Warunki skuteczności stosowania kar i nagród w wychowaniu

Warunki skuteczności stosowania kar i nagród
w wychowaniu.
I.
Wstęp.
Motto: „Wychowanie- to rzecz poważna: musi się w nim mieszać przykrość z przyjemnością.”
Arystoteles1
Problem karania i nagradzania dotyczy każdego z nas, nie tylko nauczyciela, także rodzica.
Karanie ma z pewnością wielu przeciwników, ale i wielu zwolenników. Aby kara była skuteczna,
w praktyce wychowawczej musi być spełnionych kilka warunków. Przede wszystkim wychowanek
musi być poinformowany, jakie są oczekiwania nauczyciela, jakich zachowań należy unikać, co
podlega karze i jakie konsekwencje zachowania musi się ponieść.
W wychowaniu ogromną rolę spełniają również nagrody. Każdy z nas chce być chwalony,
uznawany, wyróżniany. Aby dostąpić tego zaszczytu, musimy nie tylko przestrzegać
obowiązujących w danym społeczeństwie norm, ale również swoim dobrym przykładem świadczyć
o tym, że jesteśmy kimś szczególnym. Moim zdaniem nagradzanie powinno odbywać się
publicznie. Taka sytuacja motywuje innych do dobrego, sprzyja naśladownictwu. Stosując
wzmocnienia pozytywne, powinniśmy być konsekwentni i działać z wyczuciem, gdyż jest ono
doskonałym środkiem wychowawczym.
II.
Kara i nagroda - dwa dopełniające się bodźce.
Motto: „ Jednaką miarą mierz pochwały i potwarze”
Aleksander Puszkin2
Kara to każdy nieprzyjemny i niepożądany dla człowieka bodziec, stosowany przez
wychowawcę za wykonanie, niewykonanie lub niewłaściwe wykonanie określonej czynności w
danych warunkach. Jest ona awersyjnym skutkiem działania, który został celowo wprowadzony
przez ludzi po to, aby wyeliminować zachowania dewiacyjne i aspołeczne.
Natomiast nagrodą jest każde pożądane i przyjemne dla człowieka następstwo wykonania przezeń
określonej czynności lub powstrzymania się od niej.
Między nagrodą i kara istnieje ścisły związek, gdyż jak się okazuje, pozbawienie nagrody
działa jak kara, a unikniecie kary działa jak nagroda. Posługiwanie się przez wychowawców
nagrodami i karami wymaga od nich wielkiej precyzji i dużych umiejętności wychowawczych.
Zdaniem H. Muszyńskiego układ kar i nagród musi być taki, aby wychowankowi „opłacało się „
postępować właściwie lub też „nie opłacało się” postępować niewłaściwie. Intuicja wychowawcza
nauczyciela powinna szybko wychwycić to, co dla uczniów przedstawia wartość kary, a co
nagrody.
Pomimo związku między karą i nagrodą, zjawisk tych nie można traktować symetrycznie,
gdyż różnią się między sobą sposobem działania oraz wzbudzaniem odpowiednich emocji,
ponieważ oczekiwaniu nagrody towarzyszą dodatnie emocje, z kolei zapowiedź kary budzi lęk.
Zob. Myślę, więc jestem......... Aforyzmy, maksymy, sentencje. Zebrali i opracowali Cz. J. Henskowie. Opole 1986,
s.25.
2
Zob. Myślę, więc jestem....... Aforyzmy, maksymy, sentencje, s. 275
1
1
Zjawiska te przemawiają za częstszym stosowaniem nagród niż kar w procesie wychowania.
III.
Warunki skuteczności stosowania kar.
Motto: „Karanie nie ma być pomsta, ale złości hamulec”
Aldona Różanek3
KARA WYMAZUJE WINĘ I NIE NALEŻY W PRZYSZŁOŚCI ODWOŁYWAĆ SIĘ
DO TEGO WYDARZENIA.
Karanie ma na celu:
1. Wyeliminowanie pewnych zachowań i czynności.
2. Doprowadzenie do spadku intensywności tych zachowań.
Kara ma postać negatywną, gdy stosujemy środek karzący, bądź wycofamy nagrodę. Należy
tutaj podkreślić, że siła kary jest w dużym stopniu zindywidualizowana (co dla jednego ucznia jest
karą dotkliwą, dla drugiego może nie mieć żadnego znaczenia).
Aby spełnić warunek skuteczności stosowania kar, należy karę silniejszą stosować na początku
procesu wychowawczego, aby wyeliminować niepożądane zachowania, gdyż jest to skuteczniejsze
od stopniowania siły kary.
Kolejnym ważnym warunkiem jest występowanie kary we wczesnych etapach uczenia i
wychowania. Powinna ona mieć charakter stały, nie zaś sporadyczny, występujący po niektórych
zachowaniach. Głównym warunkiem skuteczności karania jest wzbudzenie w jednostce
negatywnych emocji: strachu lub lęku. Oczywistym jest fakt, że karanie wzbudza niechęć do osoby
karzącej.
Skuteczność wpływu kary na zachowanie zależy od wielu czynników, z których najważniejsze to:
1. Poziom rozwoju systemu autoregulacji osoby karanej (akceptacja norm i chęci postępowania
zgodnie z tymi normami).
Analizując wyżej wymieniony czynnik, przedstawię ucznia wykorzystującego swoja przewagę
fizyczną nad słabszymi. Osoba karana nie akceptuje normy, którą przekroczyła, można więc
przypuszczać, że stosowanie kary będzie nie skuteczne. Gdy kara jest słaba, a norma silna, kara nie
wzbudza dostatecznie silnych emocji ujemnych. Karany nie akceptuje wówczas informacyjnej
warstwy kary. Jeśli normy karanego i karzącego są zgodne, skuteczność karania jest większa niż w
przypadku niezgodności norm.
2. Stosunek emocjonalny karanego do karzącego.
Biorąc pod uwagę stosunek osoby karzącej do karanego, potwierdza się, że w przypadku
pozytywnych kontaktów, skuteczność karania jest większa niż w przypadku, gdy kontakt ów jest
negatywny. Jeśli karę wymierza osoba lubiana, to oprócz przykrych konsekwencji emocjonalnych
powstaje groźba utraty sympatii tejże osoby. W tym wypadku kara słaba odczuwana jest jako silna.
3. Atmosfera, jaka towarzyszy karze.
3
Aldona Różanek, Mądrość świata, Wrocław 1995, s. 118
2
Stosując karę należy mieć na względzie to, aby nie poniżać godności karanego. Kara nie może
przygniatać i onieśmielać, żeby nie nastrajać wrogo do osób, które ja wymierzają. Gdy karze
towarzyszy poczucie wstydu moralnego, wówczas jej zadanie jest spełnione.
Stosując kary należy przestrzegać następujących wskazówek:
1. Stosuj kary wstrzemięźliwie.
2. Postaraj się wyjaśnić uczniom za co i dlaczego są karani.
3. Stwórz możliwość wyboru alternatywnego w stosunku do zachowania karanego, sposobu
osiągnięcia celu.
4. Nagradzaj dzieci za zachowania sprzeczne z tymi, które chcesz osłabić lub wyeliminować.
5. Unikaj kar fizycznych.
6. Unikaj karania, gdy przeżywasz silne emocje negatywne.
7. Karz na początku sekwencji zachowania, a nie po jej wykonaniu.
IV.
Warunki skuteczności stosowania nagród w wychowaniu.
Motto: „Pochwała powinna górować nad łajaniem, a poczucie winy powinno raczej rodzić
przywiązanie do wartości pozytywnych, niż wywoływać strach przed naszym niezadowoleniem.
Stosuj mieszankę wzmacniania pozytywnego i negatywnego.”
Alan Loy McGinnis 4
Bodźce nagradzające można podzielić na:
- bodźce pierwotne,
- bodźce wtórne,
- wzmocnienia zewnętrzne i wewnętrzne,
- wzmocnienia materialne i niematerialne.
Funkcję wzmocnień mogą pełnić np. słowa, przedmioty, rzeczy, czynności, stwarzanie poczucia
bliskości lub sukcesu.
Przed zastosowaniem nagrody każdy wychowawca powinien zastanowić się, kiedy stosować
bodziec wzmacniający, jaki wpływ wywrze on na zachowanie jednostki, z jaką częstotliwością
należy się nim posługiwać oraz jakie mogą być efekty uboczne nagradzania.
Podstawową funkcją nagradzania jest:
1. Orientowanie się wychowanków w oczekiwaniach i wymaganiach wychowawcy.
2. Zachęcanie do powtarzania określonych zachowań.
3. Sprzyjanie kształtowaniu się u wychowanka poczucia bezpieczeństwa.
Aby stosowanie nagród w wychowaniu było skuteczne, wzmocnienie powinno występować tuż
po reakcji czy zachowaniu, które pragnie się utrwalić.
Ważnym warunkiem jest wielkość wzmocnienia, od którego zależy atrakcyjność nagrody.
Rozpoczynając nagradzanie od dużej nagrody powodujemy, iż traci ona na wartości, gdyż nie ma
możliwości jej zwiększenia.
4
Alan Loy McGinnis, Sztuka motywacji, Warszawa 1997, s. 129
3
Nagroda pełni również funkcję motywacyjną, czyli skłania wychowanka do powtarzana danej
czynności oraz intensywności, z jaka ona jest wykonywana.
Kolejnym warunkiem skuteczności nagradzania jest to, aby odbywało się ściśle według
określonych kryteriów, znanych ogółowi wychowanków. Nagrodami należy operować tak, aby
były osiągalne dla wszystkich: chłopców i dziewcząt, dzieci o różnych uzdolnieniach.
Skoro nie można stworzyć świata bez kar, to przynajmniej należy starać się budować taki, w
którym dominuje nagroda. Wzmocnienia pozytywne powinny stać się podstawowym środkiem
sterowania zachowaniem.
V.
Kary w oczach wybitnych pedagogów.
Motto: Zadziwiające jest w człowieku to, że dopóki inni nie wskażą mu jego wad, dopóty sam ich
nie dostrzega”.
Mikołaj Gogol5
Twórca psychologii indywidualnej A. Adler, uważa, ze kara nie jest skutecznym środkiem
wychowawczym, przeciwnie, działa na jednostkę ujemnie. Kara poniża, pognębia, budzi pragnienie
zemsty. Przeciwstawiając się karom, A. Adler radzi zastępować je „rozmową wychowawczą” i
zadośćuczynieniem, czyli rekompensatą wyrządzonego zła.
Z kolei A. Lewin uważa, że tak prymitywne kary, jak stawianie do kąta, wyrzucanie za
drzwi, nie spełniają swojej funkcji, gdyż ich działanie jest krótkotrwałe. Funkcja kar- nawet tych
najbardziej poprawnych wychowawczo- jest drugorzędna, gdyż ustępuje miejsca takim zabiegom,
jak wychowanie przez pracę w samorządności, poprzez współdziałanie dzieci w pracy
wychowawczej.
Natomiast zwolennikami kary naturalnej, polegającej na pozostawieniu przez wychowawcę
na pewien czas działania skutków wywołanych przez karygodny czyn, byli: J.J. Rousseau, S.
Hessen. Ten typ karania jest najwłaściwszy w okresie wczesnego dzieciństwa.
Warto dodać, że M. Montessori popierała izolację, która jest karą wymagającą subtelności i
ostrożności w jej stosowaniu.
Inni wychowawcy, między innymi J. Korczak czy A. Makarenko, nadawali karom
wychowawczym coś z zabawy obywatelskiej czy z estetyki.
Jak obrazują nam wyżej przedstawione przykłady, form stosowania kar w wychowaniu oraz
warunków ich skuteczności jest wiele.
Decydując się na jedna z tych metod należy kierować się przede wszystkim wyczuciem,
ostrożnością oraz trzeba przewidzieć skutki i efekty swego działania.
VI.
Sposoby nagradzania.
Motto: „ Metoda nagradzania polega na tym, że wychowawca wyczekuje na najsłabszy bodaj
przejaw pożądanej aktywności ucznia, po czym- możliwie bez zwłoki- robi coś, co uczniowi sprawi
przyjemność: okazuje swoją aprobatę za pomocą słów, mimiki, czy gestu, podwyższa ocenę,
przyznaje jakieś wyróżnienie.”
5
Aldona Różanek, Mądrość świata, s. 122
4
Krzysztof Kryszewski6
Jednym ze sposobów wzmocnień pozytywnych jest pochwała wyrażona spontanicznie,
oficjalnie, ustnie lub pisemnie. Warunkiem jej skuteczności jest to, aby była przemyślana i
taktownie przeprowadzona. Ten rodzaj nagrody stosowany względem dziecka stwarzającego
trudności wychowawcze działa z całą pewnością motywująco, jeśli apeluje się do dobrej strony
wychowanka.
Zmaterializowaną formą pochwały jest symboliczny upominek rzeczowy. Ten typ
nagradzania praktykował m. in. J. Korczak.
Nagroda i fakt nagradzania jest z całą pewnością czynnością przyjemną- tak dla wychowawcy jak i
dla wychowanka. Przy pozytywnych wzmocnieniach niezbędna jest konsekwencja oraz uczenie
uczniów właściwego zachowania już od pierwszych dni nauki szkolnej.
VII. Zakończenie.
Motto: Nikt też nie nauczy dziecka prawidłowych form zachowania, jeśli najbliższe otoczenie
(rodzice) tego nie zapoczątkują. Dziecko ufa im najbardziej i od nich czerpie pierwsze wzorce
właściwych postaw.”
Ewa Kosińska7
Wychowanie jest procesem niezwykle trudnym, wymagającym od rodziców i
wychowawców dużego poświęcenia i zaangażowania. Rozważając problem skuteczności
stosowania kar i nagród w tymże procesie, chciałabym podkreślić, że wychowawcy, którzy nauczą
się właściwie stosować wzmocnienia pozytywne w i kary, mogą sprawić, że ich dzieci i
podopieczni będą zachowywać się odpowiednio.
Rolą wychowawcy jest kształtowanie osobowości dziecka w taki sposób, aby mogło ono
rozwijać się i funkcjonować w społeczeństwie prawidłowo, bez zakłóceń. Proces wychowania to
nie tylko karanie i nagradzanie, ale również uświadamianie dziecku, że ponosi ono
odpowiedzialność za własne zachowanie oraz musi umieć je ocenić i wartościować.
Pamiętajmy więc, że wychowanie i związane z tym stosowanie kar i nagród nie jest procesem
przypadkowym, lecz zamierzonym, świadomym i zorganizowanym.
Bibliografia.
1. M. H.Dembo, Stosowana psychologia wychowawcza, 1998;
2. Encyklopedia Pedagogiczna, pod red. Pomykało, 1993;
3. M. Łobocki, ABC wychowania, 1992.
Opracowała: Agnieszka Głowa
6
7
Krzysztof Kryszewski, Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, Warszawa 1992, s. 338
Ewa Kosińska, Skąd się biorą dzieci- niegrzeczne? (w:) Wychowawca 1997, nr1, s.16
5
6