Zjawisko agresji i przemocy w szkołach wiejskich

Zjawisko agresji i przemocy w szkołach wiejskich
Jednym z ważnych elementów pracy psychologa szkolnego jest profilaktyka. W
bieżącym roku szkolnym, we współpracy z Szkołą Podstawową w Lubiejewie Starym
zorganizowany został cykl spotkań dla rodziców uczniów tej szkoły. Program spotkań
obejmował pokaz filmu oraz przedstawienie poglądów na temat agresji i przemocy na bazie
pedagogicznej, psychologicznej, karnej. Po tej części następowała ogólna dyskusja pomiędzy
rodzicami, nauczycielami, pedagogami oraz psychologami. Wiele spostrzeżeń i wniosków
wskazuje na kontynuację współpracy pomiędzy tymi grupami osób.
Na początku roku szkolnego pierwszym poruszanym tematem rozpoczynającym cykl
spotkań była przemoc i agresja, którą obserwujemy w szkołach.
Codziennie jesteśmy atakowani informacjami o niepokojąco szerzących się w szkole:
aktach wandalizmu, pobiciach, nagraniach z telefonów komórkowymi ukazujących sceny
poniżania nauczycieli przez uczniów (bądź uczniów przez nauczycieli).
Uczestnicząc, czy też prowadząc zajęcia oraz rozmowy z rodzicami, nauczycielami, a
także dziećmi zauważyłam, że bardzo często stosowane są zamiennie
pojęcie agresji i
przemocy. Warto jednak podkreślić fakt, iż pomiędzy nimi istnieją znaczące różnice.
Z psychologicznego punktu widzenia agresją można nazwać zachowanie, które jest
ukierunkowane (czyli świadome i zamierzone) na zadanie cierpienia innemu człowiekowi
(wyrządzenie szkody fizycznej, psychicznej lub materialnej). Charakteryzuje się ona tym, że
ktoś wykorzystuje swoją siłę fizyczną, czy psychiczną
wobec osoby o zbliżonych
możliwościach (czyli osoby mającej możliwość obronienia się).
Mówiąc o agresji możemy mówić o złości, choć nie są te pojęcia tożsame.
Zachowania agresywne są sposobem wyrażania złości. Złość jest uczuciem naturalnym,
towarzyszącym każdemu człowiekowi w pewnych okolicznościach. To, czy jest ono dobre,
czy złe podlega dyskusji. Często, gdy zadaję pytanie dzieciom „Czy złość jest dobra, czy
zła?”-większość odpowiada: „zła”. Są jednak stwierdzenia , że jest to dobre uczucie. Zdarza
się i tak, że część ma problem z określeniem jej znaku. W zasadzie odpowiedź uzależniona
jest od sposobu, w jaki zostanie wyrażona. Prosty przykład: bójka, wyzywanie, wandalizm
(jakże często spotykane w szkołach, do których uczęszczają nasze pociechy) - to negatywna
metoda rozładowania tej emocji. O konstruktywnym poradzeniu sobie ze złością możemy
mówić wówczas, gdy dziecko podejmuje próbę rozwiązania konfliktu, czy też porozmawia z
1
kimś o tym (np. zamiast bić kolegę za to, że mnie przezwał zapytam się dlaczego to zrobił?;
porozmawiam o tym z mamą, tatą, czy wychowawcą).
Tak jak uczucia złości doświadcza każdy z nas, tak i zachowania agresywne zdarzają
się wszystkim ludziom. Podkreślić jednak należy, że bywają one jednorazowe, incydentalne.
W związku z tym ta sama osoba może raz być sprawcą przemocy, czyli użyć swojej przewagi
wobec kogoś - i uderzyć, a innym razem być ofiarą agresji - zostać uderzoną.
W szczególnych warunkach agresja może przerodzić się w przemoc, która
psycholodzy definiują, jako wykorzystanie własnej przewagi siły fizycznej lub psychicznej
nad drugim człowiekiem. Charakteryzuje się tym, że jest zjawiskiem długotrwałym. W tym
wypadku pojawiają się dwie role: sprawcy i ofiary, które w przeciwieństwie do agresji są
sztywne. Ofiarą jest osoba, która nie potrafi się sama obronić. Sprawca nadużywa swojej
przewagi czy to fizycznej czy psychicznej w relacji z innymi. Warto podkreślic fakt, że są to
zawsze te same osoby. Przemoc jest formą rozładowania napięcia emocjonalnego, ponieważ
sprawca w ten sposób doznaje ulgi, a to odpowiada za powtarzalność tego zachowania.
O przemocy możemy powiedzieć wówczas, gdy:
1/ równowaga sił pomiędzy sprawcą i ofiarą nie jest równoważna
2/ zjawisko ma charakter długotrwały
3/ zachowanie jest cykliczne (okres nasilonych zachowań agresywnych występuje na
przemian z okresami spokoju)
4/ sprawca i ofiara są zawsze tymi samymi osobami (nie zamieniają się rolami, jak w
przypadku agresji).
Codziennie jesteśmy świadkami przemocy. Mam na myśli przemoc pośrednią, którą
widzimy w wieczornych wiadomościach - np. słysząc o śmiertelnym zakatowaniu małego
dziecka, w filmach - np. z scenami gwałtu, czy w reportażach - np. o brutalnym morderstwie
nastolatków. Każdego dnia społeczność szkolna narażona jest na kontakt z agresją i
przemocą, gdzie tych drugich zachowań jest zdecydowanie więcej. Dziecko narażone jest na
doświadczenie przemocy zarówno pośredniej, jak i bezpośredniej - wymierzonej w konkretną
osobę. Do najczęściej występujących w murach szkoły form przemocy i agresji zaliczamy:
- agresję werbalną:
1. agresję fizyczną - są to wszelkie zachowania jak: bicie, kopanie, plucie, popychanie,
wymuszenia np. pieniędzy, podstawianie nogi, niszczenie cudzego mienia (akty wandalizmu);
2. agresję słowną - jest to dokuczanie, przezywanie, wyśmiewanie, obrażanie, wyszydzanie,
przeszkadzanie, grożenie, ośmieszanie, rozpowszechnianie plotek i oszczerstw;
- agresję niewerbalną - rozumianą jako pokazywanie nieprzyzwoitych gestów.
2
Przemoc rówieśnicza.
Tak zwana fala uczniowska - grupowe prześladowanie uczniów młodszych klas przez
starszych, przybierające postać zachowania wymienionego powyżej.
W szkołach można dostrzec także przemoc nauczyciela w stosunku do ucznia.
Przybiera ona formę najczęściej krzyku, oskarżenia, ironii, upokorzenia, wyszydzania,
wyzywania, także i grożenia, czy zmuszanie ucznia do bezwzględnego podporządkowania się
oraz stosowanie nadmiernych kar i konsekwencji nie związanej z zachowaniem ucznia.
Każda opisana powyżej forma zachowań agresji, czy przemocy ma zawsze jedną z
dwóch postaci: pośredniej, czyli poprzez namówienie kogoś do zachowania agresywnego
oraz bezpośredniej - kiedy to my jesteśmy jego sprawcą.
Oglądając programy informacyjne dowiadujemy się o istnieniu przemocy nie tylko
nauczyciela wobec ucznia, ale także o pojedynczych przypadkach przemocy ucznia wobec
nauczyciela.
W Polsce, jak i na całym świecie, w każdej szkole widoczna jest przemoc i agresja (tej
drugiej jest zdecydowanie więcej). Kiedy wśród dzieci obserwujemy takie zachowania w
naszym obowiązku leży podjąć systematyczne działania edukacyjne i profilaktyczne mające
uświadomić podstawowe prawo do życia w poczuciu bezpieczeństwa na terenie szkoły.
Działania te powinny objąć zarówno uczniów, rodziców oraz nauczycieli.
Zapewne nie raz nurtowało nas pytanie dlaczego ktoś zachowuje się agresywnie, czy
też stosuje przemoc wobec innych. Z psychologicznego punktu widzenia za to
odpowiedzialnych jest wiele mechanizmów i czynników.
1. Czynniki biologiczne.
Za jeden z czynników biologicznych, co znajduje potwierdzenie w badaniach
prowadzonych przez psychologów, uważa się związek pomiędzy agresją a wysokim
poziomem testosteronu (szczególnie u chłopców). Kolejnym są czynniki temperamentalne,
które wskazują, że dziecko o „gorącym” temperamencie jest bardziej podatne na utworzenie
wzorca tego typu zachowań. Także nadpobudliwość psychoruchowa (wpływająca na
zaburzenie dynamiki przebiegu procesów nerwowych) odpowiedzialna jest za problem w
kontrolowaniu własnego zachowania i wzmożoną aktywność człowieka.
Powyższe czynniki choć wpływają na intensywność zachowań agresywnych, nie są
jednak ich główną przyczyną.
2. Wpływ środowiska rodzinnego.
3
Rodzina jest pierwszym środowiskiem wychowawczym dziecka, dlatego także w niej
dostrzega się wpływu na rozwój zachowań agresywnych. Po pierwsze ryzykiem
występowania tego rodzaju zachowań, jak dowodzą badania, jest brak ciepła i zaangażowania
w sprawy dziecka ze strony rodzica. Poczucie braku bliskości, chłód emocjonalny w stosunku
do dziecka wpływają na jego późniejsze kontakty z ludźmi, gdzie występuje brak empatii
(czyli zdolności do postawienia siebie na miejscu drugiej osoby i odbierania w podobny
sposób zachodzących wydarzeń oraz odczuwania podobnych emocji np. smutku, radości,
rozczarowania) oraz wrogiego nastawienie wobec nich.
Dzieci są bacznymi obserwatorami i wspaniałymi naśladowcami zachowań rodziców:
- we wzajemnych relacjach (np. kłótnie)
- wobec innych osób np. sąsiadów (np. wyzwiska)
- przyswajają poglądy i postawy (np. matka tego kolegi z klasy jest głupia).
Opiekunowie bardzo często zezwalają na zachowania agresywne (np. mama zostaje
wezwana do szkoły, gdyż córka uderzyła koleżankę, ponieważ ta zabrała zabawkę; stwierdza,
że dziecko potrafi walczyć o swoje), zdarza się, że wręcz zachęcają do tego typu zachowań
(np. chłopiec wraca do domu z płaczem, bo kolega go pobił; ojciec mówi synowi, że
powinien umieć się bronić i nie dawać się bić następnie pokazuje mu kilka walecznych
ciosów) i nie stosują kar za takie zachowanie.
Należy pamiętać, iż tolerancja wobec agresji wzmacnia ten sposób zachowań.
3. Wpływ grupy rówieśniczej i środowiska szkolnego.
W momencie, kiedy dziecko rozpoczyna naukę, ważnym odniesieniem staje się grupa
rówieśnicza. Ona także wpływa na kształtowanie się u dziecka wzorców zachowań
agresywnych. Uczeń często naśladuje zachowania osób, które są dla niego atrakcyjne i ważne
w grupie np. „najfajniejszy kolega w klasie”. Tego typu zachowanie przynosi mu korzyść np.
w postaci akceptacji grupy (bo jest taki jak my). Obserwuje się także zmniejszenie kontroli
nad własnymi zachowaniami agresywnymi pod wpływem grupy (np. grupa namawia ucznia
do bójki).
W szkołach możemy mówić o istnieniu fenomenu rozproszonej odpowiedzialności,
czyli zmniejszenie osobistej odpowiedzialności za agresywne zachowanie poprzez
podzielenie jej pomiędzy grupę osób (np. uczniowie stwierdzają, że wszyscy tak robią).
Zdarza się, iż nauczyciele bagatelizują niektóre zachowania agresywne uczniów np. w
czasie przerwy pełniąc dyżur na korytarzu nie reagują, kiedy widzą chłopca przezywającego
innego ucznia. Warte zaznaczenia jest, iż niewłaściwa reakcja pedagoga jest informacją dla
tego chłopca, że może tak postępować. Postawa nauczyciela jest dla niego nagrodą i jawnym
4
przyzwoleniem na to właśnie zachowanie. W ten sposób uczeń porusza się w „podwójnych”
normach. Dostrzega, że system norm jest niejasny, gdyż co innego nauczyciel deklaruje:
„Pamiętajcie nie wolno się przezywać”, a co innego obowiązuje - nauczyciel nie reaguje w
tej konkretnie zaistniałej sytuacji.
W powszechnym myśleniu ludzi spotyka się przekonanie, że należy karać sprawcę
przemocy i pomóc jej ofierze. Psychologowie coraz częściej podkreślają fakt, że
konsekwencje przemocy ponoszą wszyscy uczestnicy:
Ofiara - Co przeżywa uczeń znajdujący się w tej roli? Poczucie poniżenia. Upokorzenie, lęk
oraz smutek a niekiedy rozpacz. Odczuwa bezsilność, osamotnienie, bezradność. Ma poczucie
wstydu. Często wini siebie, że nie potrafi sobie poradzić. Długotrwałą przemoc jest przyczyną
wystąpienia zaburzeń somatycznych, obniżenia samooceny, własnej wartości. Następują
trudności w nawiązaniu kontaktów z innymi. Nasila się tendencja do izolowania się od
rówieśników. Czasem staje się przyczyną tragedii, takiej jaka miała miejsce w tym roku
szkolnym w gdańskim gimnazjum. Ofiary przemocy często miewają myśli samobójcze (i jak
pokazuje wspomniana sytuacja - przykład Ani), które mogą zrealizować.
Norweski psycholog Dan Olweus, ukazuje w jaki sposób rozpoznać ofiarę przemocy szkolnej.
Uczeń często:
1. jest zmuszany do wykonywani poleceń kolegów i często nosi nieprzyjemne
przezwiska;
2. poszukuje swoich rzeczy, które są przez kolegów chowane, czy nawet niszczone;
3. ma ślady przemocy fizycznej - np. sińce, zadrapania;
4. płacze, wygląda na osobę smutną, czy nieszczęśliwą;
5. ma zmienne nastroje od smutku do irytacji, nagłych wybuchów złości;
6. jest izolowany;
7. ma problem z głośnym wypowiadaniem się;
8. występuje problem w nauce - jego stopnie ulegają pogorszeniu;
9. przejawia niechęć do chodzenia do szkoły, bądź też zaczyna wagarować;
10. czas wolny w szkole spędza samotnie lub w pobliżu osób dorosłych;
11. rzadko uczestniczy w imprezach organizowanych przez klasę i szkołę;
12. uskarża się na bóle głowy, brzucha, ma problem ze snem, budzi się z krzykiem i
płaczem;
13. zdarza się, że przejawia zachowania prowokujące w stosunku do sprawców przemocy;
14. jest nielubiany przez nauczycieli;
15. sam może stosować przemoc wobec osób słabszych.
5
Sprawca - Konsekwencją dla osoby przyjmującej tą rolę jest utrwalenie się na przyszłość
sposobów zachowań agresywnych. Co za tym idzie obniżona jest odpowiedzialność za własne
czyny, która często sprowadza dziecko na drogę konfliktu z prawem. Podsumowując
następuje wzrost zachowań aspołecznych.
Wcześniej wspomniany Olweus podaje wskazówki pomagające rozpoznać sprawców
przemocy. Uczeń taki zazwyczaj:
1. jest silniejszy, starszy lub bardziej sprawny fizycznie od ofiary;
2. aktywny i energiczny, o postawie dominującej i podporządkowującej sobie innych;
3. łatwo wpada w gniew, impulsywny, często napięty lub sfrustrowany;
4. nie przestrzega panujących powszechnie reguł i norm;
5. jest podatny na wpływ innych (tzw. złe towarzystwo) - wcześniej niż rówieśnicy
podejmuje inicjację alkoholową, kradzieże i wchodzi w konflikt z prawem;
6. buntuje się, szczególnie wobec dorosłych, aczkolwiek obawia się osób silniejszych od
siebie;
7. jest pewien siebie i zadowolony z siebie;
8. wraz z wiekiem wzrasta jego negatywny stosunek do szkoły i nauki;
9. w jego otoczeniu znajdują się osoby, którym imponuje i wśród których cieszy się
popularnością;
10. ma opinię twardziela, jest krnąbrny, bez poczucia winy i empatii wobec innych;
Świadek/świadkowie - Bardzo często udzielana jest pomoc ofierze przemocy, wyciąganie
konsekwencji za zachowanie sprawcy przemocy, jednak mało kto zwraca uwagę na osoby
będące jej świadkami. Są to osoby, które nie potrafią się skutecznie przeciwstawić
obserwowanej przemocy. Bardzo często uczą się bezradności, bierności i niereagowania w
trudnych sytuacjach. Następuje tutaj, zwany w psychologii, efekt widza - czyli zależność
polegająca na tym, że im więcej osób staje się świadkiem zdarzenia, tym są mniejsze szanse
na to, że którakolwiek z nich zareaguje, czyli podejmie jakiekolwiek przeciwdziałanie; oraz
kumulacja ignorancji - czyli świadkowie nagłego zdarzenia wzajemnie obserwują swoją
obojętność, co pozwala im na zinterpretowanie zdarzenia, jako niegroźne i nie wymagające
interwencji. Osoby znajdujące się w tej roli bardzo często doświadczają poczucie winy,
niezadowolenia i pretensji do siebie oraz dezorientacji.
Jak pomóc uczniom? Jak pomóc ofiarom przemocy ich sprawcom oraz świadkom? Po
pierwsze rozmawiać!
Ofiary potrzebują odreagowania swoich trudnych emocji, ale także wsparcia,
akceptacji oraz zrozumienia ze strony dorosłych - nauczyciela, rodzica, opiekuna, a także ze
6
strony rówieśników. Muszą być nauczone, jak sobie radzić w kontaktach z innymi, czyli
umiejętności obrony w sytuacjach ataku, czy dokuczania.
Sprawcy przemocy są bardzo często ofiarami przemocy w domu, a ich największym
problemem jest trudność w kontrolowaniu gniewu, złości oraz problem z empatią. Te dzieci
także potrzebują zrozumienia, uwagi ze strony dorosłego, jak i grupy rówieśniczej. Należy im
wskazać aprobowane społecznie umiejętności radzenia sobie z gniewem i złością. Bardzo
często kiedy prowadząc zajęcia na temat agresji i złości, pytam dzieci czy mają pomysł na to
jak inaczej mogą rozładować swoją złość? Proszę uwierzyć, że dzieci proponują bardzo dużo
rozwiązań, lepszych, czy trochę gorszych, ale są w stanie zastąpić akt agresji akceptowaną
społecznie formę rozładowania złości. Dlatego, aby sprawca przemocy odnalazł inną formę
wyładowania frustracji, należy mu uświadomić normy i reguły oraz wartości ważne dla
każdego człowieka.
W trudnej sytuacji od strony psychologicznej, znajduje się świadek przemocy.
Dziecko przeżywa wiele sprzecznych uczuć będąc w tej sytuacji. Jest ono pełne współczucia
wobec ofiary, ale i nierzadko odczuwają złość do niej, że nie potrafi się obronić. Obawia się
także sprawcy, choć z drugiej strony mogą go także podziwiać. W szkołach często zdarza się,
że próba pomocy ze strony świadka może się nie powieść, a nawet zostać negatywnie
odebrana - jako skarżenie. Opisane emocje utrudniają dziecku właściwie ocenić sytuację, a co
za tym idzie podjąć właściwe działanie. Tym uczniom dorośli powinni udzielić wsparcia,
poczucia bezpieczeństwa. Rolą dorosłego jest ustalenie jasnych norm i zasad reagowania oraz
postępowania w przypadku zaobserwowania aktu agresji lub przemocy.
Aby przeciwdziałać zwiększaniu się aktów agresji i przemocy musimy pamiętać, aby
zawsze reagować na przejawy agresji i jej sprawcę. Dzięki temu wykazujemy prawidłowość i
czytelność zachowania, ale także informujemy w ten sposób agresora, że jego zachowanie jest
negatywne i musi ponieść konsekwencję podjętych przez siebie działań. Ważne jest to byśmy
dobierali kary adekwatne do sytuacji, jeśli kogoś przezywał to musi tę osobę przeprosić, jeśli
dopuścił się aktu wandalizmu - to musi naprawić zniszczoną rzecz, jeśli kogoś pobił - musi
przeprosić jego, ale i porozmawiać z jego rodzicami i ich także przeprosić. Jeśli sprawca
przemocy podejmuje pracę nad swoim zachowaniem musimy zawsze to zauważy i nagrodzić
je (wystarczy pochwała słowna).
Psycholog – mgr Marta Iwaniuk
7