koncepcja rozwoju turystyki na obszarze „krainy żubra”
advertisement
GRZEGORZ RĄKOWSKI KONCEPCJA ROZWOJU TURYSTYKI NA OBSZARZE „KRAINY ŻUBRA” HAJNÓWKA, grudzień 2004 r. SPIS TREŚCI str. I. CZĘŚĆ WSTĘPNA ........................................................................... 1. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA .................................................................... 2. STRESZCZENIE ................................................................................................. II. UWARUNKOWANIA ROZWOJU TURYSTYKI.......................... 1. WPROWADZENIE ............................................................................................. 2. CHARAKTERYSTYKA WALORÓW TURYSTYCZNYCH ........................... 2.1. Kraina Żubra i jej zasięg .................................................................................. 2.2. Położenie geograficzne i krajobraz ................................................................... 2.3. Dostępność komunikacyjna ............................................................................... 2.4. Walory przyrodnicze .......................................................................................... 2.5. Walory kulturowe .............................................................................................. 3. CHARAKTERYSTYKA OBECNEGO STANU TURYSTYKI ......................... 3.1. Główne regiony i ośrodki turystyczne ............................................................... 3.2. Główne formy turystyki .................................................................................... 3.3. Infrastruktura turystyczna ................................................................................... 3.4. Ruch turystyczny ............................................................................................... 3.5. Zagrożenia związane z rozwojem turystyki ....................................................... 4. SYNTEZA UWARUNKOWAŃ ROZWOJU TURYSTYKI .............................. 4.1. Atuty .................................................................................................................. 4.2. Słabości ............................................................................................................. 4.3. Szanse ................................................................................................................ 4.4. Zagrożenia ......................................................................................................... III. ZAŁOŻENIA I DOCELOWA WIZJA ROZWOJU TURYSTYKI.. 1. DEKLARACJA MISJI I WIZJI ROZWOJU TURYSTYCZNEGO KRAINY ŻUBRA .............................................................................................. 1.1. Misja rozwoju turystycznego Krainy Żubra ..................................................... 1.2. Wizja docelowego rozwoju Krainy Żubra w odniesieniu do funkcji turystycznej ........................................................................................... 2. GŁÓWNE CELE I KIERUNKI ROZWOJU TURYSTYKI W KRAINIE ŻUBRA ........................................................................................... 3. PREFEROWANE FORMY TURYSTYKI..................................................... ..... 3.1. Agroturystyka ..................................................................................................... 3.2. Turystyka przyrodnicza ...................................................................................... 3.3. Turystyka kulturowa ........................................................................................... 3.4. Turystyka aktywna .................................................................................... 3.5. Turystyka transgraniczna ..................................................................................... 4. OBSŁUGA RUCHU TURYSTYCZNEGO ORAZ INFORMACJA TURYSTYCZNA W OBRĘBIE KRAINY ŻUBRA I ICH KOORDYNACJA .... 4.1. Regionalna Agencja Turystyczna „Kraina Żubra” .............................................. 4.2. Centra Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego (CIORT) i ich funkcje ........ 2 4.3. Punkty informacji turystycznej ............................................................................ 5. KIERUNKI ROZWOJU INFRASTRUKTURY TURYSTYCZNEJ ..................... 5.1. Baza noclegowa .................................................................................................... 5.2. Budownictwo rekreacyjne .................................................................................... 5.3. Gastronomia .......................................................................................................... 5.4. Szlaki turystyczne .................................................................................................. 5.5. Turystyka kajakowa 5.6. Inne formy turystyki aktywnej 5.7. Kolej i wąskotorowe kolejki leśne 6. „SZLAK KRAINY ŻUBRA” I INNE NOWE SZLAKI TURYSTYCZNE ............ 6.1. „Szlak Krainy Żubra”............................................................................................. 6.2. Inne szlaki .............................................................................................................. 7. WYKORZYSTANIE I ROZWÓJ LOKALNYCH PRODUKTÓW TURYSTYCZNYCH ................................................................................................ 8. TURYSTYCZNA PROMOCJA KRAINY ŻUBRA................................................. 9. WARUNKI REALIZACJI KONCEPCJI ................................................................. 9. 1. Harmonogram działań najpilniejszych wraz z zadaniami realizacyjnymi ............ 9.2. Koordynatorzy, partnerzy i wykonawcy niezbędni dla realizacji zadań koncepcji. 9.3. Potencjalne źródła finansowania zadań realizacyjnych .......................................... 10. PRZEWIDYWANE REZULTATY WDROŻENIA KONCEPCJI ........................ IV. ZARYS PROGRAMU OCHRONY WALORÓW KULTUROWYCH KRAJOBRAZU WIEJSKIEGO ........................... 1. OCHRONA UNIKATOWYCH WALORÓW KRAJOBRAZU KULTUROWEGO POD KĄTEM MOŻLIWOŚCI ICH WYKORZYSTANIA DO PROMOCJI I ROZWOJU TURYSTYKI ............................................................................................. 2. ZADANIA REALIZACYJNE ..................................................................................... 2.1. Ochrona bierna .......................................................................................................... 2.2. Ochrona czynna: rewaloryzacja i adaptacja ................................................................. 2.3. Komunikacja społeczna i promocja ................................................................................. V. CHARAKTERYSTYKA GMIN TWORZĄCYCH „KRAINĘ ŻUBRA” POD KĄTEM ICH WALORÓW TURYSTYCZNYCH ORAZ PROPONOWANE ZADANIA REALIZACYJNE W ZAKRESIE ROZWOJU INFRASTRUKTURY TURYSTYCZNEJ I MOŻLIWOŚCI WZBOGACENIA OFERTY TURYSTYCZNEJ .................................... VI. WYBRANA LITERATURA .................................................................... 3 I. CZĘŚĆ WSTĘPNA 1. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA Zgodnie z założeniem, opracowanie „Koncepcja rozwoju turystyki na obszarze Krainy Żubra” zostało tak skonstruowane, aby mogło zostać wykorzystane jako cześć strategii realizacyjnej Programu Żubr. Może ono być również wykorzystane do programowania i projektowania działań w ramach ogólnej strategii zrównoważonego rozwoju regionu Krainy Żubra i województwa podlaskiego oraz bardziej szczegółowych programów rozwoju turystyki w poszczególnych regionach Krainy Żubra i na terenie poszczególnych jednostek samorządowych. Dokument zawiera wszystkie niezbędne elementy, typowe dla tego typu opracowań. Zakres prezentowanego dokumentu obejmuje zarówno analizę stanu istniejącego w odniesieniu do turystyki, jak też określenie misji i wizji rozwoju tej funkcji regionu, a także określenie głównych celów, jakie zamierza się osiągnąć w wyniku realizacji Koncepcji. Zasadniczą część niniejszej Koncepcji stanowią zdefiniowane główne zadania realizacyjne, których przeprowadzenie jest warunkiem osiągnięcia założonych celów. 2. STRESZCZENIE Prezentowana Koncepcja powstała w oparciu o osobistą znajomość terenu opracowania i zagadnień związanych z rozwojem turystyki w tym rejonie oraz o wykorzystanie istniejących materiałów dostarczonych m.in. przez Stowarzyszenie Samorządów Euroregionu Puszcza Białowieska, a także przez inne instytucje, w tym zwłaszcza przez ZBS PAN w Białowieży i WWF – projekt „Białowieski Park Narodowy”. Ostateczny kształt dokumentu został wypracowany w trakcie konsultacji ze społecznością regionu Krainy Żubra (samorządami, organizacjami pozarządowymi, BPN, nadleśnictwami, ZBS i innymi organizacjami) Przyjęto założenie, iż koncepcja ta będzie stanowiła nie tylko samodzielną, lecz także integralną część PROGRAMU ŻUBR W opracowaniu dokonano: analizy istniejących atrakcji turystycznych oraz uwarunkowań rozwoju turystyki w regionie, analizy SWOT w odniesieniu do turystyki, oceniającej zarówno mocne jak i słabe strony gminy, jak też szanse i zagrożenia zewnętrzne, określenia docelowej MISJI i WIZJI Krainy Żubra w odniesieniu do rozwoju turystyki, określenia głównych celów KONCEPCJI rozwoju turystyki w regionie, określenia głównych form turystyki jakie powinny być preferowane w regionie, określenia kierunków rozwoju infrastruktury turystycznej, sformułowania koncepcji turystycznego „Szlaku Krainy Żubra” i jego zagospodarowania, sformułowania koncepcji i zasad funkcjonowania Centrów Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego, propozycji markowych produktów turystycznych oraz wzbogacenia oferty turystycznej regionu, określenia programu działań marketingowo-promocyjnych, sformułowania zarysu programu ochrony unikatowych walorów kulturowych regionu, określenia najpilniejszych zadań realizacyjnych wraz z ich hierarchizacją, 4 szczegółowej analizy walorów turystycznych i zagospodarowania turystycznego poszczególnych gmin wraz z wnioskami oraz propozycjami zadań realizacyjnych w zakresie rozwoju infrastruktury turystycznej oraz możliwości wzbogacenia oferty turystycznej. Podstawowymi walorami KRAINY ŻUBRA, na których oparto koncepcję rozwoju turystyki są: Puszcza Białowieska - ostatni w Europie rozległy kompleks leśny o charakterze zbliżonym do pierwotnego, światowej sławy obiekt przyrodniczy z niezwykłym bogactwem ekosystemów oraz siedlisk rzadkich gatunków fauny i flory, jedyna w Europie naturalna ostoja żubra. Puszcza Knyszyńska – duży zróżnicowany kompleks leśny, chroniony jako park krajobrazowy, położony na obrzeżach Białegostoku, atrakcyjne pod względem turystycznym, widokowym i przyrodniczym doliny dużych rzek – Bugu (Podlaski Przełom Bugu) i Górnej Narwi. niezdegradowane, niemal pozbawione przemysłu środowisko naturalne; jeden z najmniej zanieczyszczonych regionów kraju, niezwykła w skali kraju różnorodność etniczno-kulturowa regionu z obiektami związanymi z kulturą Białorusinów, Ukraińców, Tatarów, Żydów, Niemców, etc. harmonijny wiejski krajobraz kulturowy z przewagą tradycyjnej gospodarki rolnej, największe w kraju zwarte zespoły zabytkowej drewnianej zabudowy wiejskiej i cenne układy osadnicze, sięgające XIX w. tradycje turystyczne Białowieży i Puszczy Białowieskiej, inne tradycyjne i znane od lat miejsca atrakcyjne miejscowości turystyczne jak np. Supraśl, Kruszyniany, Siemiatycze, Grabarka, Mielnik, aktywność mieszkańców gminy i istniejących tu organizacji społecznych. Do najistotniejszych problemów, których rozwiązanie warunkuje rozwój turystyczny należą: niedostatek bazy usług turystycznych, a przede wszystkim miejsc noclegowych i gastronomii (poza Białowieżą), stosunkowo niski poziom rozwoju infrastruktury technicznej - drogi, komunikacja, wodociągi i kanalizacja, utylizacja odpadów, niedostatek zróżnicowanej infrastruktury turystycznej takiej jak: wypożyczalnie sprzętu, trasy turystyczne, informacja turystyczna i centra obsługi turystów, niedostatek i mała różnorodność lokalnych markowych produktów turystycznych i ofert obejmujących cały rok, słaby poziom promocji regionu i niedostatek informacji o jego walorach, zwłaszcza kulturowych, zagrożenia dla przyrody i harmonijnego krajobrazu kulturowego regionu spowodowane przez niekontrolowany rozwój turystyki i chaotyczny rozwój infrastruktury turystycznej, w tym zwłaszcza indywidualnego budownictwa letniskowego. Zaproponowana KONCEPCJA ROZWOJU TURYSTYKI zakłada: 5 inwentaryzację, ochronę i rewaloryzację unikatowych walorów kulturowych regionu, przede wszystkim zespołów tradycyjnego wiejskiego budownictwa drewnianego, z perspektywą wykorzystania ich w promocji turystycznej regionu, pełne wykorzystanie różnorodnych przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych walorów regionu, wytyczenie w terenie i zagospodarowanie turystyczne przebiegającego przez cały region turystycznego „Szlaku Krainy Żubra”, zapoznającego z najważniejszymi atrakcjami przyrodniczymi i kulturowymi regionu, a także kilku innych szlaków uzupełniających, rozwój bazy kwater agroturystycznych, o profesjonalnej obsłudze i zróżnicowanej ofercie usługowej, wykorzystującej regionalne walory kulturowo-historyczne oraz przyrodnicze tego terenu, rozwój innych obiektów infrastruktury turystycznej, oznakowanie i wyeksponowanie najważniejszych atrakcji turystycznych, stworzenie zintegrowanego systemu obsługi ruchu turystycznego i informacji turystycznej (centra informacji obsługi ruchu turystycznego, regionalna agencja turystyczna), tworzenie warunków do powstawania nowych, prywatnych inwestycji w sektorze usług, obsługujących turystów (baza noclegowa, gastronomia, handel, usługi), tworzenie i promowanie lokalnych produktów turystycznych, stworzenie zintegrowanej i zróżnicowanej oferty turystycznej regionu, zawierającej propozycje w zakresie różnorodnych form turystyki specjalistycznej (przyrodniczej i kulturowej) oraz aktywnej (pieszej, rowerowej, konnej, wodnej, narciarskiej) obejmującej cały rok, stworzenie systemu promocji turystycznej regionu i jego walorów (oznakowania przy drogach, wydawnictwa, foldery, mapy, media, ekspozycje na targach turystycznych). 6 II. UWARUNKOWANIA ROZWOJU TURYSTYKI 1. WPROWADZENIE W świadomości przeciętnego turysty, nie tylko z innych regionów Polski, ale także z Podlasia, jedyną godną uwagi atrakcją turystyczna całej Krainy Żubra jest Białowieża z Białowieskim Parkiem Narodowym i rezerwatem pokazowym żubrów. Co więcej, przekonanie to, jako utarty od lat stereotyp, podziela również większość mieszkańców regionu. Jednym z celów niniejszej koncepcji i towarzyszącej jej akcji promocyjnej musi stać się obalenia tego stereotypu. W niczym nie umniejszając wyjątkowych walorów BPN i białowieskiej ostoi żubra, które są w istocie i pozostaną najważniejszymi walorami turystycznymi Krainy Żubra, mającymi rangę międzynarodową, należy przekonać turystów, że nie są to bynajmniej jedyne atrakcje tego regionu. Działania te prowadzić należy kilkoma torami. Po pierwsze trzeba przekonać turystów, że Puszcza Białowieska to nie tylko BPN, ale równie ciekawe, a może pod niektórymi względami ciekawsze są inne rejony Puszczy. Drugi kierunek działań promocyjnych i marketingowych powinien uzmysłowić turystom, że Kraina Żubra to nie tylko Puszcza Białowieska, ale także inne niezwykle interesujące obszary przyrodnicze, jak Puszcza Knyszyńska, czy doliny Narwi i Bugu. Trzeci, i chyba najważniejszy kierunek działań, to wypromowania Krainy Żubra jako obszaru niezwykle interesującego nie tylko pod względem przyrodniczym, ale także unikatowego pod względem kulturowym, z niespotykaną w innych częściach Polski różnorodnością etniczno-religijną oraz największymi i najlepiej w kraju zachowanymi zwartymi zespołami tradycyjnej drewnianej zabudowy wiejskiej. Równie ważne jest przekonanie o tym przedstawicieli lokalnych społeczności, bo tylko wówczas skłonni będą oni zaangażować się na rzecz rozwijania nowych form turystyki w miejscach i regionach uważanych dotąd za „nieturystyczne”, a także na rzecz aktywnej ochrony walorów kulturowych regionu jako niespotykanej gdzie indziej atrakcji i jednego z „magnesów” przyciągających turystów. Niniejsza koncepcja rozwoju turystyki w Krainie Żubra, choć zawiera pewne elementy strategii, nie jest jednak strategią w ścisłym tego słowa znaczeniu. Niniejszy dokument wyznacza jedynie główne kierunki i cele, ku jakim zmierzać powinien rozwój turystyki w regionie aby osiągnąć zamierzone efekty. Rozwój turystyki powinien być najważniejszym, ale nie jedynym elementem szerszej strategii zrównoważonego rozwoju regionu. Opracowana koncepcja, po akceptacji jej przez samorządy tworzące Krainę Żubra, powinna zostać uwzględniona zarówno w strategii rozwoju województwa, jaki i w strategii realizacji „Programu Żubr”. Z drugiej zaś strony koncepcja powinna stać się podstawą opracowania bardziej szczegółowych programów rozwoju turystyki w poszczególnych regionach Krainy Żubra, w tym zwłaszcza w regionie Puszczy Białowieskiej. 2. CHARAKTERYSTYKA WALORÓW TURYSTYCZNYCH 2.1. Kraina Żubra i jej zasięg Nazwą „Kraina Żubra” w niniejszym opracowaniu określa się obszar 26 jednostek samorządowych położonych w pięciu powiatach południowo-wschodniej części województwa podlaskiego przyległej do granicy z Białorusią. Są to następujące gminy i miasta (część z nich jest członkami Stowarzyszenia Samorządów Euroregionu „Puszcza Białowieska”): 7 w powiecie siemiatyckim: miasto Siemiatycze gmina Siemiatycze, gmina Mielnik, gmina Nurzec Stacja, gmina Milejczyce, gmina Dziadkowice. w powiecie bielskim: miasto Bielsk Podlaski, gmina Bielsk Podlaski, gmina Boćki, gmina Orla. w powiecie hajnowskim: miasto Hajnówka, gmina Hajnówka gmina Białowieża gmina Czeremcha, miasto i gmina Kleszczele, gmina Czyże, gmina Dubicze Cerkiewne, gmina Narew, gmina Narewka. w powiecie białostockim: miasto i gmina Supraśl, miasto i gmina Czarna Białostocka, gmina Michałowo, gmina Gródek. w powiecie sokólskim: miasto i gmina Sokółka, gmina Szudziałowo, gmina Krynki. Całą Krainę Żubra zamieszkuje ok. 120 tys. osób, a największymi miastami regionu są stolice powiatów: Bielsk Podlaski (27,7 tys. mieszkańców), Hajnówka (24,0 tys.), Sokółka (19,9 tys.) i Siemiatycze (15,8 tys.). 2.2. Położenie geograficzne i krajobraz Pod względem geograficznym Kraina Żubra obejmuje wschodnią część Niziny Północnopodlaskiej z mezoregionami: Wzgórza Sokólskie, Wysoczyzna Białostocka, Wysoczyzna Bielska, Wysoczyzna Drohicka oraz Dolina Górnej Narwi i Podlaski Przełom Bugu. Krajobraz regionu jest urozmaicony, pofałdowany. Najwyższe wzniesienie znajdują się we Wzgórzach Sokólskich pod Sokółką – 232 m n.p.m., najniższy punkt zaś to dolina 8 Bugu pod Ogrodnikami – 114 n.p.m. Tak więc, deniwelacje na terenie Krainy Żubra sięgają blisko 120 m. Najbardziej urozmaiconą rzeźbą charakteryzują się region Wzgórz Sokólskich, z licznymi wzgórzami przekraczającymi 200 m n.p.m., wschodnia część Wysoczyzny Białostockiej z pasmami wzgórz morenowych i kulminacją Góry św. Jana (210 m n.p.m.) oraz Podlaski Przełom Bugu, z kulminacją Góry Uszeście (202 m n.p.m.) oraz lokalnymi deniwelacjami sięgającymi 80 m. Pozostała część regionu charakteryzuje się krajobrazem lekko sfalowanym o stosunkowo niedużych deniwelacjach. Urozmaicenie w krajobrazie regionu wprowadzają rozległe kompleksy leśne Puszczy Białowieskiej, Puszczy Knyszyńskiej oraz Lasów Radziwiłłowskich będących pozostałością dawnej Puszczy Mielnickiej. Niemal cały omawiany obszar leży w dorzeczu Wisły, a największymi rzekami są dzieląca region na dwie niemal równe części Narew oraz jej dopływ Bug, wyznaczający południową granicę Krainy Żubra. Inne większe rzeki regionu to dopływy Narwi: Narewka z Hwoźną, Łoknica, Orlanka oraz Supraśl ze Słoją, Sokołdą i Płoską oraz dopływy Bugu: Leśna Prawa, Moszczonna i Nurzec z Nurczykiem i Leśną. Wschodni skrawek Krainy Żubra położony jest w dorzeczu Niemna, którego dopływem jest graniczna Świsłocz z dopływem Nietupą. Jedynym większym zbiornikiem wodnym jest utworzony na Narwi Zbiornik Siemianówka o powierzchni 2900 ha. Ponadto istnieje kilka niewielkich zbiorników o charakterze retencyjnym lub rekreacyjnym, m.in. w Siemiatyczach, Dubiczach Cerkiewnych i Kleszczelach. 2.3. Dostępność komunikacyjna W porównaniu z pozostałą częścią województwa podlaskiego region Krainy Żubra ma nieco gorszą dostępność komunikacyjną, związaną z jej peryferyjnym, przygranicznym położeniem. Stosunkowo najlepsza jest dostępność rejonu Puszczy Knyszyńskiej, położonej w bezpośrednim sąsiedztwie aglomeracji Białegostoku i przeciętej przez wychodzące z tego miasta szlaki komunikacyjne. Największe znaczenie ma międzynarodowa trasa drogowa prowadzące z Białegostoku przez Sokółkę do Grodna. Międzynarodową drogą jest też szosa z Białegostoku do przejścia granicznego w Ogrodnikach. Regionalne znaczenie mają szosy z Zabłudowa przez Narew do Hajnówki, z Bielska Podlaskiego przez Hajnówkę do Białowieży, z Białegostoku przez Supraśl do Krynek, z Krynek do Sokólki oraz z Białegostoku przez Michałowo i Narewkę do Hajnówki. Komunikację w zachodniej części Krainy Żubra zapewnia droga krajowa z Białegostoku przez Bielsk Podlaski i Siemiatycze do Lublina, ważne jest także jej odgałęzienie wiodące z Bielska Podlaskiego przez Kleszczele do przejścia granicznego w Połowcach. Regionalne znaczenie mają szosy z Zabłudowa przez Narew do Hajnówki, z Bielska Podlaskiego prze Hajnówkę do Białowieży, z Siemiatycz przez Kleszczele do Hajnówki i z Drohiczyna przez Siemiatycze do granicy państwa pod Tokarami. Mniejsze znaczenie niż niegdyś odgrywają koleje. Najważniejszym szlakiem kolejowym ma łącząca region z resztą kraju trasa z Warszawy przez Białystok do Sokółki i dalej do Grodna. Ważna jest także linia z Siedlec przez Czeremchę do Hajnówki i dalej do Cisówki, zapewniająca bezpośrednie połączenie Puszczy Białowieskiej z Warszawą. Mniejsze znaczenie ma trasa z Białegostoku przez Kleszczele do Czeremchy, choć wiedzie ona dalej do przejścia granicznego w Czeremsze i do Brześcia. Na kilku liniach kolejowych w ostatnich latach zlikwidowano komunikację pasażerską. Należą do nich linia z Białegostoku do Zubek Białostockich, z Bielska Podlaskiego do Hajnówki i z Hajnówki do Białowieży. Na terenie Krainy Żubra znajduje się kilka drogowych i kolejowych przejść granicznych. Są to przejścia: w Bobrownikach (drogowe), w Siemianówce-Cisówce (kolejowe, wyłącznie dla ruchu towarowego), 9 w Połowcach (drogowe), w Czeremsze (kolejowe). W najbliższe przyszłości planuje się otwarcie jeszcze dwu dalszych przejść: w Jałówce (drogowe, dla ruchu lokalnego), w Białowieży (dla pieszego i rowerowego ruchu turystycznego). Podsumowując, dużym atutem Krainy Żubra jest fakt, że pomimo nie najlepszych połączeń komunikacyjnych najważniejsze atrakcje regionu leżą w odległości zaledwie godziny jazdy samochodem z Białegostoku oraz ok. 3-4 godzin jazdy z największej w kraju aglomeracji warszawskiej. Obie aglomeracje miejskie są więc w naturalny sposób głównymi adresatami turystycznej akcji promocyjnej regionu. Za pośrednictwem Warszawy, będącej najczęściej odwiedzanym celem wizyt turystów zagranicznych w Polsce, jest także szansa na dotarcie z promocją do turystów zagranicznych w większym zakresie, niż działo się to dotychczas. 2.4. Walory przyrodnicze Kraina Żubra to jeden z najciekawszych przyrodniczo i najmniej zanieczyszczonych regionów kraju. Jest to kraina wielkich puszcz, zachowanych w naturalnym stanie dolin rzecznych i harmonijnego rolniczego krajobrazu kulturowego. O wartości przyrodniczej Krainy Żubra świadczą liczne obszary chronione, różnej rangi. Do najcenniejszych należą Białowieski Park Narodowy i Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, Obszary Chronionego Krajobrazu „Dolina Bugu”, „Dolina Narwi”, „Puszcza Białowieska” i „Wzgórza Sokólskie” oraz kilkadziesiąt rezerwatów przyrody. Rangę tych obszarów podkreśla międzynarodowy status, jakie posiadają niektóre z nich. Białowieski Park Narodowy, stanowiący obiekt przyrodniczy Światowego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO, jest także rezerwatem biosfery, posiada również Dyplom Europy, przyznawany porze Komisję Europejską. Puszcza Białowieska – ostatni nizinny w Europie o zachowanych znacznych cechach naturalności, z ogromnym bogactwem różnorodnych zespołów roślinności leśnej, największa na świecie ostoja żubra, ostoja ptaków o znaczeniu międzynarodowym oraz siedlisko licznych rzadkich gatunków roślin i zwierząt, w tym również chronionych konwencjami międzynarodowymi. Doliny Górnej Narwi i Bugu stanowiące dużą ostoję rzadkich gatunków ptaków błotnych i wodnych, oraz są korytarzami ekologicznymi o znaczeniu transgranicznym. Puszcza Knyszyńska będąca jednym z największych w kraju kompleksów leśnych i dużą ostoja rzadkich ptaków i ssaków. Na terenie Krainy Żubra, na mocy przyrodniczych Dyrektyw Unii Europejskiej, tzw. Dyrektywy Ptasiej i Dyrektywy Siedliskowej, planuje się utworzenie kilku obszarów sieci ekologicznej NATURA 2000, które obejmą Puszczę Białowieską, Puszczę Knyszyńską, Dolinę Górnej Narwi i Dolinę Środkowego Bugu. Szczególnego rodzaju obszarami, stanowiącymi naturalne korytarze ekologiczne, a równocześnie będące akcentem urozmaicającym krajobraz, są doliny największych rzek: Bugu i Narew. Duże znaczenie przyrodnicze maja także doliny mniejszych cieków: Nurca, Leśnej, Narewki, Orlanki, Supraśli, Sokołdy i Świsłoczy. Na terenie Krainy Żubra zbiorowiska roślinności naturalnej, bądź zbliżonej do naturalnej pokrywają około 40% powierzchni (lasy, bagna i torfowiska, naturalne łąki), drugie tyle zajmują obszary o zachowanym harmonijnym rolniczym krajobrazie kulturowym, z przewagą tradycyjnego, mało intensywnego rolnictwa. Tak więc obszary o cennym krajobrazie przyrodniczym lub kulturowym zajmują w obrębie regionu aż 80% powierzchni, co stawia go w rzędzie najciekawszych w kraju. 10 Flora roślin naczyniowych Krainy Żubra liczy ponad 1200 gatunków, w tym wiele gatunków rzadkich i chronionych. Z tego ponad 100 gatunków objętych jest ochroną na mocy prawa krajowego i konwencji międzynarodowych, a kilkadziesiąt najrzadszych i najbardziej zagrożonych umieszczono w polskiej Czerwonej Księdze Roślin i w Europejskiej Czerwonej Księdze opracowanej przez Światową Unię Ochrony Przyrody (IUCN). Najwięcej rzadkich roślin, grzybów i porostów występuje w puszczańskich lasach i na torfowiskach, w szczególności w Puszczy Białowieskiej. Pod względem faunistycznym Kraina Żubra należy do najcenniejszych obszarów nie tylko w Polsce, ale i w Europie. Dzieje się tak przede wszystkim za przyczyną Puszczy Białowieskiej, będącej ostoją licznych gatunków rzadkich i ginących już na naszym kontynencie zwierząt. Występuje tu 60 gatunków ssaków (m.in. żubr, łoś, wilk, ryś, bóbr i wydra), ponad 250 gatunków ptaków lęgowych, 6 gatunków gadów, 13 gatunków płazów, 27 gatunków ryb i co najmniej kilkadziesiąt tysięcy gatunków bezkręgowców. Ponad 300 gatunków zwierząt objętych jest ochroną prawną, a ponad 100 chronionych jest na mocy międzynarodowych konwencji i dyrektyw W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt zamieszczono 70 najrzadszych i zagrożonych gatunków, a 22 z nich znalazły się w Europejskiej Czerwonej Księdze IUCN. Wiele rzadkich gatunków zwierząt i roślin, występujących w regionie, a zwłaszcza w Puszczy Białowieskiej, budzi zainteresowanie turystów i przyrodników z kraju i zagranicy, a możliwość oglądania tych gatunków w warunkach naturalnych jest jednym z celów przyjazdów turystycznych i poznawczych. Tereny objęte różnymi formami ochrony prawnej zajmują blisko połowę powierzchni regionu. Poza tym znajduje się tu wiele innych obszarów, których potencjał przyrodniczy predestynuje je do objęcia ochroną. Obszary przyrodniczo cenne stanowią jedną z głównych atrakcji turystycznych regionu i jeden z głównych celów wizyt turystów. Kraina Żubra to również jeden z najczystszych regionów Polski. Poziom zanieczyszczenia powietrza i wód, a także zagrożenia hałasem należy do najniższych w kraju. Jest to czynnik sprzyjający rozwojowi turystyki oraz działaniom ten rozwój wspomagających, jak np. produkcja zdrowej żywności. 2.5. Walory kulturowe Kraina Żubra to jeden z najciekawszych pod względem kulturowym regionów w kraju. Decyduje o tym różnorodność kulturowo-religijna związana z położeniem na polskobiałorusko-ukraińskim pograniczu etnicznym oraz najlepiej w kraju zachowany wiejski krajobraz kulturowy z doskonale wkomponowanymi w pejzaż wsiami o cennych układach osadniczych i zwartymi zespołami tradycyjnej drewnianej zabudowy. Szczególnym przykładem obszaru o wyjątkowych walorach kulturowych jest Puszcza Białowieska, znana głównie z walorów przyrodniczych. Jest ona jako całość, wielkim pomnikiem historii i kultury, jako teren łowów najpierw książęcych i królewskich, potem carskich, polowań dygnitarzy oraz arystokracji z całej Europy w okresie międzywojennym i powojennym, a także miejscem ważnych wydarzeń historycznych. O wizytach władców przypominają między innymi puszczańskie drzewa – „Dąb Jagiełły” (zwalony w r. 1974), „Car Dąb” (w dolinie rzeki Chwiszczej, uschnięty,) i uroczyska: Stara Białowieża (stał tu dwór myśliwski Zygmunta Starego), Góra Batorego, Wielka Kletnia (za czasów Batorego znajdował się tu pierwszy zwierzyniec w puszczy). Inne pamiątki królewskich i carskich polowań znajdują się w Białowieży. Polowanie Augusta II upamiętnia zachowany w Parku Pałacowym głaz, a wielkie łowy Augusta III - ozdobny obelisk z pamiątkowym napisem. Śladami polowań carskich są zachowane w Białowieży: dworek myśliwski z 1845 r., pozostałości ogromnego zespołu pałacowego Aleksandra III (sam pałac został spalony przez Niemców w 1944 r. i zburzony całkowicie w 1961 r.). 11 Kraina Żubra charakteryzuje się wyjątkową różnorodnością etniczną i religijną. Znajdują się tu skupiska i ośrodki kulturalne oraz religijne polskich: Białorusinów (m.in. Hajnówka, Bielsk Podlaski, Gródek), Ukraińców (Bielsk Podlaski) i Tatarów (Sokółka, Kruszyniany, Bohoniki). Po innych mniejszościach, zamieszkujących niegdyś ten region – m.in. Żydach i Niemcach, pozostały liczne ślady i pamiątki. Świątynie i cmentarze różnych wyznań, kapliczki i krzyże oraz charakterystyczne dla poszczególnych grup etnicznych budownictwo wiejskie, stanowią nieodłączny element krajobrazu regionu. Do najważniejszych obiektów świadczących o różnorodności kulturowej regionu należą ośrodki kultu i sanktuaria religijne. Największe znaczenie ma sanktuarium w Grabarce z cerkwią i klasztorem żeńskim – najświętsze miejsce polskiego prawosławia i cel masowych pielgrzymek, zwane „prawosławną Częstochową”. Drugim pod względem znaczenia ośrodkiem prawosławnym jest Supraśl, z monasterem męskim, zespołem zabudowań klasztornych oraz odbudowaną ostatnio cerkwią obronną. Trzecim ważnym ośrodkiem jest Hajnówka z Soborem św. Trójcy będącym wybitnym dziełem architektury współczesnej oraz miejscem odbywania się dorocznych międzynarodowych festiwali muzyki cerkiewnej. W regionie istniej ponadto szereg lokalnych prawosławnych sanktuariów i miejsc kultu z cerkiewkami i kaplicami, cudownym ikonami i uzdrawiającymi źródłami, będących miejscem barwnych lokalnych uroczystości religijnych. Do najważniejszych takich miejsc należą m.in. Tokary-Koterka, uroczysko Krynoczka pod Hajnówką, Kuraszewo-Lady, Stary Kornin, Gredele, Knorydy, Saki, Rogacze, Rogawka i Stare Lewkowo. W obrębie Krainy Żubra znajdują się także dwa najważniejsze w kraju ośrodki tatarskiego islamu: Kruszyniany i Bohoniki, z meczetami z starymi cmentarzami. W miejscowościach tych kilka razy do roku obywają się uroczystości, gromadzące Tatarów z całego kraju. Najbardziej znaną uroczystością jest święto ofiarowania - Kurban Bajram. Na obrzeżach regionu znajduje się katolickie sanktuarium w Wasilkowie-Świętej Wodzie, z kościołem, cudownym źródłem i lasem krzyży oraz zespołem oryginalnych rzeźb. Odbywające się w wymienionych sanktuariach doroczne barwne uroczystości religijne gromadzą rzesze wiernych i pielgrzymów, a także licznych turystów i z powodzeniem mogą być promowane jako jedna z kulturowych atrakcji regionu. Kraina Żubra należy do obszarów o najlepiej zachowanym wiejskim krajobrazie kulturowym w skali kraju. Istniejące tu wsie zachowały cenne układy przestrzenne ulicówek, wywodzących się z czasów miary włócznej z XVI w., a w budownictwie wiejskim ciągle zdecydowanie dominuje tradycyjna zabudowa drewniana. Jest to jedyne w swoim rodzaju połączenie zachowanego krajobrazu kulturowego z naturalnym krajobrazem przyrodniczym, co stwarza wyjątkowo korzystne warunki dla rozwoju turystyki kulturowej i agroturystyki. Zabytki drewnianego budownictwa wiejskiego w Krainie Żubra należą do najcenniejszych zabytków tego typu w kraju. Jest to już ostatni w Polsce region, gdzie istnieją zachowane w całości zespoły starej drewnianej zabudowy wsi. Tradycyjne drewniane wiejskie domy odznaczają się nie tylko harmonią sylwetki i znakomitymi proporcjami, ale także bogatym często zdobnictwem w postaci rzeźbionych nadokienników i innych elementów dekoracyjnych. Na terenie Krainy Żubra zachowało się łącznie kilka tysięcy starych, drewnianych budynków mieszkalnych i gospodarczych, często z pięknymi zdobieniami. W ośrodkach miejskich regionu zachowały się zespoły zabytkowe z historycznymi układami urbanistycznymi i starą małomiasteczkową zabudową. Do najciekawszych należą zespoły urbanistyczne niewielkich historycznych ośrodków miejskich: Supraśla i Krynek. Inne, ciekawsze i lepiej zachowane zabytkowe układy urbanistyczne ze starą zabudową znajdują się w historycznych centrach Sokółki, Bielska Podlaskiego, Siemiatycz i 12 Hajnówki oraz mniejszych miastach i miasteczkach jak Kleszczele, Michałowo, Narew, Orla, Boćki i Milejczyce. Największą grupę zabytków w regionie stanowią obiekty sakralne. Spośród nich najcenniejsze są zespoły klasztorne z cerkwiami i kościołami: bazylianów (obecnie monaster prawosławny) w Supraślu, którego centralną częścią jest gotycko-bizantyjska cerkiew obronna, zniszczona w 1944 r. i rekonstruowana od 1984 r.), misjonarzy w Siemiatyczach, karmelitów w Bielsku Podlaskim i reformatów w Boćkach. Cennymi zabytkami są także synagogi w Orli w Siemiatyczach, Milejczycach i Krynkach. Wyjątkowo liczne są na terenie regionu świątynie drewniane. Do najstarszych i najcenniejszych należą XVIII-wieczne kościoły w Milejczycach i Narwi oraz XVIII-wieczne cerkwie w Szczytach-Dzięciołowie, Werstoku, Nowym Berezowie, Topolanach i Łosince. Duże walory artystyczne mają znajdujące się w Białowieży świątynie murowane: cerkiew z k. XIX w. i kościół z pocz. XX w. Cennym zabytkiem architektury nowoczesnej jest sobór św. Trójcy w Hajnówce. Ciekawymi zabytkami są także drewniane meczety tatarskie w Kruszynianach i Bohonikach. Ponadto w całym regionie liczne są cmentarze ze starymi nagrobkami i krzyżami oraz często bogato zdobione kapliczki i krzyże przydrożne, z których wiele ma dużą wartość artystyczną. Zespoły dworskie i pałacowe są w Krainie Żubra stosunkowo nieliczne. Do najcenniejszych należą pozostałości zespołu pałacu carów w Białowieży z Parkiem Pałacowym i drewnianym dworem myśliwskim, obiekty w Parku Dyrekcyjnym, dworki nadleśnictwa Białowieża i dawnego Jagiellońskiego, dwory w Górce, SzczytachNowodworach, Jodłówce, Dołubowie i Klukowiczach oraz pałac Buchholzów w Supraślu. Średniowieczne obiekty obronne zachowały się do naszych czasów w postaci grodzisk. Najciekawsze i najbardziej okazałe z nich znajdują się w: Niemczynie na obrzeżach Puszczy Knyszyńskiej, Zamczysku w Puszczy Białowieskiej, Bielsku Podlaskim, Haćkach, Zbuczu, Paszkowszczyźnie, Klukowiczach, Mielniku i Niemirowie. Kraina Żubra należy do regionów, gdzie zachowało się kilkadziesiąt zabytkowych wiatraków i kilkanaście młynów wodnych. Ciekawsze zabytkowe wiatraki znajdują się w: Malawiczach Dużych, Zaśpiczach, Mińkowcach, Nomikach, Wojnowcach, Strykach, Stupnikach, Koryciskach, Grabowcu i Siemiatyczach, a młyny wodne w: Maćkowiczach i Nietupie. Szczególnego rodzaju zabytkami techniki są schrony i umocnienia obronne z okresu II wojny światowej: w dolinie Bugu, oraz wzdłuż dawnej granicy niemiecko-radzieckiej z okresu 1939-1941 zachowały się tworzące tzw. linię Mołotowa bunkry radzieckie z 1940 r. W Krainie Żubra istnieje kilkanaście obiektów muzealnych: muzeów państwowych i prywatnych, skansenów i izb regionalnych. najważniejszym muzeum jest Muzeum Przyrodniczo-Leśne Białowieskiego Parku Narodowego corocznie licznie odwiedzane przez turystów z kraju i zagranicy. Do innych większych i ważniejszych muzeów w regionie należą: Muzeum i Ośrodek Kultury Białoruskiej w Hajnówce, Muzeum Kowalstwa i Ślusarstwa w Hajnówce, Muzeum w Ratuszu w Bielsku Podlaskim – oddział Muzeum Podlaskiego Muzeum martyrologii w Bielsku Podlaskim Muzeum Regionalne w Siemiatyczach Muzeum Społeczne Ziemi Sokólskiej w Sokółce, z bogatym działem dotyczącym Tatarów Pałac Opatów w Supraślu – oddział Muzeum Podlaskiego. W kilku miejscowościach zorganizowano niewielkie na ogół skanseny: Skansen Architektury Drewnianej Ludności Ruskiej Podlasia w Białowieży, skansen „Sioło Budy” w Budach (gm. Białowieża). 13 Chata Stefana w Nowym Berezowie (gm. Hajnówka), mini-skansen w Bielsku Podlaskim-Studziwodach, mini-skansen w Koźlikach (gm. Narew), mini-skanseny kolejki wąskotorowej w Hajnówce i w uroczysku Głuszec (gm. Narewka), ekspozycja bryczek i powozów w osadzie Majówka w Puszczy Knyszyńskiej (gm. Supraśl). Ponadto w kilku miejscowościach istnieją izby regionalne i mające podobny status prywatne ekspozycje: Izba regionalna w Szymkach (gm. Michałowo), Izba regionalna w Janowszczyźnie (gm. Sokółka), Izba Tradycji w Klejnikach (gm. Czyże), Izba Garncarska w Kleszczelach, Izba Pamięci w Rajsku (gm. Bielsk Podlaski), prywatne mini-muzea staroci w Narwi i Skaryszewie (gm. Narew). Warto wspomnieć jeszcze o niewielkich ekspozycjach przyrodniczych, które znajdują się w ośrodkach edukacji przyrodniczej BPN w Białowieży oraz ośrodkach edukacji leśnej Nadleśnictwa Białowieża w Jagiellońskiem i w Izbie Przyrodniczo-Leśnej Nadleśnictwa Browsk znajdującej się w Gruszkach, a także o ekspozycji przyrodniczej i etnograficznej w siedzibie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej w Supraślu. Różnorodność kulturowa znajduje odbicie w działalności ośrodków kultury, sztuki i wytwórczości ludowej. Bogate niegdyś tradycje rękodzieła i rzemiosła ludowego są w regionie kontynuowane, a w niektórych regionach odradzają się. Trzy najważniejsze rejony o takich tradycjach to Puszcza Białowieska wraz z obrzeżami, Puszcza Knyszyńska, a zwłaszcza okolice Czarnej Białostockiej oraz rejon Nurca Stacji. Do znanych w całym kraju należy ośrodek garncarstwa w Czarnej Wsi Kościelnej. Do innych ważniejszych ośrodków rękodzieła ludowego należą: w rejonie Puszczy Białowieskiej: Białowieża (rzeźba w drewnie, korzenioplastyka, wyroby użytkowe z drewna, kosze z wikliny, wyroby z witek brzozowych słomy, trawy itp.), Hajnówka (głównie rzeźba w drewnie, korzenioplastyka, wyroby użytkowe z drewna, kosze z wikliny, wyroby z witek brzozowych słomy, trawy, kowalstwo artystyczne), Pogorzelce (wyroby z drewna i galanteria drewniana), Łozice (hafiarstwo), Kraśkowszczyzna (korzenioplastyka), Dubicze Cerkiewne (wyroby z wikliny, słomy i trzciny), Policzna (wyroby z wikliny i dzbany ze słomy), Kleszczele (rzeźba w drewnie, garncarstwo), Saki (haft), Piotrowszczyzna (wyroby z brzozy), Toporki (wyroby z brzozy), Czeremcha (rzeźba ludowa i korzenioplastyka, wyroby z gliny i wikliny), w rejonie Puszczy Knyszyńskiej: Czarna Wieś Kościelna (garncarstwo, kowalstwo artystyczne), Zamczysk (wyrób łyżek i sztućców z drewna), Sokółka (rzeźba w drewnie); w rejonie Nurca Stacji: Nurzec Stacja (haft, pisankarstwo, wyroby wikliniarskie, malarstwo amatorskie), 14 Moszczonna Pańska (pisankarstwo), Zalesie (haft), kol. Żerczyce (palmy wielkanocne). W niektórych miejscowościach kultywuje się tradycyjny wypiek chleba oraz wytwarza i oferuje do sprzedaży oryginalne lokalne produkty spożywcze (miód, sery, zioła itd.). W południowej części Krainy Żubra działają zespoły tańca i śpiewu ludowego (białoruskie, ukraińskie i polskie), a ich występy uatrakcyjniają liczne imprezy kulturalne organizowane przez poszczególne środowiska narodowościowe. Do miejscowości, w których istnieją zespoły folklorystyczne i kapele ludowe należą m.in. Siemiatycze, Mielnik, Czartajew, Nurzec Stacja, Żurobice, Czeremcha, Czyże, Zbucz, Orzeszkowo, Dubiny, Hajnówka, Bielsk Podlaski, Orla, Malenniki, Dubiażyn, Boćki, Czarna Wieś Kościelna. Na terenie regionu odbywa się szereg imprez folklorystycznych i kulturalnych różnej rangi, w dużej mierze związanych z kulturą mniejszości narodowych, które budzą, lub mogą wzbudzić, zainteresowanie turystów i powinny zostać wykorzystane dla promowania i wzbogaceniu oferty turystycznej regionu. Najważniejszą z takich imprez jest Międzynarodowy Festiwal „Hajnowskie Dni Muzyki Cerkiewnej” w Hajnówce. Inne ważniejsze imprezy tego typu to: Noc Kupały, Festyn Miodowy, Festyn „Peretocze” i Festiwal Przyrody „Żubrowisko” w Białowieży, koncerty muzyki kameralnej i organowej w kościele w Hajnówce, Festiwal Kultury Ukraińskiej „Podlaska Jasień” w Bielsku Podlaskim, Festiwal Białoruskiej piosenki autorskiej i poetyckiej – „Jesień Bardów” w Bielsku Podlaskim, Ogólnopolski Dziecięco – Młodzieżowy Festiwal Kolęd i Pastorałki Współczesnej „Kantyczka” w Bielsku Podlaskim, Ogólnopolskie Prezentacje Kultury Mniejszości Narodowych w Mielniku, Spotkania „Z wiejskiego podwórza” i Polsko-Ukraińskie Spotkania Muzyczne” w Czeremsze, festyn „Na Iwana na Kupała” w Dubiczach Cerkiewnych, Festyn Ludowy w Narewce, Dni Kultury Białoruskiej w Narwi, Międzynarodowy Festiwal Muzyki Młodej Białorusi „Basowiszcza” i PolskoBiałoruskie Spotkania Kulturalne „Siabrouska Biesieda” w Gródku, Orient Sokólski i „Tatarak” – Letnia Akademia Wiedzy o Tatarach w Sokółce, „Uroczysko” – Spotkania z Naturą i Sztuką oraz spektakle Teatru Wierszalin w Supraślu. Placydia - Wiosna Leśnych Ludzi - przemiennie w Nadleśnictwie Hajnówka, Browsk, Białowieża i Białowieskim Parku Narodowym 3. CHARAKTERYSTYKA OBECNEGO STANU TURYSTYKI W KRAINIE ŻUBRA 3.1. Główne regiony i ośrodki turystyczne W Krainie Żubra od lat najbardziej spopularyzowanymi formami turystyki pozostają: tradycyjna turystyka pobytowa oraz krótkotrwały wypoczynek świąteczny. Coraz większą popularność zyskują także turystyka wodna, przyrodnicza oraz agroturystyka. Turystyka kulturowa w stosunku do istniejących atrakcji i możliwości odgrywa ciągle zbyt małą rolę. Poniżej omówiono główne rejony i ośrodki turystyczne oraz najważniejsze i dominujące formy turystyki. 15 Rejonem turystycznym o znaczeniu międzynarodowym na terenie regionu, gdzie rozwijają się różnorodne formy turystyki przyrodniczej jest Puszcza Białowieska, należąca do najbardziej znanych na świecie obiektów przyrodniczych w Polsce i jednym z najczęściej odwiedzanych przez turystów zagranicznych. Puszcza Białowieska jest ostatnim naturalnym lasem niżowym w Europie oraz ostatnią na naszym kontynencie naturalną ostoją żubra. Największym ośrodkiem turystycznym, skupiającym ponad 90% ruchu turystycznego w Puszczy Białowieskiej jest Białowieża – Centrum Edukacyjno Muzealne z siedzibą dyrekcji BPN, muzeum przyrodniczo-leśnego, oraz Obszar Ochrony Ścisłej i Rezerwat Pokazowy Żubrów. Jest to miejscowość o najlepiej rozwiniętej bazie noclegowej i infrastrukturze turystycznej w skali całej Krainy Żubra. Inny ważny ośrodek to Hajnówka, gdzie także istnieje kilka obiektów bazy noclegowej i infrastruktury turystycznej oraz Centrum Turystyki Regionu Puszczy Białowieskiej. Lokalne znaczenie mają położone na obrzeżach Puszczy Białowieskiej niewielkie ośrodki turystyczne: Dubicze Cerkiewne (zalew Bachmaty z ośrodkiem wypoczynkowym), Narewka (OSiR) oraz Kleszczele (zalew Repczyce). Rejonami turystycznymi o randze regionalnej są: dolina Narwi, dolina środkowego Bugu, i Puszcza Knyszyńska. Dolina Narwi wijącej się na przestrzeni blisko ponad 50 km w poprzek Krainy Żubra jest terenem rozwoju różnych form turystyki jak: żeglarska na Zalewie Siemianówka, kajakowa (spływy Narwią) i pobytowa (ośrodki w Ploskach oraz domki rekreacyjne nad Zalewem Siemianówka). Ośrodkami turystycznymi o największym znaczeniu są Nowa Łuka, Bondary i Siemianówka nad Zalewem Siemianówka oraz Płoski nad Narwią. Dolina środkowego Bugu słynie z malowniczego przełomu rzeki przez polodowcowe wzgórza oraz cennego zespołu zabytków w Drohiczynie. Przeważa turystyka pobytowa w ośrodkach wypoczynkowych i indywidualnych domkach letniskowych. Największymi ośrodkami turystycznymi są Mielnik oraz Wólka Nadbużna k. Siemiatycz. Turystyczne znaczenie mają ponadto Siemiatycze z zespołem cennych zabytków i niewielkim zalewem oraz Grabarka – najważniejsze sanktuarium kościoła prawosławnego w Polsce. Puszcza Knyszyńska to główny obszar turystyki świątecznej i weekendowej mieszkańców Białegostoku. Walory przyrodnicze lasów puszczy, liczne rezerwaty przyrody i ścieżki dydaktyczne sprzyjają także rozwojowi turystyki przyrodniczej. Najważniejszym ośrodkiem turystycznym jest Supraśl. Miejscowość ma status uzdrowiska, znajduje się tu zespół cennych zabytków oraz kilka obiektów bazy noclegowej. W obrębie Krainy Żubra istnieje ponadto kilka obszarów, gdzie turystyka praktycznie się nie rozwija, pomimo iż posiadają, cenne i godne wyeksponowanie walory. Należą do nich: rejon Wzgórz Sokólskich, tereny pomiędzy Puszczą Białowieską i Knyszyńską, tereny pomiędzy Puszczą Białowieską a doliną Bugu, tereny położone na zachód od Puszczy Białowieskiej. Rolę lokalnych ośrodków, w oparciu o które rozwijają się pewne formy turystyki na obszarach tych odgrywają stolice powiatów: Sokółka i Bielsk Podlaski. 3.2. Główne formy turystyki Pomimo iż Kraina Żubra znana jest przede wszystkim ze sprzyjających turystyce aktywnej i specjalistycznej walorów przyrodniczych i kulturowych, to wciąż jedną z najważniejszych form turystyki w regionie jest mało aktywna turystyka pobytowa, ściśle związana z wypoczynkiem w ośrodkach wypoczynkowych i wczasowych oraz w domkach rekreacyjnych, najczęściej położonych nad większymi rzekami lub zalewami. Do najpopularniejszych miejscowości wczasowo-wypoczynkowych należą Supraśl, Mielnik, i 16 Wólka Nadbużna, Ploski i Dubicze Cerkiewne. Niektóre ośrodki posiadają kąpieliska, plaże, oraz wypożyczalnie sprzętu wodnego. W ostatnich latach przestało funkcjonować kilka ośrodków wypoczynkowych o niskim standardzie, np. w Rybakach nad Narwią. Turystyka świąteczna i weekendowa uprawiana jest głównie przez mieszkańców Białegostoku oraz innych większych miast regionu, w mniejszym stopniu także spoza regionu (przede wszystkim Warszawy). Opiera się głównie o żywiołowo rozwijające się w ostatnich latach indywidualne budownictwo letniskowe. Najważniejsze regiony rozwoju budownictwa letniskowego w Krainie Żubra to rejon zbiornika wodnego Siemianówka, dolina Supraśli, obrzeża Puszczy Knyszyńskiej (w pobliżu Białegostoku), oraz doliny Bugu i Narwi. Niestety, żywiołowo rozwijające się budownictwo letniskowe, rozwijające się w znacznej części bez przestrzegania podstawowych reguł ładu przestrzennego i estetyki, stanowi najpoważniejsze zagrożenie cennego harmonijnego krajobrazu przestrzennego regionu. Z drugiej strony obserwuje się też (niestety na razie nieliczne) udane i korzystne z punktu widzenia ochrony krajobrazu kulturowego przykłady adaptacji na domy rekreacyjne autentycznych starych chat we wsiach regionu. Specyficznym rodzajem rekreacji jest lecznictwo uzdrowiskowe. Na terenie Krainy Żubra status uzdrowiska ma od 2001 r. Supraśl. Główne walory uzdrowiskowe miasta opierają się na korzystnym mikroklimacie związanym z położeniem wśród borów sosnowych oraz na występujących w okolicy bogatych pokładach borowiny. O status uzdrowiska ubiega się także Mielnik, charakteryzujący się również korzystnym klimatem oraz występującymi tu pokładami wód mineralnych.. Szczególnie korzystne warunki rozwoju ma agroturystyka. Kraina Żubra to jeden z rejonów gdzie w ta forma turystyki w ostatnich latach rozwija się bardzo prężnie. Na terenie regionu znajduje się ponad 200 kwater agroturystycznych, oferujących łącznie blisko 1000 miejsc noclegowych. Trzeba jednak dodać, że rozmieszczenie kwater agroturystycznych w obrębie regionu jest bardzo nierównomierne. Najwięcej kwater agroturystycznych znajduje się w Białowieży, Hajnówce i na obrzeżach Puszczy Białowieskiej, zwłaszcza w gminach Hajnówka i Narewka. Drugim rejonem znacznej koncentracji bazy agroturystycznej jest dolina Bugu: gminy Mielnik, Siemiatycze i Nurzec Stacja. W pozostałych regionach Krainy Żubra kwater agroturystycznych jest niewiele, co jest zastanawiające zwłaszcza w przypadku Puszczy Knyszyńskiej i jej obrzeży, gdzie atrakcyjność obszaru i bliskość Białegostoku z pewnością zapewniły by klientów. W obrębie Krainy Żubra istnieją również gminy, gdzie nie ma ani jednej kwatery agroturystycznej lub istnieją kwatery pojedyncze. Należą do nich przede wszystkim gminy w zachodniej części regionu w okolicach Bielska Podlaskiego, takie jak: wiejska gmina Bielsk Podlaski, Orla, Czyże, Boćki, Dziadkowice i Milejczyce. Cenne i unikatowe, niespotykane na innych terenach walory przyrodnicze Krainy Żubra oraz liczne obszary chronione sprawiają, że turystyka przyrodnicza jest jedną z dominujących form w regionie. Turystyka przyrodnicza rozwija się przede wszystkim na obszarach chronionych – w Białowieskim Parku Narodowym i Parku Krajobrazowym Puszczy Knyszyńskiej a także na obszarze Puszczy Białowieskiej poza BPN. Wszędzie tam istnieją wspomagające ją elementy infrastruktury w postaci muzeów, sal wystawowych, ścieżek dydaktycznych, oraz ośrodków edukacji przyrodniczej i leśnej. Ta forma turystyki uprawiana jest zarówno przez turystów indywidualnych, jak i zorganizowane grupy obsługiwane przez wyspecjalizowane biura turystyki przyrodniczej oraz pracowników parków narodowych i krajobrazowych. Najważniejszym w regionie i jednym z najważniejszych w skali kraju obszarem rozwoju turystyki przyrodniczej, chętnie odwiedzanym także przez licznych turystów zagranicznych, jest Puszcza Białowieska i BPN. Mniejsze znaczenie maja pod tym względem Puszcza Knyszyńska oraz dolina Górnej Narwi. Wśród turystów-przyrodników odwiedzających Puszczę Białowieską znaczną część stanowią goście o zainteresowaniach ornitologicznych. Preferowane formy turystyki przyrodniczej to 17 obserwacje ptaków i innych zwierząt w ich środowisku naturalnym, foto-safari oraz wyprawy zapoznające turystów z najciekawszymi zbiorowiskami roślinnymi i krajobrazami określonego regionu. Jedną z form turystyki przyrodniczej jest turystyka edukacyjna, obejmująca głównie grupy młodzieży szkolnej i rozwijające się głównie w oparciu o istniejące ośrodki edukacji przyrodniczej w Białowieży (BPN), Ośrodku Edukacji Leśnej Jagiellońskie (Nadleśnictwo Białowieża), Izbie Przyrodniczo-Leśnej w Nadleśnictwie Browsk i w Supraślu (Zarząd PK Puszczy Knyszyńskiej). Rozwijającą się od lat w regionie formą turystyki jest turystyka piesza, która w znakomity sposób łączy ze sobą takie typy turystyki jak: turystyka przyrodnicza, kulturowa i agroturystyka. Uprawiana jest głównie przez turystów indywidualnych i grupy młodzieżowe. Turystyce pieszej służy dość dobrze rozwinięta w regionie sieć znakowanych szlaków turystycznych. Najwięcej szlaków turystycznych wytyczonych jest w Puszczach: Białowieskiej i Knyszyńskiej oraz w dolinie Bugu, w pozostałych częściach regionu jest ona dość rzadka i wymaga uzupełnień. Coraz bardziej popularna w całym kraju staje się turystyka rowerowa. Ten rodzaj turystyki pozwala na szybkie przemieszczanie się od miejscowości obfitujących w zabytki do obszarów najbardziej interesujących pod względem przyrodniczym, co stanowi duże urozmaicenie. W ostatnich latach powstała sieć szlaków rowerowych w Puszczach Knyszyńskiej i Białowieskiej, brak natomiast szlaków łączących oba te regiony oraz w innych częściach Krainy Żubra. Ponadto brakuje wypożyczalni rowerów z możliwością wypożyczenia w jednym miejscu, a oddanie ich w innym, a także przewodników po trasach rowerowych. Turystyka wodna, a zwłaszcza kajakarstwo i żeglarstwo, nie są najważniejszą, ale jedną z istotnych form turystyki w Krainie Żubra. Turystyka żeglarska oraz windsurfing ograniczone są w zasadzie do jednego tylko akwenu – Zalewu Siemianówka. Podkreślić jednak należy, że brak tutaj podstawowej infrastruktury dla żeglarzy: nie ma mariny z prawdziwego zdarzenia, nie ma hotelu i innej bazy noclegowej nad Zalewem, nie ma nawet restauracji. Ponadto żeglarstwu nie sprzyjają niestabilne warunki hydrologiczne i częste zmiany poziomu lustra wody oraz niedostępność wielu odcinków brzegu. Znacznie większe możliwości wiążą się z potencjalnym rozwojem turystyki kajakowej. Rzeki Bug, Narew z Narewką oraz Supraśl z Sokołdą, Słoją i Płoską, to znakomite, wyjątkowo atrakcyjne krajobrazowo i wykorzystywane od lat trasy spływów kajakowych. Mankamentem jest natomiast niedostatek infrastruktury: brak wypożyczalni kajaków i stanic wodnych oraz imprez kajakowych popularyzujących szlaki wodne regionu. W Krainie Żubra istnieją dobre, ciągle nie w pełni wykorzystane warunki do uprawiania turystyki konnej (znaczna powierzchnia obszarów leśnych i terenów słabo zaludnionych). Za mało jest gospodarstw i pensjonatów oferujących różne formy turystyki konnej (konie pod siodło, przejazdy bryczkami i wozami). Brak większych stadnin i ośrodków turystyki jeździeckiej. Niewielkie ośrodki turystyki konnej znajdują się w Supraślu, Surażkowie oraz w Białowieży, Pogorzelcach, Teremiskach, Masiewie i Postołowie. Formą turystyki konnej są również kuligi, organizowane jako standardowy zimowy produkt turystyczny w Puszczach: Białowieskiej i Knyszyńskiej, a także w wielu kwaterach agroturystycznych. Urozmaicona rzeźba terenu, obecność licznych wysokich wzgórz o stromych stokach, deniwelacje rzędu 50-100 m oraz dość surowy klimat sprzyjający długiemu zaleganiu pokrywy śniegowej, tworzą korzystne warunki rozwoju turystyki narciarskiej, przede wszystkim w części północnej, gdzie funkcjonuje kilka wyciągów narciarskich. Poza tym najlepsze warunki dla uprawiania narciarstwa istnieją w rejonie Wzgórz Sokólskich, i w okolicach Supraśla (istnieją tu trasy narciarskie) oraz na krawędzi doliny Bugu. Dla narciarstwa śladowego bardzo atrakcyjne są rozległe kompleksy leśne jak Puszcze: Knyszyńska i Białowieska. Tradycyjną formą turystyki zimowej są kuligi organizowane 18 głównie w Puszczach: Białowieskiej i Knyszyńskiej, oraz przez właścicieli niektórych kwater agroturystycznych Ogromne, nie w pełni wykorzystane dotąd szanse rozwoju w Krainie Żubra ma turystyka kulturowa. Są to takie formy zwiedzania regionu, gdzie głównym celem turystów jest poznanie obiektów dziedzictwa kulturowego: zabytków architektury, miejsc związanych z ważnymi wydarzeniami i postaciami historycznymi, ośrodków kultu religijnego, zespołów budownictwa wiejskiego i ośrodków sztuki ludowej, muzeów, skansenów. Formą turystyki kulturowej jest także uczestnictwo w uroczystościach religijnych, festiwalach folklorystycznych, przeglądach piosenki, regionalnych świętach i innych. Dużą atrakcją dla turystów mogą stać się zabytki związane z kulturą mniejszości religijnych i etnicznych: kościoły, cerkwie, meczety, synagogi, stare cmentarze i kurhany. Turystyka kulturowa stała się w ostatnich latach bardzo modna i obok turystyki przyrodniczej, jest jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się form, tak w Polsce, jak i w Europie. Kraina Żubra, ze względu na występującą tu różnorodność etniczno-religijną, największe w kraju zachowane zwarte zespoły zabytkowej drewnianej zabudowy wiejskiej oraz cenny harmonijny krajobraz kulturowo-przyrodniczy należy do najciekawszych pod względem kulturowym regionów w Polsce. Turystyka kulturowa powinna stać się, obok turystyki przyrodniczej, wiodącą formą rozwijaną w regionie i wizytówką Krainy Żubra, wyróżniającą ją spośród regionów sąsiednich. Oryginalną formą zwiedzania Puszczy Białowieskiej jest turystyczna leśna kolejka wąskotorowa, kursująca na trasie Hajnówka – Topiło i Hajnówka-Lipiny-Postołowo. Niegdyś takie kolejki, użytkowane także przez turystów, kursowały również w innych rejonach Puszczy Białowieskiej i Puszczy Knyszyńskiej. Niestety, większość z nich uległa likwidacji. Z nielicznie ocalałych, po stosownym remoncie (w celu przystosowania do przewozu turystów), można stworzyć oryginalną atrakcję turystyczną. Do takiego wykorzystania nadają się zwłaszcza, w Puszczy Białowieskiej odcinek kolejki z Hajnówki przez Lipiny i Postołowo do uroczyska Stara Białowieża, z odgałęzieniem do Kosego Mostu, zaś w Puszczy Knyszyńskiej – odcinek z Czarnej Białostockiej do Kopnej Góry. Oba wymienione odcinki, wzbogacone o dodatkowe atrakcje na trasie, mogą wypełnić program całodziennej atrakcyjnej wycieczki. Niezbędne jest jednak przeprowadzenie analizy stanu zachowania torowisk oraz przeprowadzenia ich niezbędnego remontu i ewentualnej odbudowy. Należy także sporządzić analizę wpływu tego rodzaju ruchu turystycznego na środowisko przyrodnicze. Istotną formą turystyki staje się turystyka biznesowa i konferencyjna, a także turystyka typu incentive (wyjazdy motywacyjne). Najważniejszym ośrodkiem takiej turystyki w regionie jest Białowieża z rozwiniętą w ostatnich latach najlepszą bazą noclegową, dysponująca kilkuset miejscami hotelowymi o wysokim standardzie. Z tych względów w ciągu całego roku organizuje się w Białowieży od kilku do kilkunastu większych konferencji i kongresów (w tym także międzynarodowych), a także różnych kursów i szkoleń. Konferencje, oprócz Białowieży, organizowane są także w Supraślu, w Hajnówce i w Ploskach (Ośrodek Ptasia Osada). 3.3. Infrastruktura turystyczna Informacja turystyczna. Najważniejszym ośrodkiem informacji turystycznej w Krainie Żubra jest Centrum Turystyki Puszczy Białowieskiej w Hajnówce, obejmujące swym zasięgiem powiat hajnowski. Kilka punktów informacji turystycznej znajduje się w Białowieży. Ponadto punkty IT znajdują się w większych miastach regionu (Siemiatycze, Bielsk Podlaski, Hajnówka i Supraśl) oraz w niektórych gminach (Mielnik, Kleszczele, Dubicze Cerkiewne), w pozostałych gminach brak takich punktów. 19 Biura turystyczne. Biura turystyczne na terenie regionu skupiają się przede wszystkim w Białowieży, gdzie znajduje się kilka biur oraz innych podmiotów świadczących usługi turystyczne. Po trzy biura turystyczne znajdują się w Hajnówce i Siemiatyczach. Pojedyncze biura znajdują się także w Bielsku Podlaskim i Supraślu. Na terenie regionu działają trzy stowarzyszenia agroturystyczne: „Żubr” z siedzibą w Hajnówce, „Agrokresy” z siedzibą w Michałowie i Podlaskie Stowarzyszenie Agroturystyczne w siedzibą w Kuryłach pod Sokółką. Poza tym organizatorami przyjazdów turystycznych, głownie turystyki przyrodniczej, są biura spoza regionu: z Białegostoku, Warszawy i Krakowa. Mankamentem regionu jest brak zintegrowanej oferty turystycznej i koordynacji pomiędzy poszczególnymi podmiotami świadczącymi usługi turystyczne. Baza noclegowa. Obiekty bazy noclegowej w obrębie Krainy Żubra rozmieszczone są bardzo nierównomiernie. Najważniejszym, wybijającym się w skali regionu, a nawet województwa i kraju, ośrodkiem koncentracji bazy noclegowej jest Białowieża, z trzema hotelami o wysokim standardzie, schroniskiem młodzieżowym, domem wycieczkowym PTTK, kilkoma pensjonatami, kilkudziesięcioma kwaterami agroturystycznymi oraz dwoma kempingami. Ośrodkami, w których znajduje się po kilka obiektów bazy noclegowej typu hotelowego są Hajnówka, Supraśl i Siemiatycze. Pojedyncze hotele znajdują się w Sokółce i Bielsku Podlaskim. Lokalnymi ośrodkami mającymi po kilka obiektów bazy noclegowej typu dom wypoczynkowy i pensjonat są Ploski nad Narwią i Mielnik. Pojedyncze ośrodki wypoczynkowe znajdują się ponadto w Wólce Nadbużnej (sezonowy), w Dubiczach Cerkiewnych i Ogrodniczkach, a zajazdy – w Narwi, Czarnej Białostockiej, Ploskach i Zwierzyńcu. Rejon Zalewu Siemianówka, a zwłaszcza Nowa Łuka, Siemianówka i Bondary, to obszar koncentracji indywidualnego budownictwa letniskowego – obiektów zamkniętych, niedostępnych dla turystów z zewnątrz. Pojedyncze obiekty letniskowe znajdują się także w innych rejonach, przede wszystkim w dolinach Bugu, Narwi i Supraśli. Największą liczbę obiektów bazy noclegowej tworzą kwatery agroturystyczne (kwatery prywatne). Miejscowości, gdzie takich kwater jest najwięcej to: Białowieża, Hajnówka, Mielnik, Narewka i Supraśl. Większa liczba kwater znajduje się ponadto na terenie gmin: Hajnówka, Mielnik, Narewka i Nurzec Stacja. W obrębie Krainy Żubra znajdują się jednak gminy, gdzie nie ma ani jednego obiektu bazy noclegowej. Należą do nich m.in. gminy Dziadkowice, Milejczyce, Boćki, Orla, Czyże i Szudziałowo. Gastronomia. Oferta gastronomiczna Krainy Żubra jest bardzo zróżnicowana, zarówno pod względem ilości, jak i jakości. Największa liczba zakładów gastronomicznych różnej wielkości i standardu znajduje się w Białowieży, gdzie można zjeść dobrze, a nawet bardzo dobrze. Nieźle można zjeść także w Hajnówce i Supraślu, choć tu wybór jest już znacznie mniejszy. W pozostałej części regionu jest już pod tym względem znacznie gorzej. W większych miejscowościach znajdują się zakłady gastronomiczne nie różniące się właściwie od podobnych obiektów w innych częściach kraju. Część z nich to obiekty wybudowane dość dawno i wymagające modernizacji. W wielu gminach nie ma żadnego większego zakładu gastronomicznego, jedynie niewielkie bary o bardzo ubogiej ofercie i bardzo niskim standardzie. Zwraca uwagę niemal zupełny brak restauracji i zajazdów przydrożnych przy głównych trasach prowadzących do Puszczy Białowieskiej. Innym mankamentem jest bardzo niewielkie wykorzystanie w ofercie (poza Białowieżą, Hajnówką i Supraślem) oryginalnych dań regionalnych, które mogą w przyszłości stać się jedną z form promocji regionu. Szlaki turystyczne. Sieć szlaków turystycznych w obrębie Krainy Żubra rozwinięta jest bardzo nierównomiernie. Znakowane szlaki piesze koncentrują się w trzech rejonach: Puszczy Białowieskiej, Puszczy Kyszyńskiej i w dolinie Bugu. System szlaków w tych rejonach 20 wymagał będzie stosunkowo niewielkich korekt i uzupełnień. Brak natomiast szlaków łączących te rejony ze sobą, niemal zupełnie brak także szlaków w innych rejonach Krainy Żubra. W przypadku szlaków rowerowych dwa rejony ich koncentracji to Puszcza Białowieska i Puszczcza Knyszyńska wraz z obrzeżami. Podobnie jak w przypadku szlaków pieszych, nie ma jednak szlaków łączących oba te rejony, nie ma ich także w pozostałych rejonach Krainy Żubra. Szlakiem rowerowym o znaczeniu ponadregionalnym łączącym Puszczę Białowieską z doliną Biebrzy jest rozpoczynający się w Białowieży i biegnący dalej wzdłuż doliny Narwi „Podlaski Szlak Bociani”. Uzupełnieniem szlaków pieszych i rowerowych są ścieżki przyrodnicze i przyrodniczo-leśne istniejące w Puszczy Białowieskiej i w jej najbliższym sąsiedztwie (9 ścieżek), w Puszczy Knyszyńskiej (2 ścieżki) i w okolicach Bielska Podlaskiego (2 ścieżki). Wypożyczalnie sprzętu turystycznego i sportowego. Niewielkie wypożyczalnie sprzętu wodnego i sportowego znajdują się w Hajnówce, Siemiatyczach, Supraślu, Dubiczach Cerkiewnych, Narewce, Białowieży, w Kleszczelach nad zalewem Repczyce oraz w Mielniku i Wólce Nadbużnej. Wypożyczalnie rowerów funkcjonują natomiast w kilku miejscach w Białowieży, w Hajnówce, Dubiczach Cerkiewnych i Narewce, rowery są także do dyspozycji w niektórych kwaterach agroturystycznych. Narty można wypożyczyć w Białowieży. Zwraca uwagę niemal zupełny brak infrastruktury służącej turystyce wodnej na zalewie Siemianówka i na większych rzekach: Bugu, Narwi i Supraśli. Inne obiekty infrastruktury turystycznej. Przy wielu szlakach turystycznych biegnących przez lasy Puszczy Białowieskiej i Knyszyńskiej wybudowano obiekty małej architektury: wiaty, miejsca odpoczynku, kładki edukacyjne, kosze na śmieci, tablice informacyjne. W kilku miejscach znajdują się zagospodarowane miejsca na ognisko. W kilku miejscach w Puszczy Białowieskiej ustawiono też wieże obserwacyjne dla turystów (w uroczyskach Carska Tropina i Kosy Most nad Narewką, i nad Zalewem Siemianówka. 3.4. Ruch turystyczny Wielkość ruchu turystycznego w Krainie Żubra ocenić jest bardzo trudno, ze względu na brak odpowiednich statystyk i badań. Dokładniejsze dane dostępne są np. w BPN i Nadleśnictwie Browsk. Obiekty parku (rezerwat ścisły, Muzeum Przyrodniczo-Leśne i rezerwat pokazowy żubrów) corocznie odwiedza ok. 200 tys. turystów, z czego ok. 7-8% stanowią turyści zagraniczni (od kilku lat utrzymuje się tendencja wzrostowa tego ruchu). Ruch turystyczny w BPN i w Puszczy Białowieskiej ma wyraźny charakter sezonowy z kulminacjami wiosną i jesienią, kiedy Park odwiedza najwięcej wycieczek szkolnych, pewnym zmniejszeniem w sezonie letnim i wyraźnym spadkiem w sezonie zimowym. Dwa inne popularne regiony turystyczne: okolice Zalewu Siemianówka oraz dolin Narwi i Bugu, ponieważ związane są głównie z wypoczynkiem nad wodą, mają bardzo wyraźną kulminację w dwu miesiącach letnich. W rejonie Supraśla, w dolinie Supraśli i w podbiałostockich obrzeżach Puszczy Knyszyńskiej, będących terenem masowo odwiedzanym przez mieszkańców Białegostoku, także występuje kulminacja letnia, ale znacznie mniej wyraźna, bowiem ruch turystyczny bardziej równomiernie rozkłada się w ciągu całego roku. Dość charakterystycznym rysem ruchu turystycznego w Krainie Żubra, a zwłaszcza w rejonie Puszczy Białowieskiej jest krótkotrwałość pobytu turystów, którzy najczęściej spędzają tu jedną, najwyżej dwie noce. 3.5. Zagrożenia związane z rozwojem turystyki 21 Planując rozwój turystyki należy jednak pamiętać, że z turystyką na obszarze Krainy Żubra wiąże się problem zagrożeń dla przyrody, krajobrazu i walorów kulturowych. Dotychczas zagrożenia te nie były zbyt duże i ograniczały się do kilku najczęściej odwiedzanych rejonów recepcji turystycznej. Największe niebezpieczeństwo dla środowiska przyrodniczego stanowi nadmierne zagęszczenie ruchu turystycznego na najbardziej atrakcyjnych dla tradycyjnej turystyki pobytowej w dolinach większych rzek (Narwi i Bugu) a także obszarach przyrodniczo cennych, położonych w pobliżu dużych miast, będących obszarami masowej rekreacji świątecznej ich mieszkańców (Puszcza Knyszyńska). Zagrożenia wiążą się także z żywiołowym rozwojem indywidualnego budownictwa letniskowego. Do takich terenów zaliczają się: Puszcza Knyszyńska i jej obrzeża, Zalew Siemianówka, doliny Bugu, Narwi i Supraśli. W przypadku Puszczy Białowieskiej, zagrożenia wiążą się z intensywnym ruchem turystycznym (ok. 200 tys. osób rocznie), skoncentrowanym na stosunkowo niewielkiej powierzchni w samej Białowieży oraz w obszarze ochrony ścisłej BPN i rezerwacie pokazowym żubrów, przez które przebiegają trasy zwiedzania. Zagrożeniem dla przyrody w Puszczy Białowieskiej jest także przedłużający się brak koncepcji rozwoju gminy Białowieża w zakresie organizacji ruchu turystycznego, jego kanalizowania i deglomeracji na tereny poza stolicę gminy, a także brak szczegółowego programu (strategii) rozwoju turystyki w rejonie całej Puszczy Białowieskiej. Niekorzystnym zjawiskiem w turystyce na niektórych terenach Krainy Żubra jest przewaga form turystyki typu zbiorowego stacjonarnego oraz ograniczenie sezonu turystycznego na większości obszarów do miesięcy letnich. W rezultacie na obszarach licznie odwiedzanych przez turystów, występuje lokalna koncentracja infrastruktury turystycznej, indywidualnego budownictwa letniskowego i obszarów rekreacji świątecznej. Intensywny ruch turystyczny skoncentrowany na małej przestrzeni oraz jego intensyfikacja sprawiają, że lokalne skutki biernej lecz intensywnej turystyki pobytowej mogą być katastrofalne dla przyrody. W połączeniu z niskim standardem wielu obiektów bazy noclegowej i infrastruktury turystycznej oraz częstym brakiem kanalizacji lub niedostatecznym wyposażeniem w oczyszczalnie ścieków, zagrożenia są duże. Z rozwojem turystyki wiąże się nieunikniony rozwój motoryzacji oraz zwiększenie ruchu drogowego na obszarach cennych przyrodniczo, a także rozwój sieci dróg, co ułatwi penetrację wielu trudno obecnie dostępnych obszarów o wysokich walorach przyrodniczych. Wzrost ruchu turystycznego spowoduje także potencjalny wzrost zanieczyszczenia wód, gleby, powietrza i zaśmiecenia terenu. Zwiększy się także penetracja przez turystów najcenniejszych obszarów przyrody chronionej i ostoi zwierząt. W krainie Żubra zagrożone są także unikatowe walory kulturowe, co częściowo wiąże się z rozwojem turystyki, ale nie tylko. Znikają z krajobrazu charakterystyczne dla regionu i stanowiące jedną z jego największych atrakcji turystycznych drewniane wiejskie domy, zastępowane przez brzydkie budynki murowane, lub tracące swe walory estetyczne w wyniku przeprowadzanych remontów i „modernizacji” (np. okładanie budynków sidingiem, utrata okiennic i charakterystycznych drewnianych zdobień, zastępowanie okien drewnianych plastikowymi, zmiana pokrycia dachu itp.). Zagładzie lub zaburzeniu ulegają także cenne układy przestrzenne wsi i miasteczek, przez wznoszenie wśród starej zabudowy nie pasujących do niej nowych budynków i żywiołową rozbudowę niektórych miejscowości, co wprowadza chaos przestrzenny. W rezultacie tych zjawisk Kraina Żubra, a w szczególności tereny, na których koncentruje się turystyka i wypoczynek, a więc zarówno sama Białowieża i Polana Białowieska jak i tereny położone nad Zalewem Siemianówka oraz w dolinach rzek, powoli tracą część swoich walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Skala tych zjawisk w skali całego regionu i w porównaniu z innym obszarami kraju, na szczęście nie jest jeszcze zbyt duża. 22 Planując rozwój turystyki należy więc jednocześnie podjąć działania mające na celu ochronę tych walorów oraz zgodne z zasadami ekorozwoju ich racjonalne użytkowanie turystyczne, po to, by mogły one służyć turystom, a także mieszkańcom regionu przez wiele następnych pokoleń.. 4. SYNTEZA UWARUNKOWAŃ ROZWOJU TURYSTYKI 4.1. Atuty 1. Puszcza Białowieska, Białowieski Park Narodowy, ostoja żubra, jeden z najcenniejszych obiektów przyrodniczych w Polsce, atrakcja turystyczna powszechnie znana w Polsce i w Europie, najważniejszy w regionie cel wizyt turystów z kraju i zagranicy. 2. Puszcza Knyszyńska i Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, jeden z największych i najciekawszych kompleksów leśnych w kraju. 3. Kilkadziesiąt rezerwatów przyrody chroniących najcenniejsze walory przyrodnicze Puszczy Białowieskiej (poza parkiem narodowym) i Puszczy Knyszyńskiej. 4. Ciekawe pod względem przyrodniczym i krajobrazowym przecinające region doliny dużych rzek Narwi i Bugu. 5. Silnie pofałdowany, atrakcyjny pod względem widokowym krajobraz wzgórz morenowych we Wzgórzach Sokólskich i w rejonie Podlaskiego Przełomu Bugu. 6. Znakomity stan środowiska przyrodniczego, z czystymi wodami i powietrzem, bez poważniejszych źródeł zanieczyszczeń przemysłowych. 7. Różnorodność etniczno-religijna regionu, liczne atrakcyjne dla turystów obiekty (świątynie, miejsca kultu) i imprezy związane z kulturą mniejszości narodowych (festiwale, festyny, uroczystości religijne). 8. Unikatowe w skali kraju walory krajobrazu kulturowego. 9. Liczne zabytkowe układy osadnicze oraz zabytki drewnianego budownictwa wiejskiego i ich zespoły. 10. Żywe tradycje rękodzielnictwa ludowego. 11. Wieloletnia tradycja rozwoju turystyki w Puszczy Białowieskiej. 12. Znakomite warunki do rozwijania różnorodnych form turystyki specjalistycznej (przyrodniczej i kulturowej) i aktywnej (pieszej, rowerowej, kajakowej, konnej i narciarskiej). 13. Znakomite warunki do rozwijania edukacji ekologicznej i turystyki edukacyjnej w oparciu o istniejące ośrodki edukacyjne – BPN w Białowieży, Nadleśnictwa Białowieża – w Ośrodku Edukacji Leśnej „Jagiellońskie” i Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej – w Supraślu oraz sieć ścieżek eudkacyjnych. 14. Dobrze rozwinięta agroturystyka w wielu miejscowościach i regionach Krainy Żubra. 15. Znakomicie rozwinięta baza noclegowa o zróżnicowanym standardzie w Białowieży oraz towarzysząca jej infrastruktura turystyczna. 16. Znane miejscowości letniskowe o walorach uzdrowiskowych – Supraśl i Mielnik. 17. Coraz większy udział społeczności lokalnych w rozwoju turystki (przez inwestycje turystyczne, zatrudnienie w turystyce, rozwój agroturystyki itp.). 18. Dobra dostępność komunikacyjna regionu z Białegostoku i aglomeracji warszawskiej. 19. Dobrze rozwinięty system szlaków turystycznych – pieszych i rowerowych w Puszczy Białowieskiej i Puszczy Knyszyńskiej uzupełnionych ścieżkami przyrodniczymi. 20. Działania promocyjne na rzecz regionu podejmowane przez Centrum Turystyki Puszczy Białowieskiej i inne podmioty na targach turystycznych w kraju i zagranicą. 23 4.2. Słabości 1. Słabo rozwinięta infrastruktura turystyczna poza Puszczą Białowieską i Puszczą Knyszyńską. 2. Niedostateczna promocja turystyczna regionu, poza Puszczą Białowieską. 3. Niedostatecznie rozwinięty system ośrodków i punktów informacji turystycznej. 4. Brak skoordynowanego systemu obsługi ruchu turystycznego w regionie. 5. Brak koordynacji inwestycji w dziedzinie turystyki prowadzonych w różnych częściach regionu. 6. Zbyt duży udział w obsłudze ruchu turystycznego biur spoza regionu. 7. Koncentracja ruchu turystycznego w czasie i w przestrzeni w Białowieży i Białowieskim Parku Narodowym, wynikająca z nienajlepszej organizacji ruchu. 8. Przewaga form turystyki zbiorowej i pobytowej w stosunku do form turystyki kameralnej i aktywnej oraz specjalistycznej. 9. Mało zróżnicowana oferta turystyczna regionu. 10. Niedostatek charakterystycznych, promujących region markowych produktów turystycznych. 11. Brak wykorzystania w ofertach turystycznych i promocji unikatowych walorów środowiska kulturowego i różnorodności etniczno-religijnej regionu. 12. Brak wykorzystania w ofertach turystycznych walorów przyrodniczych Puszczy Białowieskiej poza parkiem narodowym oraz obiektów przyrodniczych poza Puszczą Białowieską. 13. Niedostatek turystycznych ofert dotyczących różnych form turystyki aktywnej. 14. Zbyt mało urozmaicony program pobytu w gospodarstwach agroturystycznych. 15. Brak atrakcyjnych programów pobytu poza głównym sezonem turystycznym. 16. Zły stan i brak skutecznej ochrony zabytków budownictwa drewnianego. 17. Słaby poziom lokalnej gastronomii i brak zakładów gastronomicznych promujących kuchnię regionalną. 18. Istnienie w obrębie Krainy Żubra gmin o stosunkowo niskich walorach turystycznych, pozbawionych infrastruktury turystycznej. 19. Zaniedbania w rozwoju infrastruktury komunalnej i komunikacyjnej niektórych gmin i miejscowości regionu. 4.3. Szanse 1. Możliwość zwiększenia ruchu turystycznego w różnych regionach Krainie Żubra, w wyniku opracowania atrakcyjnych i zróżnicowanych ofert oraz produktów turystycznych. 2. Zwiększony napływ turystów zagranicznych związany z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. 3. Możliwość wykorzystania istniejących i projektowanych przejść granicznych na Białoruś dla rozwoju turystyki transgranicznej. 4. Stworzenie nowych miejsc pracy związanych z turystyką oraz uzyskiwania przez społeczności lokalne dodatkowych dochodów związanych z rozwojem turystyki. 5. Możliwość promowania i rozwijania w regionie krajowej i zagranicznej przyrodniczej turystyki edukacyjnej. 6. Możliwość wykorzystania nowych ostoi żubra (poza Puszczą Białowieską) oraz związanych z eksponowaniem żubra zwierzęcych parków tematycznych do uatarakcyjnienia oferty turystyczne regionu. 24 7. Wykorzystanie najciekawszych miejscowości z zachowaną starą zabudową i historycznymi układami przestrzennymi jako atrakcji turystycznych. 8. Możliwość uatrakcyjnienia oferty turystycznej przez adaptację tradycyjnych drewnianych domów i innych zabytków budownictwa wiejskiego na kwatery agroturystyczne i inne obiekty infrastruktury turystycznej. 9. Możliwość budowy nowoczesnych nowych obiektów infrastruktury turystycznej z tradycyjnego budulca (drewno) i w formie nawiązującej do tradycyjnego budownictwa regionalnego. 10. Możliwość oferowania różnorodnych atrakcji turystycznych w różnych porach roku, w tym poza głównym sezonem turystycznym. 11. Możliwość wykorzystania w ofercie turystycznej, jako dodatkowej atrakcji, gospodarstw agroturystycznych oraz zakładów gastronomicznych specjalizujących się w oryginalnych daniach kuchni regionalnej. 12. Możliwość wykorzystania w ofercie turystycznej regionu licznych imprez i uroczystości kulturalnych, folklorystycznych i religijnych. 13. Możliwość uzyskiwania finansowego wsparcia na projekty związane z turystyką ze środków UE i innych funduszy pomocowych. 14. Stymulowanie przez rozwój turystyki aktywności ekonomicznej społeczności lokalnych. 15. Wzmacnianie świadomości regionalnej społeczności lokalnych oraz poczucia dumy z unikatowych walorów środowiska kulturowego i przyrodniczego, a także konieczności ich ochrony. 4.4. Zagrożenia Postępująca zagłada tradycyjnego drewnianego budownictwa wiejskiego i zastępowanie go bezstylowymi, szpecącymi krajobraz budynkami murowanymi. 2. Utrata walorów przez zabytkowe drewniane domy i zagrody, np. w wyniku obijania ich sidingiem i zakładania plastikowych okien, czy stawiania betonowych ogrodzeń.. 3. Wypieranie historycznych harmonijnych układów przestrzennych przez chaos budowlany (nowa, bezplanowa zabudowa mieszkaniowa i zabudowa rekreacyjna). 4. Duże różnice w atrakcyjności walorów turystycznych i stopniu zagospodarowania turystycznego pomiędzy poszczególnymi gminami i regionami Krainy Żubra. 5. Wzrost zagrożeń dla środowiska przyrodniczego w wyniku nasilenia się ruchu drogowego oraz rozbudowy infrastruktury turystycznej w regionie. 6. Zwiększenie zagrożeń dla środowiska przyrodniczego w wyniku nadmiernej penetracji przez turystów obszarów cennych przyrodniczo. 7. Niedostatek środków finansowych na realizację zamierzeń związanych z rozwojem turystyki zrównoważonej. 8. Stosunkowo mała aktywność społeczności lokalnych regionu 9. Niekorzystna struktura wiekowa wiejskich społeczności lokalnych: przewaga ludzi starszych i odpływ młodzieży do większych miast. 10. Niska wśród społeczności lokalnych świadomość wartości walorów kulturowych drewnianego budownictwa wiejskiego, zabytkowych układów osadniczych i tradycyjnego krajobrazu rolniczego. 1. 25 III. ZAŁOŻENIA I DOCELOWA WIZJA ROZWOJU TURYSTYKI 1. DEKLARACJA MISJI I WIZJI ROZWOJU TURYSTYCZNEGO KRAINY ŻUBRA 1.1. Misja rozwoju turystycznego Krainy Żubra Misją Krainy Żubra jest wszechstronne działanie na rzecz zrównoważonego rozwoju gospodarczego regionu poprzez rozwój turystyki, dla dobra lokalnych społeczności i przybywających tu gości, w oparciu o wykorzystanie unikatowych walorów środowiska naturalnego i kulturowego 1.2. Wizja docelowego rozwoju Krainy Żubra w odniesieniu do funkcji turystycznej Region przyjazny przybywającym tu turystom, o wyrazistym wizerunku wyróżniającym go w skali kraju i Europy, skutecznie chroniący środowisko naturalne i dziedzictwo kulturowe oraz wykorzystujący te walory dla rozwoju turystyki zrównoważonej, a w rezultacie także dla poprawy sytuacji ekonomicznej oraz spełnienia aspiracji i dążeń społeczności lokalnych. 2. GŁÓWNE CELE I KIERUNKI ROZWOJU TURYSTYKI W KRAINIE ŻUBRA 1. Zwiększenie ruchu turystycznego w regionie w oparciu o znacznie pełniejsze niż dotychczas wykorzystanie jego walorów przyrodniczych i kulturowych. 2. Rozwój turystyki przyrodniczej, kulturowej i agroturystyki jako głównych form turystyki charakterystycznych dla regionu. 3. Ochrona silnie zagrożonych unikatowych walorów kulturowych i krajobrazu kulturowego regionu oraz ich wykorzystanie do celów turystycznych. 4. Wypromowania walorów kulturowych, jako głównej, obok walorów przyrodniczych atrakcji turystycznej i wizytówki regionu w skali krajowej i międzynarodowej. 5. Wyznakowanie i zagospodarowanie turystyczne oraz wypromowanie pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” stanowiącego turystyczną oś regionu. 6. Uzupełnienie istniejącej sieci szlaków pieszych i rowerowych, tak, aby tworzyły spójną sieć integrującą region. 7. Stworzenie zintegrowanego systemu obsługi ruchu turystycznego i informacji turystycznej, obejmującego cały region. 8. Powstanie głównego i regionalnych Centrów Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego (CIORT) oraz sieci punktów IT obejmujących cały region. 9. Rozwój infrastruktury turystycznej bez zwiększenia zagrożeń dla unikatowych walorów przyrodniczych i kulturowych regionu. 10. Promocja kameralnych, zindywidualizowanych form turystyki i zakwaterowania, kosztem zmniejszenia znaczenie form turystyki zbiorowej. 11. Urozmaicenie oferty turystycznej regionu przez wykorzystanie możliwości rozwoju różnorodnych form turystyki aktywnej i specjalistycznej. 12. Wzrost liczby kwater agroturystycznych i urozmaicenie ich oferty. 13. Rozwój lokalnej gastronomii z wykorzystaniem oryginalnych potraw regionalnych i lokalnych produktów spożywczych. 14. Rozwój i promocja lokalnych produktów turystycznych. 26 15. Wykorzystanie potencjału różnorodności kulturowej regionu przez uwzględnienie w ofercie turystycznej lokalnych imprez kulturalnych, folklorystycznych i uroczystości religijnych. 16. Rozgęszczenie ruchu turystycznego w Puszczy Białowieskiej przez aktywizację turystyczną jej obrzeży i terenów położonych poza puszczą. 17. Rozwój turystyki w wiejskich regionach poza obszarem Puszczy Białowieskiej i jej bezpośrednim sąsiedztwem. 18. Wydłużenie sezonu turystycznego przez przygotowanie turystycznych ofert na cały rok. 19. Wdrożenie programu promocji walorów turystycznych „Krainy Żubra” za pomocą oznakowań w terenie oraz wydania serii materiałów informacyjno-krajoznawczych (mapa turystyczna i przewodnik po „Krainie Żubra”, foldery o poszczególnych gminach, itp.) 20. Opracowanie i realizacja szeroko zakrojonego programu komunikacji społecznej dla społeczności lokalnych w gminach „Krainy Żubra”, mającego na celu zapoznanie z koncepcją rozwoju turystyki w regionie i jej głównymi założeniami oraz zapewnienie wsparcia i aktywnego uczestnictwa mieszkańców regionu w jego realizacji. 3. PREFEROWANE FORMY TURYSTYKI Dominującą formą turystyki w Krainie Żubra, a zwłaszcza w rejonie Puszczy Białowieskiej pomimo sporych zmian, jakie zaszły w ostatnich latach, w dalszym ciągu są formy turystyki zbiorowej, czyli wycieczki autokarowe, przede wszystkim szkolne, oraz duże grupy uczestników tzw. turystyki konferencyjnej, czyli uczestnicy konferencji, szkoleń i kursów odbywających się, ze względu na odpowiednią bazę, głównie w Białowieży i niejako przy okazji realizujący program turystyczny. Duże znacznie wciąż ma także mało aktywna turystyka pobytowa, związana z pobytem w domkach rekreacyjnych i ośrodkach wypoczynkowych. Głównym zadaniem koncepcji będzie zmniejszenie roli form turystyki zbiorowej i mało aktywnej na rzecz zidywidualizowanych form turystyki kameralnej oraz aktywnej i specjalistycznej. Tak więc, podstawowymi formami, charakterystycznymi i typowymi dla Krainy Żubra, na których rozwój należy postawić, będą przede wszystkim argoturystyka, turystyka przyrodnicza, turystyka kulturowa oraz różne formy turystyki aktywnej: pieszej, rowerowej, kajakowej, konnej i narciarskiej. 3.1. Agroturystyka Założeniem niniejszej koncepcji jest przyjęcie, że docelowo podstawowym i jednym z najważniejszych markowych produktów turystycznych w Krainie Żubra będą weekendowe pobyty turystów w kwaterze agroturystycznej. Aby proponowany produkt stał się produktem markowym, wyróżniających się w skali regionu i kraju, powinny być spełnione następujące warunki: 1. Kwatera powinna być w miarę możności zlokalizowana w autentycznym wiejskim drewnianym domu, przystosowanym do przyjęcia turystów. Mogą być to zarówno pokoje w domu zamieszkanym przez gospodarzy, jak też oddzielny dom pozostawiony do wyłącznej dyspozycji turystów. Może to być również nowy dom, wyglądający z zewnątrz jak typowa dla regionu wiejska chata, a posiadający wewnątrz nowoczesne urządzenie. 2. Goście powinni mieć zapewnione całodzienne wyżywienie z wykorzystaniem potraw regionalnych i lokalnych produktów spożywczych (mleko, ser, miód, warzywa z ogródka, grzyby, owoce leśne, ryby itp.). 3. Kwaterodawca powinien zapewnić gościom dodatkowe atrakcje, np. w postaci możliwości uprawiania turystyki aktywnej i specjalistycznej, jak rowery, kajaki, narty, przejażdżki konne, bryczką, wozem lub saniami, uczestniczenie w tradycyjnych zajęciach 27 gospodarskich jak np. wypiek chleba, produkcja serów, miodu itp., możliwość zakupu lokalnych produktów spożywczych lub wyrobów rękodzieła ludowego itp. 4. Kwaterodawca powinien dysponować pełną informacją o najważniejszych atrakcjach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych najbliższej okolicy, a także mapą tych terenów z opracowanymi propozycjami tras turystycznych, co umożliwi gościom samodzielne odbycie wycieczek (pieszych, lub rowerowych). Podstawowy produkt turystyczny dla tego rodzaju kwater powinien opierać się na założeniu, że goście dysponują samochodem, przyjeżdżają w piątek wieczorem i spędzają w kwaterze cały weekend, tzn. dwie noce i dwa dni z pełnym wyżywieniem. Możliwe są oczywiście różne inne warianty, modyfikowane w zależności od zapotrzebowania klienta (weekend z jednym noclegiem, dłuższy pobyt itd., pobyty z noclegami w kilku różnych kwaterach itp.) Każda z gmin w Krainie Żubra powinna mieć co najmniej jedną taką „markową” kwaterę agroturystyczną; już teraz istnieje szereg przykładów podobnych kwater, które w znacznym stopniu spełniają proponowane standardy. Dla kwater takich można zaproponować system przyznawania odpowiednich certyfikatów, z prawem do ich oznakowania logo Krainy Żubra, co stanowiło by ich wyróżnik i swego rodzaju znak jakości. Jednocześnie mobilizowało by to kwaterodawców do podejmowania starań w celu uzyskania wymaganych standardów oraz stwarzało zachętę do adaptacji na kwatery agroturystyczne charakterystycznych dla regionu tradycyjnych wiejskich domów drewnianych. Dlaczego tak ważne jest, aby kwatery „markowe” były w starych drewnianych domach, lub przynajmniej w nowych budynkach stylizowanych na stare? Najważniejszy jest tutaj autentyzm i głębia doznań estetycznych gości, którzy mieszkając w autentycznych wiejskich chatach, zlokalizowanych w miejscowościach o tradycyjnych układach osadniczych i z drewnianą w większości zabudową, doskonale wkomponowanych w otaczający krajobraz, mogą znacznie pełniej i głębiej odczuć specyfikę i kulturową unikatowość Krainy Żubra. Jest to coś, czym region może wygrać z konkurencją, która na rynku agroturystycznym jest bardzo duża. Jednak w całym kraju nie ma już obszaru, w których zachowały by się tak duże i tak dobrze jeszcze zachowane zespoły tradycyjnej wiejskiej zabudowy. Jeśli prześledzi się krajową ofertę agroturystyczną, to ponad 90% kwater agroturystycznych oferuje pobyt w nowych murowanych domach, nie mających nic wspólnego z budownictwem regionalnym, a często rażących fatalną, szpecącą krajobraz architekturą. W rezultacie, czy turysta pojedzie w góry, czy na Suwalszczyznę, oferuje mu się pobyt w piętrowych klockowatych domach o standardzie przypominającym miejski blok, co osobom wrażliwym na piękno i harmonię odbiera radość z obcowania z najpiękniejszym nawet otoczeniem. I chociaż obecnie w Krainie Żubra także znaczna część kwater agroturystycznych to domy nowe i niezbyt ładne, to istnieją tu ogromne możliwości, aby powstawało tu coraz więcej kwater „markowych” o opisanym wyżej standardzie. Bardzo ważne jest także przekonanie potencjalnych kwaterodawców, że ich stare tradycyjne domy, których czasami być może się wstydzą, tęskniąc do standardów „miastowych”, to cenne obiekty dziedzictwa kulturowego, z których można i należy być dumnym, i które mogą zainteresować turystów, zarówno jako obiekty do zwiedzania, jak i jako poszukiwane „prawdziwe” kwatery agroturystyczne. Wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu bowiem, turysta, który wybrał się na weekend z miasta (w tym także turysta zagraniczny), nie szuka kwater przypominających mu miejskie domy lub bloki (choć często jest na nie skazany, bo po prostu nie ma wyboru) lecz czegoś innego, autentycznego, kojarzącego się z prawdziwą wsią, czasem nawet kosztem niższych standardów. Zintegrowany pakiet markowych produktów turystycznych oferujących weekendowe (i dłuższe) pobyty w autentycznych drewnianych chatach w różnych częściach Krainy Żubra, uzupełniony o dodatkowe elementy (kuchnia regionalna, różnorodność kulturowa regionu, 28 turystyka aktywna, możliwości wycieczek), przy odpowiedniej promocji może stać się przebojem krajowej oferty agroturystycznej, bo po prostu nie będzie miał konkurencji. Jednocześnie przyczyni się to do uratowania i wyremontowania szeregu pięknych wiejskich domów w regionie oraz do zmian w świadomości społeczności lokalnych, przekonując je o wartości i potrzebie ochrony tradycyjnej zabudowy wiejskiej jako elementu cennego krajobrazu kulturowego regionu i godnej wyeksponowania atrakcji dla turystów. Oto kilka przykładów agroturystycznych: możliwości wzbogacenia i uatrakcyjnienia oferty kwater lokalizacja kwatery w tradycyjnym drewnianym domu wiejskim, remont domu z wyeksponowaniem elementów charakterystycznych dla architektury lokalnej (okiennice, nadokienniki, wiatrownice, ganki itp.) wyżywienie z uwzględnieniem potraw regionalnych, degustacja lokalnych produktów spożywczych. kuligi lub przejazdy bryczkami (także wiejskie wozy konne), przejażdżki konne, możliwość wypożyczenia rowerów, kajaków lub nart przetwarzanie zebranych owoców i grzybów, wędkowanie na rzekach i prywatnych stawach rybnych, ogniska i biesiady z muzyką, występy lokalnych zespołów folklorystycznych, możliwość kupienia wyrobów lokalnego rękodzieła i odwiedzenia warsztatów rękodzielników, pszczelarstwo - możliwość poznania procesu wytwarzania i zakupu miodu, pieczenie chleba - pokaz i udział, uczestniczenie w pracach polowych i gospodarskich (sianokosy, zbiór owoców, wykopki, pieczenie ziemniaków), kontakt ze zwierzętami w gospodarstwach i możliwość przyjazdu z własnymi zwierzętami domowymi. 3.2. Turystyka przyrodnicza Oferta turystyki przyrodniczej w Krainie Żubra, pomimo ogromnego bogactwa przyrodniczego regionu, jest uboga i ogranicza się niemal wyłącznie do zwiedzania rezerwatu ścisłego BPN i rezerwatu pokazowego żubrów; ponadto jest jedynie trochę propozycji dla ornitologów. Zdecydowanie za mało jest natomiast produktów turystycznych i propozycji dla turystów o zainteresowaniach przyrodniczych, które przewidywały by zwiedzanie innych obszarów Puszczy Białowieskiej, poza BPN, a także obrzeży puszczy, również niezwykle interesujących pod względem przyrodniczym. Przykładowymi produktami turystycznymi, które mogły by wzbogacić ofertę turystyki przyrodniczej w rejonie Puszczy Białowieskiej (jako jej stały element, a nie dopiero na życzenie klienta) mogły by stać się np.: całodzienna lub dwudniowa wycieczka po rezerwatach Puszczy Białowieskiej poza BPN, przyrodnicza wycieczka w dolinę Leśnej, ornitologiczna wyprawa (łodziami lub po kładkach) do ostoi ptaków na wschodnich obrzeżach zbiornika Siemianówka, obserwacje żubrów w naturze z wież obserwacyjnych przy paśnikach, obserwacje bukowisk łosi i rykowisk jeleni, 29 zimowe rozpoznawanie tropów zwierzyny. Poza rejonem Puszczy Białowieskiej ofertę dla turystów-przyrodników mogły by wzbogacić następujące produkty: ornitologiczna wyprawa w dolinę Narwi poniżej Zbiornika Siemianówka na jego wschodnie obrzeże, przyrodnicza wycieczka w okolicach Mielnika do stanowisk roślinności stepowej w rezerwacie „Góra Uszeście” i zespole przyrodniczo-krajobrazowym „Głogi” oraz do skamielin w kopalni kredy, przyrodnicza wycieczka do rezerwatu torfowiskowego „Gorbacz” i jeziora Wiejki, całodzienna lub dwudniowa wycieczka do rezerwatów w Parku Krajobrazowym Puszczy Knyszyńskiej. Interesującą pomysłem wzbogacającym przyrodniczą ofertę turystyczną Krainy Żubra i stwarzającym nowe atrakcje dla turystów jest organizacja zwierzęcych parków tematycznych. Rolę takiego parku faktycznie spełnia w tej chwili rezerwat pokazowy żubrów BPN. Dwa inne tego rodzaju rezerwaty pokazowe żubrów (eksponujące ewentualnie także inne wybrane gatunki), powinny powstać w dwu pozostałych wielkich kompleksach leśnych regionu: w Puszczy Knyszyńskiej i w Lasach Radziwiłłowskich, będących pozostałością dawnej Puszczy Mielnickiej. Najbardziej odpowiednimi miejscami na lokalizację tych parków wydają się być centralna część Puszczy Knyszyńskiej i okolice Borysowszczyzny w Lasach Radziwiłłowskich, jednak ich dokładna lokalizacja, a także zasady funkcjonowania powinny zostać ustalone przez specjalistów (w tym przede wszystkim z białowieskich placówek naukowych: Zakładu Badania Ssaków PAN w Białowieży i Zakładu Lasów Naturalnych IBL) i leśników. Trzecim tego rodzaju obiektem powinien stać się park wilczy, dla którego najbardziej odpowiednim miejscem lokalizacji jest teren na obrzeżu Hajnówki (las i nieużytki na terenie przyległym do początkowej stacji kolejki leśnej). Park taki, jedyny w kraju, stał by się unikatową atrakcją i w istotny sposób wzbogaciłby ofertę turystyczną Puszczy Białowieskiej i samej Hajnówki. Puszcza Białowieska i Puszcza Knyszyńska są znakomitymi terenami dla uprawiania przyrodniczej turystyki edukacyjnej, czemu służą znajdujące się tu ośrodki edukacji ekologicznej z fachową kadrą oraz liczne ciekawe obiekty przyrodnicze, a także system ścieżek edukacyjnych i przyrodniczo leśnych. Istniejące ośrodki edukacji są jednak stosunkowo niewielkie, a ich istotnym mankamentem jest brak własnej bazy noclegowej. Światowa sława Puszczy Białowieskiej i jej walory przyrodnicze zasługują na to, aby stworzyć w Białowieży nowoczesne Europejskie Centrum Edukacji Ekologicznej, z własną tanią bazą noclegową na ok. 50 miejsc (można je wybudować od podstaw, lub zaadaptować na ten cel już istniejące budowle i pomieszczenia). Centrum to powinno powstać z wykorzystaniem możliwości, potencjału i doświadczenia w tej dziedzinie Białowieskiego Parku Narodowego, a także nadleśnictw i istniejących w Białowieży ośrodków naukowych. Ośrodek edukacji przyrodniczej w siedzibie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej w Supraślu powinien pełnić rolę regionalnego centrum edukacji ekologicznej, obsługującego głównie Białystok. Ośrodek ten powinien zostać powiększony (może przez zaadaptowanie jakiegoś istniejącego obiektu) i zaopatrzony we własną bazę noclegową. 3.3. Turystyka kulturowa Turystyka kulturowa, jako druga najważniejsza forma turystyki specjalistycznej w regionie, główną rolę powinna odgrywać przede wszystkim w tych regionach, gdzie walory 30 przyrodnicze i krajobrazowe są stosunkowo niezbyt atrakcyjne, a więc przede wszystkim na „nieturystycznych” dotąd obszarach, takich jak: tereny wokół Puszczy Białowieskiej i na zachód od niej, tereny pomiędzy Puszczą Białowieską i doliną Bugu, tereny pomiędzy Puszczą Białowieską i Knyszyńską Wzgórza Sokólskie. Na tych terenach walory kulturowe będą odgrywały rolę głównych, godnych wyeksponowania walorów turystycznych. Na terenach o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych oraz już spopularyzowanych pod względem turystycznym, odpowiednio wyeksponowane walory kulturowe będą dodatkowym czynnikiem wzmacniającym atrakcyjność turystyczną tych terenów. Programy poznawania najważniejszych walorów kulturowych regionu powinny być realizowane głównie jako dodatkowy element wspierający ofertę agroturystyczną. W ofercie turystycznej regionu powinny się znaleźć także produkty i propozycje skierowane dla specjalnie dla turystów o zainteresowaniach kulturowych. Powinny one zawierać m.in.: programy zwiedzania najciekawszych wsi z drewnianą zabudową, świątyń i sanktuariów religijnych, degustacje miejscowych produktów spożywczych i potraw regionalnych, odwiedzanie rękodzielników z możliwością zakupu ich wytworów, uczestniczenia w najważniejszych imprezach kulturalnych, folklorystycznych i religijnych w regionie. Szczegółowe propozycje takich ofert i produktów znajdują się w rozdziale poświęconym opisowi poszczególnych gmin. Ważne jest także wydawanie materiałów informacyjnych (przewodników, map, folderów) promujących walory kulturowe regionu. 3.4. Turystyka aktywna W Krainie Żubra istnieją znakomite warunki do uprawiania różnych form turystyki aktywnej, a w szczególności pieszej, rowerowej, kajakowej i konnej. Dla turystów uprawiających turystykę pieszą i rowerową istotne będzie uzupełnienie sieci szlaków, co przewiduje niniejsza koncepcja, w tym zwłaszcza wyznakowanie pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra”, który stanowił będzie turystyczną oś regionu. Dla turystów rowerowych ważne jest także stworzenie sytemu wypożyczalni rowerów obejmujących cała Krainę Żubra, tak, aby rower można było np. wypożyczyć w Siemiatyczach, a oddać go w Hajnówce, Supraślu czy Sokółce, po pokonaniu kilkuset kilometrów szlaku. Podobnie w przypadku kajaków – potrzebny jest system stanic wodnych na Bugu, Narwi i Supraśli, rozmieszczonych w odległości ok. 20 km od siebie (1 dzień płynięcia), z polami biwakowymi i wypożyczalniami kajaków. W przypadku turystyki narciarskiej potrzebne są wypożyczalnie nart, wyznakowanie szlaków, oraz budowa w odpowiednich miejscach (np. we Wzgórzach Sokólskich) wyciągów i tras zjazdowych. W całym, dość rzadko zaludnionym regionie, obfitującym w lasy, są znakomite warunki do uprawiania turystyki konnej w różnych formach (konie pod siodło, przejazdy bryczkami, wozami, saniami), na razie wykorzystane w stosunkowo niewielkim stopniu. Należy tworzyć warunki do wszechstronnego rozwijania tej formy turystyki, a w niektórych rejonach wytyczyć specjalne trasy konne. Wiele elementów turystyki aktywnej jest obecnie oferowanych przez kwaterodawców w kwaterach agroturystycznych (wypożyczalnie rowerów i kajaków, konie, bryczki). Jest to właściwy kierunek wzbogacania oferty agroturystycznej. Działaniami wspomagającymi powinno być wydawanie map, folderów i miniprzewodników po poszczególnych szlakach pieszych, rowerowych i wodnych (w tym 31 szczególnie po „Szlaku Kariny Żubra” oraz przedstawiających możliwości rozwijania poszczególnych form turystyki aktywnej w regionie. 3.5. Turystyka transgraniczna Istniejące na terenie regionu przejścia graniczne w Połowcach. Czeremsze i Bobrownikach, a także planowane otwarcie przejść granicznych w Białowieży i Jałówce, stwarzają możliwości organizacji imprez turystycznych w terenie sąsiedniej Białorusi. Jest to możliwość niemal nie wykorzystywana obecnie przez podmioty turystyczne operujące na obszarze Krainy Żubra. Przedmiotem zainteresowania turystów będzie w pierwszym rzędzie białoruska część Puszczy Białowieskiej, znacznie większa od polskiej, a także jej obrzeża, dolina Bugu i okolice Brześcia. Programy atrakcyjnych wycieczek przyrodniczych i kulturowych na przygraniczne tereny Białorusi powinny wzbogacić ofertę turystyczną Krainy Żubra. Warto w tym celu nawiązać kontakty z biurami turystycznymi na Białorusi i gestorami tamtejszej bazy noclegowej oraz administracją białoruskiego Parku Narodowego „Puszcza Białowieska” 4. OBSŁUGA RUCHU TURYSTYCZNEGO W OBRĘBIE KRAINY ŻUBRA I JEJ KOORDYNACJA 4.1. Regionalna Agencja Turystyczna „Kraina Żubra” Wdrożenie niniejszej koncepcji znacznie ułatwiło by utworzenie Regionalnej Agencji Turystycznej „Kraina Żubra”, która zajęła by się praktyczną realizacją najważniejszych określonych w koncepcji zadań związanych z obsługą ruchu turystycznego w obrębie regionu, oraz określenie jej statusu prawnego, statutu i zasad działania. Agencja z jednej strony powinna być realizatorem powierzonych jej przez samorządy zadań z zakresu rozwoju turystyki i obsługi ruchu turystycznego, oraz dysponentem przeznaczonych na ten cel funduszy, z drugiej zaś jednostką generującą dochody z działalności turystycznej. Agencja powinna powstać z uwzględnieniem przepisów o lokalnych i regionalnych organizacjach turystycznych oraz przepisów o stowarzyszeniach. Nadzór nad działalnością agencji powinien sprawować Komitet Sterujący, w skład którego powinni wejść: przedstawiciele samorządów Krainy Żubra (gmin, miast i starostw), przedstawiciel Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego, przedstawiciel Podlaskiej Regionalnej Organizacji Turystycznej. Przy tworzeniu agencji możliwe są dwa warianty: stworzenie takiej agencji od podstaw (z udziałem działających już na tym terenie podmiotów turystycznych, które można zrzeszyć w rodzaj federacji, realizującej wspólne cele w regionie) nadanie statusu takiej agencji jednemu z już działających w regionie podmiotów turystycznych, np. stowarzyszeniu agroturystycznemu „Żubr”, wraz ze znacznym rozszerzeniem dotychczasowego zakresu działalności Z agencją powinny współpracować działające w regionie: stowarzyszenia agroturystyczne, biura turystyczne, tour-operatorzy i organizatorzy imprez turystycznych, gestorzy bazy noclegowej, 32 gestorzy innych obiektów infrastruktury turystycznej, lokalne oddziały i agendy PTTK. Zasięg działalności Agencji powinien obejmować całą Krainę Żubra, z tym, że w poszczególnych regionach Krainy mogą i powinny działać lokalne oddziały Agencji. Do najważniejszych zadań agencji powinny należeć: organizacja i prowadzenie Centrów Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego i punktów informacji turystycznej, obsługa grup turystycznych i turystów indywidualnych, koordynacja działań różnych podmiotów turystycznych w regionie, rozwój bazy agroturystycznej, rozwój i podnoszenie standardów infrastruktury turystycznej, inicjowanie i samodzielne przygotowywanie ofert i lokalnych produktów turystycznych, przygotowywanie i wydawanie materiałów krajoznawczych o regionie, działalność promocyjna i udział w targach turystycznych, organizowanie szkoleń i kursów podnoszących wiedzę, umiejętności i kwalifikacje przedstawicieli społeczności lokalnych zainteresowanych działalnością turystyczną, organizowanie konkursów i imprez promujących lokalne produkty turystyczne, sprzedaż i promocja wyrobów lokalnego rękodzieła, utworzenie specjalnej agendy zajmującej się zdobywaniem funduszy na działalność inwestycyjną w dziedzinie turystyki, gromadzeniem informacji na temat potencjalnych źródeł finansowania, pisaniem projektów, udzielaniem informacji i pomocy w zdobywaniu takich środków przez inwestorów prywatnych. 4.2. Centra Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego (CIORT) i ich funkcje Najważniejszym elementem i narzędziem organizacji, koordynacji i promocji turystyki na terenie Krainy Żubra powinny być nowoczesne Centra Informacji i Obsługi Ruchu turystycznego (CIORT). System takich centrów różnej rangi powinien objąć cały region. Zgodnie z niniejszą koncepcją, centra takie powinny powstać w pięciu głównych ośrodkach regionalnych Krainy Żubra: Hajnówce, Siemiatyczach, Bielsku Podlaskim, Sokółce i Supraślu oraz kilku innych ważniejszych miejscowościach turystycznych (Białowieża, Mielnik, Narewka). Centra te mogą zostać urządzone w już istniejących odpowiednio zaadaptowanych obiektach lub w nowych budynkach, specjalnie wybudowanych w tym celu. Wszystkie centra w Krainie Żubra powinny być prowadzone przez Regionalną Agencję Turystyczną „Kraina Żubra” i powinny zostać zorganizowana według następującej hierarchii: 1. Główne Centrum Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego koordynujące usługi turystyczne oraz działalność informacyjną i promocyjną na terenie całej Krainy Żubra powinno się mieścić w Hajnówce, powinno też spełniać rolę regionalnego CIORT dla regionu Puszczy Białowieskiej (powiatu Hajnówka). Główne CIORT w Hajnówce, powinno zostać przekształcone z istniejącego obecnie Centrum Turystyki Regionu Puszczy Białowieskiej. Ze względu jednak na planowane dla niego wielorakie i niejako reprezentacyjne funkcje, powinno zająć nowe (najlepiej nowo wybudowane i specjalnie zaprojektowane) nowoczesne i znacznie obszerniejsze lokum. Siedziba CIORT w Hajnówce mogłaby np. zostać połączona z nowym hotelem, którego budowa w mieście jest niezbędna, pozwoliłoby to znacznie obniżyć koszty obu inwestycji. Zgodnie z zasadą koncentracji w jednym miejscu różnych atrakcji i obiektów infrastruktury, jednocześnie 33 należałoby ulokować w tym samym budynku np. siedzibę Regionalnej Agencji Turystycznej „Kraina Żubra” (ew. współpracujących z nią biur turystycznych), restaurację regionalną, wypożyczalnię sprzętu turystycznego, sklep z pamiątkami, lokalnymi produktami i materiałami krajoznawczymi itp. W ten sposób Hajnówka wzbogaci się o nowoczesne CIORT na poziomie europejskim, które samo w sobie stanowić będzie atrakcję turystyczną. 2. Regionalne CIORT, które powinny znaleźć się w innych najważniejszych ośrodkach regionalnych Krainy Żubra: w Siemiatyczach – dla regionu doliny Bugu i Wysoczyzny Drohickiej (wsch. część powiatu Siemiatycze), w Bielsku Podlaskim – dla regionu Wysoczyzny Bielskiej (wsch. część powiatu Bielsk Podlaski), w Sokółce – dla regionu Wzgórz Sokólskich (pd. część powiatu Sokółka). w Supraślu – dla regionu Puszczy Knyszyńskiej (wsch. część. powiatu Białystok). 3. Lokalne CIORT w miejscowościach mniejszych, lecz o ugruntowanej tradycji ośrodków turystycznych, jak np. Białowieża i Mielnik. Najważniejsze zadania głównego oraz regionalnych i lokalnych CIORT powinny stanowić: działalność informacyjna i promocyjna, sterowanie i zarządzanie ruchem turystycznym, działalność usługowa i komercyjna. Działalność informacyjna centrów powinna polegać na udzielaniu pełnej informacji na temat walorów przyrodniczych, kulturowych i turystycznych oraz istniejącej infrastruktury turystycznej na obszarze całej Krainy Żubra, a w szczególności na terenie regionu, który obsługuje dane centrum. Jednym z najważniejszych zadań centrów powinno być zarządzanie i sterowanie ruchem turystycznym na obszarze Krainy Żubra i danego regionu poprzez: kreowanie atrakcji turystycznych w najbliższej okolicy CIORT, oraz w miejscach i regionach rzadziej odwiedzanych przez turystów, aby uzyskać bardziej równomierny rozkład ruchu turystycznego, w przypadku nadmiernego zagęszczenia ruchu turystycznego na cennym przyrodniczo obszarze (dotyczy to głównie rejonu Puszczy Białowieskiej i BPN), co mogło by zagrozić jego walorom, kierowanie ruchu turystycznego na obszary sąsiednie, mniej spopularyzowane, a prezentujące podobne walory, promowanie kameralnych form turystyki zrównoważonej, takich jak ekoturystyka, agroturystyka, turystka kulturowa i turystyka kwalifikowana, w miejsce stanowiących większe zagrożenie dla środowiska przyrodniczego form turystyki zbiorowej, rozwój infrastruktury turystycznej (głównie agroturystycznej) na terenach mniej spopularyzowanych wśród turystów, a odznaczających się wysokimi walorami kulturowymi. Działalność usługowa i komercyjna centrów powinna polegać przede wszystkim na obsłudze ruchu turystycznego w obrębie danego regionu Krainy Żubra: przygotowywaniu atrakcyjnych i zróżnicowanych ofert, programów imprez i pobytów turystycznych na cały rok, prowadzeniu i koordynowaniu działalności przewodnickiej, sprzedawaniu biletów wstępu do niektórych obiektów, 34 obsługi grup specjalistycznych, rezerwacji miejsc noclegowych, prowadzeniu wypożyczalni sprzętu turystycznego, sprzedaży pamiątek i wydawnictw, organizacji dodatkowych atrakcji dla turystów (np. gospoda regionalna, sprzedaż wyrobów sztuki ludowej, organizowanie imprez folklorystycznych itp.). Metoda kreowania różnego typu atrakcji turystycznych w pobliżu centrów obsługi turystów bardzo dobrze zdaje egzamin w wielu krajach w Europie i na świecie. Wg badań prowadzonych przez agencje turystyczne, w dobrze zagospodarowanych najbliższych okolicach centrów obsługi turystów, umieszczanych zazwyczaj w strefach buforowych czy otulinach parków (narodowych, krajobrazowych, regionalnych itp.), koncentruje się aż 80% ruchu turystycznego, a jedynie 20% turystów dociera w głąb parków, gdzie znajdują się obszary najcenniejsze przyrodniczo. Tak więc kreowanie różnego typu dodatkowych atrakcji przyrodniczych takich jak np. ścieżki dydaktyczne, rezerwaty pokazowe, arboreta i ogrody botaniczne, imprezy o specjalnym programie, oraz koncentracja różnego typu obiektów usługowych (bary restauracje, hotele, pensjonaty, sklepy z pamiątkami) w pobliżu centrów obsługi jest bardzo skuteczną metodą zatrzymywania masowego ruchu turystycznego poza obszarami najcenniejszymi i najbardziej narażonymi na negatywny wpływ turystyki. Jednocześnie koncentracja działalności komercyjnej i usługowej w centrach i ich najbliższej okolicy powoduje, że mogą być to instytucje przynoszące znaczne dochody i kreujące nowe miejsca pracy dla społeczności lokalnych. Dochody uzyskiwane z działalności centrów obsługi turystów będą zasilać budżety lokalne i mogą być przeznaczane np. na ochronę walorów kulturowych regionu, adaptacje zabytkowych budynków na cele turystyczne, rozwój innej infrastruktury turystycznej oraz wydawanie materiałów promocyjnych. W wielu krajach Zachodniej Europy dobrze funkcjonujące centra obsługi turystów są jednym z poważnych źródeł zasilania budżetów samorządowych. 4.3. Punkty informacji turystycznej Niezależnie od pełnego serwisu informacji turystycznej świadczonego przez CIORT, które będą znajdowały się jedynie w najważniejszych miejscowościach, w każdym ośrodku gminnym Krainy Żubra powinien znajdować się punkt informacji turystycznej. Punkty te powinny oferować informacje turystyczne i materiały promocyjne dotyczące nie tylko terenu gminy, ale także całej Krainy Żubra. Dodatkowo punkty mogą oferować jakiś niewielki zakres usług turystycznych (np. prowadzenie wypożyczalni rowerów lub nart, rezerwacja noclegów, itp.). 5. KIERUNKI ROZWOJU INFRASTRUKTURY TURYSTYCZNEJ 5.1. Baza noclegowa Opierając się na założeniu, że głównymi formami turystyki rozwijanymi w Krainie Żubra będą kameralne formy turystyki specjalistycznej i aktywnej, nie przewiduje się tu budowy dużych obiektów bazy noclegowej, zakładając, że istniejąca liczba obiektów (hoteli, ośrodków wczasowych i wypoczynkowych) jest zasadniczo wystarczająca. Rozwijać natomiast należy wszelkie obiekty służące kameralnym formom turystyki, a więc przede wszystkim kwatery agroturystyczne i niewielkie pensjonaty. Jedynym dużym i kosztownym obiektem, jakiego brak jest odczuwalny – to duży hotel o średnim standardzie w Hajnówce. Ponieważ przez miasto to prowadzi główny wjazd do Puszczy Białowieskiej, a także planowane jest ono jako siedziba głównego Centrum 35 Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego (CIORT) oraz ośrodek koordynacji rozwoju turystyki dla całego regionu, powstanie takiego obiektu jest rzeczą niezbędną. Dobrym pomysłem jest połączenie hotelu z siedzibą CIORT (patrz wyżej), co pozwoli znacznie zmniejszyć łączne koszty obu niezbędnych inwestycji. Z innych większych obiektów bazy noclegowej, niezbędny jest jeszcze obiekt typu hotelowego w Bondarach nad zalewem Siemianówka. Obiekt powinien być połączony z restauracją specjalizującą się w daniach rybnych oraz stanicą wodną z wypożyczalnią sprzętu wodnego. Obecnie, pomimo iż rejon Zalewu jest dość popularnym miejscem rekreacji oraz miejscem organizowania zawodów sportowych, nie ma przy nim ani hotelu, ani żadnego większego obiektu gastronomicznego. Bazę noclegową powinna uzupełnić także sieć zajazdów, ulokowanych przy głównych szosach dojazdowych i przecinających Krainę Żubra (patrz niżej w rozdziale „Gastronomia”). W pozostałych większych obiektach bazy noclegowej (takich jak np. ośrodki wypoczynkowe w Ploskach czy w Wólce Nadbużnej) należy podnieść ich standard (ewentualnie zlikwidować obiekty substandardowe) i estetykę, zapewnić sprawne odprowadzanie i utylizację ścieków oraz odbiór odpadów, a także dążyć do zamiany obiektów sezonowych w całoroczne. Najbardziej preferowanymi obiektami bazy noclegowej, których rozwój należy wspierać w całym regionie powinny być kwatery agroturystyczne i niewielkie pensjonaty. W tym przypadku niezbędne jest wprowadzenie systemu zachęt finansowych do adaptacji na kwatery i pensjonaty autentycznych drewnianych domów wiejskich, jako najbardziej pożądanej w Krainie Żubra formy zakwaterowania turystów, która powinna się stać wizytówką regionu. Jeżeli już na kwatery agroturystyczne czy pensjonaty przeznacza się nowo wznoszone budynki, to ich budowa powinna być obwarowana odpowiednimi zaleceniami odnośnie formy architektonicznej, materiału budowlanego, usytuowania w stosunku do drogi itp. tak, aby nie zniszczyć i nie zakłócić zabytkowych układów przestrzennych i zespołów zabudowy wsi, w których powstają te obiekty. Najlepszym wyjściem było by zalecenie wykorzystania projektów ze specjalnie w tym celu opracowanego katalogu projektów nowoczesnych obiektów mieszkalnych i usługowych, wyglądających z zewnątrz jak typowe wiejskie domy z tradycyjną ornamentyką. Trzeba tu wspomnieć jeszcze o dwu grupach istniejących obiektów, które niewielkim kosztem można by zaadaptować na tanie obiekty bazy noclegowej (schroniska), np. dla wycieczek, młodzieży szkolnej, czy turystycznych grup rajdowych. Obiekty te, to dawne, nieużytkowane obecnie, wiejskie szkoły oraz dawne leśne hotele robotnicze. Należało by sporządzić ewidencję takich obiektów w poszczególnych gminach i nadleśnictwach oraz ocenić możliwości i koszty ich adaptacji na turystyczne schroniska (całoroczne lub sezonowe), a następnie dokonać takiej adaptacji wybranych obiektów. Docelowo w każdej z gmin Krainy Żubra powinno istnieć przynajmniej jedno takie schronisko. 5.2. Budownictwo rekreacyjne Nieco więcej miejsca poświęcić należy budownictwu rekreacyjnemu, którego żywiołowy rozwój w Krainie Żubra należałoby zdecydowanie ograniczyć. Rozwój działek i domów rekreacyjnych, obserwowany jest przede wszystkim w rejonie Zalewu Siemianówka, a także w dolinach większych rzek: Supraśli, Narwi i Bugu. Domy takie najczęściej odznaczają się koszmarną architekturą, urągającą zasadom estetyki, a wygląd sąsiadujących ze sobą domów nie pasuje do siebie, nie ma też nic wspólnego z tradycją lokalnego budownictwa wiejskiego. Domy te często są także pozbawione sprawnych urządzeń kanalizacyjnych, a ich okolice są zaśmiecone. W rezultacie budownictwo letniskowe jest najpoważniejszym zagrożeniem dla 36 harmonijnego krajobrazu kulturowego Krainy Żubra i przyczynia się do jego dewastacji, czego przykładem są rozległe obszary w okolicach Nowej Łuki i Siemianówki. Warto podkreślić, że budowa domów rekreacyjnych nie przyczynia się do wzrostu ruchu turystycznego, bowiem korzystają z nich tylko ich właściciele, w regionie preferowane być powinny natomiast kameralne, ogólnodostępne obiekty noclegowe, które w ciągu roku może odwiedzić kilkadziesiąt, czy nawet kilkaset osób. Ponadto budownictwo rekreacyjne, przyczyniając się do dewastacji krajobrazu kulturowego, odstrasza od wielu atrakcyjnych rejonów „prawdziwych” turystów, zainteresowanych przyrodą, krajobrazem i kulturą regionu, którzy już teraz szerokim łukiem omijają okolice Zalewu Siemianówka. W tym aspekcie niepokojącym zjawiskiem jest fakt, że w wielu gminach Krainy Żubra planuje się budowę niewielkich zbiorników wodnych i rozwój budownictwa rekreacyjnego w ich okolicy. Należy zapobiegać takim tendencjom, bo grozi to powtórzeniem w mniejszej skali tych wszystkich negatywnych skutków, jakie pociągnął za sobą żywiołowy rozwój budownictwa na działkach rekreacyjnych nad Zalewem Siemianówka. Sama budowa zalewu już jest ingerencją w krajobraz, pozbawiająca go naturalności, zaś powstające wokół niego działki i urządzenia rekreacyjne najczęściej są elementem dewastującym krajobraz. Wśród lokalnych samorządów oraz inwestorów z branży turystycznej ciągle pokutuje przekonanie, że bierny wypoczynek nad wodą to najbardziej pożądana wśród turystów forma rekreacji. Nic bardziej błędnego. Najważniejsze tendencje turystyczne w kraju i zagranicą, a także preferencje wśród samych turystów, świadczą o tym, że największe zainteresowania budzi obecnie turystyka aktywna i specjalistyczna, w tym zwłaszcza przyrodnicza i kulturowa, oparta na unikatowych, specyficznych dla danego regionu atrakcjach. Trzeba sobie zdać sprawę, że turysta przyjeżdża do Krainy Żubra nie po to, żeby sobie poleżeć nad wodą, tylko po to żeby zobaczyć to, co jest tu najbardziej oryginalnego – czyli bogatą przyrodę i unikatową kulturę region. Zalew z otoczeniem jest czynnikiem zakłócającym, zarówno krajobraz naturalny, jak i kulturowy. Poza tym, jeśli turysta z miasta jest już zainteresowany wypoczynkiem nad wodą, to pojedzie raczej na Mazury, czy Suwalszczyznę, gdzie są naturalne jeziora. Zalew przyciągnąć może jedynie osoby z najbliższej okolicy, choć i ci, zapewne mając do wyboru niewielki zbiornik wodny, wybiorą się raczej nad Zalew Siemianówka. Poza tym turyści lokalni na ogół nie korzystają z bazy noclegowej i nie przynoszą zbyt wielkich dochodów gestorom infrastruktury turystycznej. Aby przyciągnąć do danej gminy najbardziej pożądanych turystów z zewnątrz, czyli przede wszystkim z miast, czy nawet z zagranicy, należy stworzyć i wyeksponować te walory, które są oryginalne, niepowtarzalne i charakterystyczne dla regionu. Zamiast więc inwestować, niemałe w końcu pieniądze, w budowę zalewu rekreacyjnego, czyli w stworzenie mocno wątpliwej i najbardziej banalnej „atrakcji”, powtarzającej się w bardzo podobnych wariantach w wielu regionach Polski, i stanowiącej wraz z otoczeniem zagrożenie dla harmonijnego krajobrazu kulturowego, samorządy powinny raczej zainwestować np. w rewaloryzację unikatowych zespołów zabudowy drewnianej na swoim terenie, które nie mają odpowiednika w całym kraju. Z jednej strony przyczyni się to do ochrony najcenniejszych walorów kulturowych danej gminy i poprawi jej estetykę, a z drugiej – wykreuje oryginalną atrakcję turystyczną i stworzy warunki do adaptacji zrewaloryzowanych budowli dla celów turystycznych (kwatery agroturystyczne, warsztaty rękodzieła ludowego, gospody regionalne, punkty informacji turystycznej itp.) a także dla opracowania w oparciu o te walory atrakcyjnych produktów i ofert turystycznych. Zamiast budowy nowych domów rekreacyjnych, w regionie powinno się preferować adaptację na takie cele istniejących domów wiejskich, m.in. poprzez stworzenie odpowiednich warunków dla właścicieli oraz wprowadzenie zapisów do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. W wielu wsiach istnieją domy niezamieszkane lub nieużytkowane nadające się na takie cele, istnieją też udane przykłady takich adaptacji. 37 Preferowanie takiego rozwiązania ma wiele zalet – pozwala uratować cenne obiekty budownictwa regionalnego przed zagładą i nie powoduje zakłócenia tradycyjnych układów przestrzennych wsi w regionie, które również mają wartość zabytkową. Jeżeli jednak już gdzieś przeznacza się tereny pod zabudowę letniskową, to musi temu towarzyszyć opracowanie dokładnego miejscowego planu zagospodarowania terenu z precyzyjnym określeniem dopuszczalnych warunków zabudowy, po to, by powstające obiekty harmonijnie wpisywały się w naturalno-kulturowy krajobraz regionu. Osiedla domków letniskowych powinny mieść określony układ przestrzenny, nawiązujący do układów przestrzennych wsi w regionie, a powstające domy powinny mieć parametry (wysokość, kąt nachylenia dachu, materiał) i wygląd zewnętrzny nawiązujący do tradycyjnego wiejskiego domu, przy jednoczesnym nowoczesnym wyposażeniu wnętrza. Można opracować katalog projektów takich domów i zobowiązać właścicieli działek do realizacji wyłącznie projektów z tego katalogu. Przy okazji na zarobek mogłyby liczyć lokalne firmy budowlane specjalizujące się w realizacji takich projektów; takie firmy w regionie już istnieją, a mogłoby ich powstać znacznie więcej. Innym rozwiązaniem, z powodzeniem stosowanym w niektórych krajach Europy Zachodniej, jest budowa tzw. wiosek turystycznych. Są to osiedla domów rekreacyjnych budowane przez firmy deweloperskie od razu jako całość, w jednolitej formie architektonicznej, przypominającej tradycyjną wieś charakterystyczną dla regionu, z węzłem usług turystycznych, obejmujących np. regionalną restaurację, pensjonat ośrodki turystyki aktywnej (konnej, wodnej, rowerowej itp.) oraz domami przeznaczonymi do wynajęcia przez turystów lub do wykupu jako domy rekreacyjne. Taka wioska turystyczna, starannie zaprojektowana przez architektów i wkomponowana w pejzaż, stanowić może nie tylko atrakcję turystyczną, ale także element estetyzujący i porządkujący krajobraz. Dobrym miejscem na lokalizację takiej wioski turystycznej byłby brzeg Zalewu Siemianówka pomiędzy Siemianówką i Nową Łuką. 5.3. Gastronomia Gastronomia, z punktu widzenia potrzeb turystyki na obszarze Krainy Żubra rozwinięta jest bardzo nierównomiernie. W większych i częściej odwiedzanych przez turystów miejscowościach, można nieźle zjeść mając do wybory kilka lokali, a także dania kuchni regionalnej (np. Białowieża, Hajnówka, Siemiatycze, Supraśl, Dubicze Cerkiewne). W wielu gminach natomiast nie ma ani jednej godnej polecania turystom placówki gastronomicznej (poza niewielkimi obskurnymi barami). Niemal zupełnie nie ma też, popularnych w innych regionach restauracji i gospód przydrożnych. Gastronomię i bazę noclegową w Krainie Żubra należy uzupełnić o zajazdy, utrzymane w jednolitym typie architektonicznym, nawiązującym do architektury regionalnej, z miejscami noclegowymi oraz restauracjami specjalizującymi się w daniach kuchni regionalnej. Powinny one powstać przy najważniejszych drogach dojazdowych do Krainy Żubra (i przecinających ją), ale zlokalizowane być powinny raczej poza większymi miejscowościami, co pozwoli wyeksponować estetykę ich architektury. Zajazdy te, oznaczone logo Krainy Żubra i wykorzystujące motywy związane z Żubrem w wystroju zewnętrznym i wewnętrznym, mogłyby pełnić rolę swego rodzaju „gastronomicznych bram” do Krainy Żubra. Zajazdy takie mogłyby powstać np. w Czarnej Białostockiej, na obrzeżach Supraśla, przy szosie Białystok-Bobrowniki, na obrzeżach Narwi i Narewki, w Zbuczu, w Kleszczelach (przy rozwidleniu szos na Bielsk i Hajnówkę. Rolę taką, po odpowiednim remoncie i adaptacji, mogłyby pełnić także istniejące zajazdy w Siemiatyczach i Ploskach. Niezależnie od tego należy dążyć, aby w każdej gminie Krainy Żubra istniała przynajmniej jedna, niekoniecznie duża, ale schludna i estetyczna gospoda regionalna, 38 specjalizująca się w daniach lokalnych. Za pomocą konkursów na najlepszą gospodę i danie regionalne warto wprowadzić zdrową konkurencję pomiędzy takimi placówkami, co będzie sprzyjało podnoszeniu jakości ich usług. W przyszłości, w oparciu o takie placówki, może rozwinąć się, znana z innych regionów, swoista „turystyka kulinarna”, polegająca na odwiedzaniu przez miłośników oryginalnych dań lokalnych poszczególnych lokali i degustacji serwowanych tam potraw. 5.4. Szlaki turystyczne Istniejąca sieć znakowanych szlaków pieszych i rowerowych w Krainie Żubra, najbardziej rozwinięta w Puszczach Białowieskiej i Knyszyńskiej, wymaga kilku istotnych uzupełnień, wiążących się z wyznakowaniem dodatkowych szlaków. Najważniejszym z nich będzie pieszy i rowerowy „Szlak Krainy Żubra” (patrz rozdział poświęcony temu szlakowi). Inne ważniejsze piesze szlaki, które powinny uzupełnić istniejąca sieć to szlak z Siemiatycz przez Boćki do Bielska Podlaskiego, Szlak Obrzeża Puszczy Białowieskiej z Narewki przez Hajnówkę do Policznej, Szlak Nadnarwiański z Bondar przez Narew do Plosek i Szlak Wzgórz Sokólskich z Kruszynian przez Krynki do Sokółki. Z wyznakowaniem szlaków wiąże się także ich zagospodarowaniem i wykonanie odpowiednich elementów małej architektury z jednolitym stylu: drogowskazów do atrakcji turystycznych, tablic informacyjnych, wiat, miejsc ogniskowych, pól biwakowych itd. Ścieżki przyrodnicze i dydaktyczne (edukacyjne) są dodatkową atrakcją, ale również służą podnoszeniu świadomości odwiedzających o wartości poznawanego obszaru. Zazwyczaj są one krótsze od szlaków turystycznych, ale ich wytyczenie i zagospodarowanie wymaga większych nakładów (budowa mostków, kładek, platformy i wieże obserwacyjne, stanowiska dydaktyczne i tablice z ich opisami). W celu uzupełnienia istniejącej sieci ścieżek proponuje się wytyczenie kilku nowych (szczegółowo wymienionych w propozycjach dla poszczególnych gmin). Najważniejsze i najdłuższe z nich to: ścieżka ornitologiczna z Babiej Góry do stacji kolejowej Cisówka, prowadząca wsch. obrzeżem Zbiornika Siemianówka, przyrodnicza ścieżka wzdłuż doliny rz. Leśnej od mostu kolejki do Drogi Olemburskiej, botaniczna ścieżka na nadbużańskich skarpach pod Mielnikiem. 5.5. Turystyka kajakowa Duże możliwości rozwoju, prawie zupełnie obecnie niewykorzystane ma w Krainie Żubra turystyka kajakowa. Aby można było turystom indywidualnym i grupom zaoferować atrakcyjne oferty i produkty turystyczne związane w wykorzystaniem niezwykle atrakcyjnych kajakowych szlaków wodnych, należy stworzyć wzdłuż nich system stanic wodnych z wypożyczalniami kajaków, pomostami i polami biwakowymi. Stanice takie powinny powstać: na Bugu: w Niemirowie, Mielniku, Wólce Nadbużnej i Drohiczynie, na Narwi: w Bondarach, Narwi i Ploskach, na Narewce: w Narewce, na Supraśli: w Gródku, Nowosiółkach, Supraślu i Wasilkowie, na Słoi: w Talkowszczyźnie, na Sokołdzie: w Straży, Sokołdzie i Surażkowie, na Płoskiej: w Królowym Moście System stanic umożliwi zorganizowanie zarówno cyklicznych ogólnodostępnych spływów kajakowych, organizację spływów dla grup turystycznych, a także samodzielne organizowanie spływów przez turystów indywidualnych. Innym wyjściem jest utworzenie 39 firmy zajmującej się organizacją spływów (np. jako agendy regionalnej Agencji Turystycznej „Kraina Żubra”) i zapewniających dowóz i odbiór kajaków w określonym miejscu lub też zainteresowanie organizacją spływów w tym rejonie jednej z kilku takich firm, działających na terenie woj. podlaskiego. 5.6. Inne formy turystyki aktywnej Rozwijaniu coraz bardziej popularnej w kraju turystyki rowerowej służyć będzie sieć istniejących i projektowanych szlaków rowerowych (patrz rozdział o szlakach). Oparcie dla niej powinien stanowić system wypożyczalni rowerów, które należy urządzić przy wszystkich Centrach Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego, oraz niektórych gminnych punktach informacji turystycznej; wypożyczalniami rowerów dysponują także niektóre biura turystyczne, hotele i kwatery agroturystyczne. Na podobnej zasadzie (szlaki narciarskie, wypożyczalnie nart) rozwijać powinna się turystyka narciarska, z tym, że nie w całej Krainie Żubra, lecz w szczególnie predestynowanych do tego regionach, jak: Puszcza Białowieska, okolice Supraśla, Wzgórza Sokólskie i okolice Mielnika. W przypadku turystyki konnej obsługa ruchu turystycznego powinna w całości znajdować się w kompetencji prywatnych właścicieli stadnin, koni pod siodło, bryczek, sań itp., którym w gminach należy stworzyć korzystne warunki dla rozwijania tego rodzaju działalności w istotny sposób wzbogacającej ofertę turystyczną regionu. W niektórych rejonach, gdzie obserwuje się wzmożony ruch turystyczny (np. Puszcza Białowieska i Knyszyńska) należy rozważyć możliwość wyznaczenia specjalnych szlaków konnych, po to, aby uniknąć kolizji z innymi formami turystyki aktywnej (piesza i rowerowa). 5.7. Kolej i wąskotorowe kolejki leśne W celu uatrakcyjnienia pobytu turystów w regionie należy rozważyć możliwość wznowienia ruchu pasażerskiego (choćby tylko w sezonie letnim) na linii kolejowej z Hajnówki do Białowieży (autobus szynowy). Przejazd koleją przez puszczę jest sam w sobie atrakcją turystyczną. Ponadto możliwość dojazdu kolejowego do samej Białowieży pozwoliłaby na pewne ograniczenie stale rosnącego ruchu drogowego na trasie z Hajnówki do Białowieży. Stworzyłoby to także możliwości opracowywania różnego rodzaju wariantów produktów turystycznych, które zakładałyby np. pozostawienie przez autokarów lub samochodów w Hajnówce i podróż do Białowieży koleją, z możliwością powrotu do Hajnówki przez Puszczę Białowieską np. pieszo, rowerem, bryczkami czy kolejką leśną. Duże możliwości tworzenia atrakcyjnych ofert i produktów turystycznych łączą się z wykorzystaniem istniejącej sieci kolejek leśnych w Puszczy Białowieskiej i Puszczy Knyszyńskiej. Wybrane odcinki kolejek należało by wyremontować, a w niektórych przypadkach nawet zrekonstruować. Dużą atrakcją mogłoby być wydłużenie istniejącej obecnie trasy kolejki leśnej z Hajnówki do Starej Białowieży, z odnogami do Kosego Mostu i Narewki (Świnorojów). W Puszczy Knyszyńskiej atrakcją mogłyby być przejazdy kolejką z Czarnej Białostockiej do Kopnej Góry. 6. „SZLAK KRAINY ŻUBRA” I INNE KLUCZOWE NOWE SZLAKI TURYSTYCZNE PROPONOWANE DO WYZNAKOWANIA ORAZ ICH ZAGOSPODAROWANIE TURYSTYCZNE 6.1. „Szlak Krainy Żubra” 40 Znakowany „Szlak Krainy Żubra”, prowadzący w większości przez tereny przygraniczne, powinien stać się swego rodzaju osią turystyczną, łączącą najważniejsze atrakcje przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe regionu. Szlak powinien składać się z dwu równoległych do siebie i często się przeplatających, a czasem nakładających się na siebie „nitek”, które tworzyć będą szlak pieszy i szlak rowerowy. Oba szlaki powinny zostać wyznakowane kolorem zielonym (podobnie jak logo Krainy Żubra), a na niektórych ich odcinkach niezbędne będzie włączenie i przeznakowanie fragmentów już istniejących pieszych i rowerowych szlaków turystycznych. Oba „Szlaki Krainy Żubra” – pieszy i rowerowy, będą miały cztery wspólne terminale. Najważniejszy będzie terminal centralny w Hajnówce, skąd oba szlaki poprowadzą do Białowieży, gdzie rozdzielą się na dwa rozgałęzienia: północne, które zakończy się terminalami w Supraślu i w Sokółce oraz południowe – z terminalem w Siemiatyczach. Uzupełnieniem obu szlaków będą łączące się z nimi już istniejące i nowe szlaki piesze i rowerowe, które będą spełniały rolę sięgaczy, szlaków bocznych i łączników w stosunku do głównego „Szlaku Krainy Żubra”. Proponowany przebieg pieszego „Szlaku Krainy Żubra” (łączna długość ok. 300 km): 1. Odcinek Hajnówka – Białowieża (ok. 25 km): Na tym odcinku, z niewielkimi modyfikacjami, wykorzystany powinien zostać istniejący szlak zielony z Hajnówki do Białowieży. 2. Odcinek południowy (ok. 100 km): Białowieża – rez. „Wysokie Bagno” - Jagiellońskie – Podcerkwa – Przewłoka – rez. Przewłoka – kładka na rzece Leśnej – rez. „Sitki” – rez. „Starzyna” – Wygon – Górny Gród – Starzyna – Jodłówka – Biała Straż – Opaka Duża – Wólka Terechowska – Czeremcha – Stawiszcze – Polowce – Bobrówka – Zubacze – Jancewicze – Wyczółki – Klukowicze – Telatycze – Siemichocze – Werpol – rez. „Grąd Radziwiłłowski” – Radziwiłłówka – Końskie Góry – Grabarka – Szerszenie – Siemiatycze Stacja - Boratyniec Ruski - Siemiatycze 3. Odcinek północny (łączna długość każdego z wariantów ok. 175 km): Białowieża – Pogorzelce – Stara Białowieża – rez. „Pogorzelce” (na tym odcinku Szlak Krainy Żubra pokrywa się ze szlakiem niebieskim Białowieża – Siemianówka) – Carska Tropina – punkt widokowy nad Narewką (ten odcinek pokrywa się z istniejącym łącznikowym szlakiem czarnym) – Kosy Most – Masiewo (ten odcinek pokrywa się z istniejącym szlakiem zielonym Narewka – Masiewo) – Masiewo – rez. „Siemianówka” – babia Góra – Siemieniakowszczyzna – wieża widokowa nad zalewem Siemianówka – Siemianówka (ten odcinek pokrywa się w dużej części z istniejącymi odcinkami szlaków czerwonego, niebieskiego i zielonego) – grobla przez Zbiornik Siemianówka – stacja Cisówka – Zawiełdaźnik – Brzezina – Zaleszany – Jałówka – Kondratki – Dublany – Mostowlany – Swisłoczany – Gobiaty – Bobrowniki – Chomontowce – Łosiniany – Kruszyniany – Sanniki – Żylicze – Leszczany – Wierszalin - Stara Grzybowszczyzna. 3a. Wariant supraski: Stara Grzybowszczyzna - Górany – Podlipki – rez. „Góra Pieszczana” – Lipowy Most – Kopna Góra – rez. „Międzyrzecze” – rez. „Budzisk” – Jałówka – rez. „Jałówka – Supraśl. 3b Wariant sokólski: 41 Stara Grzybowszczyzna – Ostrów Nowy – Poczopek – Kozłowy Ług – Słojka - Słoja – Knyszewicze – Pisarzowce – Samgród – Miszkieniki Wielkie – Wojnowce – Białe Błoto – Malawicze Górne – Malawicze Dolne – Puciłki – Kundzin – Boufałowo – Sokółka. Proponowany przebieg rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” (łączna długość ok. 250 km): 1. Odcinek Hajnówka – Białowieża (ok. 25 km): Hajnówka – Hajnowski Tryb – rez. Dębowy Grąd” – Budy – Teremiski – rezerwat pokazowy żubrów – Białowieża. 2. Odcinek południowy (łącznie ok. 90 km): Białowieża – Podolany – Jagiellońskie – Podcerkwa – Olemburska Droga – Topiło – Starzyna – Wojnówka – Białe Straż – Opaka Duża – Wólka Terechowska – Zubacze – Klukowicze – Litwinowicze – Werpol – Sokóle – Grabarka – Siemiatycze Stacja – Siemiatycze. 3. Odcinek północny (łączna długość każdego z wariantów ok. 135 km): Białowieża – Pogorzelce – ur. Stara Białowieża – Narewka – Gruszki – Masiewo – Babia Góra – Siemianówka – grobla przez Zalew Siemianówka – Cisówka – Nowosady – Jałówka – Dulany – Mostowlany – Swisłoczany – Bobrowniki – Chomontowce – Rudaki – Łosiniany – Kruszyniany (uwaga na odcinku Jałówka – Kruszyniany „Szlak Krainy Żubra” pokrywa się z istniejącym żółtym szlakiem rowerowym) 3a wariant supraski: Kruszyniany - Górka – Ciumicze – Leszczany – Grzybowszczyzna Stara – Górany – Ostrów Nowy – Sosnowik – Lipowy Most – Łaźnie – Surażkowo – rez. „Krzemienne Góry” Podsupraśl – Supraśl. 3b wariant sokólski: Kruszyniany – Krynki – Jurowlany – Usnarz Górny – Minkowce – Zubrzyca Mała – Wojnowce – Malawicze Górne – Bobrowniki – Drahle – Sokółka. Elementy zagospodarowania turystycznego na obu szlakach: wiaty i miejsca odpoczynku, kładki i mostki na niektórych odcinkach szlaku pieszego, opatrzone logo Krainy Żubra tablice informacyjne przy ważniejszych obiektach przyrodniczych i zabytkowych, opatrzone logo Krainy Żubra drogowskazy do najciekawszych obiektów położonych w pobliży trasy (rezerwaty, pomniki przyrody, zabytki, budownictwo drewniane, cmentarze, kwatery agroturystyczne i inne obiekty bazy noclegowej, ścieżki przyrodnicze, wieże widokowe, miejsca ogniskowe itp.). sukcesywne rozwijanie bazy noclegowej (głównie agroturystycznej) i gastronomicznej (kuchnia regionalna) w miejscowościach położonych na „Szlaku Krainy Żubra” lub w jego pobliżu. 6.2. Inne szlaki Poza głównym „Szlakiem Krainy Żubra” planuje się wyznakowanie kilku innych szlaków pieszych i rowerowych, które uzupełnia istniejąca sieć szlaków w regionie. Szczegółowe propozycje dotyczące tych szlaków znajdują się w rozdziale poświęconym poszczególnym gminom. 42 Najważniejsze proponowane szlaki piesze to: Szlak Obrzeży Puszczy Białowieskiej z Narewki przez Hajnówkę do Policznej, Szlak Puszczy Ladzkiej z Narewki przez Rybaki do Gnilca, Szlak Doliny Narwi z Bondar przez Puchły do Plosek, szlak z Czeremchy prz Milejczyce do Bociek. Najważniejsze proponowane szlaki rowerowe to: Szlak Pogranicza Kulturowego z Siemiatycz przez Boćki do Bielska Podlaskiego, Szlak Doliny Nurca z Czeremchy przez Kleszczele do Bociek, Szlak Pereł Architektury Drewnianej z Dubicz Cerkiewnych przez Nowoberezowo do Narwi. 7. OFERTA TURYSTYCZNA ORAZ WYKORZYSTANIE I ROZWÓJ LOKALNYCH PRODUKTÓW TURYSTYCZNYCH Jednym z podstawowych zadań związanych z rozwojem turystyki w Krainie Żubra jest zdefiniowanie i urozmaicenie oferty turystycznej Krainy Żubra. Oferta ta, zgodnie z zasadami gospodarki wolnorynkowej powinna spełniać trzy, zasadnicze kryteria, a mianowicie: w pełni wykorzystywać i eksponować turystyczne walory regionu, być skierowana do konkretnych grup odbiorców, być atrakcyjna dla potencjalnego klienta, być konkurencyjna w stosunku do innych ofert. Zakłada się, iż oferta turystyczna Krainy Żubra będzie skierowana przede wszystkim do: ludzi ceniących naturalne, niezdegradowane środowisko naturalne i krajobraz oraz zainteresowanych jego unikatowymi, nie spotykanymi w innych rejonach kraju walorami przyrodniczymi i kulturowymi, ludzi zainteresowanych unikatowa mozaiką etniczno-kulturowo-religijną regionu, młodzieży szkolnej i akademickiej, z kraju i Europy Zachodniej, która zainteresowana jest łączeniem czynnego wypoczynku z szeroko rozumianą edukacją i poznawaniem unikalnych w skali europejskiej walorów przyrodniczych i kulturowych tego terenu, rodzin z dziećmi, przede wszystkim z dużych ośrodków miejskich, szukających czynnego odpoczynku w czystym, naturalnym środowisku, z możliwością poznania życia wiejskiego oraz uczestniczenia w nieznanych im pracach związanych z prowadzeniem gospodarstw wiejskich. Jak widać z powyższej analizy, podstawowym założeniem oferty turystycznej Krainy Żubra jest szeroko rozumiana turystyka zrównoważona, będąca szczególnie dynamicznie rozwijającą się w ostatnich latach formą spędzania wolnego czasu w kraju i zagranicą. Głównym celem tego typu wypoczynku jest z jednej strony chęć aktywnego spędzenia wolnego czasu, w kameralnym gronie z drugiej nastawienie na poznanie środowiska naturalnego i kulturowego odwiedzanego regionu. Współcześni turyści preferując wypoczynek czynny, szukają możliwości uprawiania turystyki kwalifikowanej, takiej jak kajakarstwo, wycieczki rowerowe i piesze, jazda konna, zajmują się fotografią przyrodniczą i obserwowaniem zwierząt w ich naturalnym środowisku. Ludzie ci na ogół przykładają mniejszą wagę do standardu zamieszkania lub wyżywienia, 43 mając za to bardzo wysokie wymagania dotyczące estetyki otoczenia w jakim przebywają. Podstawowym motywem przyjazdu jest dla nich chęć wzbogacenia swojej wiedzy o świecie, kontakt z przyrodą oraz ciekawość dziedzictwa kulturowo-historycznego regionu. W okresie urlopu, bardziej niż komfort, oryginalność i styl urządzenia pensjonatu, hotelu czy ośrodka, liczy się dla nich regionalna kuchnia, możliwość zakupu lokalnych wyrobów rzemieślniczych oraz profesjonalizm usług, takich jak informacja turystyczna, opieka medyczna czy bezpieczeństwo. Wartością szczególną dla tej grupy gości jest możliwość bezpośrednich kontaktów z lokalną społecznością, a także łatwość organizacji aktywnych form wypoczynku (np. dostępne wypożyczalnie kajaków i rowerów). Jak wspomniano wyżej, wielu turystów zainteresowanych przyrodą czy kulturą regionu nie przywiązuje tak dużej wagi do standardu zamieszkania oraz np. infrastruktury komunikacyjnej. Położenie miejscowości czy regionu na uboczu głównych szlaków turystycznych może stanowić wręcz o ich większej atrakcyjności. W tym wypadku znacznie istotniejsza jest np. dostępność ciekawej, zróżnicowanej oferty kulturalnej, prezentującej region, a swoje szczególne zainteresowania ludzie ci kierują w stronę środowiska przyrodniczego odwiedzanego terenu. Najatrakcyjniejsza dla nich jest możliwość kontaktu z nienaruszoną przyrodą i krajobrazem kulturowym o możliwie zróżnicowanym charakterze. Sprostanie wymaganiom tej grupy turystów nie wymaga dużych nakładów finansowych, tak ze strony sektora publicznego jak i prywatnego, stawia jednak wysokie wymagania lokalnej społeczności. Musi ona przede wszystkim okazywać szacunek swojemu środowisku naturalnemu i tradycji, znać języki obce, a także posiadać dużą wiedzę na temat regionu. Turystyka zrównoważona, oparta na poznawaniu walorów przyrodniczych i kulturowych regionu może być czynnikiem wydłużania sezonu, w którym można przyjmować gości. Dla miłośników przyrody i kultury można przygotować oferty na każdą porę roku, w zależności od zjawisk zachodzących w przyrodzie, imprez kulturalnych i folklorystycznych a także uroczystości religijnych, odbywających się w różnych okresach. Bardzo ważne jest także, żeby przygotowywane produkty turystyczne w pełni wykorzystywały unikatowe walory środowiska przyrodniczego i kulturowego regionu. Tę unikatowość trzeba na każdym kroku eksponować w akcji promocyjnej. Wiadomo, ze Puszcza Białowieska, jest jedynym miejscem w Polsce jednoznacznie kojarzącym się z uratowaniem przed zagładą żubra, gdzie znajduje się najstarszy rezerwat pokazowy żubrów, a w rezerwacie ścisłym BPN można zobaczyć las, jakiego nie ma nigdzie indziej w Europie. W tym sensie oferty turystyczne nawiązujące do tych walorów są unikatowe – bo turysta nie zobaczy tego nigdzie więcej. Ale w ofertach i produktach turystycznych można także wykorzystywać i eksponować unikatowość mniej oczywistą – np. noclegi w drewnianych chatach ze zdobieniami, jakich nie ma nigdzie indziej w kraju, zlokalizowanych w pięknych wsiach z drewnianą zabudową, czy możliwość degustacji oryginalnych potraw i spożywania lokalnych, charakterystycznych dla regionu produktów spożywczych. Przykładowe propozycje lokalnych produktów dostosowane do warunków lokalnych, znalazły się w rozdziale poświęconym poszczególnym gminom. Są to propozycje, które powinny zostać wykorzystane i rozwinięte przez gminy i podmioty zajmujące się organizacją turystyki w regionie. Najciekawsze, unikatowe produkty powinny mieć rangę produktów markowych, czyli najbardziej charakterystycznych, stanowiących wizytówkę regionu. Każda z gmin Krainy Żubra powinna przygotować przynajmniej jeden taki markowy produkt turystyczny. Dobrym pomysłem jest np. urządzanie okresowych giełd produktów turystycznych w obrębie Krainy Żubra, gdzie podczas „burzy mózgów” pomysłodawcy wzajemnie się „zarażają” i inspirują poszczególnymi pomysłami. 44 Produkty markowe regionu, przy ich właściwym zorganizowaniu oraz promocji mają szansę zaistnieć na krajowym, a niektóre z nich także na europejskim rynku turystycznym. Aby tak się stało, konieczne jest jednak spełnienie poniższych warunków: a) utworzenie agencji turystycznej, zajmującego się z jednej strony organizacją pobytu turystów na terenie regionu, z drugiej marketingiem i promocją tego obszaru, jako atrakcyjnego dla gości, b) włączenie społeczności lokalnych w działania na rzecz rozwoju turystycznego oraz proces konstruowania oferty i produktów turystycznych, tak, aby stworzyć atmosferę gościnności i upowszechniać wizerunek regionu jako miejsca przyjaznego turyście, a jednocześnie dbającego o swoje szeroko rozumiane środowisko naturalne i kulturowe, c) wytworzenie systemu stałej, partnerskiej współpracy sektora publicznego, prywatnego i pozarządowego w działaniach, na rzecz rozwoju funkcji turystycznej regionu i wdrażania KONCEPCJI ROZWOJU TURYSTYKI. 8. TURYSTYCZNA PROMOCJA „KRAINY ŻUBRA” Turystyczna promocja „Krainy Żubra” powinna odbywać się wielotorowo. Najważniejsze elementy promocji to: 1. Powołanie regionalnej Agencji Turystycznej „Kraina Żubra”, zajmującej się organizacją i promocją turystyki w Krainie Żubra. 2. Wyznakowanie i uroczyste otwarcie z udziałem mediów pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” 3. Uroczyste otwarcie, z udziałem mediów, głównego Centrum Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego Krainy Żubra w Hajnówce. 4. Zamówienie, wykonanie i wyemitowanie filmu krajoznawczego promującego atrakcje turystyczne Krainy Żubra. 5. Wykonanie i ustawienie przy „Szlaku Krainy Żubra” oraz przy głównych szosach regionu drogowskazów do najważniejszych atrakcji i obiektów infrastruktury turystycznej Krainy Żubra. 6. Wykonanie i ustawienie przy najważniejszych zabytkach atrakcjach turystycznych tablic informacyjnych z logo Krainy Żubra. 7. Wydanie serii materiałów promocyjnych i informacyjnych o Krainie Żubra, w jednolitej, atrakcyjnej formie graficznej, z barwnymi zdjęciami, opatrzonych logo Krainy Żubra: mapy turystycznej Krainy Żubra, bogato ilustrowanego przewodnika po regionie, mini-przewodnika po „Szlaku Krainy Żubra”, publikacji o historii żubra i jego reintrodukcji w Puszczy Białowieskiej, publikacji prezentującej i promującej walory krajobrazu kulturowego i wiejskiego budownictwa drewnianego w regionie, serii barwnych folderów prezentujących walory poszczególnych gmin i miast Krainy Żubra. katalogu kwater agroturystycznych w Krainie Żubra, katalogu produktów turystycznych Krainy Żubra, wykazu twórców ludowych w regionie, kalendarza najważniejszych i mogących mieć znaczenie turystyczne imprez kulturalnych, folklorystycznych i uroczystości religijnych odbywających się w ciągu całego roku na terenie Krainy Żubra 45 8. Promocja i wspieranie imprez mających związek z żubrem: sportowa impreza Ogólnopolski Bieg Żubra, Festiwal Przyrodniczy „Żubrowisko”. 9. Profesjonalne opracowanie strony internetowej Krainy Żubra z pełną informacją o walorach i zagospodarowaniu turystycznym regionu oraz możliwością rezerwacji usług turystycznych. 10. Organizacja cyklicznych imprez i konkursów promujących walory kulturowe Krainy Żubra: konkursu na najładniejszą wieś, konkursu na najładniejszą zagrodę, konkursu na najlepszą kwaterę agroturystyczną, konkursu na najlepszą potrawę regionalną, konkursu na najlepszą gospodę specjalizującą się w daniach regionalnych. 11. Organizacja dorocznego Jarmarku Żubra z przeglądem zespołów folklorystycznych z regionu, udziałem twórców ludowych, sprzedażą lokalnych produktów i degustacją regionalnych potraw. 9. WARUNKI REALIZACJI KONCEPCJI 9.1.Harmonogram działań najpilniejszych wraz z zadaniami realizacyjnymi Szczegółowe zadania realizacyjne na obszarze poszczególnych gmin zostały przedstawione w rozdziale końcowym. Poniżej określone zaś zostały najważniejsze zadania ogólne, wspólne dla wszystkich gmin i dla całego regionu, wraz z określeniem horyzontu czasowego, w jakim powinny być zrealizowane. Zadania najpilniejsze, możliwe do realizacji w ciągu 1-2 lat 1. Powołanie regionalnej Agencji Turystycznej „Kraina Żubra”, zajmującej się organizacją i promocją turystyki w Krainie Żubra. 2. Opracowanie i rejestracja logo „Krainy Żubra”. 3. Inwentaryzacja zabytków drewnianego budownictwa wiejskiego, zabytkowych układów osadniczych i cennych obszarów krajobrazu kulturowego na obszarze gminy/miasta. 4. Wprowadzenie odpowiednich zmian do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych zespołów zabudowy drewnianej, układów osadniczych i obszarów krajobrazu kulturowego. 5. Oznakowanie w terenie pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” i jego zagospodarowanie. 6. Wydanie (w jednolitej szacie graficznej z logo „Krainy Żubra”) turystycznych folderów wszystkich gmin tworzących Krainę Żubra z mapami gmin (planami miast), z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych i obiektów infrastruktury turystycznej. 7. Utworzenie punktów informacji turystycznej w każdej z gmin Krainy Żubra 8. Opracowanie propozycji markowych produktów turystycznych i wzbogacenie oferty turystycznej. 9. Przeprowadzenie szerokiej akcji konsultacji ze społecznościami lokalnymi informującej o głównych celach i zadaniach rozwoju turystyki w Krainie Żubra, w celu pozyskania ich akceptacji i współpracy. 10. Remont starej szkoły w Białowieży. Zadania wymagające większych nakładów oraz mniej pilne, do realizacji w ciągu 2-5 lat 46 1. Utworzenie głównego i regionalnych Centrów Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego. 2. Budowa siedziby głównego CIORT i hotelu w Hajnówce. 3. Wyznakowanie uzupełniających pieszych i rowerowych szlaków turystycznych oraz ścieżek przyrodniczych (wg propozycji dla poszczególnych gmin). 4. Zwiększenie liczby kwater agroturystycznych, zwłaszcza w gminach, gdzie takich kwater nie ma lub jest bardzo mało. 5. Adaptacja na obiekty taniej bazy noclegowej wybranych budynków dawnych szkół i leśnych hoteli robotniczych. 6. Stworzenie systemu stanic wodnych z wypożyczalniami kajaków . 7. Oznakowanie w terenie (opatrzone logo „Krainy Żubra” drogowskazy przy drogach i szlakach oraz tablice informacyjne przy poszczególnych obiektach) najważniejszych atrakcji turystycznych i obiektów infrastruktury turystycznej w Krainie Żubra. 8. Opracowanie i wdrożenie programu rewaloryzacji najcenniejszych zespołów drewnianej zabudowy „Wieś jak malowanie”. 9. Opracowanie i wdrożenie szczegółowego programu (strategii) rozwoju turystyki w rejonie Puszczy Białowieskiej, oraz w innych regionach Krainy Żubra. 10. Opracowanie szczegółowego planu zagospodarowania przestrzennego i rozwoju infrastruktury turystycznej w rejonie Zalewu Siemianówka. 11. Opracowanie i wydanie serii materiałów promocyjnych o „Krainie Żubra”: przewodnika, mapy, publikacji o walorach kulturowych, folderów z opisem „Szlaku Żubra” i innych markowych produktów turystycznych itp. 12. Skoordynowana akcja promocji turystycznej „Krainy Żubra” z wykorzystaniem mediów. Zadania do realizacji w dłuższej perspektywie czasowej: 1. Stworzenie „parków zwierzęcych”: rezerwatów pokazowych żubra w lasach Radziwiłłowskich i w okolicach Supraśla oraz „parku wilczego” w Hajnówce. 2. Stworzenie Europejskiego Centrum Edukacji Ekologicznej w Białowieży i organizacja Regionalnego Centrum Edukacji Ekologicznej w Supraślu. 3. Budowa sieci „Zajazdów Żubrowych” przy głównych drogach Krainy Żubra. 9.2. Koordynatorzy, partnerzy i wykonawcy niezbędni dla realizacji zadań koncepcji Nawet najlepsza koncepcja, czy strategia rozwoju turystyki w danym regionie nie zda się na nic, jeśli nie zostanie określone kto ma być koordynatorem i bezpośrednim realizatorem określonych w niej zadań. 1. Nadzór na realizacją koncepcji i koordynacją działań w tym zakresie powinien sprawować Komitet Sterujący, w skład którego powinni wchodzić przedstawiciele: podlaskiego urzędu marszałkowskiego, starostw powiatowych z terenu Krainy Żubra, samorządów lokalnych z terenu Krany Żubra i ich regionalnych stowarzyszeń, Podlaskiej Regionalnej Organizacji Turystycznej. 2. Realizacją zadań związanych z obsługą ruchu turystycznego w obrębie Krainy Żubra i informacją (organizacja i prowadzenie centrów obsługi ruchu turystycznego, obsługa grup turystycznych i turystów indywidualnych, przygotowywanie i promocja ofert oraz lokalnych produktów turystycznych) powinna zajmować się utworzona w tym celu 47 Regionalna Agencja Turystyczna „Kraina Żubra”, o której już była mowa wyżej. Możliwe są w tym przypadku dwa warianty: stworzenie takiej organizacji od podstaw (z udziałem m.in. działających już na tym terenie podmiotów turystycznych, które można zrzeszyć w rodzaj federacji, lub konsorcjum, realizującego wspólne cele w regionie) powierzenie tego zadania jednemu z już działających w regionie podmiotów turystycznych (np. stowarzyszeniu agroturystycznemu lub jednemu z biur turystycznych). 3. Realizacją i koordynacją zadań związanych z programem inwentaryzacji, ochrony i rewaloryzacji zabytków budownictwa drewnianego oraz krajobrazu kulturowego, powinien się zająć utworzony w tym celu Zespół ds. ochrony krajobrazu kulturowego, złożony ze specjalistów w tej dziedzinie, historyków sztuki, architektów itp. Ponadto dla realizacji poszczególnych zadań należy stworzyć zespoły realizacyjne, w ramach których powinny współpracować różne instytucje oraz odpowiedni fachowcy z różnych dziedzin i wykonawcy poszczególnych prac. Poniżej przedstawiono potencjalnych uczestników takich przykładowych zespołów realizacyjnych. 1. Zespół do spraw ochrony dziedzictwa kulturowego: A. Podzespół ds. inwentaryzacji i waloryzacji zabytków drewnianego budownictwa wiejskiego oraz ich ochrony. Wojewódzki Konserwator Zabytków, Wydział Architektury Politechniki Białostockiej (ew. inne wyższe uczelnie – Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej, Instytut Historii Sztuki UW, Instytut Etnologii UW), Białostockie Muzeum Wsi, Towarzystwo Ochrony Krajobrazu (i inne organizacje pozarządowe). B. Podzespół ds. rewaloryzacji cennych zabytków budownictwa wiejskiego i ich zespołów oraz ich adaptacji na cele turystyczne: Wojewódzki Konserwator Zabytków (ochrona prawna zabytków), Wydział Architektury Politechniki Białostockiej (projekty rewaloryzacji), architekci (powiatowi, wojewódzcy i inni związani z regionem), firmy budowlane (rewaloryzacja i adaptacja budynków na cele turystyczne), stowarzyszenia agroturystyczne, prywatni inwestorzy. C. Podzespół ds. ochrony krajobrazu kulturowego regionu i cennych układów przestrzennych Wojewódzki Konserwator Zabytków (ochrona prawna), Wydział Architektury Politechniki Białostockiej (waloryzacja krajobrazu i inwentaryzacje cennych układów przestrzennych), wojewódzkie i powiatowe biura planowania przestrzennego (wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego zapewniających ochronę krajobrazu kulturowego najcenniejszych miejscowości i obszarów), architekci (projekty rewaloryzacji budynków zabytkowych i cennych oraz ich adaptacji na cele turystyczne, opracowanie katalogu projektów nowych budynków mieszkalnych, gospodarczych i użytkowych, zgodnych z tradycjami budownictwa regionalnego i 48 zalecanych do stosowania w regionie, a zwłaszcza w miejscowościach z najcenniejszymi zespołami starej zabudowy), firmy budowlane (i fachowcy) wyspecjalizowane w remontach, rewaloryzacji i adaptacji budynków starych na nowe cele oraz we wznoszeniu nowych budynków o zewnętrznym kształcie zgodnym z tradycją lokalnego budownictwa). 2. Zespół do spraw promocji turystycznej regionu i szlaków turystycznych. A. Podzespół ds. materiałów krajoznawczych i promocyjnych (foldery, mapy, przewodniki): autorzy tekstów (krajoznawcy, przyrodnicy, leśnicy, tłumacze), autorzy zdjęć, graficy-projektanci, drukarnia. B. Podzespół ds. tablic informacyjnych i drogowskazów na szlakach, przy szosach i przy największych atrakcjach turystycznych Krainy Żubra: graficy-projektanci, autorzy tekstów na tablicach (krajoznawcy, przyrodnicy, leśnicy), wykonawcy tablic i drogowskazów, zarządcy dróg publicznych – ustalenia w sprawie lokalizacji drogowskazów i tablic przy drogach (Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, Podlaski Zarząd Dróg Wojewódzkich, powiatowe zarządy dróg). C. Podzespół ds. opracowania i wytyczania szlaków turystycznych oraz ścieżek edukacyjnych: PTTK Nadleśnictwa i Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Białymstoku, Białowieski Park Narodowy, Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, organizacje pozarządowe wykonawcy obiektów małej architektury (wiat, kładek mostków, wież obserwacyjnych). 3. Zespół do spraw opracowania lokalnych produktów turystycznych i oferty turystycznej regionu. biura turystyczne, stowarzyszenia agroturystyczne, inni kwaterodawcy, stowarzyszenia mniejszości narodowych i etnicznych, twórcy ludowi, zespoły folklorystyczne, nadleśnictwa, BPN i PK Puszczy Knyszyńskiej, PTOP, TOK, WWF, inne organizacje pozarządowe 9.3. Potencjalne źródła finansowania zadań realizacyjnych 49 Realizacja zadań przewidzianych w koncepcji będzie wymagała zaangażowania znacznych środków finansowych, które będą musiały pochodzić z różnorodnych źródeł: budżetowych, prywatnych i z różnego rodzaju funduszy oraz środków pomocowych. W związku z powyższym celowym wydaje się utworzenie przy Komitecie Sterującym, specjalnego Zespołu ds. finansowania realizacji zadań koncepcji, którego jedynym zadaniem byłoby gromadzenie środków finansowych na ten cel, szukanie potencjalnych źródeł finansowania i zabieganie o nie, pisanie projektów oraz udzielanie pomocy merytorycznej tym, którzy o finansowanie inwestycji związanych z realizacją zadań koncepcji chcieliby występować samodzielnie. Poniżej przedstawiono listę (z pewnością niepełną) potencjalnych źródeł finansowania (współfinansowania) poszczególnych zadań realizacyjnych. 1. Urzędy Gmin i Miast. 2. Starostwa Powiatowe. 3. Podlaski Urząd Marszałkowski. 4. Podlaski Urząd Wojewódzki. 5. Fundusze pomocowe UE. 6. Fundusze rolno-środowiskowe. 7. Fundusz Pracy. 8. Podlaska Regionalna Organizacja Turystyczna. 9. Podlaska Fundacja Rozwoju Regionalnego. 10. Podlaska Izba Rolnicza w Białymstoku. 11. Euroregion „Puszcza Białowieska”. 12. Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR). 13. Sektorowe Programy Operacyjne. 14. Lasy Państwowe. 15. Białowieski Park Narodowy. 16. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. 17. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. 18. Inne instytucje państwowe i samorządowe. 19. WWF. 20. Life-Nature. 21. Ekofundusz. 22. Pilotażowy Program Leader+. 23. Bank PeKaO S.A. 24. Browar Dojlidy. 25. Biura turystyczne, agroturystyczne i gestorzy bazy noclegowej. 26. Prywatni sponsorzy – lokalni biznesmeni. 27. Inni sponsorzy z sektora prywatnego. 28. Inne środki zewnętrzne. 10. PRZEWIDYWANE REZULTATY WDROŻENIA KONCEPCJI ROZWOJU TURYSTYKI W KRAINIE ŻUBRA 1. Wzrost krajowego i zagranicznego ruchu turystycznego w regionie, w tym zwłaszcza poza Białowieżą i Białowieskim Parkiem Narodowym. 2. Zmiana struktury ruchu turystycznego. 3. Wzrost zatrudnienia w branżach gospodarki lokalnej bezpośrednio i pośrednio związanych z turystyką. 50 4. Aktywizacja gospodarcza regionu przez turystykę i wzrost wpływów z turystyki w budżetach samorządowych. 5. Wzrost dochodów z turystyki w indywidualnych budżetach mieszkańców regionu. 6. Rozwój lokalnych podmiotów gospodarczych zajmujących się turystyką. 7. Rozwój lokalnych firm specjalizujących się w budowie i rozbudowie infrastruktury turystycznej oraz adaptacji drewnianych wiejskich domów i innych obiektów na cele turystyczne, 8. Zachowanie i skuteczna ochrona unikatowego krajobrazu kulturowego regionu oraz najcenniejszych obiektów i zespołów wiejskiego budownictwa drewnianego. 9. Promocja i stworzenie wyrazistego wizerunku „Krainy Żubra” jako regionu o unikatowych w skali kraju i Europy walorach środowiska przyrodniczego i kulturowego. 10. Wzrost świadomości regionalnej i ekologicznej społeczności lokalnych. 11. Zrównoważony rozwój regionu w oparciu o turystykę. Należy podkreślić, ze niniejsza koncepcja nie jest zamknięta, wręcz przeciwnie, powinna się zmieniać i rozwijać w zależności od istniejących warunków i tworzących się możliwości. Koncepcja powinna stać się częścią ogólnowojewódzkiej strategii rozwoju turystyki oraz punktem wyjścia dla konstruowania bardziej szczegółowych koncepcji i strategii rozwoju turystyki w poszczególnych regionach i gminach Krainy Żubra, w tym zwłaszcza w regionie Puszczy Białowieskiej. IV. ZARYS PROGRAMU OCHRONY KRAJOBRAZU KULTUROWEGO W KRAINIE ŻUBRA 1. OCHRONA UNIKATOWEGO KRAJOBRAZU KULTUROWEGO KRAINY POD KĄTEM MOŻLIWOŚCI ICH WYKORZYSTANIA DO PROMOCJI I ROZWOJU TURYSTYKI ZRÓWNOWAŻONEJ Obserwowany w ostatnich latach dość intensywny rozwój turystyki w Puszczy Białowieskiej i na jej obrzeżach niesie ze sobą potencjalne niebezpieczeństwo nie tylko dla przyrody Puszczy, z czego dość dobrze zdają sobie sprawę jego organizatorzy i władze lokalne. W powszechnej świadomości nie funkcjonuje natomiast problem zagrożeń, jakie niekontrolowany rozwój turystyki niesie dla unikatowego wiejskiego krajobrazu kulturowego Krainy Żubra. Zespół położonych w regionie kilkuset wsi, osad i przysiółków, stanowi niezwykle cenny w skali kraju i Europy zespół osadniczy. Znajdujące się tu wsie w większości zachowały historyczne, XVI-wieczne układy przestrzenne i niemal całkowicie drewnianą zabudowę, często z pięknymi zdobieniami i oryginalnymi pomieszczeniami gospodarczymi, związanymi z tradycyjnymi zajęciami miejscowej ludności. Także formy i sposoby rolniczego użytkowania gruntów pozostały tu tradycyjne. Ten tradycyjny kulturowy krajobraz rolniczy wymaga ochrony na równi z przyrodą Krainy Żubra, nie tylko dlatego, że stanowi cenną pamiątkę wielowiekowych związków człowieka z puszczą, ale również z tego względu, że obszarów o takim krajobrazie i tak dobrze wyglądających, drewnianych wsi nigdzie indziej już w Polsce nie ma. Ważne są tu dwa aspekty sygnalizowanego problemu. Pierwszy – to potrzeba formalnej ochrony prawnej krajobrazu kulturowego i drewnianej zabudowy wsi, drugi – to możliwości i perspektywy wykorzystania tych unikatowych walorów dla promocji i rozwoju turystyki na obrzeżach puszczy, co pomogłoby rozgęścić ruch turystyczny skoncentrowany w Białowieży. Należy nie tylko podnosić świadomość wartości własnego dziedzictwa kulturowego, tradycji ciesielskich, snycerskich i dawnych zawodów typowych dla wsi i małych miasteczek, ale 51 tworzyć mechanizmy ich kultywowania, poprzez tworzenie warunków do ich prezentacji turystom, pensjonariuszom i wycieczkowiczom. W sprawie formalnej ochrony walorów kulturowych niezbędne są następujące działania, które powinny być powadzone we współpracy z wojewódzkim konserwatorem zabytków: szczegółowa inwentaryzacja drewnianej zabudowy wsi na obrzeżach Puszczy Białowieskiej z wytypowaniem obiektów najcenniejszych do objęcia szczególną ochroną; wyznaczenie stref ochrony konserwatorskiej, której granice należy wyznaczyć w oparciu o wyniki inwentaryzacji, z wytypowaniem miejscowości do objęcia szczególną ochrona, ze względu na ich zabytkową zabudowę i historyczne układy przestrzenne; precyzyjne określenie zasad ochrony walorów kulturowych przez wprowadzenie odpowiednich zmian do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Piękne drewniane wsie położone w Krainie Żubra, mogą stać się znakomitymi punktami wypadowymi do wycieczek przyrodniczych i kulturowych, a ich wykorzystanie do promocji turystyki i lokalizacji bazy noclegowej mogłoby przynieść dochód ich mieszkańcom. Trzeba to jednak zrobić w taki sposób, aby na cele turystyczne mogła zostać zaadaptowana istniejąca drewniana zabudowa. W przeciwnym bowiem razie zaczną tam wyrastać pseudonowoczesne murowane domy, które bezpowrotnie zniszczą unikatowy krajobraz kulturowy (lub rozprzestrzeni się siding, który poczynił już znaczne spustoszenie w zabytkowej zabudowie np. Polany Białowieskiej). Stworzenie systemu niedrogich kwater agroturystycznych w tradycyjnych drewnianych domach we wsiach Krainy Żubra mogłoby stanowić rozsądną alternatywę dla nowoczesnych hoteli w Białowieży, a jednocześnie przyczyniłoby się do uratowania cennych zabytków budownictwa wiejskiego. Możliwość noclegu w autentycznej wiejskiej chacie, zlokalizowanej we wsi z całkowicie drewnianą zabudową, atrakcyjnie położoną na skraju słynnej puszczy byłaby sama w sobie niezwykłą atrakcją turystyczną, którą można by skutecznie promować. Stworzyło by to także możliwość zwiedzenia mało znanych, a wcale nie miej ciekawych pod względem przyrodniczym i kulturowym okolic, co mogło by przyciągnąć również wielu spośród tych turystów, którzy od lat odwiedzają Białowieżę i znają jej najbliższe okolice. Atrakcyjność takiej oferty można by zwiększyć przez stworzenie w kwaterach możliwości degustacji regionalnych potraw i produktów lub kupienia miejscowych pamiątek. Kwestia ochrony walorów kulturowych Krainy Żubra wymaga odpowiedniego nagłośnienia i akcji edukacyjnej. Bezcenne walory przyrodnicze Puszczy Białowieskiej są powszechnie znane, z niezwykłej rangi kulturowych walorów Krainy Żubra sprawę zdają sobie jedynie nieliczni. Także sami mieszkańcy puszczańskich wsi często nie zdają sobie sprawy z tego, że ich stare chaty mają jakąkolwiek wartość. Trzeba im to uświadomić i pokazać, że zwarte zespoły drewnianej zabudowy, to w dzisiejszej Polsce coś wyjątkowego, z czego można być dumnym, czymś co może stanowić atrakcję turystyczną i przyciągnąć turystów, a co łatwo może zniszczyć nawet jeden dom nie pasujący do całości. Oczywiście, nikt nie wymaga, aby miejscowa społeczność mieszkała w „żywym skansenie” li tylko gwoli uciechy turystów. Stąd należy przedstawić możliwości wykorzystania tych niezwykłych walorów do osiągania zysków z turystyki wiejskiej. Z drugiej zaś strony, dla tych mieszkańców omawianych wsi, którzy pragną się budować, należy opracować projekty nowych domów, o nowoczesnym wnętrzu, które z zewnątrz będą wyglądały jak tradycyjne chaty. Tego rodzaju nowa zabudowa nie zniszczy zabytkowych walorów wsi. Konkludując, celowe wydaje się wdrożenie programu ochrony krajobrazu kulturowego Krainy Żubra, którego zarys przedstawiono poniżej. Możliwość realizacji projektu mogą zapewnić różnego rodzaju fundusze i środki pomocowe. Akcja i działania na rzecz ochrony bezcennych walorów kulturowych wsi puszczańskich muszą jednak zostać podjęte możliwie jak najszybciej, w przeciwnym bowiem wypadku, wobec gwałtownie postępujących zmian krajobrazu wiejskiego, za lat kilkanaście walorów tych już po prostu nie będzie. 52 2. ZADANIA REALIZACYJNE 2.1. Ochrona bierna 1. Inwentaryzacja (lub weryfikacja i aktualizacja istniejącej inwentaryzacji) zabudowy drewnianej wsi, przysiółków i osad leśnych we wszystkich gminach Krainy Żubra. 2. Waloryzacja zinwentaryzowanych obiektów i miejscowości - wytypowanie najcenniejszych obiektów i układów osadniczych. 3. Objęcie najcenniejszych obiektów, miejscowości i obszarów formalną ochrona prawną: a) uznanie najcenniejszych obiektów, nie objętych jeszcze ochroną, za zabytki architektury drewnianej, b) nadanie statusu zabytkowych układów ruralistycznych układom przestrzennym najciekawszych wsi i osad, c) wyznaczenie specjalnych stref ochrony konserwatorskiej na obszarach o najcenniejszym krajobrazie kulturowym oraz wokół najciekawszych miejscowości, d) wprowadzenie zmian i specjalnych zapisów do miejscowych planów zagospodarowanie przestrzennego, zapewniających faktyczną ochroną cennych układów przestrzennych wsi i obszarów o najcenniejszym krajobrazie kulturowym, precyzyjnie określających dopuszczalne warunki zabudowy i parametry oraz formę architektoniczną wznoszonych budynków, e) utworzenie Krajobrazowo-Kulturowego Parku Puszczy Białowieskiej na obszarze całej puszczy wraz z polanami i szerokim obrzeżem obejmującym wsie na jej skraju oraz rozważenie utworzenia takich parków w innych regionach Krainy Żubra (np. w dolinach Bugu, Narwi i Świsłoczy). 2.2. Ochrona czynna: rewaloryzacja i adaptacja 1. Wytypowanie obiektów drewnianej zabudowy wiejskiej do rewaloryzacji i przeprowadzenie prac konserwatorskich i remontowych najcenniejszych obiektów. 2. Opracowanie kilku wariantowych projektów rewaloryzacji starej zabudowy drewnianej i wprowadzenie systemu zachęt finansowych dla ich właścicieli do samodzielnego przeprowadzenia remontów pod nadzorem konserwatorskim. 3. Opracowanie i wdrożenie pilotażowych projektów adaptacji drewnianych domów wiejskich na kwatery agroturystyczne oraz wykonanie takiej adaptacji wybranych obiektów. 4. Opracowanie kilku wariantów projektów nowych budynków mieszkalnych i gospodarczych zgodnych z lokalną tradycją budowlaną i nawiązującym do niej wystrojem zewnętrznym oraz wprowadzenie i egzekwowanie obowiązku ich wykorzystywania w obrębie stref ochrony konserwatorskiej. 5. Opracowanie założeń, zdobycie funduszy na realizację i wdrożenie projektu „Wieś jak malowanie”, polegającego na wytypowaniu w każdej z gmin „Krainy Żubra” jednej miejscowości (w wyjątkowych przypadkach może być to więcej niż jedna wieś) o najcenniejszej starej zabudowie wiejskiej oraz jej rewaloryzacja, z adaptacją wybranych obiektów na cele turystyczne, a następnie wypromowanie tych miejscowości jako czołowych atrakcji kulturowych w poszczególnych gminach i w całym regionie. 53 2.3. Komunikacja społeczna i promocja 1. Organizacja cyklu spotkań i warsztatów dla społeczności lokalnych poświęconych krajobrazowi kulturowemu regionu, w celu: uświadomienia wartości krajobrazu kulturowego Krainy Żubra i konieczności jego ochrony, ze względu, z jednej strony – na jego unikatowe walory, z drugiej – na rosnące zainteresowanie turystów tego rodzaju walorami, przedstawienie (na konkretnych przykładach) najważniejszych zagrożeń dla unikatowego krajobrazu kulturowego regionu i drewnianej zabudowy wsi (np. sidning, betonowe ogrodzenia, zaburzenie historycznych układów przestrzennych, nieestetyczna nowa zabudowa, niezgodna z lokalnymi tradycjami, itp.), prezentacja (na konkretnych pozytywnych przykładach) możliwości i sposobów ochrony tych walorów (remonty i renowacje domów, pielęgnacja i konserwacja charakterystycznych zdobień, wznoszenie nowych budynków zgodnych z lokalną tradycją budowlaną wg katalogu projektów opracowanych przez architektów dla regionu, itp.), przedstawienie (na konkretnych przykładach) możliwości wykorzystania walorów krajobrazu kulturowego w rozwoju turystyki wiejskiej w Krainie Żubra (np. adaptacja starych domów na kwatery agroturystyczne), przedstawienie możliwości dotacji i finansowego wsparcia działań mających na celu ochronę i rewaloryzację obiektów dziedzictwa kulturowego, bądź ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Organizacja konkursów promujących walory kulturowe „Krainy Żubra”: na najładniejszą wieś Krainy Żubra, na najpiękniejszą zagrodę, na najlepszą kwaterę agroturystyczną, na najlepszą potrawę regionalną (w kilku kategoriach), na najlepszą gospodę regionalną (w kilku kategoriach). 3. Szeroka promocja turystyczna unikatowych walorów krajobrazu kulturowego Krainy Żubra: przygotowanie i wydanie bogato ilustrowanego wydawnictwa poświęconego walorom kulturowym i wiejskiemu budownictwu drewnianemu regionu, promocja walorów kulturowych we wszelkich wydawnictwach turystycznych o regionie, nakręcenie i wyemitowanie filmu o walorach kulturowych Krainy Żubra. 54 V. CHARAKTERYSTYKA JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO TWORZĄCYCH „KRAINĘ ŻUBRA” POD KĄTEM ICH WALORÓW TURYSTYCZNYCH oraz proponowane ZADANIA REALIZACYJNE W ZAKRESIE ROZWOJU INFRASTRUKTURY TURYSTYCZNEJ ORAZ MOŻLIWOŚCI WZBOGACENIA OFERTY TURYSTYCZNEJ Uwaga generalna: postuluje się, aby samorządy miejsko-wiejskich gmin Drohiczyn oraz Wasilków zachęcić do przyłączenia się do stowarzyszenia samorządów tworzących Krainę Żubra (Stowarzyszenie Samorządów Euroregionu Puszcza Białowieska). Obie gminy graniczą i są integralnie związane z regionem oraz dysponują wybitnymi walorami turystycznymi. Pozwoliło by to w istotny i logiczny sposób uzupełnić oraz uatrakcyjnić ofertę turystyczną Krainy Żubra o produkty turystyczne znajdujące oparcie w walorach tych miast i gmin. MIASTO SIEMIATYCZE Walory turystyczne: 1. Najważniejsze walory kulturowe: zabytkowy układ urbanistyczny Siemiatycz XVI-XVIII w., zespół kościoła i klasztoru misjonarzy w Siemiatyczach (XVII-XVIII w.), zespół cerkiewny w Siemiatyczach (2 poł. XIX w.), zespół zabytków kultury żydowskiej w Siemiatyczach: synagoga (k. XVIII w.), dom talmudyczny, cmentarz, cmentarz katolicko-prawosławny, cmentarz z I wojny światowej, pozostałości zespołu pałacowego Anny Jabłonowskiej w Siemiatyczach wraz z parkiem, zespół zabytkowej murowano-drewnianej zabudowy miejskiej w Siemiatyczach, wiatrak 2. Muzea, skanseny i izby regionalne: Muzeum Regionalne Siemiatyckiego Ośrodka Kultury. 3. Zespołu folklorystyczne: Zespół Pieśni i Tańca „Małe Podlasie”, kapele „Słoneczniki” i „Kontro”. 4. Imprezy kulturalne, folklorystyczne, turystyczne i religijne o znaczeniu turystycznym: przegląd orkiestr strażackich w Siemiatyczach (czerwiec), ogólnopolski turniej tańca narodowego „O podlaską szyszkę w Siemiatyczach” (czerwiec), Zagospodarowanie turystyczne: 1. Baza noclegowa: hotel, zajazd i kilka pensjonatów (łącznie ok. 100 miejsc noclegowych), 2. Gastronomia: kilka restauracji i barów (łącznie ok. 700 miejsc), 3. Szlaki turystyczne: 55 przez miasto przebiegają dwa szlaki piesze:„Szlak powstania styczniowego” (okrężny wokół Siemiatycz) i „Szlak Kupiecki”. 4. Biura turystyczne: Siemiatyckie Biuro Turystyki i Zakwaterowania, Biuro Podróży i Turystyki, Eugeniusz Nowak, przewodnik turystyczny 5. Inne: Kąpielisko i wypożyczalnia sprzętu wodnego nad niewielkim zalewem na rzece Kamionce. Wnioski: Miasto, korzystnie usytuowane pod względem komunikacyjnym (skrzyżowanie szosy Białystok – Lublin z szosą od granicy państwa do Warszawy, linia kolejowa SiedlceCzeremcha) spełniać powinno role jednej z turystycznych „bram” do Krainy Żubra. Tu należy zlokalizować jedno z czterech regionalnych Centrów Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego (CIORT) obsługujące region doliny Bugu i Wysoczyzny Drohickiej, a także terminal pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra”, które powinny stąd prowadzić przez Stację Siemiatycze do Grabarki. Największą atrakcją miasta jest zespół cennych zabytków architektury, jeden z najciekawszych w skali regionu. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Aktualizacja inwentaryzacji obiektów zabytkowych i cennych układów przestrzennych na terenie miasta, wraz z ich waloryzacją określeniem sposobów ich ochrony, a także możliwości adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowym planie (planach) zagospodarowania przestrzennego, zapewniających rzeczywistą ochronę w/w walorów. 3. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” z planem miasta, z opisem najważniejszych atrakcji turystycznych oraz elementów zagospodarowania turystycznego, ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 4. Organizacja w mieście regionalnego Centrum Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego (CIORT) Krainy Żubra (najlepiej w jakimś obiekcie zabytkowym zaadaptowanym do tego celu) zapewniającego kompleksową obsługę turystów w regionie doliny Bugu i Wysoczyzny Drohickiej, a także funkcje dodatkowe (sprzedaż wydawnictw krajoznawczych o krainie Żubra, wypożyczalnia rowerów, sprzedaż lokalnych produktów rękodzieła). 5. Organizacja powiązanego z CIORT terminalu pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” z tablicą informacyjną prezentującą przebieg szlaku „Krainy Żubra” oraz drogowskazu do CIORT. 6. Wyznakowanie na terenie miasta początkowych odcinków pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” oraz rowerowego „Szlaku Pogranicza Kulturowego” do Bielska Podlaskiego. 7. Wykonanie w mieście drogowskazów i tablic informacyjnych (przy poszczególnych obiektach) z logo szlaku „Krainy Żubra” dla najciekawszych obiektów zabytkowych w mieście i jego najbliższej okolicy: 8. Wykonanie tablicy przy szosie Drohiczyn – Granica Państwa informującej o CIORT i początku szlaku „Krainy Żubra” w Siemiatyczach. 9. Zorganizowanie na terenie miasta kilku kwater agroturystycznych. 56 10. Opracowanie lokalnego produktu turystycznego: kilkugodzinnego programu zwiedzania miasta i jego najbliższych okolic (z uwzględnieniem Grabarki). GMINA SIEMIATYCZE Walory turystyczne: 1. Krajobraz – urozmaicony, pofałdowany, duże różnice wysokości względnych, malownicze doliny rzeczne. Największą atrakcją krajobrazową jest głęboko wcięta przełomowa dolina Bugu z licznymi punktami widokowymi. 2. Walory przyrodnicze: południowa, przyległa do Bugu część gminy obejmuje fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Bugu”. 3. Najważniejsze zabytki i walory kulturowe: cenne układy przestrzenne i zabytkowa zabudowa wsi, zwłaszcza w Bacikach Średnich, Czartajewie, Tołwinie i Wiercieniu Dużym, zespół cerkwi w Rogawce (1854) z zabytkowym cmentarzem, pozostałości zespołu dworskiego i parku w Bacikach Średnich, bunkry „linii Mołotowa”. 4. Zespoły folklorystyczne: Zespół Pieśni i Tańca „Złote Kłosy” w Czartajewie. 5. Sanktuaria i szczególne miejsca kultu religijnego: Rogawka – cerkiew z czczoną ikona Spasa, miejsce pielgrzymek wiernych i odpustów w dniu 29 sierpnia 6. Imprezy kulturalne, folklorystyczne, turystyczne i religijne o znaczeniu turystycznym: samorządowy spływ kajakowy Niemirów – Mielnik – Drohiczyn (koniec czerwca). Zagospodarowanie turystyczne: 1. Baza noclegowa: ośrodek wypoczynkowy „Pod Sosną” w Wólce Nadbużnej (540 miejsc sezonowych), kwatery agroturystyczna z polem namiotowym w Romanówce (20 miejsc). kwatera agroturystyczna w Anusinie. 2. Gastronomia: bary w Wólce Nadbużnej, Siemiatyczach Stacji, Czartajewie i Leszczce, sezonowa restauracja w ośrodku w Wólce Nadbużnej. 3. Szlaki turystyczne: gminę przecina pięć znakowanych szlaków turystycznych: „Szlak Kupiecki” Niemirów – Drohiczyn – na odcinku: Olendry – Turna – Wólka Nadbużna – Zajęczniki „Szlak powstania styczniowego” (wokół Siemiatycz) „Szlak Bunkrów” na odcinku Mackowicze – Anusin – Wólka Nadbużna, „Szlak Nadbużański” na odcinku Zajęczniki – Wólka Nadbużna – Turna Mała „Szlak doliny Moszczonnej” na odcinku Grabarka – Szerszenie - Siemiatycze Stacja. Wnioski: Gmina jest jedną z atrakcyjniejszym pod względem krajobrazowym w Krainie Żubra. Głównym walorem jest przełomowa dolina Bugu, obramowana wysokimi brzegami. 57 Korzystne warunki dla rozwoju turystyki stwarzają dobre połączenia komunikacyjne (szosy Białystok – Lublin i Siemiatycze – Warszawa, oraz linia kolejowa Siedlce – Czeremcha) i dobrze rozwinięta sieć szlaków turystycznych. Mankamentem jest brak całorocznej bazy turystycznej i kwater agroturystycznych. Niewykorzystane są także możliwości rozwijania turystyki wodnej na Bugu. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie inwentaryzacji zabytków drewnianego budownictwa wiejskiego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, dla zapewnienia ochrony najcenniejszych zespołów zabudowy wiejskiej i układów osadniczych. 3. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” i mapką gminy, z zaznaczeniem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki i „cudowne miejsca”, stare cmentarze, parki itp.) oraz infrastrukturą turystyczną, ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 4. Wyznakowanie na terenie gminy odcinków pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” z Siemiatycz przez Siemiatycze Stację do Grabarki. 5. Wyznakowanie na terenie gminy rowerowego „Szlaku Pogranicza Kulturowego” z Siemiatycz do Bielska Podlaskiego, na odcinku: Siemiatycze – Baciki Średnie – Baciki Dalsze – Tołwin – Hornowo. 6. Wykonanie przy szosach Białystok – Lublin i Warszawa – granica państwa oraz przy szlakach turystycznych drogowskazów do najciekawszych obiektów zabytkowych, zespołów cennej zabudowy wiejskiej i tablic informacyjnych z logo szlaku „Krainy Żubra” przy najciekawszych obiektach oraz rezerwatu przyrody na terenie gminy. 5. Zorganizowanie kilku nowych kwater agroturystycznych w gminie, najchętniej w adaptowanych drewnianych domach wiejskich (m.in. w Turnie Małej). 6. Budowa stanicy wodnej z wypożyczalnią kajaków w Wólce Nadbużnej. 7. Wprowadzenie do oficjalnego kalendarza imprez i uroczystości o znaczeniu turystycznym w Krainie Żubra: odpustu w Rogawce (29 sierpnia), samorządowego spływu Bugiem na trasie Niemirów – Drohiczyn. 8. Opracowanie lokalnego markowego produktu turystycznego (wspólnie z innymi nadbużańskimi gminami): kilkudniowego spływu Bugiem. GMINA MIELNIK 1. Krajobraz. Gmina pod względem urozmaicenia krajobrazu należy do najbardziej atrakcyjnych w całej Krainie Żubra – urozmaicony, pofałdowany, duże różnice wysokości względnych, malownicze doliny rzeczne. Największą atrakcją jest Podlaski Przełom Bugu. Rzeka wije się tu wśród zalesionych wzgórz, których wysokości bezwzględne przekraczają 200 m, a wysokości względne – 80 m. Nadrzeczne skarpy pocięte są wąwozami. Liczne punkty widokowe. Duże walory krajobrazowe mają też doliny rzek Moszczonnej i Mętnej. Gmina należy do najbardziej zalesionych w całej Krainie Żubra, jej lesistość sięga 70%. 2. Walory przyrodnicze: 58 niemal cała gmina leży w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Bugu” dwa rezerwaty: „Grąd Radziwiłłowski” i „Góra Uszeście” zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Głogi”. odkrywkowa kopalnia kredy w Mielniku, gdzie znaleźć można ciekawe skamieniałości. 3. Najważniejsze walory kulturowe: zespół zabytków w Mielniku: grodzisko na Górze Zamkowej, ruiny kościoła zamkowego (XV w.), kościół (1912), drewniana cerkiew cmentarna (1777), cerkiew (1825) i synagoga (1 poł. XIX w.). zespoły drewnianej zabudowy wiejskiej, najciekawsze w Tokarach, Sutnie, Niemirowie, Radziwiłłówce i Mętnej, drewniana cerkiew w ur. Koterka w Tokarach (1912), drewniany kościół w Tokarach (1935), kościół (k. XVIII w.) i grodzisko w Niemirowie, młyn w Maćkowiczach, bunkry radzieckie z l. 1940-1941 w okolicach Maćkowicz, Moszczonnej Królewskiej i Mielnika. 4. Ważniejsze sanktuaria religijne i miejsca kultu: cerkiew z cudownym źródełkiem w Tokarach-Koterce – miejsce pielgrzymek, najważniejsze uroczystości w trzecim dniu Św. Trójcy (święto ruchome, tzw. Pięćdziesiątnica – 50 dni po Wielkanocy). 5. Zespoły folklorystyczne: „Mielniczanki” z Mielnika. Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: pensjonat i dwa ośrodki wypoczynkowe w Mielniku (łącznie ok. 90 miejsc noclegowych), 13 kwater agroturystycznych (Mielnik, Sutno, Wajków, Radziwiłłówka, Homoty – łącznie 91 miejsc), dwa pola biwakowe w Mielniku. 2. Gastronomia: dwie restauracje i bar w Mielniku, bar w Adamowie. 3. Szlaki turystyczne - przez teren gminy biegną trzy znakowane szlaki piesze: „Szlak Kupiecki” Niemirów – Mielnik – Siemiatycze, „Szlak Bunkrów”: Wólka Nadbużna – Mielnik, „Szlak doliny Moszczonnej”: Grabarka – Szerszenie - Siemiatycze Stacja. 4. Informacja turystyczna. punkt informacji turystycznej w UG Mielnik. 5. Imprezy kulturalne, folklorystyczne, turystyczne i uroczystości religijne o znaczeniu turystycznym: Ogólnopolskie Prezentacje Kultury Mniejszości Narodowych (sierpień, amfiteatr w Mielniku), samorządowy spływ kajakowy Bugiem. Wnioski: 59 Gmina pod względem urozmaicenia krajobrazu należy do najbardziej atrakcyjnych w całej Krainie Żubra. Największe atrakcje wyróżniające gminę w skali regionu to unikatowy krajobraz Podlaskiego Przełomu Bugu, zespół zabytków w Mielniku oraz zespoły stepowej roślinności ciepłolubnej na nadbużańskich skarpach. Najbardziej atrakcyjną miejscowością jest Mielnik, starający się o status uzdrowiska, ze wspaniałym mikroklimatem i zinwentaryzowanymi zasobami termicznych wód mineralnych. Godne uwagi są także Tokary z lokalnym sanktuarium prawosławnym, drewnianym kościołem i drewnianą zabudową. Zagospodarowanie turystyczne gminy jest dość dobre. Nie w pełni wykorzystana w ofertach turystycznych jest rzeka Bug. Dużą atrakcją dla turystów jest także festiwal kultury mniejszości narodowych w Mielniku. Najbardziej godne promowania formy turystyki to agroturystyka, turystyka wodna, piesza i rowerowa. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie inwentaryzacji cennych zabytków drewnianego budownictwa wiejskiego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” z planem Mielnika i mapką gminy, z zaznaczeniem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki i „cudowne miejsca”, stare cmentarze, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej, ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 4. Przedłużenie istniejącego „Szlaku Kupieckiego” o odcinek z Niemirowa przez Tokary do połączenia ze „Szlakiem Krainy Żubra” w Klukowiczach. 5. Opracowanie merytoryczne i wyznakowanie ścieżki przyrodniczej na skarpach doliny Bugu w okolicach Mielnika, wiodącej przez rez. „Góra Uszeście” i zespół przyrodniczokrajobrazowy „Głogi”. 6. Wykonanie i ustawienie w centrum Mielnika dużej tablicy informacyjnej prezentującej walory turystyczne Krainy Żubra. 7. Wykonanie w Mielniku drogowskazów i tablic informacyjnych (przy poszczególnych obiektach) z logo szlaku „Krainy Żubra” dla najciekawszych obiektów zabytkowych w miejscowości oraz do rezerwatu „Góra Uszeście”, zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Głogi”, kopalni kredy i punktów widokowych. 8. Wykonanie przy szlakach turystycznych i przy szosie z Drohiczyna do granicy państwa drogowskazów do znajdujących się przy nich atrakcji turystycznych oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 9. Powiększenie istniejącego punktu informacji turystycznej w Mielniku i zamienienie go w niewielkie lokalne centrum informacji i obsługi ruchu turystycznego z wypożyczalnią rowerów. 10. Budowa w Mielniku stanicy wodnej z wypożyczalnią kajaków. 11. Objęcie wsi Tokary programem pilotażowym „Wieś jak malowanie” i rewaloryzacja najciekawszych zabytków budownictwa drewnianego we wsi. 12. Wprowadzenie Ogólnopolskich Prezentacji Kultury Mniejszości Narodowych w Mielniku oraz spływu samorządowego Bugiem do oficjalnego kalendarza imprez o znaczeniu turystycznym w Krainie Żubra. 13. Opracowanie lokalnych produktów turystycznych: 60 spływu kajakowego (lub barką) z Niemirowa do Mielnika i ewentualnie dalej – do Wólki Nadbużnej, Drohiczyna, kilkugodzinnej wycieczki po zabytkach i osobliwościach przyrodniczych okolic Mielnika. GMINA NURZEC STACJA 1. Krajobraz – umiarkowanie atrakcyjny dla turystyki, lekko pofałdowany. Głównym urozmaiceniem krajobrazu jest dolina niewielkiej rzeki Moszczonnej, poza tym brak większych cieków. Zachodnia część gminy jest silnie zalesiona. 2. Walory przyrodnicze: rezerwat leśny „Sokóle”, niewielki fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Bugu. 3. Walory kulturowe: zespół obiektów na Świętej Górze w Grabarce (dwie cerkwie, cmentarz z „lasem krzyży”, cudowne źródło). zwarte zespoły zabytkowej drewnianej zabudowy wsi, zwłaszcza w Klukowiczach, Wyczółkach, Litwinowiczach, Tymiance, Siemichoczu, Werpolu, Wólce Nurzeckiej i Moszczonnej Pańskiej. drewniana cerkiew w Telatyczach (1904), murowana cerkiew (1859) i drewniana kaplica (1872) w Żerczycach, drewniany dwór z parkiem w Klukowiczach (2 poł. XIX w.), park podworski w Zabłociu, zabytkowy dworzec kolejowy w Nurcu Stacji (k. XIX w.), grodzisko w Klukowiczach, „szwedzki szaniec” w Siemichoczu. 4. Najważniejsze miejsca kultu sanktuaria religijne: Święta Góra Grabarka – najważniejsze sanktuarium Kościoła Prawosławnego w Polsce, miejsce licznych pielgrzymek, najważniejsze uroczystości odbywają się w Święto Spasa 18/19 sierpnia. 5. Twórcy ludowi: Nurzec Stacja (haft, pisankarstwo, wyroby wikliniarskie, malarstwo amatorskie), Moszczonna Pańska (pisankarstwo, stolarstwo), Zalesie (haft) kolonia Żerczyce (palmy wielkanocne) 6. Zespoły folklorystyczne: „Tęcza” z Nurca Stacji. 7. Imprezy i uroczystości o znaczeniu turystycznym: uroczystości religijne w Grabarce, a zwłaszcza Święto Spasa (18/19 sierpnia). Infrastruktura turystyczna 1. Baza noclegowa: jedna kwatera agroturystyczna w Moszczonnej Pańskiej (dodatkowa atrakcja – przejazdy bryczkami) pole biwakowe w Grabarce. 2. Gastronomia: dwa bary: w Żerczycach i Zalesiu. 3. Szlaki turystyczne: przez teren gminy przebiegają dwa turystyczne szlaki piesze: 61 „Szlak Doliny Moszczonnej” z Nurca Stacji przez Grabarkę do Siemiatycz Stacji fragment „Szlaku Kupieckiego” z Mielnika do Siemiatycz. Wnioski: Gmina będzie się znajdowała na głównej trasie pieszego i rowerowego szlaku „Krainy Żubra”, a jej dwie główne atrakcje to zespół cerkiewno-klasztorny w Grabarce oraz jedne z najlepiej zachowanych w regionie zespoły drewnianej zabudowy wiejskiej. Na terenie gminy działają także liczni rękodzielnicy ludowi. W ofertach i produktach turystycznych można wykorzystać uroczystości religijne odbywające się w Grabarce. W wyniku realizacji zaproponowanych poniżej inwestycji są szanse na stworzenie na terenie gminy dwu dodatkowych atrakcji dla turystów: wsi Klukowicze - po rewaloryzacji zabudowy („Wieś jak malowanie”) oraz pokazowego rezerwatu żubrów. Warto także opracować specjalny program zwiedzania wsi z drewnianą zabudową. Mankamentem gminy jest bardzo słabe zagospodarowanie turystyczne i brak bazy noclegowej. Najważniejsze formy turystyki na terenie gminy to turystyka kulturowa, piesza i rowerowa, są także znakomite, lecz nie wykorzystane dotąd możliwości rozwoju turystyki konnej. Teren gminy (okolice Borysowszczyzny) jest świetnym miejscem na lokalizację pokazowego rezerwatu żubrów, co stworzy dodatkową atrakcję turystyczną. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie inwentaryzacji cennych zabytków drewnianego budownictwa wiejskiego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Zorganizowania na terenie gminy punktu informacji turystycznej. 4. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” z mapką gminy, z zaznaczeniem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki i „cudowne miejsca”, stare cmentarze, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej, ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 5. Wyznakowanie pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” na terenie gminy, na odcinku Siemiatycze Stacja – Grabarka – Radziwiłłówka (Sokóle) – Werpol – Telatycze – Litwinowicze – Klukowicze – Zubacze. 6. Wykonanie przy szlakach turystycznych i przy szosie Siemiatycze – Hajnówka opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów, do znajdujących się w ich pobliżu atrakcji turystycznych oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 7. Objęcie wsi Klukowicze pilotażowym programem „Wieś jak malowanie” i rewaloryzacja jej zabytkowej zabudowy. 8. Stworzenie kilku kwater agroturystycznych we wsiach gminy. 9. Rozważenie możliwości adaptacji na cele turystyczne (baza noclegowa, turystyka konna) dworu w Klukowiczach, dawnej szkoły w Grabarce i ewentualne nieużytkowanych budynków szkół w innych miejscowościach. 10. Organizacja na terenie gminy pokazowego rezerwatu żubrów w miejscu wybranym przez specjalistów (najbardziej odpowiednie wydają się być okolice wsi Borysowszczyzna. 62 11. Wprowadzenie najważniejszych uroczystości religijnych w Grabarce do oficjalnego kalendarza imprez o znaczeniu turystycznym „Szlaku Krainy Żubra”. 12. Opracowanie lokalnego markowego produktu turystycznego: kilkugodzinnego programu zwiedzania terenu gminy ze zwiedzaniem Grabarki, najciekawszych wsi z drewnianą zabudową (m.in. Klukowicze) oraz rękodzielników ludowych (z możliwością zakupu ich produktów). GMINA MILEJCZYCE Walory turystyczne: 1. Krajobraz –dość płaski i mało urozmaicony. Gmina ma co prawda, znaczną lesistość (zwłaszcza jej południowa i wschodnia część), jednak lasy to głównie monokultury sosnowe na terenach porolnych. Najważniejszym urozmaiceniem krajobrazu jest otoczona lasami dolina rzeki Nurczyk, płynąca przez łąki i mokradła, z kompleksami stawów rybnych. Dużą wartość ma jednak harmonijny wiejski krajobraz kulturowy gminy, z mozaiką pól, lasów i łąk oraz doskonale wkomponowaną w pejzaż drewnianą zabudową wsi. 2. Walory przyrodnicze. W granicach gminy nie ma żadnego rezerwatu ani innego obszaru chronionego. Stawy w dolinie Nurczyka są lokalną ostoją ptaków wodno-błotnych. 3. Walory kulturowe: zabytkowy układ urbanistyczny i drewniana małomiasteczkowa zabudowa Milejczyc (kilkadziesiąt obiektów) cenne układy przestrzenne i zabytkowa zabudowa drewniana wsi, zwłaszcza w Sobiatynie, Mikuliczach, Rogaczach, Miedwieżykach i Biełkach zespół zabytków sakralnych w Milejczycach: drewniany kościół (1650), dwie drewniane cerkwie (1820 i 1900) oraz synagoga (1927), drewniane cerkwie w Sobiatynie (1672) i Rogaczach (1872), pozostałości zespołu dworskiego z parkiem w Pokaniewie, drewniany młyn wodny w Chańkach (1936). 4. Sanktuaria religijne i najważniejsze miejsca kultu: cerkiew w Rogaczach z cudowną ikoną św. Antoniego Pieczerskiego, najważniejsze uroczystości z udziałem licznych pielgrzymów odbywają się dniu 23 lipca. Infrastruktura turystyczna: 1. 2. 3. 4. Baza noclegowa: brak Gastronomia: bar w Milejczycach. Szlaki turystyczne: brak. Informacja turystyczna: brak. Wnioski: Teren gminy nie ma wybitnych walorów przyrodniczych i krajobrazowych. Najciekawszą miejscowością są Milejczyce z zespołem zabytków, a zwłaszcza cennym XVII-wiecznym drewnianym kościołem. Ciekawe jest także sanktuarium w Rogaczach. Liczne wsie zachowały duże i cenne zespoły tradycyjnej drewnianej zabudowy. Najciekawszy zespół zabudowy zachował się we wsi Sobiatyno i po rewaloryzacji (w ramach projektu „Wieś jak malowanie”) mógłby stać się dodatkową atrakcją turystyczną gminy. W gminie nie ma szlaków turystycznych ani żadnych obiektów bazy noclegowej i jakiejkolwiek infrastruktury 63 turystycznej. Dostępność komunikacyjna jest dość korzystna, bo gminę przecinają szosa Siemiatycze - Hajnówka i linia kolejowa Siedlce–Czeremcha. Promowaną i rozwijaną atrakcją gminy powinny stać się jej walory kulturowe: zabytki Milejczyc, drewniana zabudowa wsi, wielokulturowość. Formy turystyki o największych szansach rozwoju to agroturystyka i turystyka kulturowa. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie inwentaryzacji cennych zabytków drewnianego budownictwa wiejskiego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Zorganizowanie gminnego punktu informacji turystycznej w Milejczycach. 4. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” z mapką gminy, z zaznaczeniem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki i „cudowne miejsca”, stare cmentarze, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej, ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 5. Wyznakowanie na terenie gminy pieszego szlaku turystycznego: Czeremcha – Rogacze – Milejczyce – Sobiatyno – Boćki. 6. Wykonanie w Milejczycach tablicy prezentującej walory turystyczne Krainy Żubra oraz tablicy z planem wsi. 7. Wykonanie w Milejczycach i przy szosie Siemiatycze – Hajnówka i przy wyznakowanym szlaku turystycznym opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do znajdujących się w ich pobliżu atrakcji turystycznych oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 8. Objęcie wsi Sobiatyno pilotażowym programem „Wieś jak malowanie” i rewaloryzacja jej zabytkowej zabudowy. 9. Stworzenie kilku kwater agroturystycznych we wsiach gminy, a w szczególności w najatrakcyjniejszych pod względem turystycznym: Milejczycach, Rogaczach i Sobiatynie. 10. Rozważenie możliwości adaptacji na cele turystyczne nieużytkowanych budynków dawnych szkół we wsiach gminy. 11. Wprowadzenie odpustu w dniu św. Antoniego (23 lipca) w Rogaczach do kalendarza uroczystości religijnych o znaczeniu turystycznym w Krainie Żubra. 12. Opracowanie lokalnego markowego produktu turystycznego: kilkugodzinnego programu zwiedzania terenu gminy ze zwiedzaniem (m.in. Milejczyc, Rogacz i Sobiatyna), ewentualnie połączonego ze zwiedzaniem najciekawszych miejscowości w gminach sąsiednich (np. Nurzec Stacja). GMINA DZIADKOWICE Walory turystyczne: 1. Krajobraz mało urozmaicony, płaski, brak wyróżniających się elementów rzeźby terenu, pewnym urozmaiceniem jest jedynie dolina niewielkiej rzeki Leśnej. Gmina ma znaczną lesistość, jednak część lasów to młode monokultury sosnowe na terenach porolnych. Spore walory ma natomiast krajobraz kulturowy gminy, z mozaiką pól i lasów oraz 64 harmonijnie rozmieszczoną wśród nich zabudową wsi ze znaczną liczbą drewnianych domów o tradycyjnej architekturze. 2. Walory przyrodnicze. Na terenie gminy nie ma rezerwatów przyrody ani innych obszarów chronionych. Pomnikiem przyrody jest duży głaz polodowcowy koło Szkoły Podstawowej w Osmoli. 3. Walory kulturowe: zachowane zabytkowe układy przestrzenne i stara drewniana zabudowa wsi w gminie, zwłaszcza w Dziadkowicach, Kątach, Dołubowie, Hornowie, Osmoli i Żurobicach), murowane kościoły w Dziadkowicach (1802), Osmoli (1920-29) i Dołubowie (19021904), drewniana cerkiew prawosławna w Żurobicach (1800), kurhan - pozostałość osadnictwa na tych ziemiach, znajdujący się niedaleko kościoła w Osmoli, zespół dworski w Dołubowie (1912) przydrożne kapliczki z XIX w. i początku XX w. 4. Zespoły folklorystyczne: Zespół Pieśni Ludowej „Kalina” w Żurobicach Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: brak 2. Gastronomia: bar w Dziadkowicach. 3. Szlaki turystyczne; brak. 4. Informacja turystyczna: brak. Wnioski: Gmina pozbawiona jest większych atrakcji krajobrazowo-przyrodniczych, nie ma też żadnych obiektów infrastruktury turystycznej i bazy noclegowej. Atutem gminy jest jedynie jej korzystne położenie komunikacyjne przy szosie Białystok – Siemiatycze – Lublin. Promowaną i eksponowaną atrakcją gminy powinny stać się jej walory kulturowe: harmonijny kulturowy krajobraz rolno-leśny oraz unikatowa drewniana zabudowa i układy przestrzenne wsi. Dodatkową atrakcją mogła by stać się po rewaloryzacji drewnianej zabudowy (w ramach projektu „Wieś jak malowanie”) najciekawsza z tych miejscowości – wieś Osmola. Główną formą turystyki polecaną do rozwijania na terenie gminy powinna być agroturystyka, są dobre warunki do rozwijania turystyki rowerowej i konnej. Promowanym produktem turystycznym może stać się np. sprzedaż lokalnych produktów spożywczych (zdrowe produkty rolne, zioła, grzyby, miód itd.). Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie inwentaryzacji zabytkowych układów osadniczych i cennych obiektów budownictwa wiejskiego, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 65 3. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” i mapką gminy z zaznaczeniem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki i „cudowne miejsca”, stare cmentarze, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej, ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 4. Wyznakowanie na terenie gminy rowerowego „Szlaku Pogranicza Kulturowego” z Siemiatycz do Bielska Podlaskiego na odcinku: Tołwin – Hornowo – Osmola – Wygonowo. 5. Zorganizowanie w Dziadkowicach gminnego punktu informacji turystycznej. 6. Wykonanie przy szosie Białystok – Siemiatycze i szlaku rowerowym drogowskazów z logo Krainy Żubra drogowskazów do znajdujących się w ich pobliżu atrakcji turystycznych oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 7. Objęcie wsi Osmola – dawnego zaścianka - programem pilotażowym „Wieś jak malowanie” i rewaloryzacje jej zabytkowej drewnianej zabudowy. 8. Zorganizowanie kilku kwater agroturystycznych na terenie gminy, najlepiej w typowych dla regionu drewnianych domach. 9. Urządzenie w Dziadkowicach gospody specjalizującej się w daniach regionalnych. 10. Opracowanie lokalnego markowego produktu turystycznego: kilkugodzinnego programu zwiedzania terenu gminy (ze zwiedzaniem m.in. Dziadkowic, Osmoli, Dołubowa i Żurobic), ewentualnie połączonego ze zwiedzaniem w najciekawszych miejscowości w gminach sąsiednich (np. Boćki czy Milejczyce). GMINA BOĆKI Walory turystyczne: 1. Krajobraz – niezbyt atrakcyjny dla turystyki, mało urozmaicony, płaski, niezbyt wielka lesistość. Najważniejszy akcent krajobrazowy stanowią szerokie bagniste doliny Nurca i jego dopływów: Nurczyka i Leśnej. Ciekawe walory ma natomiast krajobraz kulturowy gminy, z mozaiką pól, lasów i łąk oraz harmonijnie rozmieszczoną wśród nich zabudową wsi ze znaczną liczbą drewnianych domów o tradycyjnej architekturze. 2. Walory przyrodnicze. Na terenie gminy nie ma żadnych rezerwatów ani innych obszarów chronionych. W dolinie rzeki Nurzec żyją bobry, zaś mokradła i podmokłe łąki w dolinach Nurca, Nurczyka i Leśnej są lokalną ostoją ptaków wodno-błotnych. 3. Walory kulturowe: zabytkowy układ urbanistyczny i drewniana małomiasteczkowa zabudowa Bociek, cenne układy przestrzenne i zabytkowa zabudowa wsi, zwłaszcza w Dubnie, Szeszyłach, Śnieżkach i Wygonowie, zespół klasztorny reformatów (XVIII w.) w Boćkach, murowane cerkwie w Boćkach (1820) i Andryjankach (1914) zespół dworski w Andryjankach (2 poł. XIX w.), pozostałości zespołów dworskich z parkami w Bystrem, Śnieżkach i Wandalinie, cmentarz katolicko-prawosławny z dwiema kaplicami w Boćkach. 4. Zespoły folklorystyczne: Boćki Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: brak. 2. Gastronomia: 66 bar w Boćkach. 3. Szlaki turystyczne: brak. 4. Informacja turystyczna: brak. Wnioski: Teren gminy nie ma wybitnych walorów przyrodniczych i krajobrazowych ani żadnej infrastruktury turystycznej. Korzystna jest dobra dostępność komunikacyjna gminy, dzięki położeniu przy głównej szosie Białystok - Lublin. Promowaną i rozwijaną atrakcją gminy powinny stać się jej walory kulturowe: zabytki Bociek, drewniana zabudowa wsi, świątynie, wielokulturowość. Miejscowości najbardziej atrakcyjne dla turystów to Boćki (cenny zespół reformatów, oryginalna małomiasteczkowa zabudowa, stary cmentarz), oraz Andryjanki (zespół dworski). Najbardziej preferowaną formą turystyki na terenie gminy powinny być agroturystyka i turystyka rowerowa. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie aktualnej inwentaryzacji cennych obiektów budownictwa drewnianego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Utworzenie gminnego punktu informacji turystycznej w Boćkach. 4. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” i mapką gminy i planem Bociek, z zaznaczeniem najważniejszych atrakcji turystycznych (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki i „cudowne miejsca”, stare cmentarze, parki itp.) oraz infrastruktury turystycznej, ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 5. Wyznakowanie na terenie gminy dwu szlaków rowerowych: „Szlaku Pogranicza Kulturowego” z Siemiatycz do Bielska Podlaskiego, na odcinku: Osmola – Andryjanki – Wandalinek – Boćki – Dubno – Nurzec – Krasna Wieś Dydule. „Szlaku doliny Nurca” z Bociek do Czeremchy, na odcinku: Boćki – Bystre – Śnieżki – Mołoczki – Pawlinowo – Wólka Wygonowska – Kleszczele. 6. Wyznakowanie pieszego szlaku z Bociek przez Milejczyce do Czeremchy na odcinku: Boćki – Sobiatyno. 7. Wykonanie w Boćkach opatrzonych logo Krainy Żubra dwu tablic: z krajoznawczym planem miasteczka, z krajoznawczą mapą Krainy Żubra. 8. Wykonanie w Boćkach oraz przy szosie Białystok – Siemiatycze i przy szlakach rowerowych opatrzonych logo szlaku „Krainy Żubra” drogowskazów do znajdujących się w ich pobliżu atrakcji turystycznych oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 9. Rewaloryzacja zabytkowej małomiasteczkowej zabudowy w centrum Bociek. 10. Adaptacja jednego z zabytkowych domów w Boćkach na gospodę specjalizującą się w potrawach regionalnych. 11. Zorganizowanie kilku kwater agroturystycznych w Boćkach i innych wsiach gminy. 67 12. Opracowanie lokalnego markowego produktu turystycznego: kilkugodzinnego programu zwiedzania terenu gminy (ze zwiedzaniem m.in. Bociek, Andryjanek, Dubna), ewentualnie połączonego ze zwiedzaniem w najciekawszych miejscowości w gminach sąsiednich (np. Dziadkowice, Milejczyce i Kleszczele). MIASTO BIELSK PODLASKI Walory turystyczne: 1. Najważniejsze walory kulturowe: zabytkowy układ urbanistyczny centrum miasta (XV-XIX w.), zespół kościoła parafialnego (1783-1784), zespół klasztoru karmelitów (1639-1643), cztery zespoły cerkiewne (XVIII-XIX w.), obiekty cmentarza grzebalnego, ratusz (1779), dwór Smulskich (k. XIX w.), kilkadziesiąt drewnianych domów z k. XIX – pocz. XX w. w centrum miasta, grodzisko (X-XI w.) 2. Muzea i skanseny: muzeum w ratuszu – Oddział Muzeum Podlaskiego Muzeum Martyrologii. Muzeum Małej Ojczyzny z mini-skansenem w Bielsku-Studziwodach, 3. Zespoły folklorystyczne: Bielsk Podlaski. 4. Imprezy kulturalne, folklorystyczne, turystyczne i religijne o znaczeniu turystycznym: „Spasauskija Zapusty (sierpień, amfiteatr), Festiwal Poezji Śpiewanej i Autorskiej „Jesień Bardów”, Festiwal Kultury Ukraińskiej „Podlaska Jesień” (listopad, Bielski Dom Kultury) Ogólnopolski Dziecięco – Młodzieżowy Festiwal Kolędy i Pastorałki Współczesnej „Kantyczka” (styczeń, Bielski Dom Kultury), Diecezjalny Festiwal Piosenki Religijnej (maj, Bielski Dom Kultury), Prezentacje lokalnych zespołów podczas obchodów „Dni Bielska” maj – czerwiec; Bielski Dom Kultury, Amfiteatr Miejski. Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: Hotel „UNIBUS” Hotel MOSiR 2. Gastronomia: dwie restauracje i liczne bary. 3. Szlaki turystyczne: przez miasto przebiega pieszo-rowerowy „Szlak prawosławnych świątyń”. 4. Informacja turystyczna: punkt informacji turystycznej w Urzędzie Miasta, 5. Biura turystyczne: PTTK, biuro „Bumerang”. 68 Wnioski: Atutem miasta są dobre połączenia komunikacyjne: położenie przy głównej szosie z Białegostoku do Lublina i linii kolejowej z Białegostoku do Czeremchy. Jednak większość turystów nie zatrzymuje się tu na dłużej. W promocji miasta należy wykorzystać jego liczne zabytki architektury, wielokulturowość, organizowane tu imprezy dotyczące kultury mniejszości narodowych oraz cenne zabytki wiejskiego krajobrazu kulturowego w okolicy. Szansą dla miasta jest utworzenie tu jednej z pięciu „bram” do Krainy Żubra: Centrum Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego (CIORT) dla regionu Wysoczyzny Bielskiej, specjalizującego się w eksponowaniu i turystycznym promowaniu walorów kulturowych i różnorodności etnicznej regionu. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Aktualizacja i weryfikacja inwentaryzacji zabytków na terenie miasta z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów przestrzennych i zespołów zabytkowej zabudowy w mieście. 3. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” z planem miasta, z zaznaczeniem najważniejszych atrakcji turystycznych i obiektów zagospodarowania turystycznego, ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 4. Organizacja regionalnego Centrum Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego (CIORT), ewentualnie adaptacja na ten cel wybranego obiektu zabytkowego. 5. Lokalizacja w CIORT lub w jego najbliższym sąsiedztwie dodatkowych placówek służących turystom: gospody specjalizującej się w daniach regionalnych, punktu sprzedaży wydawnictw krajoznawczych o Krainie Żubra, punktu sprzedaży pamiątek i wyrobów lokalnego rękodzieła i sztuki ludowej, wypożyczalni rowerów. 6. Wyznakowanie na terenie miasta początkowego odcinka rowerowego „Szlaku Pogranicza Kulturowego” z Bielska Podlaskiego do Bociek i Siemiatycz. 7. Wykonanie i ustawienie w centrum miasta dwu tablic opatrzonych logo Krainy Żubra: planu miasta z zaznaczeniem najważniejszych atrakcji, mapy Krainy Żubra. 8. Wykonanie i ustawienie w mieście opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych (a także obiektów infrastruktury turystycznej) oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 9. Zorganizowanie kilku kwater agroturystycznych w mieście, najchętniej w adaptowanych zabytkowych domach. 10. Wprowadzenie „Spasauskich Zapustów”, Festiwalu Poezji Śpiewanej i Autorskiej „Jesień Bardów” i Festiwal Kultury Ukraińskiej „Podlaska Jesień” do oficjalnego kalendarza imprez o znaczeniu turystycznym Krainy Żubra. 11. Wydanie folderu na temat: „Sztuka pisania ikon” – Studium Ikonograficzne. 12. Opracowanie produktu turystycznego: programu zwiedzania miasta i jego najbliższych okolic, opracowanie oferty turystycznej przejażdżki bryczką po mieście – „Szlakiem miejsc kultu religijnego” i wyznaczenie jej trasy. 69 GMINA BIELSK PODLASKI Walory turystyczne: 1. Krajobraz. Większa część gminy ma krajobraz lekko falisty, o mało urozmaiconej rzeźbie i stosunkowo niewielkim zalesieniu. Największą atrakcją turystyczną i krajobrazową jest malownicza dolina górnej Narwi wyznaczającej pn. część gminy. Urozmaicenie w krajobrazie stanowią także przecinające gminę doliny dopływów Narwi – Orlanki i Łoknicy. 2. Walory przyrodnicze: Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Górnej Narwi” z naturalną doliną meandrującej rzeki w otoczeniu łąk, mokradeł i starorzeczy, stanowiących ostoję ptaków wodno-błotnych, 13 pomników przyrody, ciekawe torfowisko niskie pomiędzy Zubowem, Knorozami i Ploskami. 3. Walory kulturowe: zabytkowe układy przestrzenne licznych wsi w gminie wraz zespołami zabytkowej drewnianej zabudowy (najciekawsze w Knorydach, Łoknicy, Parcewie, Ploskach, Plutyczach i Woroniu). drewniane XVIII-to i XIX-wieczne cerkwie i kaplice w Augustowie, Pasynkach, Rajsku, Podbielu, Ploskach, Parcewie i Strykach, murowany kościół w Łubinie Kościelnym (pocz. XX w.), grodzisko w Haćkach. dwie mogiły powstańców 1863 r. w leśnictwie Grabowiec. 4. Sanktuaria religijne i ważniejsze miejsca kultu: cudowne źródełko z kapliczką i „lasem krzyży” w Knorydach (uroczyste nabożeństwo odbywa się w 10 piątek po Wielkanocy) 5. Muzea, skanseny i izby regionalne: Izba Pamięci Narodowej w Rajsku. 6. Zespoły folklorystyczne: Dubiażyn. Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: zajazd i trzy ośrodki wypoczynkowe w Ploskach (łącznie ok. 200 miejsc noclegowych). 2. Gastronomia: zajazd w Ploskach, bary w Chrabołach i Ploskach 3. Szlaki turystyczne: pieszo-rowerowy szlak turystyczny: „Szlak Prawosławnych Świątyń” przecinający gminę na odcinku: Ploski – Konorozy – Chraboły – Haćki - Hryniewicze Małe – Hryniewicze Duże – Bielsk Podlaski – Parcewo – Orla. 4. Ścieżki przyrodnicze i dydaktyczne: ścieżka przyrodniczo-leśna „Suszek” (dł. 3 km) w kompleksie leśnym Piliki, 70 ścieżka przyrodniczo-leśna „Szkółka leśna Grabowiec” w kompleksie leśnym Grabowiec. Wnioski: Główną atrakcją turystyczną gminy jest dolina Narwi. Atrakcją w pozostałej części gminy, o stosunkowo mało urozmaiconym krajobrazie, są walory kulturowe wsi z zachowaną w dużej części drewnianą zabudową i zabytkowymi świątyniami. Atrakcje turystyczne gminy nie są w pełni wykorzystane. Brak produktów turystycznych związanych z Narwią – dużą atrakcją mógłby być spływ kajakowy rzeką. Baza noclegowa koncentruje się wyłącznie w Ploskach nad Narwią, brak natomiast kwater agroturystycznych. Atutem gminy są dobre połączenia komunikacyjne (drogowe i kolejowe) z Białymstokiem, Siemiatyczami i Hajnówką. Najważniejsze formy turystyki warte propagowania w gminie to: agroturystyka, turystyka kajakowa i rowerowa. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie (lub aktualizacja) inwentaryzacja cennych obiektów wiejskiego budownictwa drewnianego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wydanie folderu (z logo „Krainy Żubra”) z zaznaczeniem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki, krzyże i „cudowne miejsca”, stare cmentarze, parki itp.), ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 4. Wyznakowanie na terenie gminy rowerowego „Szlaku Pogranicza Kulturowego” z Bielska Podlaskiego do Siemiatycz, na odcinku: Bielsk Podlski – Dubiażyn – Krasna Wieś. 5. Wyznakowanie na terenie gminy kilku nowych szlaków pieszych. 6. Wykonanie i ustawienie przy szlakach turystycznych oraz przy szosach Białystok – Siemiatycze, Bielsk Podlaski – Kleszczele i Bielsk Podlaski - Brańsk opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych (a także obiektów infrastruktury turystycznej) oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 7. Utworzenie kilku kwater agroturystycznych na terenie gminy, najlepiej w tradycyjnych drewnianych domach wiejskich. 8. Budowa lub zorganizowanie w jednym z istniejących obiektów stanicy wodnej z wypożyczalnią kajaków w Ploskach. 9. Opracowanie lokalnego produktu turystycznego: spływu kajakowego Narwią (w porozumieniu z innymi nadnarwiańskimi gminami). GMINA ORLA Walory turystyczne: 71 1. Krajobraz: płaski, niemal bezleśny, głównym urozmaiceniem rzeźby terenu jest dolina niewielkiej rzeki Orlanki. Ciekawy jest natomiast wiejski krajobraz kulturowy z licznymi wsiami o tradycyjnej zabudowie, dobrze wkomponowanych w polno-łąkowy pejzaż. 2. Walory przyrodnicze: na terenie gminy nie ma rezerwatów przyrody ani żadnych innych obszarów chronionych. 3. Walory kulturowe: zabytkowy układ urbanistyczny miasteczka Orla, cenne układy przestrzenne wsi w gminie z zabytkową drewnianą zabudową (najciekawszą w Koszkach, Krzywej i Szczytach-Dzięciołowie) synagoga (XVIII w.) i cmentarz żydowski w Orli, zespoły XVIII-wiecznych drewnianych cerkwi w Orli i Szczytach-Dzięciołowie. murowana cerkiew w Wólce Wygonowskiej XIX-wieczny drewniany dwór w Szczytach-Nowodworach, stare kapliczki i cmentarze (w tym Pawlinowo – kaplice grobowe Szulców), grodzisko w Paszkowszczyźnie, przepusty drogowe murowane z pocz. XX w. (na drodze powiatowej Orla – Reduty). 4. Ważniejsze sanktuaria religijne i miejsca kultu: Gredele – uroczysko Krynoczka z cudownym źródłem i kaplicą św. Jerzego (największe uroczystości w dniu św. Jerzego – 6 maja). 5. Rękodzieło ludowe (m.in. rzeźbiarstwo w drewnie): Koszele, Reduty, Mikłasze. 6. Zespołu folklorystyczne: Orla, Malenniki. 7. Imprezy folklorystyczne o potencjalnym znaczeniu turystycznym: „Orlańskie Spotkania” – ostatnia niedziela sierpnia. Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: brak. 2. Gastronomia: brak. 3. Szlaki turystyczne: pieszo-rowerowy „Szlak Prawosławnych Świątyń” przecinający gminę na odcinku: Parcewo – Spiczki – Orla – Szczyty-Dzięciołowo – Czyże. 4. Ścieżki przyrodnicze i edukacyjne: ścieżka przyrodniczo-leśna „Pod Zielonym Dębem” koło leśniczówki w Orli. 5. Informacja turystyczna: brak. Wnioski: Niemal bezleśny krajobraz gminy należy do mniej atrakcyjnych w Krainie Żubra. Brak też (poza jednym szlakiem i ścieżką przyrodniczą) jakichkolwiek elementów infrastruktury turystycznej. Głównym atutem gminy są jej walory kulturowe, a zwłaszcza cenny zespół zabytków żydowskich w Orli, z najstarszą w regionie i jedną z bardzo nielicznych zachowanych synagog. Ciekawymi miejscowościami są także sąsiadujące ze sobą wsie Szczyty-Dzięciołowo z cenną XVIII-wieczną cerkwią i Szczyty-Nowodwory z drewnianym dworem. W ofercie turystycznej gminy powinno się wyeksponować wyróżniające gminę na tle regionu atrakcje związane z kulturą żydowską, jako jeden z elementów wielokulturowości Krainy Żubra, a także lokalne rękodzieło ludowe z możliwością nabycia wyrobów bezpośrednio u twórców. 72 Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie (lub aktualizacja) inwentaryzacji cennych obiektów wiejskiego budownictwa drewnianego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wydanie folderu (z logo „Krainy Żubra”) z zaznaczeniem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki, krzyże i „cudowne miejsca”, stare cmentarze, parki itp.), ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 4. Utworzenie w Orli gminnego punktu informacji turystycznej. 5. Wyznakowanie na terenie gminy rowerowego „Szlaku doliny Nurca” z Bociek do Czeremchy na odcinku Mołoczki – Pawlinowo – Wólka Wygonowska – Kleszczele. 6. Wytyczenie i wyznakowanie na terenie gminy szlaku turystycznego rowerowo – pieszego „Doliną rzeki Orlanki” prowadzącego z miejscowości Orla przez Koszele (zabudowa miejscowości w kształcie włóczni, rękodzieło ludowe, uroczysko) Reduty (rękodzieło ludowe, bobry, dolina rzeki Orlanka), Orlę (zabytki kulturowe), Szczyty-Dzięciołowo (zabytki kulturowe, przydrożna kapliczka), Mikłasze (dolina rzeki, rękodzieło ludowe). 7. Wykonanie w Orli opatrzonych logo Krainy Żubra dwu tablic: z krajoznawczym planem miasteczka, z krajoznawczą mapą Krainy Żubra. 8. Wykonanie i ustawienie w Orli, przy szlakach turystycznych oraz przy szosie Bielsk Podlaski – Hajnówka opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych (a także obiektów infrastruktury turystycznej) oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 9. Utworzenie kilku kwater agroturystycznych w Orli i na terenie gminy, najlepiej w tradycyjnych drewnianych domach wiejskich. 10. Rozważenie adaptacji na obiekt agroturystyczny drewnianego dworku w SzczytachNowodworach oraz nieużytkowanych budynków szkolnych w innych miejscowościach. 11. Urządzenie w synagodze w Orli niewielkiego muzeum lub izby muzealnej z ekspozycją poświęconą kulturze żydowskiej oraz ekspozycją etnograficzną z możliwością zakupu lokalnego rękodzieła (wyroby ze skóry, słomy, siana, i wikliny). 12. Utworzenie w Orli placówki gastronomicznej specjalizującej się daniach kuchni regionalnej, w tym także w daniach kuchni żydowskiej. 13. Opracowanie lokalnych produktów turystycznych: programu zwiedzanie Orli i najciekawszych wsi w gminie z zaakcentowaniem elementów kultury żydowskiej (ewentualnie w połączeniu z programem zwiedzania sąsiednich gmin (np. Czyże czy Bielsk Podlaski). włączenie zwiedzania Orli i Szczytów-Dzięciołowa oraz Szczytów-Nowodworów do programu dłuższych wycieczek po Krainie Żubra. MIASTO I GMINA KLESZCZELE Walory turystyczne: 73 1. Krajobraz –mało urozmaicony, płaski, znaczna lesistość, jednak lasy to głównie młode monokultury sosnowe na terenach porolnych. Jedynym urozmaiceniem krajobrazu jest szeroka dolina płynącej w otoczeniu łąk rzeki Nurzec. 2. Walory przyrodnicze: Obszaru Chronionego Krajobrazu „Puszcza Białowieska” obejmujący wschodnią część gminy, rezerwat przyrody – „Jelonka”, jeden pomnik przyrody obejmujący grupę 11 starych drzew przy stacji kolejowej, ostoja bobrów w dolinie rzeki Nurzec. 3. Walory kulturowe: zabytkowy układ urbanistyczny Kleszczel z zespołem małomiasteczkowej zabudowy drewnianej (kilkadziesiąt obiektów), zespół zabytków sakralnych w Kleszczelach: cerkiew drewniana (1709) i murowana (1870), murowany kościół (1910), drewniany dworzec kolejowy w Kleszczelach (k. XIX w.), układy przestrzenne wsi w gminie z zespołami drewnianej zabudowy (najcenniejsze w Dobrowodzie, Policznej i Daszach), drewniana cerkiew w Sakach (XVIII), murowana cerkiew w Kośnej (1870), drewniane kaplice w Dobrowodzie i Suchowolcach, kurhan w Gruzce. 4. Ważniejsze sanktuaria religijne i lokalne miejsca kultu: Saki – cudowne źródło oraz wzgórze cerkwią, w której znajduje się otoczona kultem ikona św. Dymitra (największe uroczystości odbywają się w dniu św. Dymitra – 26 października). 5. Muzea i izby regionalne: izba garncarska w Kleszczelach, galeria rzeźby w Kleszczelach. 6. Rękodzieło i wytwórczość ludowa: Dobrowoda - domowy wypiek chleba i korowajów, wyrób serów; Policzna – wyplatanie koszy, dzbanów ze słomy. 6. Imprezy i uroczystości o potencjalnym znaczeniu turystycznym: Przegląd pieśni weselnych i lirycznych w Kleszczelach (listopad). Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa 3 kwatery agroturystyczne (w Dobrowodzie i Suchowlocach; łącznie 22 miejsca noclegowe), pole namiotowe nad zalewem w Repczycach 2. Gastronomia: karczma i dwa bary w Kleszczelach, bar w Suchowolcach.. 3. Szlaki turystyczne: przez gminę przebiega czerwony szlak rowerowy na odcinkach: Grabowiec – Kleszczele – Czeremcha i Opaka Duża – Biała Straż – Wojnówka. 4. Informacja turystyczna: punkt IT w Gminnym Ośrodku Kultury w Kleszczelach. 5. Inne: 74 Zalew Repczyce z kąpieliskiem i wypożyczalnią sprzętu wodnego. Wnioski: Teren gminy nie ma wybitnych walorów przyrodniczych i krajobrazowych. Dużym mankamentem jest brak szlaków na terenie gminy oraz niedostatek bazy noclegowej. Korzystne jest dobra dostępność komunikacyjna gminy, dzięki usytuowaniu na przecięciu szos Bielsk Podlaski - Połowce i Hajnówka – Siemiatycze i przy liniach kolejowych z Czeremchy do Białegostoku i Hajnówki. Promowaną i rozwijana atrakcją gminy powinny stać się jej walory kulturowe: zabytki Kleszczel, drewniana zabudowa wsi, świątynie, wielokulturowość, tradycje garncarskie, tradycyjne rękodzieło, rzeźba w drewnie i wytwarzane w gospodarstwach produkty spożywcze. Miejscowości najbardziej atrakcyjne dla turystów to Kleszczele (zabytki, garncarstwo), Dobrowoda (lokalne produkty spożywcze), Policzna (rękodzieło, stara zabudowa) i Saki (zespół cerkiewny, cudowne źródełko z kapliczką). Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie inwentaryzacji cennych obiektów budownictwa wiejskiego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wyznakowanie na terenie gminy następujących szlaków turystycznych rowerowego i pieszego „Szlaku Żubra” na odcinku: Opaka Duża – Biała Straż – Wojnówka, łącznikowego szlaku pieszego: Kleszczele – Dobrowoda – Policzna – Wojnówka. rowerowego „Szlaku doliny Nurca” na odcinku Czeremcha – Dobrowoda – Kleszczele Wólka Wygonowska – Pawlinowo – Mołoczki. 4. Wyznakowanie ścieżki przyrodniczej na terenie rezerwatu „Jelonka”. 5. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” oraz mapką gminy i planem Kleszczel, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki i „cudowne miejsca”, stare cmentarze, parki itp.), a także infrastruktury turystycznej, ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 6. Wykonanie w centrum Kleszczel opatrzonych logo Krainy Żubra dwu tablic: z krajoznawczym planem miasta, z krajoznawczą mapą Krainy Żubra. 7. Wykonanie i ustawienie w Kleszczelach przy szlakach turystycznych oraz przy szosach Hajnówka – Siemiatycze i Bielsk Podlaski - Połowce opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych (a także obiektów infrastruktury turystycznej) oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 8. Objęcie wsi Policzna pilotażowym programem „Wieś jak malowanie” i rewaloryzacja najciekawszych zabytków budownictwa drewnianego. 9. Rewaloryzacja zabytkowej drewnianej zabudowy w centrum Kleszczel. 10. Adaptacja jednego z zabytkowych domów w Kleszczelach na gospodę specjalizująca się w potrawach regionalnych. 75 11. Zorganizowanie kilku dodatkowych kwater agroturystycznych, szczególnie w Kleszczelach, Policznej i Dobrowodzie. 12. Propozycje lokalnych produktów turystycznych na terenie gminy: opracowanie programu zwiedzania najciekawszych miejscowości i wykorzystaniem ich walorów kulturowych i tradycji rękodzielnictwa (Kleszczele – Dobrowoda – Policzna – Saki - Kleszczele); w programie powinna znaleźć się możliwość degustacji lokalnych produktów i zakupu wyrobów rękodzielniczych. zorganizowanie na terenie gminy cyklicznej imprezy folklorystycznej (festyn, warsztaty) opartej na lokalnej tradycji rękodzielniczej (garncarstwo, plecionki ze słomy, lokalne wypieki). GMINA CZEREMCHA Walory turystyczne: 1. Krajobraz – niezbyt atrakcyjny dla turystyki, mało urozmaicony, płaski, znaczna lesistość, jednak lasy to głównie młode monokultury sosnowe na terenach porolnych. 2. Walory przyrodnicze: na terenie gminy nie ma żadnego rezerwatu przyrody, jest tylko niewielki skrawek Obszaru Chronionego Krajobrazu „Puszcza Białowieska”. 3. Walory kulturowe: zabytkowe układy przestrzenne wsi w gminie, oraz zabytkowe i ciekawe obiekty drewnianego budownictwa wiejskiego (najwięcej w Zubaczach, Czeremsze–Wsi i Kuzawie), drewniane cerkwie w Czeremsze-Wsi (1816 r.) i Zubaczach (1897 r.) park podworski w Jancewiczach. 4. Zespoły folklorystyczne: „Czeremszyna” w Czeremsze. 5. Imprezy kulturalne o potencjalnym znaczeniu turystycznym spotkania folkowe „Z wiejskiego podwórza” (GOK – Czeremcha, koniec czerwca), „Polsko-Ukraińskie Spotkania Muzyczne” (GOK Czeremcha lipiec-sierpień) Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: 6 kwater agroturystycznych w Czeremsze (łącznie 41 miejsc noclegowych), pole biwakowe w Czeremsze (20 miejsc) 2. Gastronomia: 4 nieduże bary w Czeremsze. 3. Informacja turystyczna: Urząd Gminy w Czeremsze 4. Szlaki turystyczne: przez gminę przebiega czerwony szlak rowerowy na odcinku: Kleszczele – Czeremcha – Wólka Terechowska – Biała Straż. 5. Biura turystyczne: Elżbieta i Roman Turkiewicz – Czeremcha. 6. Inne: przejścia graniczne na Białoruś: drogowe – w Połowcach i kolejowe – w Czeremsze. Wnioski: 76 Gmina pozbawiona jest większych walorów krajobrazowych i przyrodniczych. Pod względem walorów kulturowych najciekawsze są Zubacze i Czeremcha-wieś ze starą zabudową i drewnianymi cerkwiami. Na uwagę zasługują dwie ciekawe imprezy kulturalne organizowane przez GOK w Czeremsze. Czeremcha ma duże znaczenie jako lokalny węzeł komunikacyjny z rozgałęzieniem linii kolejowych w kierunku Siedlec, Białegostoku i Hajnówki, szosą Białystok – Bielsk Podlaski - Brześć oraz dwoma przejściami granicznymi. Czeremcha znajdzie się na trasie pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra”, co pozwoli potraktować ją przez turystów jako miejscowość etapową, gdzie można rozpocząć lub zakończyć pewien odcinek trasy szlaku. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie aktualnej inwentaryzacji zabytkowych układów osadniczych i cennych obiektów budownictwa wiejskiego, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wyznakowanie na terenie gminy następujących szlaków turystycznych: rowerowego i pieszego „Szlaku Krainy Żubra” na odcinku: Klukowicze – Zubacze – Czeremcha – Opaka Duża, rowerowego „Szlaku doliny Nurca” z Czeremchy do Bociek na odcinku Czeremcha – Dobrowoda. pieszego „Szlaku obrzeży Puszczy Białowieskiej” z Policznej do Narewki, na odcinku: st. PKP Policzna – Policzna – Werstok, pieszego szlaku z Czeremchy przez Milejczyce do Bociek, na odcinku: Czeremcha – Rogacze. 4. Wydanie folderu z logo Krainy Żubra oraz mapką gminy, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki i „cudowne miejsca”, stare cmentarze, parki itp.), a także infrastruktury turystycznej, ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 5. Wykonanie przy dworcu kolejowym w Czeremsze opatrzonej logo Krainy Żubra tablicy z krajoznawczą mapą Krainy Żubra. 6. Wykonanie i ustawienie w Czeremsze, przy szlakach turystycznych oraz przy szosie Bielsk Podlaski - Połowce opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych, a także obiektów infrastruktury turystycznej oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 7. Budowa przy szosie Bielsk Podlaski - Połowce zajazdu z serii „Zajazdów Żubrowych”, z miejscami noclegowymi i gospodą specjalizującą się w potrawach regionalnych. 8. Zorganizowanie kilku dodatkowych kwater agroturystycznych szczególnie we wsiach na „Szlaku Krainy Żubra” (Zubacze, Opaka Duża) 9. Wprowadzenie odbywających się w Czeremsze imprez kulturalnych: spotkań folkowych „Z wiejskiego podwórza” oraz „Polsko-Ukraińskich Spotkań Muzycznych” do oficjalnego kalendarza imprez kulturalnych Krainy Żubra. GMINA DUBICZE CERKIEWNE Walory turystyczne: 77 1. Krajobraz – płaski, mało urozmaicony, znaczna lesistość, jednak lasy to głównie młode monokultury sosnowe na terenach porolnych. Najciekawsza jest przygraniczna, pd.-wsch. część gminy, obejmująca fragment Puszczy Białowieskiej ze starodrzewami. Północna część gminy jest bezleśna i obejmuje tereny rolnicze. Pewne urozmaicenie w krajobrazie wprowadzają doliny niewielkich cieków, w większości skanalizowanych, płynących w otoczeniu łąk: Orlanki, Orli i Policznej. Na Orlance pod Dubiczami Cerkiewnymi utworzono niewielki zalew Bachmaty. Duże walory ma krajobraz kulturowy gminy: wsie położone w obrzeżu Puszczy Białowieskiej z tradycyjną drewnianą zabudową. 2. Walory przyrodnicze: Obszaru Chronionego Krajobrazu „Puszcza Białowieska”. obejmujący większą część gminy rezerwat „Czechy Orlańskie” i część rezerwatu „Starzyna”, kilka użytków ekologicznych, obejmujących m.in. fragment doliny rzeki Perebel, 13 pomników przyrody – okazałych drzew. 3. Walory kulturowe: zabytkowe układy przestrzenne wsi oraz liczne zabytkowe i ciekawe obiekty drewnianego budownictwa wiejskiego (najwięcej w Starym Korninie, Dubiczach Cerkiewnych, Czechach Orlańskich, Grabowcu i Wojnówce). zespół dworski w Jodłówce, dwie drewniane cerkwie w Starym Korninie (1773 i 1893), cerkiew (1768) i cmentarz w Werstoku, cerkiew w Dubiczach Cerkiewnych (1946) z przycerkiewnym cmentarzem, drewniane wiatraki w Koryciskach, Grabowcu i Dubiczach Cerkiewnych. 4. Miejsca kultu religijnego: Stary Kornin: kapliczka nad studnią z cudowną wodą oraz cerkiew z otoczoną kultem ikoną św. Anny (najważniejsze uroczystości odbywają się w dniu 7 sierpnia). 5. Imprezy folklorystyczne i uroczystości religijne o potencjalnym znaczeniu turystycznym: festyn „Na Iwana na Kupała” w Dubiczach Cerkiewnych (lipiec), Festyn Kultury Białoruskiej (sierpień – co roku w innej wsi). Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: ośrodek wypoczynkowy „Bachmaty” w Dubiczach Cerkiewnych (33 miejsca) pole biwakowe nad zalewem w Dubiczach Cerkiewnych (50 miejsc), sezonowe schronisko młodzieżowe (25 miejsc) w Dubiczach Cerkiewnych, 12 kwater agroturystycznych (w Dubiczach Cerkiewnych, Tofiłowcach, Wojnówce, Grabowcu, Kraśkowszczyźnie, Jagodnikach, Witowie, Werstoku i Jelonce; łącznie 93 miejsca noclegowe). 2. Gastronomia: zajazd w Dubiczach Cerkiewnych. 3. Informacja turystyczna: Urząd Gminy i Gminnym Ośrodku Kultury w Dubiczach Cerkiewnych, w okresie maj-wrzesień – również w ośrodku „Bachmaty”. 4. Szlaki turystyczne: szlak rowerowy (zielony) na odcinku Dubicze Cerkiewne – Topiło (Białowieża). szlak rowerowy (czerwony) na odcinkach: Zbucz – Stary Kornin - Dubicze Cerkiewne - Grabowiec – Kleszczele oraz Biała Straż – Piaski. 78 5. Ścieżki przyrodnicze i edukacyjne: ścieżka przyrodniczo-leśna w rezerwacie „Czechy Orlańskie” (2 km). 6. Inne: Zalew Bachmaty z kąpieliskiem, plażą i wypożyczalnią sprzętu wodnego. Wnioski: Gmina o dość dobrze rozwiniętej infrastrukturze turystycznej. Najważniejszą atrakcją przyrodniczo-krajobrazową jest fragment Puszczy Białowieskiej, jaki znalazł się w pd.-wsch. części gminy, z rezerwatem „Starzyna”, starodrzewami, obszarami śródleśnych łąk w dolinie rz. Perebel oraz przysiółkami na polanach. Atrakcyjny dla turystyki jest również przyrodniczo-kulturowy krajobraz mozaiki rolno-leśnej na obrzeżach Puszczy Białowieskiej oraz wsie ze starą zabudową. Znaczenie turystyczne ma wieś Stary Kornin, z dwiema cerkwiami, miejscem kultu z cudownym źródłem oraz starą zabudową. Gmina ma niezłe połączenia komunikacyjne i dobrze rozwiniętą bazę noclegową, na podkreślenie zasługuje znaczna liczba kwater agroturystycznych, a zwłaszcza fakt, że niektóre z nich znajdują się w zabytkowych drewnianych domach (Kraśkowszczyzna). Mankamentem jest niedostatek bazy gastronomicznej (szczególnie placówek specjalizujących się kuchni regionalnej) oraz szlaków turystycznych. Preferowane formy turystyki: agroturystyka, turystyka piesza i rowerowa. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie inwentaryzacji cennych obiektów drewnianego budownictwa wiejskiego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Opracowanie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego z uwzględnieniem niezbędnej ochrony najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wyznakowanie na terenie gmin fragmentu pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” na odcinku: Biała Straż – Wojnówka – Jodłówka – Starzyna – Górny Gród – Nikiforowo – Wygon – rez. „Starzyna” – Topiło. 4. Wyznakowanie w gminie kilku innych nowych szlaków turystycznych: pieszego „Szlaku obrzeży Puszczy Białowieskiej” z Policznej do Narewki, na odcinku: Orzeszkowo - Wygon – Jakubowo – Witowo – rez. „Czechy Orlańskie” - Pasieczniki – Werstok – Policzna. pieszego szlaku łącznikowego: Dubicze Cerkiewne – st. PKP Witowo - rez. „Czechy Orlańskie” – Pasieczniki Małe - Wiluki – Krugłe – Starzyna. rowerowego „Szlaku pereł architektury drewnianej” z Dubicz Cerkiewnych do Narwi na odcinku: Dubicze Cerkiewne - Stary Kornin – Nowe Berezowo. 5. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” i mapką gminy, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki i „cudowne miejsca”, stare cmentarze, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 6. Wykonanie w centrum Dubicz Cerkiewnych opatrzonej logo Krainy Żubra tablicy z krajoznawczą mapą Krainy Żubra. 7. Wykonanie i ustawienie przy szlakach turystycznych oraz przy szosie Hajnówka – Kleszczele opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do najważniejszych zabytków i 79 innych atrakcji turystycznych, a także obiektów infrastruktury turystycznej oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 8. Objęcie Starego Kornina pilotażowym programem „Wieś jak malowanie” i rewaloryzacja najciekawszych zabytków budownictwa drewnianego we wsi. 9. Rozważenie możliwości adaptacji znajdujących się na terenie gminy wiatraków na obiekty turystyczne. 10. Opracowanie lokalnego produktu turystycznego: kilkugodzinnego programu zwiedzania najciekawszych wsi w gminie. 11. Wprowadzenie festynu „Na Iwana na Kupała” w Dubiczach Cerkiewnych do oficjalnego kalendarza imprez o znaczeniu turystycznym w Krainie Żubra. GMINA CZYŻE Walory turystyczne: 1. Krajobraz – typowo rolniczy, lekko falisty, o niedużej lesistości. Urozmaiceniem pejzażu jest dolina niewielkiej rzeki Łoknicy, wcięta w okoliczne tereny, na niektórych odcinkach towarzyszy jej las. Duże walory ma krajobraz kulturowy gminy: wsie z dobrze zachowanymi dużymi zespołami tradycyjnej drewnianej zabudowy. 2. Walory przyrodnicze: na terenie gminy nie ma rezerwatów przyrody ani innych obszarów chronionych. 3. Walory kulturowe: zabytkowe układy przestrzenne wsi z licznymi zabytkowymi i ciekawymi obiektami drewnianego budownictwa wiejskiego (najwięcej w Czyżach, Zbuczu, Morzu, Kuraszewie i Klejnikach), drewniane cerkwie w Czyżach (1812), Klejnikach (1865) i Kuraszewie (1868), stare kapliczki i cmentarze (najciekawsze w Czyżach, Kuraszewie, Klejnikach i Morzu), wczesnośredniowieczne grodzisko w Zbuczu (IX w.), cmenatrzysko „Mogiłki-Grabniak” z IV-V w. (groby w obstawie kamiennej i kurhany) kurhany w Zbuczu, Kuraszewie, Ladach, Kamieniu i Kojłach. 4. Lokalne sanktuaria religijne i miejsca kultu: Kuraszewo-Lady – źródełko ze „świętą wodą”, kaplicą i lasem krzyży, lokalne miejsce pielgrzymek (główne uroczystości w dniu 14 sierpnia). 5. Muzea, skanseny i izby regionalne: Izba Tradycji w Klejnikach. 6. Zespoły folklorystyczne: „Czyżowianie” w Czyżach, „Zbuczanki” w Zbuczu, „Niezapominajki” w Kuraszewie. 7. Imprezy kulturalne o potencjalnym znaczeniu turystycznym: Festyn Archeologiczny „Zbuczlandia” w Zbuczu połączony ze Spotkaniami z Obrzędem Dożynkowym (wrzesień), „Kupalinka” – festyn z Obrzędem Świętojańskim nad zbiornikiem wodnym „Leniewo” ( lipiec). . Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: pole biwakowe w Zbuczu. 80 2. Gastronomia: bary w Czyżach, Kuraszewie i Klejnikach. 3. Szlaki turystyczne - szlaki rowerowe: „Szlak Prawosławnych Świątyń” (żółty) na odcinku Szczyty-Dzięciołowo – Rakowicze - Czyże – Nowe Berezowo. szlak czerwony na odcinku: Nowe Berezowo - Czyże - Zbucz – Stary Kornin. 4. Informacja turystyczna: brak. 5. Inne: zbiorniki wodne „Leniewo” i „Lady” na rzece Łoknicy. Wnioski: Gmina jest typowo rolnicza i jest niemal zupełnie pozbawiona infrastruktury turystycznej, w szczególności zaś bazy noclegowej. Jej atutem są natomiast wysokie walory kulturowe i położenie przy jednej z głównych dróg prowadzących do Puszczy Białowieskiej. Główna atrakcją gminy, godną wyeksponowania i wykorzystania są zabytkowe zespoły wiejskiej zabudowy drewnianej oraz zabytki archeologiczne. Główne formy turystyki mające szansę rozwoju w gminie to agroturystyka, turystyka kulturowa i turystyka rowerowa. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie inwentaryzacji cennych obiektów budownictwa wiejskiego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wyznakowanie na terenie gminy dwu szlaków rowerowych: łącznikowego: Stary Kornin – Morze – Krywiatycze – Orla fragmentu szlaku „Pereł architektury drewnianej” na odcinku: Nowe Berezowo – Kuraszewo – Lady – Tyniewicze Wielkie. 4. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” i mapką gminy, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki i „cudowne miejsca”, stare cmentarze, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 5. Wykonanie i ustawienie przy szlakach turystycznych oraz przy szosie Bielk Podlaski Hajnówka opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych, a także obiektów infrastruktury turystycznej oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 6. Objęcie wsi Morze pilotażowym programem „Wieś jak malowanie” i rewaloryzacja najciekawszych zabytków budownictwa drewnianego we wsi. 7. Stworzenie kilku kwater agroturystycznych we wsiach gminy, a w szczególności Czyżach, Morzu i w Zbuczu, najchętniej w tradycyjnych domach drewnianych. 8. Rozważenie możliwości adaptacji na obiekty bazy noclegowej w Czyżach i Morzu, a także dawnych szkół w Morzu i Zbuczu oraz świetlicy w Czyżach. 9. Budowa w Zbuczu regionalnego zajazdu z serii „Zajazdów Żubrowych”, z miejscami noclegowymi i gospodą specjalizującą się w daniach kuchni regionalnej. 81 10. Opracowanie lokalnego produktu turystycznego: kilkugodzinnego programu zwiedzania wsi w gminie (z uwzględnieniem m.in. Czyż, Morza, Zbucza, kaplicy w KuraszewieLadach), urozmaiconego występem zespołu ludowego. 11. Odtworzenie fragmentu dawnej zabudowy grodziska „Wał” w Zbuczu. 12. Wprowadzenie festynu archeologicznego w Zbuczu (wrzesień) do oficjalnego kalendarza imprez szlaku „Krainy Żubra”. MIASTO HAJNÓWKA Walory turystyczne: 1. Walory przyrodnicze: grupa 60 pomnikowych drzew na terenie miasta 2. Najważniejsze walory kulturowe: zachowany układ urbanistyczny centrum miasta, drewniana zabudowa centrum miasta, sobór p.w. Św. Trójcy – wybitne dzieło architektury nowoczesnej. inne świątynie i kaplice na terenie miasta, osiedle robotnicze hajnowskich Zakładów Przemysłu Drzewnego, budynek Fabryki Suchej Destylacji Drewna (1915) cmentarz z I wojny światowej 3. Lokalne sanktuaria i szczególne miejsca kultu religijnego: Sobór p.w. Św. Trójcy, Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Św. 4. Muzea i skanseny: Muzeum i Ośrodek Kultury Białoruskiej, Muzeum Kowalstwa i Ślusarstwa, mini-skansen przy przystanku początkowym kolejki wąskotorowej, mini-muzeum socrealizmu w „Barze u Wołodzi”. 5. Imprezy turystyczne, kulturalne, folklorystyczne i uroczystości religijne o potencjalnym znaczeniu turystycznym: Międzynarodowy Festiwal „Hajnowskie Dni Muzyki Cerkiewnej” (maj), Koncerty muzyki kameralnej i organowej w kościele p.w. Podwyższenia Krzyża Św. w Hajnówce, Festyn Białoruski, Festiwal Piosenki Religijnej „Śpiewajmy Panu”, Światowy Dzień Turystyki (cykl rajdów, wrzesień). Rajd pieszy (po Puszczy Białowieskiej), Rajd Mikołajkowy, Hajnowski Półmaraton, Turniej Piłki Plażowej (turniej kwalifikacyjny do Pucharu Polski) 6. Inne: wyroby rękodzielnictwa i sztuki ludowej do nabycia w Hajnówce – u twórców lub w biurze PTTK (galanteria drewniana, wyroby z witek brzozowych, rzeźba ludowa, wyroby z wikliny, haft ludowy). lokalne produkty spożywcze – m.in. sprzedaż miodu na bazarze w Hajnówce i u kilku producentów w mieście. Infrastruktura turystyczna: 82 1. Baza noclegowa: dwa hotele, zajazd i motel (łącznie 223 miejsca), pokoje gościnne w Ośrodku Kultury Białoruskiej i Domu Miłosierdzia „Samarytanin” (łącznie 23 miejsca), jedna kwatera agroturystyczna (5 miejsc). 7. Gastronomia: trzy restauracje i kilka barów. 8. Szlaki turystyczne. W Hajnówce bierze początek kilka pieszych szlaków turystycznych: zielony do Białowieży, „Szlak walk partyzanckich” (czerwony) do Narewki, „Szlak śladami powstania styczniowego” (niebieski), okrężny: Hajnówka – Orzeszkowo - Hajnówka przez miasto przebiega też pięć szlaków rowerowych: „Szlak Prawosławnych Świątyń” (żółty), prowadzący z Hajnówki do Dubin (i dalej do Narwi) oraz do Nowego Berezowa (i dalej do Czyż), Hajnówka – Orzeszkowo – Hajnówka (niebieski), Hajnówka – Dubiny – Nowosady – Lipny - Hajnówka Hajnówka – Dubicze Cerkiewne (Czeremcha – Piaski; czerwony) Hajnówka – Białowieża - Hajnówka 9. Ścieżki przyrodnicze. „Harcerska Górka” w rezerwacie Krajobrazowym (Nadleśnictwo Hajnówka) Górniańskie Łąki 10. Kolejka wąskotorowa: Turystyczne przejazdy do Topiła, Lipin i Postołowa. 11. Inne: wypożyczalnia rowerów w hotelu „Orzechowski”. 12. Informacja turystyczna: Centrum Turystyki Regionu Puszczy Białowieskiej, PTTK 13. Biura turystyczne: Biuro PTTK, Biuro Turystyki Aktywnej „Nes-Tur”, Biuro Turystyczne „Żubr”. Wnioski: W koncepcji rozwoju turystyki w Krainie Żubra Hajnówka będzie odgrywała kluczową rolę jako główny „punkt rozrządowy” ruchu turystycznego w regionie, siedziba największego i najważniejszego Centrum Obsługi Ruchu Turystycznego oraz główna „brama” do Puszczy Białowieskiej i centralny punkt, a zarazem terminal, pieszego i rowerowego „Szlaku Żubra”, a także punkt węzłowy innych szlaków. Niezbędna jest budowa nowoczesnego Centrum Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego z otaczającą infrastruktura oraz dużego hotelu o średnim standardzie. Konieczne jest także wzbogacenie oferty turystycznej w samym mieście, m.in. przez organizację „parku wilczego” oraz urozmaicenie i wydłużenie programu przejazdów turystycznych kolejką wąskotorową. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 83 1. Przeprowadzenie w mieście inwentaryzacji cennych obiektów budownictwa i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” i planem miasta, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki i „cudowne miejsca”, stare cmentarze, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 4. Wykonanie przy stacji kolejowej i w centrum miasta opatrzonej logo Krainy Żubra tablicy z krajoznawczą mapą Krainy Żubra. 5. Wykonanie i ustawienie w mieście drogowskazów do najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych, a także obiektów infrastruktury turystycznej oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 6. Wykonanie terminalu pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” i wyznakowanie przebiegu obu szlaków na terenie miasta. 7. Remont torowiska i uruchomienie nowej trasy turystycznej kolejki leśnej z Hajnówki przez Postołowo do Starej Białowieży, z odgałęzieniem do Kosego Mostu. 8. Przekształcenie Centrum Turystyki Regionu Puszczy Białowieskiej w główne Centrum Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego (CIORT) Krainy Żubra oraz wybudowanie na jego siedzibę nowego budynku (ew. połączonego z hotelem) z dodatkową infrastrukturą: wypożyczalnią rowerów i nart, restauracją, parkingiem, sklepami z pamiątkami itp. 9. Budowa w mieście hotelu o średnim standardzie (może być połączony z CIORT). 10. Organizacja w Hajnówce „wilczego parku” – pokazowego rezerwatu wilków i innych zwierząt w wolierach, na terenach przyległych do początkowej stacji kolejki leśnej. 11. Urozmaicenie oferty turystycznej przez opracowanie nowych produktów turystycznych: kilkugodzinnego programu zwiedzania miasta (stara zabudowa w centrum, targowisko, stacja kolejki, muzea, sobór św. Trójcy, Krynoczka, w przyszłości „wilczy park”) opracowanie programu całodziennej wycieczki kolejką wąskotorową do Starej Białowieży 12. Wprowadzenie do oficjalnego kalendarza imprez o znaczeniu turystycznym w Krainie Żubra Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Cerkiewnej. GMINA HAJNÓWKA Walory turystyczne: 1. Krajobraz. Większą część obszaru gminy zajmuje Puszcza Białowieska z licznymi uroczyskami puszczańskimi, kilkoma rezerwatami przyrody oraz atrakcyjną pod względem widokowym i przyrodniczym doliną rzeki Leśnej. Zachodnia część gminy jest bezleśna i płaska, mało atrakcyjna widokowo. 2. Walory przyrodnicze. Fragment Puszczy Białowieskiej, który znalazł się w granicach gminy w całości znajduje się w obrębie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Puszcza Białowieska”. W granicach gminy znajduje się aż kilkanaście rezerwatów przyrody. Są to rezerwaty: „Lipiny”, „Szczekotowo”, „Dębowy Grąd”, „Przewłoka”, „Berezowo”, „Sitki”, „Olszanka-Myśliszcze”, „Michnówka”, „Nieznanowo”, „Głęboki Kąt” oraz fragmenty rezerwatów: „Starzyna”, Rezerwatu Krajobrazowego im. Władysława Szafera i rezerwatu „Lasy Puszczy Białowieskiej”, a także rezerwat PTOP „Wasilkowo”. Ponadto 84 3. 4. 5. 6. 7. na terenie gminy znajduje się kilkadziesiąt pomników przyrody, z których najbardziej okazały jest potężny „Car Dąb”, od kilkunastu lat niestety uschnięty. Walory kulturowe: zachowane układy przestrzenne i stara drewniana zabudowa wsi (szczególnie w Nowym Berezowie, Nowosadach, Trywieży, Czyżykach i Orzeszkowie), zabytkowe drewniane cerkwie w Nowym Brezowie (dwie: 1771 i 1840), Orzeszkowie (1940) i w ur. Krynoczka k. Hajnówki (dwie: 1846 i 1848), cerkwie murowane w Nowym Berezowie (1876) i w Dubinach – dwie: 1867 i 1898), liczne kapliczki, cmentarz w Nowym Berezowie, mogiła powstańców 1863 r. w Orzeszkowie. Sanktuaria i szczególne miejsca kultu religijnego: ur. Krynoczka pod Hajnówką z cudownym źródełkiem, dwiema cerkwiami i starodrzewem dębowym, Muzea i skanseny: skansen Chata Stefana w Nowym Berezowie, Zespoły folklorystyczne: „Orzeszki” w Orzeszkowie. Inne: wypiek chleba i hafciarstwo w Łozicach, Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: kwatera myśliwska w Topile (12 miejsc), 14 kwater agroturystycznych (Sawiny-Gród, Postołowo, Nowe Berezowo, Czerlonka, Orzeszkowo, Łozice, Nowosady, Poryjewo, Lipiny – łącznie 100 miejsc noclegowych) 2. Gastronomia: Zajazd „Myśliwski” przy szosie Hajnówka – Białowieża, zajeździk „Ostatni Grosz” w Topile (kuchnia regionalna). 3. Szlaki turystyczne. Przez teren gminy przebiegają cztery znakowane szlaki piesze: zielony: Hajnówka – Białowieża (równolegle do szosy łączącej obie miejscowości), „Szlaki walk partyzanckich” (czerwony) z Hajnówki do Narewki, w obrębie gminy na odcinku: Hajnówka - rez. „Lipiny” – rez. „Szczekotowo”. „Szlak śladami powstania styczniowego” (niebieski): Hajnówka – Orzeszkowo Hajnówka żółty: Topiło - Białowieża, na terenie gminy na odcinku: Topiło - rez. „Michnówka” – rez. „Olszanka-Myśliszcze” – rez. „Berezowo”. oraz cztery szlaki rowerowe: szlak „Szlakiem Prawosławnych Światyń” (żółty), na terenie gminy na odcinku: Czyże – Nowe Berezowo – Hajnówka – Dubiny – Wasilkowo – Łosinka. Hajnówka – Orzeszkowo – Hajnówka (niebieski), Dubicze Cerkiewne – Topiło – Białowieża (żółty), Hajnówka – Dubicze Cerkiewne (Czeremcha – Piaski; czerwony). 4. Ścieżki przyrodnicze: Ścieżka „Leśne osobliwości” w Topile (Nadleśnictwo Hajnówka). 5. Kolejka wąskotorowa: Turystyczne przejazdy do Topiła, Lipin i Postołowa. 6. Inne: 85 Przejazd bryczkami, wozami i saniami w Postołowie i Pasiecznikach Wielkich, przejazdy bryczkami i organizacja biesiad w Topile. 7. Miejsca ogniskowe: Topiło, Lipiny, Harcerska Górka, Zwierzyniec (Zajazd „Myśliwski”). 8. Imprezy turystyczne, folklorystyczne i uroczystości religijne o potencjalnym znaczeniu turystycznym: nabożeństwa i uroczystości religijne w ur. Krynoczka pod Hajnówką (największe w trzeci dzień Św. Trójcy (święto ruchome, tzw. Pięćdziesiątnica, w 50 dni po Wielkanocy), Wnioski: Gmina może poszczycić się największą liczbą rezerwatów na obszarze całej Krainy Żubra. Największą atrakcją gminy są jej walory przyrodnicze związane z Puszczą Białowieską i jej rezerwatami. Walory te, szczególnie walory widokowe i ornitologiczne doliny Leśnej nie są w pełni wykorzystane w ofercie turystycznej. Gmina dysponuje także znacznymi, choć także nie w pełni dotychczas wykorzystanymi walorami środowiska kulturowego (piękna zabudowa wiejska szczególnie w Nowym Berezowie, miejsce kultu – Krynoczka we wspaniałym otoczeniu leśnym). Gminę ocenić należy bardzo wysoko pod względem oferty agroturystycznej; kwater jest nie tylko dużo, ale część z nich mieści się w autentycznych drewnianych domach, a ich oferta jest urozmaicona (lokalne potrawy, bryczki, itp.). Są tutaj także dobre warunki do uprawiania różnych form turystyki: kolejka leśna, bryczki, turystyka rowerowa. Za mało jest natomiast ofert dotyczących turystyki przyrodniczej. Przez gminę będzie przebiegał „Szlak Krainy Żubra” na swym odcinku przygranicznym i na odcinku łączącym Hajnówkę z Białowieżą. Uzupełnienia wymaga sieć pozostałych szlaków. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie inwentaryzacji cennych obiektów wiejskiego budownictwa drewnianego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 4. Wykonanie przy szlakach turystycznych oraz przy szosach Hajnówka – Białowieża, Hajnówka – Białystok, Hajnówka – Bielsk i Hajnówka - Siemiatycze opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do rezerwatów przyrody, najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych, a także obiektów infrastruktury turystycznej oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 5. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” i mapką gminy, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (rezerwaty przyrody, zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki i „cudowne miejsca”, stare cmentarze, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 6. Wyznakowanie pieszego „Szlaku Krainy Żubra” na odcinku: rez. „Starzyna” – Topiło – rez. Przewłoka (Białowieża) i adaptacja na odcinek „Szlaku Krainy Żubra” istniejącego zielonego szlaku z Hajnówki do Białowieży 86 7. Wyznakowanie rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” na odcinku: Topiło – Droga Olemburska – Białowieża (z wykorzystaniem istniejącego odcinka szlaku zielonego) oraz na odcinku Hajnówka – rez. Dębowy Grad” – Budy (Białowieża) 8. Wyznakowanie kilku nowych szlaków na terenie gminy: pieszego „Szlaku Obrzeży Puszczy Białowieskiej” z Narewki do Policznej, na odcinku: rez. „Gnilec” – Borysówka – Smolany Sadek – Zwodzieckie – Sorocza Nóżka Skryplewo – Postołowo – Lipiny – Hajnówka – Judzianka – Podtrościaniec – Orzeszkowo – Wygon, pieszego szlaku łącznikowego na odcinku: rez. „Starzyna” – Topiło – Łozice. rowerowego „Szlaku pereł architektury drewnianej” na odcinku: Stary Kornin – Nowe Berezowo – Kuraszewo 9. Wytyczenie ścieżki przyrodniczej: „Dolina Leśnej” na trasie od mostu na trasie kolejki Hajnówka-Topiło, do mostu na Drodze Olenburskiej oraz budowa kładek i wieży obserwacyjnej na jej trasie 10. Objęcie wsi Nowe Berezowo pilotażowym programem „Wieś jak malowanie” i rewaloryzacja najciekawszych zabytków budownictwa drewnianego we wsi. 11. Opracowanie lokalnych produktów turystycznych mogących urozmaicić ofertę turystyczną gminy: całodniowa wycieczka przyrodnicza do rezerwatów położonych na terenie gminy, całodniowa wycieczka ornitologiczna w dolinę Leśnej i do rezerwatu PTOP „Wasilkowo”. całodniowa wycieczka kulturowa w okolicach Hajnówki (np. Krynoczka, Nowe Berezowo, Orzeszkowo, Łozice), z degustacją lokalnych produktów spożywczych, regionalnymi posiłkami, przejazdem bryczką itp. uruchomienie dla celów turystycznych nowych odcinków kolejki leśnej przebiegających porze teren gminy (w tym zwłaszcza do Starej Białowieży). 12. Wprowadzenie do oficjalnego kalendarza imprez o znaczeniu turystycznym w Krainie Żubra uroczystości religijnych w ur. Krynoczka. 13. Rozbudowa istniejącego obiektu turystyki konnej w Orzeszkowie (Zatrościniec), 14. Budowa centrum rekreacji w Lipinach – obiekty hotelowe, ośrodek turystyki konnej, itp. 15. Budowa ośrodka rehabilitacyjnego wraz ze stadniną koni w Postołowie, bazą noclegową i zapleczem gastronomicznym. 16. Budowa ścieżek rowerowych przy drogach wojewódzkich: Golakowa Szyja – Nowosady - Dubiny, Białowieża – Hajnówka, Stare Berezowo – Hajnówka, granica z gminą Dubicze Cerkiewne – Hajnówka. 17. Organizacja nowych i rozbudowa istniejących gospodarstw agroturystycznych. GMINA BIAŁOWIEŻA Walory turystyczne: 1. Krajobraz. Większą część obszaru gminy (ok.. 90%) zajmuje Puszcza Białowieska z licznymi uroczyskami puszczańskimi, Białowieskim Parkiem Narodowym, kilkoma rezerwatami przyrody (rezerwaty przyrody i BPN zajmują ok. 50% powierzchni gminy) oraz atrakcyjną pod względem widokowym i przyrodniczym doliną rzeki Narewki i jej dopływu Łutowni. Duże walory ma unikatowy krajobraz kulturowy Polany Białowieskiej. 2. Walory przyrodnicze: Obszar Ochrony Ścisłej Obręb Ochronny Hwoźna BPN Rezerwat pokazowy BPN 87 3. 4. 5. 6. 7. Park Pałacowy siedem rezerwatów przyrody („Wysokie Bagno”, „Podolany”, „Pogorzelce”, „Podcerkwa”, „Kozłowe Borki”, Rezerwat Krajobrazowy im. W. Szafera, „Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej”) skupisko starych dębów w ur. Stara Białowieża oraz około 600 innych pomników przyrody. Walory kulturowe: zachowane układy przestrzenne i stara drewniana zabudowa Białowieży oraz wsi budnickich: Pogorzelec, Teremisek i Bud pozostałości zespołu pałacowego w Białowieży (brama, zespół zabudowań pomocniczych i gospodarczych, dworek gubernatora grodzieńskiego (1845), Park Pałacowy) murowana cerkiew (1893) z oryginalnym ceramicznym ikonostasem, drewniana cerkiew cmentarna (1873) i neorenesansowy kościół (1935) z plebanią w Białowieży, Park Dyrekcyjny i zespół budynków Parku Dyrekcyjnego, zespół budynków Nadleśnictwa Białowieża i byłego Nadleśnictwa Jagiellońskiego, zespół budynków osiedla Centura, zespół zabudowań stacji Białowieża Towarowa, cmentarz wielowyznaniowy i niemiecki cmentarz z I wojny światowej w Białowieży, Szczególne miejsca kultu religijnego: „Miejsce Mocy” – dawne miejsce pogańskiego kultu słowiańskiego Muzea i skanseny: Muzeum Przyrodniczo-Leśne BPN, Skansen Architektury Drewnianej Ludności Ruskiej Podlasia (Białowieża), skansen „Sioło Budy”. Rękodzieło, wytwórczość i sztuka ludowa, produkty regionalne: galanteria drewniana (Białowieża, Pogorzelce), rzeźba w drewnie, korzenioplastyka (Białowieża), uprawa ziół (Białowieża), sprzedaż miodu (Białowieża, Pogorzelce, Budy) Imprezy turystyczne, folklorystyczne i uroczystości religijne o potencjalnym znaczeniu turystycznym: Noc Kupały (Białowieża, lipiec), Festyn Miodowy (Białowieża, sierpień), Festiwal Przyrody „Żubrowisko” (Białowieża, październik) „Bieg Żubra” (Białowieża, październik) festyn „Peretocze” (Białowieża lipiec). Zagospodarowanie turystyczne i obsługa ruchu turystycznego: 1. Baza noclegowa: 3 hotele (łącznie 365 miejsc), hotel „Domek Myśliwski” BPN – łącznie 32 miejsca, hotel „Iwa” BPN – łącznie 105 miejsc, w trakcie prac wykończeniowych), 3 pensjonaty (łącznie 122 miejsca), dom wycieczkowy PTTK (60 miejsc), schronisko młodzieżowe – całoroczne (50 miejsc), 2 kempingi, 88 29 kwater agroturystycznych: Białowieża (23), Teremiski (5), Pogorzelce (1) łącznie 196 miejsc noclegowych. 2. Gastronomia: 3 restauracje hotelowe, zajazd, plackarnia, pizzeria, karczma. 3. Szlaki turystyczne. Przez teren gminy przebiega 7 znakowanych szlaków pieszych: zielony: Białowieża - Hajnówka (równolegle do szosy łączącej obie miejscowości), żółty: Białowieża – Topiło, niebieski: Białowieża – Czerlonka – Zwierzyniec, czerwony „Miejscami Pamięci Narodowej” (okrężny wokół Białowieży), niebieski: Białowieża – Siemianówka żółty: Białowieża – Narewka, czarny” „Miejsce Mocy”. oraz 2 szlaki rowerowe: czerwony „Podlaski Szlak Bociani” na odcinku Białowieża - Narewka zielony: Białowieża – Topiło (Dubicze Cerkiewne) ponadto wyznaczono 6 tras dla wierzchowców, przejazdów bryczkami i kuligów. 4. Ścieżki edukacyjne: „Żebra Żubra” (Nadleśnictwo Białowieża), „Dęby Królewskie” (Nadleśnictwo Białowieża), „Puszczańskie drzewa” (Nadleśnictwo Białowieża), „Krajobrazy Puszczy” (Nadleśnictwo Białowieża), „Miejsce Mocy” (Nadleśnictwo Białowieża), „Drzewa Parku Pałacowego” (BPN), „Historyczno Kulturowa po Parku Pałacowym” (BPN). 5. Ośrodki edukacyjne: Ośrodek Edukacji Przyrodniczej BPN (Białowieża), Centrum Edukacyjno-Muzealne BPN (Białowieża), Ośrodek Edukacji Leśnej (Jagiellońskie). 6. Wieże widokowe: wieża nad muzeum BPN. 7. Miejsca ogniskowe: Stara Białowieża, Pogorzelce, Filipówka, Gierkówka, Polana Żubrówka, Budy, Hajduki, Jagiellońskie. 8. Informacja turystyczna BUT PTTK, DW PTTK Białowieża, Schronisko Młodzieżowe, Muzeum BPN, Punkt Informacji Turystycznej „Za Bramą” (BPN). 9. Obsługa ruchu turystycznego: PTTK Oddział Białowieża, Biuro Usług Przewodnickich „Puszcza Białowieska” – Białowieża, Biuro Turystyki „Ryś” - Białowieża, „Nature-Tour” – Białowieża, Agencja „Folk” – Białowieża, Biuro Turystyczne „Teo-Eko” – Białowieża, Biuro Podróży „Kampio” – Warszawa/Budy, 89 Biuro Podróży Junior – Białystok, Nature Travel – Białystok, Bird Service – Kraków, 10. Wypożyczalnie rowerów: hotele „Białowieski” i „Żubrówka”, Zajazd „Gawra”, BUT PTTK, Biuro Turystyki „Ryś”, Schronisko Młodzieżowe „Paprotka”, „Sioło Budy”. 11. Produkty turystyczne: konie pod siodło oraz przejazdy bryczkami i saniami w Teremiskach i Pogorzelcach, przejazdy bryczkami i saniami w Białowieży (BUT PTTK), przejazd wozem taborowym przez Rezerwat Ścisły BPN, przejazdy „Białowieskim Ekspresem” stylizowanym na kolejkę, przejazdy Melexem. 12. Inne: projektowane turystyczne pieszo-rowerowe przejście graniczne na Białoruś w Białowieży. Wnioski: Gmina, ze względu na swą lokalizację w centrum Puszczy Białowieskiej oraz swe atrakcje o randze międzynarodowej (Rezerwat Ścisły BPN, Rezerwat Pokazowy BPN) i krajowej (Muzeum BPN, Park Pałacowy, lasy i rezerwaty Puszczy Białowieskiej poza BPN, unikatowy układ przestrzenny i stara zabudowa Białowieży), a także doskonale rozwiniętą infrastrukturę turystyczną i tradycje turystyczne sięgające XIX w., jest najczęściej odwiedzaną przez turystów gminą na terenie całej Krainy Żubra, przy czym znaczną część zwiedzających stanowią turyści zagraniczni. Istniejące tu ośrodki edukacyjne oraz system ścieżek przyrodniczych i dydaktycznych stwarzają znakomite możliwości rozwoju turystyki edukacyjnej. Jednak pomimo dużego zainteresowania turystyką edukacyjną istniejące ośrodki są zbyt małe i nie dysponują bazą noclegową. Białowieża zasługuje na to, aby w oparciu o oba istniejące tam ośrodki i znakomitą kadrę naukową i edukacyjną, jaką dysponuje Białowieża, stworzyć tam nowoczesne Europejskie Centrum Edukacji Ekologicznej, obsługujące grupy z kraju i zagranicy, z własną niedrogą bazą noclegową. Białowieża osiągnęła kres możliwości, jeśli chodzi o rozwijanie dużych obiektów bazy noclegowej i takie inwestycje w miejscowości są niecelowe. Nadmierne zagęszczenie ruchu turystycznego w rejonie Polany Białowieskiej stanowi bowiem zagrożenie dla walorów przyrodniczych Puszczy, zaś niekontrolowany rozwój infrastruktury turystycznej grozi zagładą unikatowych walorów kulturowych Białowieży i Polany Białowieskiej, a w perspektywie także spowoduje zagrożenie dla walorów, które przyciągają tu turystów. Należy natomiast modernizować obiekty już istniejące, z uwzględnieniem zachowania unikatowych walorów kulturowych i krajobrazowych Polany Białowieskiej. Nie ma także przeszkód, aby rozwijać tu agroturystykę, w tym tworzyć warunki do powstawania nowych miejsc noclegowych w domach drewnianych, dzięki czemu będzie można je ochronić przed zniszczeniem i dewastacją. Pomimo wspaniałych walorów przyrodniczych oferta turystyczna Białowieży jest dość mało urozmaicona i koncentruje się głównie na walorach przyrodniczych BPN. Potrzebne są nowe oferty i produkty turystyczne, które w większym stopniu będą wykorzystywały 90 unikatowe walory Puszczy Białowieskiej poza BPN, a także wyjątkowe walory kulturowe Białowieży i Polany Białowieskiej oraz wsi budnickich: Pogorzelców, Teremisek i Bud. Niezbędne jest także skoordynowanie sytemu obsługi ruchu turystycznego i informacji turystycznej. W koncepcji rozwoju turystyki w Krainie Żubra Białowieża będzie pełniła szczególną rolę jako miejsce nagromadzenia obiektów związanych z żubrem i jego ochroną oraz najważniejszy węzłowy punkt pieszych i rowerowych szlaków turystycznych. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie inwentaryzacji cennych obiektów wiejskiego budownictwa drewnianego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wykonanie przy szlakach turystycznych oraz przy szosie Hajnówka – Białowieża, opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do rezerwatów przyrody, najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych, a także obiektów infrastruktury turystycznej oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 4. Ustawienie w centrum Białowieży opatrzonej logo Krainy Żubra tablicy z krajoznawczą mapą Krainy Żubra. 5. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” i mapką gminy oraz planem Białowieży, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (BPN, rezerwaty przyrody, zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki, stare cmentarze, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 6. Wyznakowanie pieszego „Szlaku Krainy Żubra” na odcinku: Białowieża – Przewłoka – rez. Starzyna oraz adaptacja na odcinek „Szlaku Krainy Żubra” istniejącego zielonego szlaku z Białowieży do Hajnówki 7. Wyznakowanie rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” na odcinku: Białowieża – Droga Olemburska – Topiło (z wykorzystaniem istniejącego odcinka szlaku zielonego) oraz na odcinku Białowieża - Budy - rez. „Dębowy Grąd” – Hajnówka. 8. Organizacja regionalnego Centrum Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego w Białowieży, porządkującego i koordynującego działalność istniejących obecnie kilku punktów informacji i świadczenia usług turystycznych. 10. Utworzenie w Białowieży Europejskiego Centrum Edukacji Ekologicznej. 11. Budowa Centrum Restytucji Żubra (które docelowo zastąpi obecnie funkcjonujący Ośrodek Hodowli Żubrów), jednostki o zasięgu krajowym, zajmującej się opieką nad puszczańską populacją i sprawującej merytoryczny nadzór nad innymi hodowlami w kraju, współpracującej z placówkami naukowymi i krajowym koordynatorem hodowli żubrów. 12. Opracowanie nowych lokalnych produktów turystycznych mogących urozmaicić ofertę turystyczną gminy: całodniowa wycieczka przyrodnicza do rezerwatów przyrody położonych na terenie gminy, całodniowa wycieczka kolejką leśna z uroczyska Stara Białowieża do Hajnówki (z odgałęzieniem do Kosego Mostu). 13. Wprowadzenie do oficjalnego kalendarza imprez o znaczeniu turystycznym w Krainie Żubra: 91 Nocy Kupały (Białowieża, lipiec), Festynu Miodowego (Białowieża, sierpień), Festiwalu Przyrody „Żubrowisko” (Białowieża, październik), „Biegu Żubra” (Białowieża), Festynu „Peretocze” (Białowieża). GMINA NAREWKA Atrakcje turystyczne: 1. Krajobraz – atrakcyjny dla turystyki, urozmaicony, największą atrakcją jest Puszcza Białowieska z Białowieskim Parkiem Narodowym oraz dolina Narwi ze Zbiornikiem Siemianówka. Wsch. część gminy obejmuje fragment Puszczy Ladzkiej. 2. Walory przyrodnicze: fragment Białowieskiego Parku Narodowego (Obręb Ochronny Hwoźna), fragmenty Obszarów Chronionego Krajobrazu: „Dolina Górnej Narwi” i „Puszcza Białowieska”, trzy rezerwaty przyrody: „Siemianówka”, „Gnilec” i „Dolina Waliczówki” oraz fragment rezerwatu „Lasy Puszczy Białowieskiej”, kilkadziesiąt pomników przyrody (głównie starych drzew), Zbiornik Siemianówka i dolina Narwi stanowiące ostoję ptaków wodno-błotnych i ważny w skali kraju szlak ich migracji. 3. Walory kulturowe: zachowane układy przestrzenne i stara drewniana zabudowa wsi (szczególnie w Masiewie, Babiej Górze, Olchówce i Gruszkach, drewniana cerkiew w Lewkowie Starym (XVIII w.), murowane cerkwie w Narewce (1864) i Siemianówce (XVIII w.), drewniana leśniczówka w Świnorojach (XIX/XX w.), cmentarz żydowski w Narewce i cmentarz ewangelicki dawnej niemieckiej Osady Czoło pod Masiewem. 4. Muzea, skanseny, izby regionalne i przyrodnicze: Izba Przyrodniczo-Leśna w Nadleśnictwie Browsk w Gruszkach, mini-skansen kolejki wąskotorowej w ur. Głuszec. 5. Rękodzieło ludowe: Lewkowo Stare (wyroby z gliny, wyroby z drewna), Masiewo (rzeźba w drewnie), Eliaszuki (wyroby z drewna). 6. Zespoły folklorystyczne: Narewka, Lewkowo Stare. 7. Imprezy sportowe, kulturalne i uroczystości religijne o potencjalnym znaczeniu turystycznym: regaty „Puchar Żubra” w windsurfingu (zbiornik Siemianówka, czerwiec), regaty jachtów (zbiornik Siemianówka, lipiec), Kraina Szczęśliwości (Narewka-Skupowo, czerwiec), festyny ludowe w Narewce, Lewkowie Starym i Siemianówce, Noc Kupały w Narewce (lipiec), festyn „W poszukiwaniu i przekazywaniu folkloru” w Narewce, 92 plener artystyczny osób niepełnosprawnych (Lewkowo, czerwiec), „Jordan” (Lewkowo Stare, styczeń). Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: 16 kwater agroturystycznych (w Narewce, Gruszkach, Plancie, Masiewie, Lewkowie Starym i Nowym, Mikłaszewie, Nowej Łuce, Świnorojach, Janowie i Babiej Górze), łącznie ponad 200 miejsc, pola biwakowe w Starym Dworze, Gruszkach, Świnorojach i Narewce (łącznie ponad 200 miejsc), sezonowe schroniska młodzieżowe w Siemianówce, Lewkowie Starym i Narewce (łącznie 120 miejsc) 2. Gastronomia: trzy bary w Narewce, bar w Nowej Łuce. 3. Szlaki turystyczne. Przez teren gminy przebiega 8 znakowanych szlaków pieszych: czerwony „Szlak walk powstańczych”: Narewka – Świnoroje - Hajnówka , szlak zielony z Narewki do Walił, na terenie gminy na odcinku: Narewka – Olchówka Babia Góra – Siemianówka – Bondary, szlak niebieski: Białowieża – Pogorzelce – Babia Góra – Siemianówka, szlak czerwony „Wokół uroczyska Głuszec” (BPN), szlak żółty: Narewka – Janowo – Białowieża, szlak zielony „Wilczy Szlak”: Masiewo.- Zamosze – Kosy Most dwa czarne szlaki łącznikowe oraz 4 szlaki rowerowe: „Podlaski Szlak Bociani” (czerwony) na odcinku: Białowieża – Pogorzelce – Narewka – Lewkowo – Suszcza trzy okrężne szlaki zaczynające się i kończące w Narewce. 4. Ścieżki przyrodnicze: ścieżka „Pod Dębami” w Świnorojach (Nadleśnictwo Browsk), ścieżka ornitologiczna Masiewo – Siemieniakowszczyzna (OTOP), ścieżka „Tropem Żubra” z Kosego Mostu do Babiej Góry (Program „Żubr”). 5. Turystyka aktywna: wypożyczalnie kajaków i rowerów w Narewce i Plancie, konie w kwaterze agroturystycznej w Masiewie, możliwości uprawiania sportów wodnych na Zalewie Siemianówka. 6. Informacja turystyczna: Gminne Centrum Informacji w Narewce 7. Wieże obserwacyjne: trzy wieże widokowe: w Siemieniakowszczyźnie, przy Kosym Moście, i w ur. Carska Tropina nad Narewką, dwie nowe wieże do obserwacji żubrów: nad Narewką w pobliżu Kosego Mostu i na łąkach pod Babią Górą 8. Miejsca ogniskowe: Zamosze, Świnoroje. Wnioski: 93 Teren gminy ma dwie główne atrakcje turystyczne, wyróżniające go w skali regionu i jak dotąd w niewielkim stopniu wykorzystane turystycznie. Pierwszą z nich jest znaczny fragment Białowieskiego Parku Narodowego, drugą zaś: Zbiornik Siemianówka oraz doliny rzek: Narwi i Narewki. Stwarza to możliwości uprawiania na tym terenie różnorodnych form turystyki. Baza agroturystyczna w gminie należy do najlepiej rozwiniętych w całej Krainie Żubra. Bardzo dobrze jest także rozwinięta sieć szlaków pieszych i rowerowych. Mankamentem obszaru gminy są nienajlepsze połączenia komunikacyjne i oddalenie od głównych tras komunikacyjnych, słabo rozwinięta gastronomia (brak restauracji i barów serwujących dania regionalne), stosunkowo nieliczne zabytki i brak ofert turystycznych wykorzystujących ogromne możliwości uprawiania różnorodnych form turystyki. Najbardziej preferowane formy turystyki na terenie gminy to: agroturystyka, turystyka wodna, rowerowa i przyrodnicza. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie inwentaryzacji cennych obiektów budownictwa wiejskiego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” i mapką gminy oraz planem Narewki, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (BPN, rezerwaty przyrody, lasy Nadleśnictwa Browsk zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki, stare cmentarze, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 4. Wykonanie w Narewce, przy szlakach turystycznych oraz przy szosie Hajnówka – Narewka - Siemianówka opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do rezerwatów przyrody, najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych, a także obiektów infrastruktury turystycznej oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 5. Ustawienie w centrum Narewki, opatrzonej logo Krainy Żubra, tablicy z krajoznawczą mapą Krainy Żubra. 6. Zorganizowanie w Narewce lokalnego centrum obsługi ruchu turystycznego z punktem informacji turystycznej oraz wypożyczalnią rowerów. 7. Wyznakowanie pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” na odcinku: Białowieża – Stara Białowieża - Carska Tropina – Kosy Most – ur. Wilczy Szlak – Masiewo – Babia Góra – Siemianówka – Cisówka, z wykorzystaniem istniejących odcinków szlaków znakowanych. 8. Wyznakowanie na terenie gminy kilku nowych pieszych szlaków turystycznych: „Szlaku obrzeża Puszczy Białowieskiej” z Narewki do Policznej, na odcinku: Narewka – Skupowo – Bernadzki Most – rez. „Gnilec” – Borysówka – Smolany Sadek „Szlaku Puszczy Ladzkiej”: Narewka – Zabłotczyzna – Ochrymy – Kapitańszczyzna – Porosłe – Rybaki – Cimochy – Hajdukowszczyzna – Waśki – Podborowiska – Krynica – Gnilec - st. PKP Gnilec 9. Wytyczenie ścieżek przyrodniczych: ornitologicznej z Babiej Góry do Cisówki, po wsch. stronie Zbiornika Siemianówka, z kładkami prze bagna, mostkami i wieżą obserwacyjną w rezerwacie „Dolina Waliczowki z Kapitańszczyzny do Podborowisk. 94 10. Budowa stanicy wodnej w Narewce, z wypożyczalnią kajaków, jako punktu początkowego szlaku wodnego 11. Budowa w Narewce zajazdu z serii „Zajazdów Żubrowych”, z miejscami noclegowymi i gospodą specjalizująca się w daniach regionalnych. 12. Rozważenie możliwości adaptacji na cele turystyczne budynku dawnej szkoły w Narewce. 13. Adaptacja budynku szkoły w Siemianówce na regionalny ośrodek edukacji ekologicznej z bazą hotelową (50 miejsc) oraz gastronomiczną. 14. Sporządzenie planu zagospodarowania turystycznego terenów nad Zalewem Siemianówka i koncepcji wioski turystycznej w okolicach Starego Dworu. 15. Budowa ośrodka rekreacyjno-wypoczynkowego w Starym Dworze nad Zalewem Siemianówka wraz z urządzonym polem namiotowym. 16. Urządzenie parkingów i miejsc ogniskowo-wypoczynkowych na terenie gminy. 17. Opracowanie kilku lokalnych produktów turystycznych na terenie gminy: spływy kajakowe Narewką i Narwią poniżej Bondar, ornitologiczna wyprawa do ostoi ptaków na wsch. obrzeżu Zbiornika Siemianówka, program zwiedzania najciekawszych pod względem przyrodniczym obszarów w Obrębie Ochronnym Hwoźna Białowieskiego Parku Narodowego. 18. Remont i uruchomienie trasy turystycznej kolejki wąskotorowej łączącej Starą Białowieżę z Hajnówką i Kosym Mostem. 19. Zorganizowanie (wraz z sąsiednimi gminami) cyklicznego spływu kajakowego rzekami Narwią i Narewką oraz wprowadzenie go do oficjalnego kalendarza imprez turystycznych Krainy Żubra. 20. Wprowadzenie do oficjalnego kalendarza imprez o znaczeniu turystycznym w Krainie Żubra odbywającego się na terenie gminy festynu ludowego w Narewce (maj) i „Jordanu” w Lewkowie Starym (styczeń). GMINA NAREW Walory turystyczne: 1. Krajobraz – atrakcyjny dla turystyki, urozmaicony, największą atrakcją jest zachowana w naturalnym stanie dolina Górnej Narwi otoczona pagórkowatymi krawędziami z licznymi punktami widokowymi. Lesistość umiarkowana, pd.-wsch. część gminy obejmuje fragment Puszczy Ladzkiej. 2. Walory przyrodnicze: w granicach gminy znajdują się fragmenty dwu obszarów chronionego krajobrazu: „Dolina Górnej Narwi” i „Puszcza Białowieska”, dwa pomniki przyrody: grupa drzew w Puchłach oraz stary dąb w Przybudkach. ostoja ptaków wodno-błotnych w dolinie Narwi stanowi ważny w skali kraju szlak ich migracji. 3. Walory kulturowe: zabytkowy układ urbanistyczny Narwi oraz drewniana zabudowa miejscowości (kilkadziesiąt obiektów), zespół obiektów zabytkowych w Narwi: drewniany kościół (1755), dwie drewniane cerkwie (1726 i 1885), oraz cmentarz żydowski, zabytkowe układy przestrzenne oraz zespoły drewnianej zabudowy wsi w gminie (zwłaszcza w Trześciance, Socach i Puchłach), drewniane cerkwie w Koźlikach (1793), Trześciance (1867), Łosince (1886), Puchłach (1912) i Tyniewiczach Dużych (pocz. XIX w.), grodzisko na Górze Kuraszowskiej nad Narwią. 95 4. Muzea, skanseny i izby regionalne: mini-skansen skansen w Koźlikach z drewnianą cerkwią i wiatrakiem, dwa prywatne muzea ze zbiorami staroci w Narwi i Skaryszewie. 5. Imprezy kulturalne o potencjalnym znaczeniu turystycznym: Polsko-ukraińskie spotkania muzyczne (Narew, sierpień), Dni Kultury Białoruskiej (Narew, Łosinka – sierpień). Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: zajazd w Narwi (42 miejsca), jedna kwatera agroturystyczna (w Trześciance). 2. Gastronomia: zajazd i trzy bary w Narwi. 3. Szlaki turystyczne: „Szlak świątyń prawosławnych” (żółty) na odcinku: Łosinka – Makówka – Narew – Saki – Trześcianka – Białki, rowerowy „Podlaski Szlak Bociani” (czerwony) na odcinku: Suszcza – Gorędy – Trześcianka – Puchły – Ciełuszki. 4. Informacja turystyczna: brak. Wnioski: Teren gminy ma dwie główne atrakcje turystyczne, wyróżniające go w skali regionu i jak dotąd zupełnie niewykorzystane turystycznie. Pierwszą z nich jest stanowiąca wyjątkowo malowniczy akcent krajobrazu dolina Górnej Narwi, o naturalnym biegu i krętym korycie, tworzącym naturalne starorzecza i rozgałęzienia. Rzeka otoczona jest mokradłami, stanowiącymi ostoję ptaków, wiosną tworzą się tu malownicze rozlewiska. Rzeka znakomicie nadaje się do organizacji spływów kajakowych i do organizowania przyrodniczych ekspedycji dla miłośników ptaków. Drugą atrakcją gminy są trzy wsie z odrestaurowaną w ramach programu „”Kraina Otwartych Okiennic” piękną drewnianą zabudową: Trześcianka, Soce i Puchły, co jest ewenementem w skali regionu, gdzie zabytki tego typu są, co prawda liczne, ale najczęściej dość zniszczone. Atrakcja ta nie jest należycie wykorzystana, wsie te powinny stać się wyeksponowaną wizytówką gminy: powinny tu znajdować się tablice i oznakowania informujące o zabytkowej zabudowie, a odrestaurowane chaty powinny zostać wykorzystane choćby jako kwatery agroturystyczne, izby regionalne, gospody serwujące tradycyjne danie itp. Inne atrakcje gminy to miasteczko Narew z drewnianą zabudową i ciekawymi obiektami zabytkowymi, dwa prywatne muzea staroci i mini-skansen w Koźlikach. Gmina jest korzystnie położona przy szosie z Białegostoku do Hajnówki. Mankamentem jest bardzo słabe zagospodarowanie: niedostatek bazy noclegowej (zwłaszcza brak kwater agroturystycznych), regionalnej gastronomii, mała liczba szlaków turystycznych. Najbardziej preferowane formy turystyki na terenie gminy to: agroturystyka. turystyka kulturowa, przyrodnicza i kajakowa. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie inwentaryzacji cennych obiektów budownictwa wiejskiego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 96 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” i mapką gminy oraz planem Narewki, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki, stare cmentarze, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 4. Wyznakowanie na terenie gminy kilku nowych szlaków turystycznych: pieszego „Szlaku Puszczy Ladzkiej” (okrężny z Narewki do Narewki) na odcinku: Kapitańszczyzna – Rybaki – Cimochy – Waśki – Krzywiec – Grodzisko, pieszego szlaku łącznikowego z Narwi do Cimoch, pieszego „Szlaku Doliny Narwi” z Bondar do Plosk, na odcinku Bindziugi – Odrynki – Ancuty – Trześcianka – Soce – Puchły – Cieluszki, rowerowego „Szlaku Pereł Architektury Drewnianej” z Narwi do Dubicz Cerkiewnych, na odcinku Narew – Makówka – Tyniewicze Wielkie - Lady. 5. Ustawienie w centrum Narwi opatrzonej logo Krainy Żubra tablicy z krajoznawczą mapą Krainy Żubra. 6. Wykonanie w Narwi, przy szlakach turystycznych oraz przy szosie Białystok - Hajnówka opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych, a także obiektów infrastruktury turystycznej, oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach, w tym szczególności we wsiach Krainy Otwartych Okiennic. 7. Zorganizowanie w gminie kilku – kilkunastu kwater agroturystycznych (najchętniej we wsiach Krainy Otwartych Okiennic: Trześciance, Socach i Puchłach oraz w Narwi), 8. Zorganizowanie w Narwi gminnego punktu informacji turystycznej z wypożyczalnią rowerów. 9. Zorganizowanie w Narwi stanicy wodnej nad Narwią z wypożyczalnią kajaków. 10. Rozważenie możliwości adaptacji na cele turystyczne budynku dawnej szkoły w Janowie, ewentualnie. 11. Rewaloryzacja zabytkowej drewnianej zabudowy w centrum Narwi. 12. Budowa zajazdu z serii „Zajazdów Żubrowych” przy szosie Białystok - Hajnówka, w pobliżu Narwi (przy rozwidleniu dróg za rzeką). 13. Opracowanie kilku lokalnych produktów turystycznych na terenie gminy: spływ kajakowy Narwią, ornitologiczna wyprawa do ostoi ptaków w dolinie Narwi, program zwiedzania najciekawszych pod względem kulturowym miejscowości w gminie (Narew, Kraina Otwartych Okiennic, mini-skansen w Kożlikach, muzeum staroci w Skaryszewie). 14. Zorganizowanie na terenie gminy cyklicznej imprezy folklorystycznej (festyn, warsztaty) promującej gminę i region, opartej na lokalnej tradycji rękodzielniczej (najlepiej z jednej z wsi Krainy Otwartych Okiennic) i wprowadzenie tej imprezy do oficjalnego kalendarza imprez o znaczeniu turystycznym w Krainie Żubra. 15. Zorganizowanie (wraz z sąsiednimi gminami) cyklicznego spływu kajakowego rzeką Narwią i wprowadzenie go do oficjalnego kalendarza imprez turystycznych Krainy Żubra. 16. Wprowadzenie do oficjalnego kalendarza imprez o znaczeniu turystycznym w Krainie Żubra organizowanych na terenie gminy Polsko-ukraińskich spotkań muzycznych (Narew, sierpień) i Dni Kultury Białoruskiej (Narew, Łosinka – sierpień). GMINA MICHAŁOWO 97 Walory turystyczne: 1. Krajobraz gminy jest płaski, lekko pofałdowany, zalesienie umiarkowane. Największym kompleksem leśnym jest Puszcza Knyszyńska, zajmująca pn.-zach. część gminy. Urozmaicenie krajobrazu stanowią szeroka dolina Narwi ze Zbiornikiem Siemianówka oraz doliny mniejszych rzek: Świsłoczy, Supraśli, Płoski i Świnobródki. 2. Walory przyrodnicze. Pn.-zach. część gminy położona na jest na terenie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej i jego otuliny, a lasy zajmują blisko 40% jej powierzchni W granicach gminy znajduje się jeden rezerwaty przyrody „Gorbacz” oraz 11 pomników przyrody, w tym jeden głaz narzutowy, jedna aleja i jedna grupa drzew. Rozległe łąki i mokradła u źródeł Supraśli na wsch. od Michałowa stanowią ostoję ptaków wodno-błotnych. 3. Walory kulturowe: zabytkowe układy przestrzenne Jałówki (XVI w. i Michałowa (XIX w.) oraz wsi w gminie, liczne zabytkowe i ciekawe obiekty budownictwa drewnianego (najwięcej w Michałowie, Szymkach, Zaleszanach i Topolanach), zespół dworski z parkiem w Hieronimowie (XIX w.), drewniane cerkwie w Topolanach (XVIII w.), Michałowie (1906-1910), Nowej Woli (dwie: cmentarna z XVIII w. oraz parafialna z l. 1906-1908) i Juszkowym Grodzie (1912), kościół (1867), ruiny kościoła (1910-1915), fortyfikacje ziemne Batareje oraz cmentarz chrześcijański i żydowski w Jałówce, wiatrak w Maciejkowej Górze (1907), krzyż powstańców 1863 r. w Lesie Podozierańskim. 4. Muzea i izby regionalne: Izba Regionalna w Szymkach. Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: zajazd w Michałowie, 12 kwater agroturystycznych (w Michałowie, Bondarach, Kuchmach Starych, Suszczy, Kopcach, Rybakach, Jałówce i Bachurach), pole biwakowe w Rudni nad Zbiornikiem Siemianówka. 2. Gastronomia: restauracja, zajazd i dwa bary w Michałowie. 3. Szlaki turystyczne: Przez teren gminy przebiegają trzy znakowane szlaki piesze: szlak zielony: Narewka – Bondary – Michałowo – Waliły Stacja, szlak żółty: Michałowo – Topolany – Tylwica, szlak „Skrajem Puszczy Knyszyńskiej”: na odcinku Zajezierce – Sokole – Gródek oraz dwa szlaki rowerowe: czerwony: Królowy Most – Topolany – Michałowo – Jałówka, żółty, na odcinku: Jałówka – Mostowlany. 4. Turystyka kwalifikowana: niektóre kwatery agroturystyczne oferują jazdę konną oraz rowery i kajaki do dyspozycji gości. 98 nad Zbiornikiem Siemianówka istnieją możliwości uprawiania różnorodnych sportów i form turystyki wodnej. 5. Najważniejsze imprezy o znaczeniu turystycznym: regaty żeglarskie na Zalewie Siemianówka (mistrzostwa Polski – lipiec), spływ kajakowy rzeką Narew (lipiec). 6. Inne: planowane jest otwarcie drogowego przejścia granicznego na Białoruś w Jałówce. Wnioski: Gmina pod względem urozmaicenia krajobrazu należy do średnio atrakcyjnych Największą atrakcją turystyczną jest Zbiornik Siemianówka, z możliwościami uprawiania sportów i turystyki wodnej. Jednak zarówno sam zbiornik jak i jego otoczenie z chaotyczną zabudową rekreacyjną stanowią czynnik zaburzający harmonijny naturalno-kulturowy krajobraz regionu i wymagają opracowania koncepcji zagospodarowania turystycznego. Duże walory krajobrazowe ma natomiast dolina Narwi poniżej zbiornika oraz dolina rzeki Jałówki i otoczona lasami Puszczy Knyszyńskiej dolina Świnobródki. Na uwagę zasługuje także zabytkowy układ urbanistycznych i duży zespół drewnianej zabudowy w Michałowie oraz zachowane zabytkowe układy przestrzenne i stara zabudowa w licznych wsiach gminy, a także rezerwat torfowiskowy „Gorbacz” o oryginalnym krajobrazie. Pozytywnym czynnikiem są niezłe połączenia komunikacyjne z Białymstokiem oraz znaczna liczba kwater agroturystycznych, w tym m.in. w starych drewnianych domach. Niewykorzystane turystycznie są walory przyrodnicze gminy – torfowiska w rezerwacie „Gorbacz” oraz ostoja ptaków wodno-błotnych we wsch. części zbiornika Siemianówka. Główne formy turystyki, które odgrywać będą w gminie najważniejszą rolę to agroturystyka, turystyka wodna, rowerowa i turystyka przyrodnicza. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie inwentaryzacji cennych obiektów budownictwa wiejskiego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” i mapką gminy, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki, stare cmentarze, rezerwaty, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 4. Wyznakowanie na terenie gminy szlaków turystycznych: fragmentu pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” na odcinku: Siemianówka – Zaleszany – Jałówka – Mostowlany (z wykorzystaniem i przeznakowaniem istniejącego odcinka rowerowego szlaku żółtego), pieszego „Szlaku Doliny Narwi” z Bondar do Płosk, na odcinku Bondary - Bindziuga – Odrynki. 5. Budowa dwu ścieżek przyrodniczych z kładkami przez bagna i wieżami obserwacyjnymi: w rezerwacie „Gorbacz”, wzdłuż wsch. skraju Zbiornika Siemianówka, od przystanku kolejowego Cisówka do Babiej Góry. 99 6. Ustawienie w Michałowie i Jałówce opatrzonymi logo Krainy Żubra planów miejscowości z zaznaczeniem najciekawszych obiektów. 7. Wykonanie w Michałowie i Jałówce, przy szlakach turystycznych oraz przy szosie Białystok – Michałowo – Juszkowy Gród - Narewka opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych, a także obiektów infrastruktury turystycznej, oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 8. Zorganizowanie gminnego punktu informacji turystycznej w Michałowie. 9. Objęcie wsi Topolany pilotażowym programem „Wieś jak malowanie” i rewaloryzacja jej drewnianej zabudowy w ramach tego programu. 10. Opracowanie koncepcji turystycznego zagospodarowania rejonu Zalewu Siemianówka. 11. Zorganizowanie stanicy wodnej w Bondarach z wypożyczalnią kajaków. 12. Budowa zajazdu w Bondarach z miejscami noclegowymi i gospodą rybną. 13. Opracowanie jako lokalnych produktów turystycznych: spływu kajakowego rzeką Narwią, wyprawy ornitologicznej (po kładkach lub łodziami, pod opieką fachowego przewodnika) na wsch. obrzeżach Zbiornika Siemianówka. 14. Wprowadzenie spływu kajakowego rzeką Narew do oficjalnego kalendarza imprez turystycznych Krainy Żubra. GMINA GRÓDEK Walory turystyczne: 1. Krajobraz – wyjątkowo urozmaicony i atrakcyjny dla turystyki. Większą część terenu gminy zajmują lasy Puszczy Knyszyńskiej. Rzeźba terenu jest falista, w Zachodniej części gminy ciągnie się zalesione pasmo Wzgórz Świętojańskich z kulminacją 211 m. n.p.m. i deniwelacjami sięgającymi 80 m. Wzgórz Sokólskich. Największe atrakcje krajobrazowe to puszczańskie ostępy leśne, oraz wyjątkowo malownicze doliny wijących się wśród lasów rzek Supraśli i jej dopływu Płoskiej oraz granicznej Świsłoczy. Dwie pierwsze rzeki są wykorzystywane jako szlaki kajakowe. Na południe od Gródka, ciągnie się rozległy obszar torfowisk, mokradeł i łąk u źródeł Supraśli. 2. Walory przyrodnicze. Znaczna część gminy położona na jest na terenie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej i jego otuliny, a lasy zajmują 60% jej powierzchni W granicach gminy znajdują się 3 rezerwaty przyrody: „Bahno w Borkach”, „Las Cieliczański” i „Chomotowszczyzna”. Bagna na południe od Gródka stanowią ostoję ptaków wodno-błotnych. 3. Walory kulturowe: zabytkowe układy przestrzenne Gródka oraz wsi w gminie,. liczne zabytkowe i ciekawe obiekty drewnianego budownictwa wiejskiego (najwięcej we wsiach nad Świsłoczą: Chomontowcach, Bobrownikach, Swisloczanach, Mostowlanach). cerkwie w Gródku, Mostowlanach i Królowym Moście, kościół w Gródku, wiatraki w Narejkach i Wiejkach, grodzisko w Grodku, park podworski w Jaryłówce, mogiła powstańców 1863 r. w ur. Pereciosy. 4. Imprezy kulturalne o potencjalnym znaczeniu turystycznym: Międzynarodowy Festiwal Muzyki Młodej Białorusi „Basowiszcza” (Gródek, lipiec), 100 Międzynarodowe Białorusko-Polskie Spotkania Kulturalne „Siabrouska Biesieda” (Gródek, sierpień). Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: zajazd w Waliłach Stacji, 9 kwater agroturystycznych (w Gródku, Waliłach Stacji, Zubrach, Załukach, Wierobiu, Kołodnie i Borkach), stanica harcerska w Borkach. 2. Gastronomia: zajazd w Waliłach Stacji, bary w Waliłach Stacji, Gródku, Sofipolu i Bobrownikach. 3. Szlaki turystyczne: sześć znakowanych szlaków pieszych: „Szlak Wzgórz Świętojańskich” (czerwony): Żednia – Królowy Most – Supraśl, szlak „Skrajem Puszczy Knyszyńskiej” (żółty): Sokole – Dziernakowo – Gródek – Straszewo – Mostowlany – Świsłoczany – Wierobie, „Szlak Napoleoński” (niebieski): Krynki – Nowosiółki – Królowy Most – Żednia, szlak „Śladami Powstania Styczniowego” (czerwony): Waliły Stacja – Lipowy Most, szlak „Tatarski Mały”: Waliły Stacja – Kruszyniany, szlak zielony: Michałowo – Waliły Stacja. trzy szlaki rowerowe: szlak żółty: Jałówka – Bobrowniki – Kruszyniany – Waliły Stacja - Królowy Most, szlak: Grodek – Radunin – Królowy Most , szlak Kruszyniany – Grodek - Radunin dwa szlaki kajakowe (na Supraśli od Gródka i na Płoskiej od Królowego Mostu), jeden szlak konny. 4. Ścieżki przyrodniczo-edukacyjne: „Ruda” (4 km), „Widły” (7 km), „Królowy Most” (7 km). 5. Inne: niewielki zalew w Zarzeczanach wieża widokowa w Piłatowszczyźnie, drogowe przejście graniczne na Białoruś w Bobrownikach.. Wnioski Gmina pod względem urozmaicenia krajobrazu oraz walorów przyrodniczych i kulturowych należy do najbardziej atrakcyjnych w całej Krainie Żubra i znajdzie się na głównej trasie „Szlaku Krainy Żubra”, który będzie przebiegał przez wschodnią część gminy, terenami pogranicznymi. Zagospodarowanie turystyczne gminy, na tle gmin sąsiednich, jest wyjątkowo dobre, zarówno jeśli chodzi o sieć szlaków, jak i możliwości noclegów. Korzystne jest także położenie komunikacyjne w stosunkowo niewielkiej odległości od Białegostoku, przy szosie prowadzącej do przejścia granicznego w Bobrownikach. Brak natomiast lokalnych produktów i ofert turystycznych, uboga jest też oferta gastronomiczna. Niewykorzystane są także unikatowe walory kulturowe gminy, związane z zabytkowymi zespołami zabudowy wiejskiej. W gminie są znakomite warunki do rozwoju agroturystyki oraz uprawiania różnych form 101 turystyki aktywnej – pieszej, rowerowej, kajakowej i konnej (te ostatnie, jak dotąd – słabo wykorzystane), a także specjalistycznej: kulturowej i przyrodniczej. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie inwentaryzacji cennych obiektów budownictwa wiejskiego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wyznakowanie na terenie gminy fragmentu pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” na odcinku: Mostowlany – Bobrowniki – Chomontowce – Kruszyniany, z wykorzystaniem i przeznakowaniem istniejącego odcinka rowerowego szlaku żółtego. 4. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” i mapką gminy, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki, stare cmentarze, rezerwaty, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. Ustawienie w Michałowie i Jałówce opatrzonymi logo Krainy Żubra planów miejscowości z zaznaczeniem najciekawszych obiektów. 5. Wykonanie w Gródku, przy szlakach turystycznych oraz przy szosie Białystok – Bobrowniki opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do rezerwatów przyrody, najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych, a także obiektów infrastruktury turystycznej, oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 6. Zorganizowanie gminnego punktu informacji turystycznej w Gródku, wraz z wypożyczalnią rowerów. 7. Zorganizowanie stanic wodnych z wypożyczalniami kajaków w Gródku, Radulinie i Królowym Moście. 8. Stworzenie kilku kwater agroturystycznych we wsiach nad Świsłoczą; w tym w szczególności należy rozważyć adaptacje na obiekty agroturystyczne zabytkowych domów drewnianych. 9. Objęcie wsi Chomentowce pilotażowym programem „Wieś jak malowanie” i rewaloryzacja jej drewnianej zabudowy w ramach tego programu. 10. Budowa wieży widokowej na Górze Św. Jana i wyznakowanie prowadzącej do niej ścieżki. 11. Budowa zajazdu z serii „Zajazdów Żubrowych” przy rozwidleniu szosy z Białegostoku do Bobrownik i Michałowa, z miejscami noclegowymi i gospodą specjalizująca się daniach regionalnych. 12. Opracowanie jako lokalnych produktów turystycznych: przyrodniczego programu zwiedzania trasy „Rezerwaty w dolinie Supraśli”, kulturowego programu trasy „Wsie w dolinie Świsłoczy”, spływu kajakowego na rzece Supraśl. 13. Wprowadzenie Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Młodej Białorusi „Basowiszcza” i Międzynarodowych Białorusko-Polskich Spotkań Kulturalnych „Siabrouska Biesieda” do oficjalnego kalendarza imprez kulturalnych Krainy Żubra. GMINA KRYNKI Walory turystyczne: 102 1. Krajobraz – wyjątkowo urozmaicony i atrakcyjny dla turystyki. Teren gminy jest silnie pofałdowany i obejmuje fragmenty dwu regionów: stosunkowo słabo zalesionych Wzgórz Sokólskich oraz fragment Puszczy Knyszyńskiej z obszarem leśnym i licznymi polanami zajętym prze osadnictwo. Największe atrakcje krajobrazowe to wzniesienia Wzgórz Sokólskich sięgające 200 m n.p.m., z licznymi punktami widokowymi, oraz tworzące malownicze, otoczone wzgórzami doliny rzek Świsłoczy i Nietupy. 2. Teren gminy obejmuje niewielki fragment Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej i jego otuliny oraz znaczną część Obszaru Chronionego Krajobrazu „Wzgórz Sokólskie” Na obszarze gminy znajduje się jeden rezerwat przyrody „Nietupa” z ostoją bobrów oraz użytek ekologiczny „Bagno Rudaki” nad Swisłoczą. 3. Walory kulturowe. Największą atrakcją turystyczną okolic Krynek jest zespół obiektów związanych z kulturą tatarską Kruszynianach (meczet i cmentarz), Ciekawy jest też zespół obiektów związanych z kultem proroka Ilii w Starej Grzybowszczyćnie (cerkiew i przysiółek Wierszalin). Dużą wartość zabytkową ma unikatowy układ przestrzenny Krynek i znajdujący się tu zespół zabytków: kościół, cerkiew, dwie synagogi, park, cmentarz żydowski oraz liczne stare domy. Zachowały się także zabytkowe układy przestrzenne wsi w gminie, z zespołami drewnianego budownictwa wiejskiego (najciekawsze w Kruszynianach, Starej Grzybowszczyźnie, Ozieranach Wielkich i Małych oraz w Ostrowie Południowym) Pozostałe ciekawsze zabytki to drewniany dwór z parkiem w Górce (poł. XIX w.), pozostałości dworu i park w Żyliczach, dwie cerkwie w Jurowlanach oraz drewniany młyn wodny w Nietupie. 4. Uroczystości religijne o potencjalnym znaczeniu turystycznym: doroczne religijne święto Kurban Bajram w Kruszynianach (ruchome). Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: schronisko szkolne w Krynkach, trzy kwatery agroturystyczne (w Łapiczach, Kundziczach i Kruszynianach), pole biwakowe w Kundziczach. 2. Gastronomia: bar i restauracja w Krynkach. 3. Informacja turystyczna: brak. 4. Szlaki turystyczne: Przez teren gminy przebiegają trzy piesze szlaki turystyczne: szlak „Tatarski Duży” na odcinku Kruszyniany – Sanniki – Nietupa – Górany, szlak „Tatarski Mały” na odcinku Kruszyniany – Józefowo, „Wierszalin” na odcinku Nowa Swidziałówka – Górany i „Nietupa” na odcinku Górka - Sanniki oraz dwa szlaki rowerowe Krynki – Kruszyniany – Krynki oraz Chomontowce – Kruszyniany – Waliły Stacja. 5. Ścieżki przyrodnicze i edukacyjne: ścieżka edukacyjna w Sannikach z wieżą widokową. Wnioski: Gmina pod względem urozmaicenia krajobrazu i walorów kulturowych należy do najbardziej atrakcyjnych w całej Krainie Żubra. Walory te są tylko w bardzo niewielkim stopniu wykorzystane dla promocji turystyki w gminie. Zagospodarowanie turystyczne terenu jest słabe, brak obiektów bazy noclegowej i gastronomii, brak produktów turystycznych i oferty turystycznej wykorzystujących walory gminy, a także imprez kulturalnych i 103 folklorystycznych, wykorzystujących choćby tradycje tatarskie. Najbardziej atrakcyjne miejscowości w gminie to Kruszyniany, Krynki i Stara Grzybowszczyzna. Kruszyniany, to miejscowość znana w całym kraju ze względu na tradycje tatarskie, w dodatku mająca jeden z cenniejszych w regionie zespółów zabytkowej zabudowy drewnianej. Wieś powinna stanowić turystyczną wizytówkę gminy. W Kruszynianach znajdzie się punkt węzłowy „Szlaku Krainy Żubra” (i rozgałęzienie jego wersji rowerowej) i dwu pieszych „Szlaków Tatarskich”: Dużego - do Sokółki. i Małego – do Walił Stacji, zaś w Starej Grzybowszczyźnie – rozgałęzienie pieszej wersji „Szlaku Krainy Żubra”. Nie wykorzystane są także możliwości rozwoju agroturystyki (kwater jest zdecydowanie zbyt mało) a także turystyki konnej. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie inwentaryzacji cennych obiektów budownictwa wiejskiego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wyznakowanie na terenie gminy dwu fragmentów pieszego „Szlaku Krainy Żubra” na odcinku: Chomontowce – Łosiniany - Kruszyniany Sanniki – Żylicze – Leszczany – Wierszalin - Stara Grzybowszczyzna – Górany – Podlipki – rez. „Góra Pieszczana” oraz Stara Grzybowszczyzna – Ostrów Nowy. 4. Wyznakowanie na terenie gminy dwu fragmentów rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” na odcinku: Chomontowce – Rudaki – Łosiniany – Kruszyniany - Górka – Ciumicze – Leszczany – Grzybowszczyzna Stara – Górany – Ostrów Nowy – Sosnowik – Lipowy Most oraz Kruszyniany – Krynki – Jurowlany – Usnarz Górny. 5. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra”, planem Krynek i mapką gminy, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki, stare cmentarze, rezerwaty, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 6. Ustawienie w Krynkach i Kruszynianach opatrzonymi logo Krainy Żubra planów miejscowości z zaznaczeniem najciekawszych obiektów. 7. Wykonanie w Krynkach, Kruszynianach, przy szlakach turystycznych oraz przy szosie Białystok – Krynki opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do rezerwatów przyrody, najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych, a także obiektów infrastruktury turystycznej, oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 8. Zorganizowanie gminnego punktu informacji turystycznej w Krynkach, wraz z wypożyczalnią rowerów. 9. Objęcie Kruszynian i Starej Grzybowszczyzny pilotażowym programem „Wieś jak malowanie” i przeprowadzenie w jego ramach rewaloryzacji zabytkowej zabudowy tych wsi. 10. Stworzenie w Kruszynianach Izby Regionalnej z ekspozycją poświęconą kulturze Tatarów. 11. Stworzenie w Kruszynianach sezonowego punktu gastronomicznego, specjalizującego się daniach kuchni tatarskiej. 12. Stworzenie kilku nowych kwater agroturystycznych we wsiach gminy, w szczególności w Kruszynianach, najbardziej pożądana była by adaptacja na obiekty agroturystyczne zabytkowych domów drewnianych. 104 13. Rozważenie możliwości adaptacji na obiekty bazy noclegowej nieużytkowanych budynków dawnych szkół we wsiach gminy. 14. Opracowanie lokalnych produktów turystycznych opartych na atrakcjach wyróżniających teren gminy: programów zwiedzania najciekawszych miejscowości wraz z ich zagospodarowaniem turystycznym. Hasłowo można te programy nazwać „Tatarskim szlakiem” (program zwiedzania Kruszynian i okolicy) i „Śladami proroka Ilii” (stara Grzybowszczyzna, Wierszalin i okolice) oraz programu zwiedzania Krynek. Te trzy produkty można połączyć w jeden pakiet, co w sumie stworzy atrakcyjny całodzienny program zwiedzania. 15. Zorganizowanie cyklicznej imprezy kulturalnej, opartej na tradycjach tatarskich, organizowanej w Kruszynianach (we współpracy ze Związkiem Tatarów Polskich). 16. Wprowadzenie tatarskiego święta Kurban Bajram w Kruszynianach do oficjalnego kalendarza uroczystości religijnych o znaczeniu turystycznym w Krainie Żubra. GMINA SZUDZIAŁOWO Walory turystyczne: 1. Krajobraz – wyjątkowo urozmaicony i atrakcyjny dla turystyki. Teren gminy jest silnie pofałdowany i obejmuje fragmenty dwu regionów: Puszczy Knyszyńskiej ze zwartym obszarem lasów oraz niemal bezleśnych Wzgórz Sokólskich. Największe atrakcje krajobrazowe to puszczańskie ostępy leśne, dolina wijącej się wśród lasów rzeki Słoji oraz wzniesienia Wzgórz Sokólskich w kilku miejscach przekraczające 200 m n.p.m., tworzące grzbiety, przypominające miniaturowe pasma górskie., z licznymi punktami widokowymi. 2. Walory przyrodnicze. Teren gminy w części południowej i zachodniej obejmuje fragment Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej i jego otuliny, zaś w części wschodniej i północnej – fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu „Wzgórza Sokólskie”. W granicach gminy znajduje się sześć rezerwatów przyrody w Puszczy Knyszyńskiej. Inne ciekawe obiekty to ostoje bobrów na rzekach w Puszczy Knyszyńskiej, kilka okazałych drzew-pomników przyrody, głazowiska we Wzgórzach Sokólskich. 3. Walory kulturowe: zabytkowe układy przestrzenne wsi w gminie, liczne zabytkowe i ciekawe obiekty drewnianego budownictwa wiejskiego (najwięcej w Szudziałowie, Wierzchlesiu, Knyszewiczach, Słoji, Wojnowcach, Harkawiczach i Ostrowie Północnym), drewniany dwór w Pisarzowcach (1850 r.), drewniana cerkiew w Samogrodzie (1867 r.), zespół cerkiewny w Ostrowie Północnym (poł. XX w.), kościół w Szudziałowie (1938), drewniane wiatraki w Chmielewszczyźnie, Minkowcach, Nowince, Szczęsnowiczach i Wojnowcach, parki podworskie w Zubowszczyźnie, Zubrzycy Wielkiej i Żuchowie, kilka starych cmentarzy. Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: brak 2. Gastronomia: jeden niewielki bar w Szudziałowie. 105 3. Informacja turystyczna: gimnazjum w Szudziałowie. 4. Szlaki turystyczne. Przez teren gminy przebiegają dwa piesze szlaki turystyczne: szlak „Tatarski Duży” (zielony) na odcinku: Nowa Świdziałówka – Talkowszczyzna – Wierzchlesie – Kamionka Stara, szlak „Śladami Powstania Styczniowego” (czerwony) na odcinku: Waliły Stacja – rez. „Góra Pieszczana” – Kopna Góra – rez. „Międzyrzecze” 5. Ścieżki przyrodnicze i dydaktyczne: ścieżka „Kopna Góra w rez. „Woronicza” Wnioski: Gmina pod względem urozmaicenia krajobrazu należy do najbardziej atrakcyjnych w całej Krainie Żubra, a jednocześnie należy ona do najsłabiej zagospodarowanych pod względem turystycznym. Istnieją tu znakomite, zupełnie niewykorzystane dotąd możliwości rozwoju argoturystyki i adaptacji na cele turystyczne (kwatery agroturystyczne, regionalna gastronomia) licznych istniejących tu obiektów budownictwa drewnianego (wiejskie chaty i wiatraki). Na terenie gminy można rozwijać różnorodne formy turystyki aktywnej (turystyka piesza, rowerowa, kajakowa, narciarska) i specjalistycznej (turystyka przyrodnicza i kulturowa). Znajdujące się na terenie gminy drewniane wiatraki powinny stać się wizytówką gminy i powinny zostać objęte pilotażowym programem rewaloryzacji; w jednym z nich, po rewaloryzacji powinno się zlokalizować placówkę muzealną. W oparciu o istniejące tu atrakcje przyrodniczo-krajobrazowe i lokalną specyfikę, na terenie gminy powinno się opracować propozycje markowych produktów turystycznych. Przez gminę będą przebiegały pieszy i rowerowy „Szlak Krainy Żubra”. W lasach Nadleśnictwa Krynki na terenie gminy Szudziałowo planowana jest także lokalizacja pokazowego rezerwatu żubrów. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w gminie inwentaryzacji cennych obiektów budownictwa wiejskiego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wyznakowanie na terenie gminy dwu fragmentów pieszego „Szlaku Krainy Żubra” na odcinku: Podlipki – rez. „Góra Pieszczana” – Lipowy Most – Kopna Góra – rez. „Międzyrzecze” (wariant supraski) i. Ostrów Nowy – Poczopek – Słojka – Pisarzowce – Wojnowce – Bohoniki (wariant sokólski). 4. Wyznakowanie na terenie gminy dwu fragmentów rowerowego „Szlaku Krainy Żubra”: na odcinku: Ostrów Nowy – Sosnowik – Lipowy Most – Łaźnie – Surażkowo (wariant supraski) oraz na odcinku: Jurowlany – Usnarz Górny – Minkowce – Wojnowce – Nomiki (wariant sokólski). 5. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” i mapką gminy, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (rezerwaty, zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki, stare cmentarze, rezerwaty, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 106 6. Wykonanie przy szlakach turystycznych oraz przy szosie Białystok – Krynki opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do rezerwatów przyrody, najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych, a także obiektów infrastruktury turystycznej, oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 7. Stworzenie kilku kwater agroturystycznych we wsiach gminy, najbardziej pożądana była by adaptacja na obiekty agroturystyczne tradycyjnych domów drewnianych. 8. Utworzenie nowoczesnego gminnego punktu informacji turystycznej w Szudziałowie. 9. Zorganizowanie stanicy wodnej z wypożyczalnią kajaków w Talkowszczyźnie. 10. Objęcie wsi Minkowce pilotażowym programem „Wieś jak malowanie” i przeprowadzenie w jego ramach rewaloryzacji drewnianej zabudowy wsi. 11. Opracowanie i wdrożenie programu rewaloryzacji drewnianych wiatraków w gminie w oraz adaptacji jednego z nich na muzeum młynarstwa. 12. Rozważenie możliwości adaptacji na obiekty bazy noclegowej nieużytkowanych budynków dawnych szkół we wsiach gminy. 13. Budowa 2-3 wież widokowych w wybranych punktach widokowych na szczytach wzgórz (np. pod Wojnowcami – wzgórze 238 m n.p.m. i pod Słoją – 213 m n.p.m.) i wyznakowanie prowadzących do nich ścieżek. 14. Urządzenie w lasach Nadleśnictwa Krynki na terenie gminy pokazowego rezerwatu żubrów (jego lokalizacja jest już uzgodniona z Nadleśnictwem). 15. Opracowanie dwu lokalnych produktów turystycznych: tras zwiedzania wraz z ich zagospodarowaniem turystycznym: „W krainie sokólskich wiatraków’ (trasa przez Wzgórza Sokólskie ze zwiedzaniem wiatraków i najciekawszych zespołów zabudowy wiejskiej), „W puszczańskich ostępach” (trasa przez Puszczę Knyszyńską, ze zwiedzaniem rezerwatów przyrody i doliny Słoi). MIASTO I GMINA SOKÓŁKA Walory turystyczne: 1. Krajobraz – wyjątkowo urozmaicony i atrakcyjny dla turystyki. Teren gminy jest silnie pofałdowany i obejmuje najwyższy fragment Wzgórz Sokólskich z kulminacją 238 m n.p.m. Dominantę w krajobrazie stanowią pasma częściowo zalesionych wzgórz z licznymi punktami widokowymi. Wschodnia i południowa część gminy ma niewielkie zalesienie, zaś pd. część obejmuje fragment Puszczy Knyszyńskiej. Urozmaicenie w krajobrazie stanowią doliny rzek Sokołdy, Kamionki i Łosośnej. 2. Walory przyrodnicze: gmina obejmuje fragment Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej i jego otuliny oraz część Obszaru Chronionego Krajobrazu „Wzgórza Sokólskie”, jeden rezerwat przyrody – „Kozłowy Ług”. Ponadto ochroną, jako pomniki przyrody, objęto kilka okazałych drzew i głazowisko we Wzgórzach Sokólskich. 3. Walory kulturowe: szczególną atrakcyjność turystyczną ma zespół obiektów związanych z kulturą Tatarów, na który składają się znajdujące się w Bohonikach drewniany meczet (1900) i największy w kraju cmentarz tatarski oraz Społeczne Muzeum Ziemi Sokólskiej w Sokółce, z bogatym działem dotyczącym Tatarów. Na uwagę zasługują także zabytkowy układ przestrzenny centrum Sokółki ze starą zabudową i zabytkowe układy przestrzenne wsi w gminie z licznymi obiektami drewnianego budownictwa wiejskiego (najwięcej w Starej Kamionce, Kurowszczyźnie, Starej Rozedrance, Lipinie i Nomikach). Inne ciekawsze obiekty to drewniany dwór w Lebiedzinie 1894), kościół i cerkiew w Sokółce (poł. XIX w.), kościół w Kundzinie (1856), drewniane wiatraki w Malawiczach 107 Górnych, Dolnych i Zaśpiczach, zespół cmentarzy (w tym cmentarz żydowski) w Sokółce, liczne kapliczki i krzyże przydrożne oraz grodzisko w Miejskich Nowinach. 4. Muzea i izby regionalne: Społeczne Muzeum Ziemi Sokólskiej, Izba Regionalna w Janowszczyźnie. 5. Twórcy ludowi: rzeźbiarz Piotr Szałkowski (Sokółka). 6. Imprezy kulturalne o potencjalnym znaczeniu turystycznym: Orient Sokólski (Sokółka, cykl trzyletni), „Tatarak” - Letnia Akademia Wiedzy o Tatarach (Sokółka, sierpień), Wojewódzkie Spotkania Rodzin Muzykujących Białostocczyzny (Sokółka), doroczne religijne święto Kurban Bajram w Bohonikach (ruchome). Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: zajazd i dwa ośrodki wczasowe w Sokółce, 6 kwater agroturystycznych we wsiach gminy: Kol. Kuryły, Ostrówek, Puciłki, Malawicze Górne, Kraśniany, Jałówka. pole namiotowe w Gieniuszach. 2. Gastronomia: karczma i kilka barów w Sokółce. 3. Szlaki turystyczne. Przez teren gminy przebiegają trzy znakowane szlaki piesze: „Szlak Tatarski Duży” na odcinku: Sokółka – Bohoniki – Stara Kamionka – Wierzchlesie, szlak „Śladami Powstania Styczniowego” na odcinku: Sokółka – Lipina rez. „Międzyrzecze”, szlak „Dawnego Pogranicza” na odcinku: Sokółka – Bachmatówka – Stara Rozedranka. 4. Informacja turystyczna: punkt informacji turystycznej przy Społecznym Muzeum Ziemi Sokólskiej w Sokółce. 5. Turystyka aktywna: turystyka konna w Gieniuszach i Kraśnianach. 6. Inne: Znaczenie rekreacyjne ma niewielki Zalew Sokólski w Sokółce z wypożyczalnią sprzętu wodnego, Nowoczesna kryta pływania z siłownią w Sokółce. Wnioski: Gmina pod względem urozmaicenia krajobrazu należy do najbardziej atrakcyjnych w całej Krainie Żubra W Sokółce, mającej znakomite połączenia drogowe i kolejowe z Bialymstokiem i resztą kraju należy zlokalizować jedną z pięciu głównych „bram wejściowych” do Krainy Żubra, czyli regionalne Centrum Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego (CIORT), obsługujące region Wzgórz Sokólskich. Istnieją tu znakomite, słabo wykorzystane dotąd możliwości rozwoju agroturystyki i adaptacji na cele turystyczne (kwatery agroturystyczne, regionalna gastronomia) licznych istniejących tu obiektów budownictwa drewnianego (wiejskie chaty i wiatraki). Promocję turystyczną gminy należy oprzeć na trzech głównych elementach, wyróżniających ją spośród innych: tradycjach tatarskich i wyjątkowo urozmaiconym krajobrazie Wzgórz Sokólskich oraz możliwościach 108 uprawiania turystyki narciarskiej zimą. Najważniejsze formy turystyki, polecane do rozwijania na terenie gminy to turystyka piesza, rowerowa, agroturystyka, turystyka narciarska i konna. W Sokółce przewidziany jest jeden z terminali pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra”. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w mieście i gminie inwentaryzacji zabytków architektury, cennych obiektów budownictwa wiejskiego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wyznakowanie na terenie gminy fragmentu pieszego wariantu „Szlaku Krainy Żubra” na odcinku: Sokółka – Kundzin – Puciłki – Malawicze Dolne – Bohoniki – Białe Błoto – Wojnowce. 4. Wyznakowanie na terenie gminy fragmentu rowerowego wariantu „Szlaku Krainy Żubra z Kruszynian do Sokółki: na odcinku: Sokółka – Bohoniki – Malawicze Górne – Nomiki Wojnowce. 5. Urządzenie w Sokółce terminalu pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” oraz wykonanie i ustawienie tablicy przedstawiającej przebieg szlaku. 6. Wydanie dwu folderów z logo „Krainy Żubra”: jednego z planem Sokółki, drugiego z mapką gminy, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki, stare cmentarze, rezerwaty, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 7. Organizacja w Sokółce regionalnego Centrum Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego (CIORT) Krainy Żubra z wypożyczalnią rowerów i nart. 8. Ustawienie w centrum Sokółki dwu tablic opatrzonych logo Krainy Żubra: jednej z turystycznym planem miasta i drugiej – z turystyczną mapą całej Krainy Żubra. 9. Wykonanie w Sokółce, przy szlakach turystycznych oraz przy szosie Sokółka - Białystok opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych, a także obiektów infrastruktury turystycznej, oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 10. Stworzenie kilku nowych kwater agroturystycznych we wsiach gminy, najbardziej pożądana była by adaptacja na obiekty agroturystyczne tradycyjnych domów drewnianych. 11. Budowa 2-3 wież widokowych w wybranych punktach widokowych na szczytach wzgórz (np. pod Knyszewiczami Małymi – wzgórze 227 m n.p.m. i pod Janowszczyzną) i wyznakowanie prowadzących do nich ścieżek. 12. Wyznaczenie trasy narciarskiej w okolicach Sokółki, z wyciągiem i trasą zjazdową. 13. Objęcie wsi Bohoniki pilotażowym programem „Wieś jak malowanie” i przeprowadzenie w jego ramach rewaloryzacji drewnianej zabudowy wsi. 14. Stworzenie w Bohonikach Izby Regionalnej z ekspozycją poświęconą tradycjom tatarskim. 15. Opracowanie i wdrożenie programu rewaloryzacji drewnianych wiatraków w gminie. 16. Rozważenie możliwości adaptacji na obiekty bazy noclegowej nieużytkowanych budynków dawnych szkół we wsiach gminy. 17. Zorganizowanie stanicy wodnej z wypożyczalnią kajaków w Straży nad Sokołdą. 109 18. Rewaloryzacja historycznego centrum miasta Sokółka. 19. Otwarcie w Sokółce gospody regionalnej specjalizującego się w potrawach tatarskich (może być np. połączona z CIORT). 20. Remont budynku Izby Regionalnej w Janowszczyźnie wraz z zagospodarowaniem terenu dla potrzeb obsługi ruchu turystycznego. 21. Modernizacja obiektów Ośrodka Sportu i Rekreacji w Sokółce ze szczególnym uwzględnieniem celów rekreacyjnych (stadion, zalew). 22. Opracowanie kilku lokalnych produktów turystycznych:. produktu opartego na tradycjach tatarskich (Bohoniki – Sokółka), produktu opartego na możliwościach uprawiania narciarstwa we Wzgórzach Sokólskich, (trasy narciarskie, wyciągi, wypożyczalnia nart w Sokółce), produktu opartego o zwiedzaniu wiatraków w okolicach Sokółki, programu zwiedzania miasta Sokółka. 23. Wprowadzenie do kalendarza mających znaczenie turystyczne imprez i uroczystości w Krainie Żubra: „Orientu Sokólskiego” (z zamianą w imprezę coroczną), „Tataraku” - Letniej Akademii Wiedzy o Tatarach (Sokółka, sierpień), Wojewódzkich Spotkań Rodzin Muzykujących Białostocczyzny (Sokółka), tatarskiego święta Kurban Bajram w Bohonikach (święto ruchome). „Noc Świętojańska” impreza plenerowa we wsi Janowszczyzna (czerwiec) , „Strojny Zaprzęg Konny” festyn we wsi Janowszczyzna (sierpień) - festyn odpustowy na św. Rocha połączony ze zjazdem i konkursem zaprzęgów konnych, MIASTO I GMINA CZARNA BIAŁOSTOCKA Walory turystyczne: 1. Walory krajobrazowe. Krajobraz gminy jest dosyć atrakcyjny dla turystyki, ale stosunkowo mało urozmaicony. Większą część terenu gminy zajmują lasy Puszczy Knyszyńskiej. Teren jest falisty, brak jednak wyraźnych kulminacji i pasm wzniesień oraz punktów widokowych. Brak także urozmaicających krajobraz dolin większych rzek. Są jedynie w większości zalesione i zabagnione doliny mniejszych cieków. 2. Walory przyrodnicze. Niemal cały obszar gminy położony w granicach Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej i jego otuliny. W granicach gminy znajduje się 5 rezerwaty przyrody: „Budzisk”, „Taboły”, „Krzemianka”, „Karczmisko” i „Jesionowe Góry”. Na terenie gminy znajdują się ponadto 32 pomniki przyrody – okazałe i sędziwe drzewa. 3. Walory kulturowe. Liczne zabytkowe i ciekawe obiekty budownictwa drewnianego (najwięcej w Czarnej Białostockiej, Brozówce Koronnej, Brzozowce Ziemiańskiej), Czarnej Wsi Kościelnej i Niemczynie), orygnanlna architektura domów z gliny, krytych dachówką miejscowej produkcji w Czarnej Wsi Kościelnej, liczne przydrożne kapliczki i krzyże (zinwentaryzowanych 114 obiektów), kościół w Czarnej Wsi Kościelnej, grodzisko w Niemczynie, zabytkowe torowisko kolejki wąskotorowej na odcinku Czarna Białostocka – Kopisk, trzy zabytkowe parowozy wąskotorowe w Czarnej Białostockiej. 4. Zespoły folklorystyczne: Czarna Białostocka – zespół „Czarnowiacy”. 5. Sztuka i wytwórczość ludowa: 110 pracownia garncarska i warsztat kowalstwa artystycznego w Czarnej Wsi Kościelnej, produkcja drewnianych łyżek i sztućców w Zamczysku. 6. Imprezy kulturalne: „Międzynarodowy Festiwal Kresowej Przyśpiewki Frywolnej” w Czarnej Białostockiej, „Jarmark Jesienny” w Czarnej Białostockiej, imprezy kulturalne organizowane przez Wiejski Dom Kultury w Czarnej Wsi Kościelnej, nawiązujące do lokalnych tradycji, m.in. „Dożynki” i „Przegląd Kolędy Regionalnej” Infrastruktura turystyczna: 1. Baza noclegowa: zajazd w Czarnej Białostockiej, 9 kwater agroturystycznych (w Czarnej Wsi Kościelnej – 7 oraz w Karczmisku i Ogółach). 2. Gastronomia: zajazd oraz 3 bary w Czarnej Białostockiej. 3. Informacja turystyczna: brak. 4. Szlaki turystyczne. Przez teren gminy przebiega sześć znakowanych szlaków pieszych: Szlak „Królowej Bony” (niebieski) na odcinku: Kopisk – Karczmisko – Czarna Wieś Kościelna – Czarna Białostocka – Kopna Góra, „Szlak im. W. Sławińskiego” (zielony): na odcinku Czarna Białostocka – Wólka Ratowiecka – Wólka Przedmieście „Szlak Puszczański” (czerwony) na odcinku Czarna Białostocka – rez. „Jesionowe Góry” - Wilcza Jama (- Kumiałka), „Szlak Supraski” (żółty): Czarna Białostocka – Supraśl, „Szlak Dawnego Pogranicza” (żółty) na odcinku: Wilcza Jama – Niemczyn – Brzozówka „Szlak Rękodzieła Ludowego”: Czarna Białostocka – Czarna Wieś Kościelna – Łapczyn – Zamczysk – Janów. trzy szlaki rowerowe: czerwony na odcinku: Czarna Białostocka – Czarna Wieś Kościelna – Niemczyn – Ostrynka, niebieski, na odcinku: Czarna Białostocka – rez. Budzisk – Supraśl, zielony okrężny. oraz szlak konny (pomarańczowy) przez Puszczę Knyszyńską. 5. Ścieżki edukacyjno-przyrodnicze: ścieżka przyrodnicza w rezerwacie „Krzemianka”. 6. Turystyka aktywna: ośrodek jeździecki w Czarnej Białostockiej. Wnioski: Gmina pod względem urozmaicenia krajobrazu należy do średnio atrakcyjnych Jej atutem są znakomite połączenia komunikacyjne z Białymstokiem i resztą kraju (główna szosa i linia kolejowa). Najważniejszą atrakcją gminy, oprócz lasów i uroczysk Puszczy Knyszyńskiej, jest wyróżniający ją w skali regionu jeden z nielicznych w kraju czynny warsztat garncarski w 111 Czarnej Wsi Kościelnej, a także znajdujący się w tej miejscowości warsztat kowalstwa artystycznego. Atrakcje te nie są dostatecznie wyeksponowane w promocji turystycznej gminy, brak związanych z nimi produktów turystycznych, a także mogącej wypromować gminę regionalnej lub ogólnokrajowej imprezy folklorystyczno-kulturalnej związanej z garncarstwem lub kowalstwem. Zagospodarowanie turystyczne gminy jest ogólnie nie najgorsze (znaczna liczba szlaków), jednak w stosunku do możliwości jest na tym terenie za mało kwater agroturystycznych. Nie wykorzystane są także możliwości stworzenia wspaniałej atrakcji turystycznej, jaką byłby przejazd kolejką leśną na trasie z Czarnej Białostockiej do Kopnej Góry. Bardzo pozytywnym czynnikiem jest fakt, że gmina (jako jedna z bardzo nielicznych w Krainie Żubra!) posiada kompletną dokumentację istniejących zabytkowych obiektów architektury drewnianej i małej architektury (kapliczki, krzyże); potrzebna jest jednak jej aktualizacja i weryfikacja oraz projekty rewaloryzacji wybranych obiektów i adaptacji niektórych z nich na cele turystyczne. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie (lub aktualizacja) w mieście i gminie inwentaryzacji cennych obiektów budownictwa drewnianego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wydanie folderu z logo „Krainy Żubra” i mapką gminy, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych gminy (rezerwaty, zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki, stare cmentarze, rezerwaty, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej, ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 4. Ustawienie przy stacji kolejowej w Czarnej Białostockiej dwu tablic opatrzonych logo Krainy Żubra: jednej z turystycznym planem miasta i drugiej – z turystyczną mapą całej Krainy Żubra. 5. Wykonanie w Czarnej Białostockiej, przy szlakach turystycznych oraz przy szosie Białystok – Sokółka opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do rezerwatów przyrody, najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych, a także obiektów infrastruktury turystycznej, oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 6. Stworzenie kilku nowych kwater agroturystycznych we wsiach gminy, najbardziej pożądana była by adaptacja na obiekty agroturystyczne tradycyjnych domów drewnianych. 7. Utworzenie nowoczesnego punktu informacji turystycznej w Czarnej Białostockiej z wypożyczalnią rowerów. 8. Zorganizowanie skansenu kolejki wąskotorowej w czarnej Białostockiej. 9. Uruchomienie turystycznej kolejki wąskotorowej na trasie Czarna Białostocka – Kopna Góra i stworzenie z niej atrakcyjnego lokalnego produktu turystycznego. 10. Utworzenie Izby Regionalnej w Czarnej Bialostockiej z ekspozycją poświęconą m.in. tradycjom garncarskim. 11. Opracowanie jako lokalnych produktów turystycznych: programu zwiedzania pracowni garncarskiej i warsztatu kowalskiego w Czarnej Wsi Kościelnej, programu wycieczki turystycznej kolejka leśna, programu zwiedzania lasów i rezerwatów Puszczy Knyszyńskiej 112 Opracowanie programu festynu garncarskiego w Czarnej Wsi Kościelenej (połączonego z warsztatami) o zasięgu regionalnym lub ogólnopolskim i wprowadzenie go do oficjalnego kalendarza imprez kulturalnych Krainy Żubra. 13. Wprowadzenie do oficjalnego kalendarza imprez kulturalnych Krainy Żubra „Międzynarodowego Festiwalu Kresowej Przyśpiewki Frywolnej” w Czarnej Białostockiej. 12. MIASTO I GMINA SUPRAŚL Walory turystyczne: 1. Walory krajobrazowe. Krajobraz gminy jest urozmaicony i atrakcyjny dla turystyki, Większą część obszaru gminy zajmują lasy Puszczy Knyszyńskiej. Teren jest falisty, a największą atrakcje krajobrazowe stanowią przełomowe doliny rzek Supraśli i Sokołdy, obrzeżone łąkami i zalesionymi wzgórzami. 2. Walory przyrodnicze. Niemal cały obszar gminy położony jest w granicach Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej, a lasy zajmują ok. 70% jej powierzchni. Ponadto w granicach gminy znajduje się 5 rezerwatów przyrody: „Budzisk”, „Surażkowo”, „Krzemienne Góry”, „Las Cieliczański” i „Krasne”. Unikatową atrakcją jest arboretum w Kopnej Górze. 3. Walory kulturowe: zabytkowy układ urbanistyczny miasta Supraśl, zespół pobazyliański z odbudowaną cerkwią obronną (1511), dzwonnicą, klasztorem i Pałacem Opatów, pałac Buchcholzów (1903), dom ogrodnika (XVII w.) dworek Zachertów (XIX w.), kościoły katolicki i ewangelicki (XIX w.), domy tkaczy zabytkowa zabudowa centrum Supraśla, XIX zabudowania fabryczne w dolinie Supraśli, cmentarz z kaplicami grobowymi Zachertów i Buchholzów oraz licznymi zabytkowymi nagrobkami, zabytkowy układ przestrzenny i drewniana zabudowa wsi Ogrodniczki i Cieliczanka 4. Muzea i skanseny: pałac Opatów – oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku, ekspozycja przyrodnicza i etnograficzna w siedzibie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej w Supraślu, ekspozycja bryczek i powozów w Majówce (Bar „Rumcajs”) 5. Najważniejsze imprezy kulturalne i uroczystości religijne o znaczeniu turystycznym: „Uroczysko” – Spotkania z Naturą i Sztuką (maj), Mistrzostwa świata w pieczeniu babki i kiszki ziemniaczanej (maj), ogólnopolskie biennale plastyczne premiery Teatru Wierszalin 6. Baza noclegowa: 4 ośrodki wypoczynkowe w (jeden w Ogrodniczkach i trzy w Supraślu), pokoje gościnne w Supraślu i w Zaściankach, 113 kwatera agroturystyczna w Surażkowie (jazda konna, przejażdżki bryczką, spływy kajakowe), pokoje gościnne Nadleśnictwa Supraśl przy Arboretum w Kopnej Górze. 7. Gastronomia: dwie restauracje i dwa bary w Supraślu, bary w Ogrodniczkach i w Majówce. 8. Biura turystyczne: Biuro Turystyki Alternatywnej Eko-Tur w Supraślu 9. Szlaki piesze. Przez Supraśl przebiegają 4 znakowane szlaki piesze: „Bory Dorzecza Supraśli” (zielony): Grabówka – Supraśl – Surażkowo – Kopna Góra, „Supraski” (żółty): Supraśl – Ożynik – Czarna Białostocka, „Świętej Wody”: Supraśl – Studzianki – Wasilków, „Wzgórz Świętojańskich”: Supraśl – Cieliczanka – Królowy Most 10. Szlaki rowerowe: Białystok - Supraśl – Czarna Białostocka (niebieski), Supraśl – Studzianki – Wasików (niebieski), Białystok – Izoby – Królowy Most. 11. Inne szlaki: trasa narciarska w okolicach Supraśla. szlak kajakowy rzek Supraśli i Sokołdy 12. Ścieżki edukacyjno-przyrodnicze: „Dolina Jałówki” (w rez. „Jałówka”, „Krasne”, (w rez. „Krasne”), „Kopna Góra” (w Arboretum i rez. „Woronicza”). 13. Edukacja ekologiczna: ośrodek edukacji ekologicznej w siedzibie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej w Supraślu. 14. Turystyka aktywna: ośrodek jeździecki „Sprząśla” w Supraślu, jazda konna, przejażdżki bryczką i spływy kajakami w Surażkowie. 15. Inne: uzdrowisko klimatyczno-borowinowe w Supraślu. Wnioski: Pod względem urozmaicenia krajobrazowych, walorów przyrodniczych, walorów kulturowych oraz uprawiania różnych form turystyki gmina należy do najbardziej atrakcyjnych w Krainie Żubra. Jej atrakcyjność zwiększa jeszcze niezbyt duża odległość i dobry dojazd z Białegostoku. Główną atrakcją turystyczną jest miasto Supraśl, pięknie położone w otoczeniu lasów Puszczy Knyszyńskiej nad rzeką Supraśl, od 2001 r. posiadające status uzdrowiska klimatyczno-borowinowego. Miasteczko, jedno z najciekawszych na Podlasiu, zachowało urbanistyczny układ oraz starą zabudowę i cenny zespół zabytków bazyliańskich z odbudowaną cerkwią obronną na czele. W Supraślu zlokalizowane będzie jedno z regionalnych Centrów Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego (CIORT), obsługujące region. Miasto jest także znakomitym miejscem na lokalizacje regionalnego centrum edukacji ekologicznej, nastawionego głownie na obsługę młodzieży z Białegostoku (istniejący ośrodek edukacji przy Zarządzie PK Puszczy Knyszyńskiej jest zbyt mały). W okolicach Supraśla istnieją znakomite warunki do uprawiania najrozmaitszych form turystyki: 114 wypoczynkowo-uzdrowiskowej, pieszej, rowerowej, wodnej i narciarskiej. Mankamentem jest natomiast brak zintegrowanej oferty turystycznej dla miasta i okolic, co zapewni CIORT. Proponowane zadania realizacyjne i inwestycje: 1. Przeprowadzenie w mieście i gminie inwentaryzacji zabytków architektury, cennych obiektów budownictwa wiejskiego i zabytkowych układów osadniczych, z określeniem najcenniejszych obiektów i ich zespołów oraz sposobów ich ochrony, a także możliwości ich adaptacji na cele turystyczne. 2. Wprowadzenie zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, mających na celu ochronę najcenniejszych układów osadniczych i zespołów zabytkowej zabudowy. 3. Wyznakowanie na terenie gminy fragmentu pieszego „Szlaku Krainy Żubra” na odcinku: rez. „Międzyrzecze” – rez. „Budzisk” – Jałówka – rez. „Jałówka – Supraśl. 4. Wyznakowanie na terenie gminy fragmentu rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” na odcinku: Łaźnie – Surażkowo – rez. „Krzemienne Góry” Podsupraśl - Supraśl. 5. Wydanie dwu folderów z logo „Krainy Żubra”: jednego z planem Supraśla, drugiego z mapką gminy, z zaznaczeniem i opisem najważniejszych atrakcji turystycznych (rezerwaty, zabytki architektury i budownictwa wiejskiego, drewniane chaty, świątynie, kapliczki, stare cmentarze, parki itp.) oraz obiektów infrastruktury turystycznej ilustrowanego barwnymi fotografiami najważniejszych obiektów. 6. Organizacja w Supraślu regionalnego Centrum Informacji i Obsługi Ruchu Turystycznego (CIORT) Krainy Żubra z terminalem pieszego i rowerowego „Szlaku Krainy Żubra” oraz wypożyczalnią rowerów i nart. 7. Ustawienie w centrum Supraśla dwu tablic opatrzonych logo Krainy Żubra: jednej z turystycznym planem miasta i drugiej – z turystyczną mapą całej Krainy Żubra. 8. Wykonanie w Supraślu, przy szlakach turystycznych oraz przy szosie Białystok – Krynki opatrzonych logo Krainy Żubra drogowskazów do najważniejszych zabytków i innych atrakcji turystycznych, a także obiektów infrastruktury turystycznej, oraz tablic informacyjnych przy najciekawszych obiektach. 9. Zorganizowanie w Supraślu, w oparciu o Zarząd PK Puszczy Knyszyńskiej i Nadleśnictwo Supraśl, nowoczesnego regionalnego ośrodka edukacji ekologicznej z tanią bazą noclegową na ok. 50 osób. 10. Stworzenie kilku nowych kwater agroturystycznych we wsiach gminy, najbardziej pożądana była by adaptacja na obiekty agroturystyczne tradycyjnych domów drewnianych. 11. Zorganizowanie stanic wodnych z wypożyczalniami kajaków i polami biwakowymi w Supraślu, Sokołdzie i Surażkowie. 12. Budowa w Sokołdzie przy szosie Białystok – Krynki, w pobliżu mostu na Sokołdzie zajazdu z serii „Zajazdów Żubrowych” z miejscami noclegowymi i gospodą regionalną. 13. Opracowanie kilku lokalnych produktów turystycznych:. spływu kajakowego Sokołdą i Supraślą, produktu opartego na możliwościach uprawiania narciarstwa w okolicach Supraśla, programu zwiedzanie rezerwatów przyrody w Puszczy Knyszyńskiej, programu zwiedzania miasta Supraśl. 14. Organizacja cyklicznego spływu kajakowego rzeką Supraśl. 15. Wprowadzenie do kalendarza mających znaczenie turystyczne imprez i uroczystości w Krainie Żubra: „Uroczyska” – Spotkań z Naturą i Sztuką w Supraślu (maj), Mistrzostwa świata w pieczeniu babki i kiszki ziemniaczanej w Supraślu (maj), 115 spływu kajakowego rzeką Supraśl. 116 VI. WYBRANA LITERATURA: Książki i broszury: Antczak A., Puszcza Białowieska i okolice, Dom Wydawniczy Benkowski, Białystok 2002. Atrakcje Puszczy Białowieskiej. Seria kieszonkowych przewodników. Białowieski Park Narodowy, Białowieża 2000. Bielawska I., Kiryluk H., Michałowski K. Rąkowski G., Ziółkowski R., Turystyka w województwie podlaskim. Politechnika Białostocka. Rozprawy Naukowe nr 77, Białystok 2001. Bobiec A., Puszcza Białowieska. Jaka przyszłość?, WWF, b.r.w. Ciełuszecki J., Panarama gmin uschodniaj Biełastoczczyny, Biełastok 1995. Gmina Mielnik. Urząd Gminy Mielnik, b.r.w. Gmina Supraśl. Wypoczynek w Puszczy Knyszyńskiej. Urząd Gminy Supraśl, b.r.w. Hammer W., Supraśl i okolice, Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych w Białymstoku, Białystok 1998. Edukacja – twoi partnerzy w Puszczy Białowieskiej. Przewodnik po tematach, obiektach, instytucjach. Biuro Projektu DANCEE „Puszcza Białowieska”, Białowieża 2001. Keczyńscy E. i A., Drewniane cerkwie Białostocczyzny, Związek Białoruski w RP, BiałystokBiałowieża 1999 Kołos A,, Przewodnik po ścieżkach przyrodniczych Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej, Supraśl, b.r.w. Kondracki J., Polska Północno-Wschodnia, PWN, Warszawa 1972 Podlaski Szlak Bociani. PTOP, Białystok 2002. Podlaskie, kraina zielono-błękitna. FOLiO, Białystok b.r.w. Podstawy strategii zarządzania Puszczą Białowieską, Biuro Projektu DANCEE „Puszcza Białowieska”, Białowieża 2001. Rąkowski G., Polska egzotyczna, cz. 1, „Rewasz”, Pruszków 1999. Rąkowski G., Transgraniczne obszary chronione na wschodnim pograniczu Polski. Zarys koncepcji. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 2000. Rąkowski G. i in., Parki krajobrazowe w Polsce, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 2002. Sosna G., Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie, Orthdruk, Białystok 2001. Spacery po Supraślu i okolicy. Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, Supraśl 1997. Strategia zrównoważonego rozwoju powiatu hajnowskiego do 2015 roku, BiałystokHajnówka 2000. Ścieżkami prawosławia. Białostocczyzna, red. A. Radziukiewicz, Prawosławna Parafia św. Jerzego w Białymstoku, Białystok 1998. Województwo Podlaskie zaprasza. Informator turystyczny 2003, Agencja „TD”, Białystok 2002. Wszystko o Białowieskim Parku Narodowym. Seria praktycznych kieszonkowych przewodników. Białowieski Park Narodowy, Białowieża 1999. Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo białostockie. Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 1992. Ziółkowski M., Szkice o kościołach obrządków wschodnich w Polsce północno-wschodniej, Oddział Uniwersytecki PTTK, Warszawa 1985. Opracowania na prawach maszynopisu: 117 Informator turystyczny 2004/2005. Region Puszczy Białowieskiej. Centrum Turystyki Regionu Puszczy Białowieskiej, Hajnówka 2004. Jędrzejewski W., Jędrzejewska B., Projekt utworzenia Parku Narodowego Puszczy Białowieskiej, Białowieża 1994. Owsiak J., Andrzejewska G., Przybyszewska-Gudelis R., Sewerniak J., Szwedowska G., Strategia rozwoju turystyki w gminach Puszczy Białowieskiej, Toruń 1999. Program Żubr. Ochrona przyrody – edukacja – rozwój regionalny, Białowieża 2004. Strategia realizacji Programu Żubr (wersja robocza), Białowieża 2004. Strategia rozwoju turystyki województwa podlaskiego do 2010 r., Politechnika Białostocka, Białystok 2001. Artykuły: Harabin Z., Wrona A., Rąkowski G., Tak i nie dla turystyki w parkach narodowych. W: Turystyka w parkach narodowych. Materiały IV Krajowej Konferencji „Ochrona Przyrody a turystyka”. Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Rzeszów 2000. Pisarski Z., Rąkowski G. 1996: Kierunki rozwoju turystyki w parkach krajobrazowych. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych 9., ss. 58-73. Rąkowski G., Turystyka w parkach krajobrazowych. W: Aktywizacja samorządu lokalnego na rzecz ochrony przyrody i turystyki na terenach parków krajobrazowych. Materiały z konferencji, Przemyśl-Krasiczyn 25-26 maja 1995. Rąkowski G., Koncepcja rozwoju turystyki na transgranicznych obszarach chronionych. W: Ekonomiczno-społeczne ograniczenie oraz szanse wsi i rolnictwa na obszarach chronionych. Red. M. Kłodziński i T. Jaksch. Wydawnictwa SGGW, Warszawa 1996. Rąkowski G., Turystyka na obszarach objętych siecią ECONET-PL. W: Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Red. A. Liro. Fundacja IUCN Poland, Warszawa 1998. Rąkowski G., Tourism On Protected Areas In Poland. W: NATURA 2000, Rural Development and Ecological Networks. Ed. P. Bacon. IUCN Office for Central Europe in Warsaw, Warsaw 2000. Rąkowski G., Turystyka jako forma zrównoważonego wykorzystania zasobów przyrody – szanse i zagrożenia. W: Turystyka na obszarze Zielonych Płuc Polski. Szanse i zagrożenia. Red. G. Rąkowski. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Białystok 2002. Rąkowski G., Możliwości i warunki rozwoju turystyki zrównoważonej na obrzeżach Puszczy Białowieskiej a ochrona unikatowego krajobrazu kulturowego regionu (referat wygłoszony na konferencji Szanse i zagrożenia rozwoju turystyki w regionie Puszczy Białowieskiej, Hajnówka 1-2 kwietnia 2004). Rąkowski G., Chabros J., Possible touristic use of forests in the eastern border region of Poland, w: Forests in Europe. Proceedings 4th Pan-European Colloquy on Tourism and Environment, Warsaw 20-21 September 1994. Conuncil of Europe Press, Strasbourg 1995, ss. 53-54. Mapy: Mapa turystyczna gmin Gródek i Michałowo. Stowarzyszenie Agroturystyczne „Agrokresy”, b.r.w. Mapa turystyczna Regionu Puszczy Białowieskiej. Stowarzyszenie Agroturystyczne „Żubr”, Białowieża, b.r.w. Okolice Białegostoku. Mapa turystyczno-przyrodnicza 1:150 000. OBN Białystok 1989. 118 Park Karjobrazowy Puszczy Knyszyńskiej. Mapa topograficzna turystyczno-krajoznawcza 1:100 000, WZKart, Warszawa 1991. Puszcza Białowieska. Część polska. Mapa przyrodnicza 1:50 000, wydanie drugie, PTOP Białowieża b.r.w. Puszcza Białowieska i okolice. Mapa turystyczno-krajoznawcza 1:85 000, WWF 2001. Puszcza Knyszyńska. Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej. Mapa turystycznoprzyrodnicza 1:85 000, Antikart, Białystok 2002. Sokółka i okolice. Mapa turystyczna 1:13 000. OPGK Białystok 1995 Supraśl i okolice. Mapa turystyczno-krajoznawcza w skali 1:20 000, Zarząd Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej w Supraślu, b.r.w. Województwo białostockie. Mapa przyrodniczych obszarów chronionych 1:200 000. Wojewódzki Konserwator Przyrody w Białymstoku, Białystok 1997. Foldery: Białowieskie Stowarzyszenie Agroturystyczne Żubr. Kraina otwartych okiennic. Puchły, Soce, Trześcianka, PTOP, b.r.w. Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Puszczy Białowieskiej”. Nadleśnictwo Białowieża, Nadleśnictwo Białowieża 2000. Odwiedziny w najstarszym lesie Europy. Towarzystwo Ochrony Krajobrazu. Podróż w nieznane. Szlak samochodowy w regionie Puszczy Białowieskiej. Centrum Turystyki Regionu Puszczy Białowieskiej, Hajnówka b.r.w. Przewodnik po Hajnówce, Urząd Miejski w Hajnówce, b.r.w. Przyroda i kultura. Wycieczka wokół Puszczy Białowieskiej. Towarzystwo Ochrony Krajobrazu. Puszczy i żubra kraina. Powiat hajnowski. Starostwo Powiatowe w Hajnówce 2000. Sioło Budy. Wypoczynek w Puszczy Białowieskiej, Kampio, Warszawa b.r.w. Szlaki rowerowe. Gmina Narewka. Białowieski Park Narodowy, WWF/Centrum Turystyki Regionu Puszczy Białowieskiej, b.r.w. Turkiewicz R., Gmina Czeremcha zaprasza, b.r.w. Wartość krajobrazu. Towarzystwo Ochrony Krajobrazu. Zestaw folderów Centrum Turystyki Regionu Puszczy Białowieskiej. 119
