomiędzy np. miastem a wsią uwidaczniają się w takich
cechach jak: wysokość czy masa ciała. Te uwarunkowane są z kolei poprzez:
a) zawód rodziców,
b) poziom ich wykształcenia,
c) dzietność rodzin.
Wzajemne wpływy poszczególnych cech środowiska i właściwości biologicznych
uwidaczniają się w różnego rodzaju wskaźnikach, których interpretacja służyć może m.in. do
oceny stanu zdrowia określonych populacji.
Aktywność fizyczna
Aktywność fizyczna Polaków odbiega od poziomu wielu nacji i to nie koniecznie
lepiej rozwiniętych pod względem gospodarczym, co jest niewątpliwie jednym z czynników
określających zachowania prozdrowotne.
Prowadzone w 2002 roku badania East-West Health Gap [13] wykazały, iż pośród kilku
krajów objętych badaniami (Finlandia, Hiszpania, Niemcy, Rosja, Polska), dorośli Polacy
sytuowali się na ostatnim miejscu, jeśli chodzi o systematyczną aktywność fizyczną. W tym
kontekście bardzo niepokojącym faktem jest zmniejszanie się poziomu aktywności fizycznej
wraz z wiekiem.
Z kolei badania z lat 2001/2002 zachowań zdrowotnych młodzieży spośród 31 krajów Europy
(w tym w Polski) oraz Izraela, Kanady, USA, donoszą m.in., że np.: w Polsce tylko 29,4%
dziewcząt
i 41,2% chłopców w wieku 11-15 lat spełnia wymogi zalecanego poziomu sprawności
fizycznej; znacznie niższa jest więc aktywność fizyczna dziewcząt niż chłopców, co w
3
przyszłości odbić się może niekorzystnie na stanie zdrowia następnych generacji. Jest to
zresztą zjawisko obserwowane we wszystkich badanych krajach [14].
W ostatnich latach coraz więcej uwagi poświęca się koncepcjom traktującym różne
przejawy egzystencji człowieka w sposób całościowy, zauważający wzajemne związki i
doceniający je. Mówi się i pisze o tzw. „holizmie” czy podejściu holistycznym. I tak, znana w
teorii kultury fizycznej koncepcja H-RF (Health-Related Fitness), optuje za traktowaniem
działań podnoszących sprawność fizyczną człowieka jako służących rozwojowi i
wzmacnianiu zdrowia. Kładzie ona nacisk na element świadomego kształtowania swojego
ciała, jego właściwości, co przekłada się na inne sfery życia, dając szansę na jego
wzbogacanie o nowe wartości estetyczne, społeczne, psychiczne czy duchowe. W ramach tej
koncepcji tworzone są narzędzia/testy służące określaniu komponentów sprawności, do
których należą: komponenty morfologiczne, komponenty mięśniowe, komponenty
motoryczne, komponenty krążeniowo-oddechowe, komponenty metaboliczne [1]. Celem
ogólnym testów tworzonych w obrębie koncepcji H-RF jest promocja zdrowia i dbałość o
wydolność funkcjonalną organizmu i dobrostan (ang. well-being) [1].
Holizm w medycynie oznacza, że życie i zdrowie człowieka warunkują obok biotechnicznych
również kategorie pozabiologiczne, o których wspomniano wcześniej. W tym przejściu z
„wieku epidemmi” do „wieku stylu życia” duży nacisk kładzie się na zadania medycyny
środowiskowej, której cele zmierzają do poprawienia jakości życia za pomocą tak procedur
medycznych jak i nie medycznych. Wśród nich odnajdujemy takie, które są specyficzne dla
obszaru kultury fizycznej jak: poziom wydolności fizycznej ( VO2max , PWC 85% HR max),
wskaźniki siły, sprawność funkcjonalna, lokomocyjna [13].
Zdrowie i zachowania prozdrowotne
Styl życia mieszkańców Polski pozostawia wiele do życzenia, nie tylko w kwestii
aktywności ruchowej ale również prozdrowotnych zachowań. Wciąż ogromny odsetek osób
palących (w tym nałogowo), utrzymujące się wysokie spożycie wysokoprocentowego
alkoholu, zwiększający się odsetek osób otyłych (ok.30% mężczyzn i kobiet) [15],
zanieczyszczenie środowiska, stres psychiczny, to najczęściej wymieniane przyczyny
zachorowań na wiele tzw. chorób cywilizacyjnych, do których zaliczyć można m.in.: alergie,
nerwice, choroba niedokrwienna serca, pierwotne nadciśnienie tętnicze, choroby
przeciążeniowe układu ruchu. Jednocześnie notowany jest fakt subiektywnej pozytywnej
oceny swego stanu zdrowia [16]. W rezolucji 57 Światowego Zgromadzenia Zdrowia
pt.:”Globalna Strategia w sprawie Żywienia, Aktywności Fizycznej i Zdrowia” z 22 maja
2004 roku wymienia Polskę, jako kraj, w którym w 2004 roku 49% zgonów przypadało na
choroby układu krążenia a 23% na nowotwory złośliwe. W latach 1992-2001 nastąpił 30%
spadek umieralności, jeżeli wziąć pod uwagę choroby układu krążenia, co koresponduje z
pozytywnymi zmianami w sposobie odżywiania, dając nadzieję na dalszą poprawę, w wyniku
działań podejmowanych w tym kierunku w przyszłości. [17].Postuluje się w wymienionej
Rezolucji m.in. wdrożenie programów i działań mających na celu poprawę stanu zdrowia
społeczeństw poprzez zdrowe żywienie żywnością bezpieczną dla zdrowia oraz wzrost
aktywności fizycznej. Aby plany te wprowadzić w życie niezbędne jest wielotorowe działanie
różnych instytucji pod kierunkiem Ministra Zdrowia. Szacuje się, że przy stosowaniu diet i
suplementów diety o właściwym składzie oraz spożywaniu bezpiecznej żywności, można
obniżyć koszty leczenia chorób żywieniozależnych o min.20%.. Biorąc pod uwagę dane
przytoczone powyżej wydaje się, że istnieje konieczność podejmowania dalszych działań na
rzecz poprawy kondycji fizycznej Polaków. Narodowy Program Zdrowia na lata 1996-2005
postulował zwiększenie aktywności fizycznej społeczeństwa. W swych celach operacyjnych
zawierał wiele elementów zmierzających do intensyfikacji działań w tym kierunku Istnieją
również programy nastawione w swym działaniu na konkretne grupy czy środowiska.
4
Wymienić by tu można chociażby takie, jak: Szkoła Promująca Zdrowie, Uniwersytet
Promujący Zdrowie, Zdrowe Miasta; WHO Healthly Cities Network, kanadyjski Model
Promocji Zdrowia (COBE)[18] i inne, których funkcjonowanie zmierzać ma do
intensyfikacji , pobudzania do działania a także wzajemnego wspierania się w wielu
dziedzinach życia społecznego, naukowego i zawodowego. Również inne kraje są twórcami
czy uczestnikami programów o zasięgu zarówno lokalnym jak i ponadnarodowym (np.
MONICA - Multinational Monitoring of Trends and Determinants of Cardiovascular
Diseases). Jego zadaniem jest monitoring związany z zachorowalnością oraz śmiertelnością
spowodowaną chorobami układu krążenia i udarami mózgu.
Odpowiedzi na pytania dotyczące powiązań właściwości bio-psycho-społecznych
człowieka z przejawami fizycznymi w postaci np. efektów motorycznych, mogą dostarczyć
wiele informacji na temat kształtowania motywacji, potrzeb, systemu postaw wobec
aktywności i sprawności fizycznej, tak niezbędnych do utrzymania zdrowia.
Piśmiennictwo:
1
Osiński W.: Antropomotoryka. AWF Poznań 2003.
2
Cabak A., Woynarowska B. :Aktywność fizyczna młodzieży w wieku 11-15 lat w Polsce i w innych
krajach w 2002 roku. Wych.Fiz.i Sport 2004. T 48, s.335-360.
3
4
Charzewski J.: Przewęda R., Certain social determinants of growth and physical fitness of Polish
children, “Scientific Yearbook”, 1992, vol.2;121-151.
Gołąb S. :Wpływ wybranych czynników rodzicielskich na zróżnicowanie poziomu rozwoju
morfologicznego i sprawności ruchowej dzieci i młodzieży w wieku od 7 do 19 lat. Wyd. AWF
Kraków,1979,15.
5
Łaska-Mierzejewska T.: Antropologia w sporcie i wychowaniu fizycznym.COS Warszawa 1999.
6
Szopa J. Cempla J.: Populacyjne badania nad genetycznymi i środowiskowymi uwarunkowaniami
rozwoju wydolności i niektórych parametrów układu krążenia. Nowa Medycyna, z.108.12/2000.
7
Przewęda R.:O społecznych uwarunkowaniach sprawności fizycznej,”Wych.Fiz i Sport”,1991,4;314.
Stupnicki, R.,Przewęda R., Milde K.: Centylowe siatki sprawności fizycznej polskiej młodzieży wg
testów EUROFIT” AWF Warszawa 2000.
8
9
Sprawozdanie z III Międzynarodowej Konferencji Naukowej pt.”Uwarunkowania rozwoju dzieci i
młodzieży wiejskiej”. Mat.wł.
10
Wolański N.: Zagadnienie normalności i prawidłowości w rozwoju człowieka.Normy rozwojowe.
Aspekty teoretyczne, implikacje praktyczne. Zesz.Nauk.AWF Kraków .1994,nr 68.s.7-18.
11
Szopa J.1992.: Genetyczne uwarunkowania zdolności motorycznych – przegląd zagadnienia.
Antropomotoryka, nr 8.
Raczek J.1989.:Problemy okresów sensytywnych i krytycznych w rozwoju ontogenetycznym.
Antropomotoryka, nr 2.
12
13
Rutkowska E. :Aktywność fizyczna w medycynie holistycznej. Wych.Fiz.i Sport.2004.t.48,s.175180.
14
Bejnarowicz J.: Zmiany stanu zdrowia Polaków i jego uwarunkowania. Wyzwania dla promocji
zdrowia. Promocja Zdrowia, Nauki Społeczne i Medycyna, 1994;1/2: 33-37.
15
Zajenkowska – Kozłowska A.: Porównanie sytuacji zdrowotnej ludności Polski i wybranych krajów
europejskich w 1996 r. GUS, Warszawa, 1998.
5
16
Pułtorak M., Woynarowska B., Burzyńska I.: Zachowania zdrowotne i postrzeganie własnego
zdrowia przez młodzież szkolną w Polsce.Lider.1996 nr 3. s.5-8.
17
Wstępny Projekt wdrażania w Polsce „Globalnej Strategii w sprawie Żywienia, Aktywności
Fizycznej i Zdrowia” przyjętej na 57 Światowym Zgromadzeniu Zdrowia, Warszawa 2005.
M.A.Hutchinson, J.Levy.:Community Organization Based Ecological (COBE) Systems Model for
Health Promotion. York University, Toronto, Ontario 2003.
18
6