Kopia BILANS
advertisement
Majątek i kapitał przedsiębiorstwa Marek Masztalerz MAJĄTEK I KAPITAŁ 1. Podstawowe równania i kategorie ekonomiczne w rachunkowości Prowadzenie działalności gospodarczej wymaga posiadania określonych zasobów majątkowych, niezbędnych dla realizacji celów działalności. Przedsiębiorstwo1 potrzebuje przykładowo takich zasobów jak pieniądze, maszyny, samochody czy budynki2. Majątkiem jest wszystko to, co ma określoną wartość, jest niezbędne do działalności przedsiębiorstwa oraz osiągania korzyści (Gabrusewicz 2007, s. 58). Majątek jednostki moŜna rozpatrywać w dwóch ujęciach – rzeczowym i finansowym (schemat 1). W ujęciu rzeczowym majątek (aktywa) obejmuje wszelkie składniki materialne (np. budynki, maszyny, papiery wartościowe, gotówka) i niematerialne (np. patenty, prawa, licencje), które są wykorzystywane w działalności gospodarczej. W ujęciu finansowym majątek (pasywa) przedstawia się według źródeł finansowania składników majątkowych. Majątek moŜe być bowiem finansowany albo kapitałem własnym (np. wniesione wkłady wspólników) albo kapitałem obcym (np. kredyt bankowy). MAJĄTEK PRZEDSIĘBIORSTWA Składniki majątku, czyli AKTYWA Źródła finansowania, czyli PASYWA Co firma posiada? (ujęcie rzeczowe) Skąd firma to ma? (ujęcie finansowe) Schemat 1. Majątek przedsiębiorstwa w ujęciu rzeczowym i finansowym Źródło: Opracowanie własne. Dwuaspektowe podejście do ujmowania majątku jednostki gospodarczej prowadzi do podstawowego równania w rachunkowości: Aktywa = Pasywa. (1) Aktywa są to zasoby majątkowe, które spełniają równocześnie następujące warunki: • są kontrolowane przez jednostkę, • mają wiarygodnie określoną wartość, • powstały w wyniku przeszłych zdarzeń, • spowodują wpływ do jednostki korzyści ekonomicznych3. Z powyŜszych warunków wynika zatem, Ŝe aktywa stanowią ogół środków gospodarczych (zasobów), nad którymi jednostka sprawuje kontrolę. Warto zaznaczyć, Ŝe nie jest to równoznaczne z posiadaniem do nich prawa własności. Aktywa mogą obejmować składniki majątku będące własnością innej jednostki, o ile jednostce przypada w udziale ryzyko i korzyści 1 Pojęcia „przedsiębiorstwo”, „firma”, „jednostka”, „podmiot” są tutaj uŜywane zamiennie ze względów stylistycznych, niemniej w kaŜdym przypadku mamy na myśli jednostkę prowadzącą działalność gospodarczą, bez względu na jej formę organizacyjną. 2 WaŜnym – jeśli nie najwaŜniejszym – zasobem przedsiębiorstwa są wiedza, doświadczenie i umiejętności pracowników, jak równieŜ renoma firmy czy sieć relacji z kontrahentami, jednak te zasoby nie znajdują swego odzwierciedlenia w rachunkowości finansowej. Więcej na ten temat moŜna znaleźć w publikacjach dotyczących kapitału intelektualnego. 3 Por. art. 3, ust. 1, pkt 12 UoR. © dr Marek Masztalerz 2010 1 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa z dysponowania nimi. Nadrzędnym kryterium jest kontrola majątku, a nie jego własność. Wiarygodnie określoną wartość aktywów uzyskuje się w drodze wyceny składników majątku, przy zastosowaniu przyjętych zasad wyceny stosowanych w rachunkowości. Składniki aktywów zostają pozyskane przez jednostkę w wyniku uprzednio zaistniałych zdarzeń (zakup od dostawcy, wytworzenie we własnym zakresie, wniesienia wkładu przez wspólnika, otrzymana darowizna), w celu uzyskania z nich w przyszłości korzyści ekonomicznych, w postaci wpływu do jednostki środków pienięŜnych lub ich ekwiwalentów (np. przy sprzedaŜy danego składnika). Pasywa są to wewnętrzne i zewnętrzne źródła finansowania zasobów majątkowych, obejmujące kapitał własny i zobowiązania (kapitał obcy), co moŜna zapisać: Pasywa = Kapitał własny + Zobowiązania. (2) Kapitał własny jest wewnętrznym źródłem finansowania składników majątkowych przedsiębiorstwa, pochodzi bowiem z wkładów wniesionych przez właścicieli oraz z zysków osiągniętych przez jednostkę w toku jej działalności. Zobowiązania to zewnętrzne źródła finansowania majątku, przez które rozumie się wynikający z przeszłych zdarzeń obowiązek wykonania świadczeń o wiarygodnie określonej wartości, które spowodują wykorzystanie juŜ posiadanych lub przyszłych aktywów jednostki4. Typowe przykłady zobowiązań to zaciągnięte przez jednostkę kredyty i poŜyczki albo długi wobec kontrahentów, pracowników lub instytucji publicznych. Podstawiając równanie (2) do równania (1) otrzymujemy: Aktywa = Kapitał własny + Zobowiązania. (3) Pasywa, tj. prawa strona równania (3), określają, w jakim stopniu aktywa stanowią własność jednostki, a w jakim zobowiązanie wobec jej wierzycieli. Zasoby majątkowe stanowiące własność jednostki są finansowane ze źródeł wewnętrznych, czyli kapitału własnego, który ustalamy: Kapitał własny = Aktywa – Zobowiązania. (4) Ta część majątku, która ma pokrycie w kapitale własnym określana jest jako aktywa netto. Przez aktywa netto rozumie się aktywa jednostki pomniejszone o zobowiązania, odpowiadające wartościowo kapitałowi własnemu5, czyli: Aktywa netto = Aktywa – Zobowiązania. (5) Biorąc pod uwagę równania (4) i (5) uzyskujemy następującą zaleŜność: Kapitał własny = Aktywa netto. (6) Wartość kapitału własnego moŜe ulegać zmianie w wyniku operacji właścicielskich, tzn. wniesienia wkładów pienięŜnych lub niepienięŜnych przez właścicieli, bądź ich wycofania. Na wysokość kapitału własnego wpływa równieŜ zysk wypracowany przez jednostkę w poprzednich okresach i zatrzymany w celu inwestowania w bieŜącą działalność. Zmiana wartości kapitału własnego (w górę lub w dół) moŜe teŜ być spowodowana osiąganiem przez jednostkę przychodów i zysków nadzwyczajnych oraz ponoszeniem kosztów i strat nadzwyczajnych związanych z bieŜącą działalnością. Kapitał własny = Kapitał podstawowy + Zysk zatrzymany + + Wynik netto z bieŜącej działalności. (7) Kapitał podstawowy obejmuje wkłady pienięŜne lub niepienięŜne wniesione przez właścicieli (np. udziałowców w spółce). Zysk zatrzymany oznacza tę część zysku wypracowaną przez jednostkę, która nie zostaje przejęta przez właścicieli (dywidenda) bądź odprowadzona do budŜetu (podatki). Wynik netto z bieŜącej działalności stanowi zysk (stratę) netto bieŜącego okresu. Na wypracowany przez jednostkę zysk lub poniesioną stratę wpływają osiągnięte przychody i koszty ich uzyskania oraz zyski i straty nadzwyczajne. 4 5 Art. 3, ust. 1, pkt 20 UoR. Art. 3, ust. 1, pkt 29 UoR. © dr Marek Masztalerz 2010 2 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa Zysk (strata) netto = (Przychody - Koszty) + + (Zyski nadzwyczajne - Straty nadzwyczajne). (8) Przychody to uprawdopodobnione powstanie w okresie sprawozdawczym korzyści ekonomicznych, o wiarygodnie określonej wartości. Korzyści te powodują zwiększenie wartości aktywów, albo zmniejszenie wartości zobowiązań i doprowadzają do wzrostu kapitału własnego lub zmniejszenia jego niedoboru. Zmiany te muszą zostać dokonane w inny sposób niŜ przez wniesienie środków przez udziałowców lub właścicieli. Koszty oznaczają uprawdopodobnione zmniejszenie w okresie sprawozdawczym korzyści ekonomicznych, o wiarygodnie określonej wartości. Powodują one zmniejszenie wartości aktywów, albo zwiększenie wartości zobowiązań i rezerw, doprowadzając do zmniejszenia kapitału własnego lub zwiększenia jego niedoboru. Zmiany te muszą zostać dokonane w inny sposób niŜ wycofanie środków przez udziałowców lub właścicieli. Zyski i straty nadzwyczajne powstają na skutek zdarzeń trudnych do przewidzenia, poza działalnością operacyjną jednostki i niezwiązane z ogólnym ryzykiem jej prowadzenia6. Osiągane przez jednostkę przychody oraz ponoszone koszty wpływają na kapitał własny w sposób pośredni poprzez wynik finansowy, przy czym przewaga przychodów nad kosztami (zysk) powoduje wzrost kapitału własnego, a sytuacja odwrotna (strata) – jego zmniejszenie. 2. Pojęcie zasobów majątkowych jednostki gospodarczej i ich klasyfikacja w rachunkowości Zasoby majątkowe przedsiębiorstwa mogą być klasyfikowane według róŜnych kryteriów (np. według okresu uŜytkowania, rodzaju, przeznaczenia). W rachunkowości podstawowym kryterium grupowania składników aktywów dla celów sprawozdawczych jest ich ujęcie zgodnie z zasadą rosnącej płynności, czyli moŜliwości i szybkości ich zamiany, w normalnych warunkach gospodarowania, na gotówkę. W pierwszej kolejności wykazuje się zatem aktywa o najniŜszej płynności, uŜytkowane w okresie dłuŜszym niŜ jeden rok (aktywa trwałe), a następnie składniki majątku o krótszym okresie uŜytkowania (aktywa obrotowe). Podstawowy podział aktywów na dwie grupy prezentuje schemat 2. AKTYWA Aktywa trwałe Aktywa obrotowe Schemat 2. Podstawowy podział aktywów Źródło: Opracowanie własne. Aktywa trwałe obejmują kontrolowane przez jednostkę zasoby majątkowe o wiarygodnie określonej wartości, o długotrwałym okresie uŜytkowania, tzn. o okresie uŜytkowania dłuŜszym niŜ 1 rok od dnia bilansowego7. Składniki zaliczane do aktywów trwałych przedstawia schemat 3. 6 Art. 3, ust. 1, pkt 33 UoR. Dzień bilansowy to dzień, na który sporządzane jest sprawozdanie finansowe, w tym bilans czyli zestawienie aktywów i pasywów jednostki. O bilansie będzie mowa w dalszej części rozdziału. 7 © dr Marek Masztalerz 2010 3 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa W artości niem aterialne i prawne Rzeczowe aktyw a trwałe Aktyw a trw ałe NaleŜności długoterm inowe Inwestycje długoterm inowe Długoterm inow e rozliczenia m iędzyokresow e kosztów Schemat 3. Klasyfikacja aktywów trwałych Źródło: Opracowanie własne. Wartości niematerialne i prawne są to nabyte przez jednostkę prawa majątkowe nadające się do gospodarczego wykorzystania, o przewidywanym okresie ekonomicznej uŜyteczności dłuŜszym niŜ rok, przeznaczone do uŜywania na potrzeby jednostki. Prawo majątkowe to prawo bezpośrednio uwarunkowane interesem ekonomicznym uprawnionego (np. właściciela), który moŜe zbyć prawo w drodze sprzedaŜy, darowizny, nieodpłatnego przekazania, wniesienia do spółki (Sawicki 2004, s. 74). Wartości niematerialne i prawne nie mają postaci rzeczowej i występują tylko w ujęciu finansowym (Gabrusewicz, Kołaczyk, 2005, s. 33-35). Do wartości niematerialnych i prawnych zalicza się: 1) koszty zakończonych prac rozwojowych, które są prowadzone przez jednostkę na własne potrzeby i zostają poniesione przed rozpoczęciem produkcji lub zastosowaniem technologii, jeŜeli spełniają łącznie trzy następujące warunki: a) produkt lub technologia wytwarzania są ściśle ustalone, a dotyczące ich koszty prac rozwojowych wiarygodnie określone, b) techniczna przydatność produktu lub technologii została stwierdzona i odpowiednio udokumentowana i na tej podstawie jednostka podjęła decyzję o wytwarzaniu tych produktów lub stosowaniu technologii, c) koszty prac rozwojowych zostaną pokryte, według przewidywań, przychodami ze sprzedaŜy tych produktów lub zastosowania technologii; 2) wartość firmy (wartość dodatnia), przez którą rozumie się róŜnicę między ceną nabycia określonej jednostki lub zorganizowanej jej części a niŜszą od niej wartością godziwą8 przejętych aktywów netto. Wartość firmy powstanie, jeŜeli nabywca jest skłonny zapłacić więcej, niŜ wynosi wartość przejętych aktywów netto, 3) inne wartości niematerialne i prawne, a w szczególności: a) autorskie prawa majątkowe, prawa pokrewne, licencje, koncesje, b) prawa do wynalazków, patentów, znaków towarowych, wzorów uŜytkowych oraz zdobniczych, c) know-how. NaleŜy podkreślić, iŜ zarówno wartości niematerialne i prawne, wymienione w ramach innych wartości niematerialnych i prawnych, jak równieŜ wartość firmy, nie mogą być wartościami wytworzonymi przez jednostkę we własnym zakresie, lecz nabytymi. Warunek ten nie dotyczy kosztów prac rozwojowych. Z punktu widzenia prawa bilansowego, wymieniony katalog wartości niematerialnych i prawnych nie ma charakteru zamkniętego (BłaŜyńska 2006, s. 60). Rzeczowe aktywa trwałe obejmują: • środki trwałe, • środki trwałe w budowie. Środki trwałe to rzeczowe aktywa trwałe i zrównane z nimi, spełniające łącznie następujące warunki: • przewidywany okres ich ekonomicznej uŜyteczności jest dłuŜszy niŜ rok9; 8 Wartość godziwa to kwota, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie uregulowane na warunkach transakcji rynkowej, pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami. 9 Na okres ekonomicznej uŜyteczności środka trwałego wpływają w szczególności: liczba zmian na których pracuje środek trwały, tempo postępu techniczno-ekonomicznego, wydajność środka trwałego, prawne lub © dr Marek Masztalerz 2010 4 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa • są kompletne i zdatne do uŜytku – a zatem nie wymagają poniesienia dodatkowych kosztów, np. montaŜu, dostosowania do uŜytkowania; • są przeznaczone na potrzeby jednostki - tzn. są wykorzystywane w działalności operacyjnej jednostki. Do środków trwałych zalicza się w szczególności: a) nieruchomości – w tym: • grunty, • prawo uŜytkowania wieczystego gruntu, • budowle i budynki, • będące odrębną własnością lokale, • spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego, • spółdzielcze prawo do lokalu uŜytkowego, b) maszyny, urządzenia, środki transportu i inne rzeczy, c) ulepszenia w obcych środkach trwałych, d) inwentarz Ŝywy. Jednostka moŜe wykazywać w ramach rzeczowych aktywów trwałych nie tylko własne środki trwałe, ale równieŜ obce, które zostały oddane do uŜywania na podstawie umowy najmu, dzierŜawy lub leasingu, jeŜeli wiąŜe się to z moŜliwością dokonywania przez jednostkę korzystającą odpisów z tytułu ich zuŜycia. Warunkiem koniecznym jest, aby jednostka sprawowała nad danym środkiem trwałym kontrolę. Sprawowanie kontroli nie tylko nad rzeczowymi aktywami trwałymi, ale całymi aktywami, oznacza zdolność do egzekwowania praw jednostki wynikających z tzw. własności gospodarczej i dopływ korzyści ekonomicznych wynikających z posiadanych przez nią tytułów prawnych do określonych zasobów majątkowych10. Środki trwałe w budowie są to zaliczane do aktywów trwałych środki trwałe w okresie ich budowy, montaŜu lub ulepszenia11 juŜ istniejącego środka trwałego. NaleŜności długoterminowe są kwotami naleŜnymi jednostce z róŜnych tytułów, z wyłączeniem naleŜności z tytułu dostaw i usług12, których termin spłaty przewidziany jest w okresie dłuŜszym niŜ 12 miesięcy. Inwestycjami długoterminowymi nazywamy aktywa nabyte w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych wynikających z tytułu: • przyrostu wartości tych aktywów, • uzyskania z nich przychodów w formie odsetek, dywidend (udziałów w zyskach) lub innych poŜytków, w tym równieŜ transakcji handlowej. Do inwestycji długoterminowych zalicza się głównie aktywa finansowe13 oraz te nieruchomości i wartości niematerialne i prawne, które nie są uŜytkowane przez jednostkę, lecz zostały nabyte w celu osiągnięcia ww. korzyści (np. jeśli zakupiono nieruchomość w celu jej wynajmu osobom trzecim). Inwestycję finansową klasyfikuje się jako długoterminową, jeŜeli termin jej realizacji przewidziany jest w okresie dłuŜszym niŜ 1 rok. Długoterminowe rozliczenia międzyokresowe obejmują aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego oraz inne rozliczenia międzyokresowe kosztów, które są związane z rozliczaniem kosztów w czasie, w okresie dłuŜszym niŜ 1 rok od dnia bilansowego. Przykład 1. Firma produkcyjna „Alfa” posiada następujące składniki aktywów trwałych: • hala produkcyjna 620 000 zł, • dwuletnie obligacje skarbowe 25 000 zł, • naleŜności niehandlowe do spłaty za 13 miesięcy 7 000 zł, • znak towarowy 20 000 zł, • magazyn 450 000 zł, • dzieło sztuki 4 000 zł, inne ograniczenia czasu uŜywania środka trwałego, przewidywana przy likwidacji cena sprzedaŜy netto istotnej pozostałości środka trwałego. 10 Zob. M. Gmytrasiewicz, A. Karmańska, Rachunkowość finansowa, Difin, Warszawa 2002 s. 55; W. Gabrusewicz, Z. Kołaczyk, Bilans – wartość poznawcza i analityczna, Difin, Warszawa 2005, s. 26. 11 Ulepszenie polega na przebudowie, rozbudowie, nadbudowie, modernizacji lub rekonstrukcji środka trwałego i powoduje wzrost jego wartości uŜytkowej w porównaniu z wartością posiadaną przy przyjęciu środka trwałego do uŜywania (np. wymiana dysku twardego w komputerze albo montaŜ klimatyzacji w samochodzie). 12 NaleŜności z tytułu dostaw i usług , bez względu na termin zapłaty, wykazuje się zawsze jako naleŜności krótkoterminowe i zalicza się do aktywów obrotowych. 13 Przez aktywa finansowe rozumie się: aktywa pienięŜne, instrumenty kapitałowe wyemitowane przez inne jednostki, wynikające z kontraktu prawo do otrzymania aktywów pienięŜnych lub prawo do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych warunkach. © dr Marek Masztalerz 2010 5 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa • samochód osobowy 57 000 zł, • koszty zakończonych prac rozwojowych 3 000 zł, • prawo wieczystego uŜytkowania gruntu 10 000 zł, • akcje spółki giełdowej 60 000 zł, • nieruchomość wynajmowana innej firmie 330 000 zł, • komputer 2 000 zł, • programy komputerowe 8 000 zł, • udzielona poŜyczka trzyletnia 40 000 zł. Dokonaj klasyfikacji wymienionych składników majątkowych z podziałem na: wartości niematerialne i prawne, rzeczowe aktywa trwałe, naleŜności długoterminowe, inwestycje długoterminowe. Wyszczególnienie Wartość pozycji (zł) Wartości niematerialne i prawne: • znak towarowy • koszty zakończonych prac rozwojowych • programy komputerowe 20 000 3 000 8 000 Rzeczowe aktywa trwałe: • hala produkcyjne • magazyn • samochód osobowy • prawo wieczystego uŜytkowania gruntu • komputer 620 450 57 10 2 NaleŜności długoterminowe: • naleŜności do spłaty za 13 miesięcy 000 000 000 000 000 7 000 Inwestycje długoterminowe: • dwuletnie obligacje skarbowe • dzieło sztuki • akcje spółki giełdowej • nieruchomość wynajmowana innej firmie • udzielona poŜyczka trzyletnia 25 4 60 330 40 000 000 000 000 000 Aktywa obrotowe stanowią zasoby majątkowe o stosunkowo krótkim okresie uŜytkowania, przeznaczone do zbycia lub zuŜycia w okresie krótszym niŜ 12 miesięcy. Jest to majątek bieŜący o duŜym stopniu płynności, który znacznie łatwiej, w porównaniu z aktywami trwałymi, zamienić na gotówkę. Podstawowe składniki aktywów obrotowych przedstawia schemat 2.4. Zapasy NaleŜności krótkoterm inowe Aktyw a obrotowe Inwestycje krótkoterm inowe Krótkoterm inowe rozliczenia m iędzyokresow e kosztów Schemat 2.4. Klasyfikacja aktywów obrotowych Źródło: Opracowanie własne. © dr Marek Masztalerz 2010 6 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa Rzeczowe aktywa obrotowe, czyli zapasy, obejmują: materiały, produkty gotowe, produkcję niezakończoną ( półfabrykaty, produkcja w toku), towary. Materiały są zasobami majątkowymi nabywanymi przez jednostkę w celu zuŜycia we własnym zakresie w procesie produkcji i świadczenia usług lub przeznaczone na cele ogólnogospodarcze (materiały biurowe, środki czystości itp.). Do materiałów zaliczamy: • materiały podstawowe – surowce i komponenty stanowiące zasadniczą część produkowanych wyrobów (świadczonych usług); • materiały pomocnicze – środki konserwacji maszyn i urządzeń, środki czystości, materiały biurowe, odzieŜ roboczą i ochronną; • paliwo – np. ropa, benzyna, węgiel; • części zapasowe maszyn i urządzeń; • opakowania – materiały przeznaczone do ochrony produktów przed zniszczeniem, wpływem czynników zewnętrznych; • odpady – materiały odzyskane z budowy lub likwidacji środków trwałych, odpady zwrócone z produkcji. Produkty gotowe stanowią wytworzone we własnym zakresie przez jednostkę wyroby finalne spełniające określone normy technologiczne, handlowe, nie podlegające dalszemu przetworzeniu, przeznaczone do sprzedaŜy, np. butelka piwa w browarze.. Do półfabrykatów zalicza się wytworzone przez jednostkę wyroby, które przeszły przez określone fazy produkcji i są przeznaczone do dalszego przetworzenia, bądź montaŜu w procesie produkcyjnym wyrobów gotowych lub sprzedaŜy, np. procesor w firmie produkującej komputery. Półprodukty mogą podlegać magazynowaniu. Przez produkcję w toku rozumie się produkty rozpoczęte, ale nie zakończone pod względem technologicznym, wymagające dalszego przetworzenia, np. melasa w cukrowni. Towary są rzeczowymi aktywami obrotowymi nabytymi w celu odsprzedaŜy w stanie nieprzetworzonym przez róŜne jednostki handlowe (detaliczne, hurtowe, gastronomiczne) będące pośrednikami w obrocie, np. spodnie w sklepie odzieŜowym. Przykładowo, samochód osobowy jest wyrobem gotowym w fabryce samochodów, towarem w salonie samochodowym i środkiem trwałym w firmie uŜytkującej go w działalności operacyjnej. Owoce są produktem u rolnika (sadownika), towarem w sklepie i materiałem u producentów soków, dŜemów czy mroŜonek. NaleŜności krótkoterminowe to kwoty naleŜne jednostce od kontrahentów i innych podmiotów, których uregulowanie przewidziane jest w okresie krótszym niŜ rok. Do naleŜności krótkoterminowych zalicza się: • wszystkie naleŜności z tytułu dostaw i usług niezaleŜnie od umownego terminu wymagalności, np. z tytułu sprzedaŜy ratalnej14; • naleŜności z tytułu podatków, dotacji, ceł, ubezpieczeń społecznych, zdrowotnych, oraz innych świadczeń; • naleŜności od pracowników, np. z tytułu wypłaconych zaliczek; • naleŜności dochodzone na drodze sądowej; • inne naleŜności. Inwestycje krótkoterminowe to kontrolowane przez jednostkę zasoby majątkowe, pozyskane drogą nabycia, w celu osiągania korzyści ekonomicznych, z tytułu przyrostu ich wartości w okresie krótszym niŜ 12 miesięcy, w skład których wchodzą: • krótkoterminowe aktywa finansowe, • środki pienięŜne i inne aktywa pienięŜne. Krótkoterminowe aktywa finansowe obejmują: • udziały i akcje, • inne papiery wartościowe przeznaczone do sprzedaŜy, • udzielone poŜyczki krótkoterminowe, • inne krótkoterminowe aktywa finansowe. Środki pienięŜne i inne aktywa pienięŜne (krajowe środki płatnicze, waluty obce i dewizy) to najbardziej płynny majątek jednostki, obejmujący: • środki pienięŜne w kasie i na rachunkach - w zaleŜności od miejsca przechowywania, dzieli się na gotówkę w kasie i środki pienięŜne zdeponowane w banku na rachunku bankowym; • • • • 14 Kwalifikowanie naleŜności z tytułu dostaw i usług do naleŜności krótkoterminowych, bez względu na termin ich wymagalności, nie zwalnia jednostki od obowiązku ich podziału na naleŜności o terminie spłaty do 12 miesięcy i powyŜej 12 miesięcy. © dr Marek Masztalerz 2010 7 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa • inne środki pienięŜne – do których zalicza się czeki obce, weksle obce (o terminie realizacji poniŜej 3 miesięcy) oraz środki pienięŜne w drodze; • inne aktywa pienięŜne – krótkoterminowe pienięŜne instrumenty finansowe stanowiące instrumenty rynku pienięŜnego. Środki pienięŜne i ich ekwiwalenty są wykorzystywane w jednostce do regulowania bieŜących zobowiązań. To odróŜnia je od inwestycji, których celem jest pozyskiwanie korzyści ekonomicznych z tytułu przyrostu wartości. Regulowanie zobowiązań moŜe mieć miejsce w ramach obrotu gotówkowego, tj. w drodze realizacji operacji kasowych lub obrotu bezgotówkowego, który polega na regulowaniu rozrachunków za pośrednictwem i pod kontrolą banku. Krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe (czynne) obejmują koszty rozliczane w czasie w okresie krótszym niŜ rok. Przykładem takich rozliczeń mogą być koszty prenumeraty czasopisma lub ubezpieczenia opłacone z góry za cały rok i rozliczane w kolejnych miesiącach w koszty bieŜącej działalności operacyjnej. Przykład 2. Firma produkcyjna „Alfa” posiada następujące składniki aktywów obrotowych: • surowce do produkcji 90 000 zł, • lokata bankowa półroczna 25 000 zł, • nierozliczona prenumerata czasopisma 1 000 zł, • materiały biurowe 3 000 zł, • środki na bieŜącym rachunku bankowym 120 000 zł, • naleŜności handlowe 100 000 zł, • akcje spółki giełdowej przeznaczone do obrotu 36 000 zł, • podatek do zwrotu z urzędu skarbowego 5 000 zł, • części zamienne do maszyn i urządzeń 4 000 zł, • wyroby własne w magazynie 250 000 zł, • wypłacone zaliczki na wygrodzenia pracowników 2 000 zł, • gotówka w kasie 12 000 zł, • udzielona poŜyczka trzymiesięczna 30 000 zł. Dokonaj klasyfikacji wymienionych składników majątkowych z podziałem na: zapasy, naleŜności krótkoterminowe, inwestycje krótkoterminowe i rozliczenia międzyokresowe. Wyszczególnienie Wartość pozycji w zł Zapasy: • surowce do produkcji • materiały biurowe • części zamienne do maszyn i urządzeń • wyroby własne w magazynie 90 3 4 250 NaleŜności krótkoterminowe: • naleŜności handlowe • podatek do zwrotu z urzędu skarbowego • wypłacone zaliczki na wynagrodzenia pracowników 100 000 5 000 2 000 Inwestycje krótkoterminowe: • lokata bankowa półroczna • środki na bieŜącym rachunku bankowym • akcje spółki giełdowej przeznaczone do obrotu • gotówka w kasie • udzielona poŜyczka trzymiesięczna 25 120 36 12 30 Rozliczenia międzyokresowe kosztów: • nierozliczona prenumerata czasopisma 000 000 000 000 000 000 000 000 000 1 000 Aktywa, z uwzględnieniem ich podziału na aktywa trwałe i obrotowe, przy zachowaniu zasady wzrastającej płynności prezentuje tabela 1. © dr Marek Masztalerz 2010 8 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa Tabela 1. Aktywa jednostki gospodarczej Aktywa trwałe Wartości niematerialne i prawne • • • Koszty zakończonych prac rozwojowych Wartość firmy Inne wartości niematerialne i prawne Rzeczowe aktywa trwałe • • Środki trwałe Środki trwałe w budowie NaleŜności długoterminowe • • • • Nieruchomości Wartości niematerialne i prawne Długoterminowe papiery wartościowe Długoterminowe udzielone poŜyczki • • Aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego Inne rozliczenia międzyokresowe • • • • Materiały Półprodukty i produkty w toku Produkty gotowe Towary NaleŜności krótkoterminowe • • • NaleŜności z tytułu dostaw i usług, NaleŜności z tytułu podatków, ceł, dotacji, Inne naleŜności krótkoterminowe Inwestycje krótkoterminowe • • • Krótkoterminowe papiery wartościowe Krótkoterminowe poŜyczki Środki pienięŜne i inne aktywa pienięŜne Inwestycje długoterminowe Długoterminowe rozliczenia międzyokresowe Zapasy Aktywa obrotowe Krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe Źródło: BłaŜyńska 2006, s. 67. Przykład 3. Dokonaj klasyfikacji wymienionych składników majątku firmy • spółdzielcze prawo do lokalu • gotówka w kasie • aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego • akcje przeznaczone do obrotu • akcja zakupione w celu przejęcia kontroli • towary w magazynie • samochody dostawcze i osobowe • nierozliczony czynsz za wynajmowane biura • naleŜności niehandlowe płatne za dwa lata • naleŜne kwoty od odbiorców • licencje i patenty • magazyn • nierozliczone koszty ubezpieczenia majątku • czeki obce • koszty zakończonych prac rozwojowych • nieruchomość wynajmowana osobom trzecim • materiały pomocnicze • inwentarz Ŝywy • naleŜności od pracowników • dodatnia wartość firmy • czteroletnie obligacje komunalne © dr Marek Masztalerz 2010 „Beta”: 45 000 zł, 12 000 zł, 6 000 zł, 20 000 zł, 80 000 zł, 360 000 zł, 230 000 zł, 5 000 zł, 3 000 zł, 54 000 zł, 10 000 zł, 160 000 zł, 1 000 zł, 2 000 zł, 9 000 zł, 300 000 zł, 1 000 zł, 11 000 zł, 5 000 zł, 50 000 zł, 28 000 zł. 9 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa Aktywa trwałe Aktywa obroto we Wartości niematerialne i prawne • licencje i patenty • koszty zakończonych prac rozwojowych • dodatnia wartość firmy Rzeczowe aktywa trwałe • • • • NaleŜności długoterminowe • naleŜności niehandlowe płatne za dwa lata Inwestycje długoterminowe • akcje zakupione w celu przejęcia kontroli • nieruchomość wynajmowana osobom trzecim • czteroletnie obligacje komunalne Długoterminowe rozliczenia międzyokresowe • aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego Zapasy • towary w magazynie • materiały pomocnicze NaleŜności krótkoterminowe • naleŜne kwoty od odbiorców • naleŜności od pracowników 54 000 5 000 Inwestycje krótkoterminowe • gotówka w kasie • akcje przeznaczone do obrotu • czeki obce 12 000 20 000 2 000 Krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe • nierozliczony czynsz za wynajmowane biura • nierozliczone koszty ubezpieczenia majątku spółdzielcze prawo do lokalu samochody dostawcze i osobowe magazyn inwentarz Ŝywy 10 000 9 000 50 000 45 230 160 11 000 000 000 000 3 000 80 000 300 000 28 000 6 000 360 000 1 000 5 000 1 000 3. Pojęcie źródeł pochodzenia zasobów majątkowych jednostki gospodarczej i ich klasyfikacja w rachunkowości Zasoby majątkowe, jakimi dysponuje jednostka ujmowane w ramach aktywów, mogą być finansowane z dwóch źródeł: ze środków własnych jednostki oraz z kapitału pozyskanego z zewnętrznych źródeł finansowania. Źródła pochodzenia zasobów majątkowych, ujęte w pasywach, obejmują zatem kapitał własny i kapitał obcy. Klasyfikację pasywów przedstawia schemat 5. PASY W A K a p ita ł o b cy (zo b o w ią za n ia ) K a p ita ł w ła sn y K ap itał p o w ierz o n y K ap ita ł sa m o fina n so w a nia Z o b o w ią za nia d łu go term ino w e Z o b o w iąz a n ia kró tko te rm in o w e Schemat 5. Podstawowy podział pasywów Źródło: Opracowanie własne. © dr Marek Masztalerz 2010 10 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa Przez kapitał, w szerokim tego słowa znaczeniu, rozumie się środki pienięŜne i niepienięŜne zaangaŜowane w działalność gospodarczą. Kapitał w dosłownym znaczeniu to niematerialne źródło pochodzenia majątku (Kamela-Sowińska 1999, s. 21). Kapitały są ujmowane w pasywach zgodnie z kryterium wzrastającej wymagalności. W pierwszej kolejności wykazuje się kapitał własny, jako stabilne źródło finansowania zasobów majątkowych. W drugiej kapitał obcy z podziałem na zobowiązania długoterminowe i zobowiązania krótkoterminowe. Z punktu widzenia sposobu pozyskania kapitału własnego wyróŜnia się: • kapitał powierzony, • kapitał samofinansowania. Kapitał powierzony obejmuje kapitał przekazany jednostce przez właścicieli na czas nieokreślony, bezterminowo. Nie ma on określonego terminu wymagalności. Powierzony jednostce majątek właściciele mogą odzyskać, np. w przypadku likwidacji jednostki po zaspokojeniu wszystkich jej wierzycieli. Oznacza to, iŜ ich roszczenia są regulowane w ostatniej kolejności. Kapitał powierzony stanowi główne źródło finansowania zasobów majątkowych jednostki, zwłaszcza w początkowym okresie jej funkcjonowania. Stąd teŜ kapitał podstawowy określany jest równieŜ mianem kapitału załoŜycielskiego, kapitału podstawowego. Kapitał podstawowy umoŜliwia wykonywanie działalności poprzez wykorzystanie wkładów wniesionych przez właścicieli, przy czym mogą mieć one charakter wkładów pienięŜnych lub niepienięŜnych (aporty). Kapitał ten odzwierciedla prawa właścicieli do majątku jednostki. W zaleŜności od formy organizacyjno-prawnej jednostki, kapitał podstawowy przybiera róŜne nazwy: • kapitał zakładowy – w spółce akcyjnej, w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, w spółce jawnej, w spółce partnerskiej, w spółce komandytowej, w spółce komandytowo-akcyjnej, • kapitał właściciela – w spółce cywilnej, osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą, • fundusz udziałowy – w spółdzielni, • fundusz załoŜycielski – w przedsiębiorstwie państwowym. Pojęcie kapitał jest zatem odnoszone do spółek prawa handlowego, a fundusz do przedsiębiorstw państwowych i spółdzielni. Kapitał podstawowy ma charakter obligatoryjny, tzn. jednostka nie moŜe funkcjonować bez jego wyodrębnienia. Stanowi on oznaczoną kwotę pienięŜną, odpowiadającą sumie objętych przez właścicieli udziałów (akcji). W przypadku, np. spółek kapitałowych (tzn. spółki akcyjnej i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością) przepisy prawa (kodeks spółek handlowych) określają dolną granicę wartości kapitału zakładowego, udziału (akcji) oraz sposób jego gromadzenia. Kapitał samofinansowania jest kapitałem powstałym z gromadzenia zysków zatrzymanych, czyli zysków wypracowanych przez jednostkę i pozostawionych przez jej właścicieli do jej dyspozycji. Podobnie jak w przypadku kapitału podstawowego, kapitały samofinansowania, w zaleŜności od formy organizacyjno prawnej, przybierają róŜne nazwy: • kapitał zapasowy, kapitały rezerwowe – w spółce akcyjnej, w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, w spółce jawnej, w spółce partnerskiej, w spółce komandytowej, w spółce komandytowo-akcyjnej; • fundusz zasobowy – w spółdzielni; • fundusz przedsiębiorstwa – w przedsiębiorstwie państwowym. Kapitały samofinansowania mogą mieć charakter obligatoryjny, tzn. tworzone są co do rodzaju i wysokości, zgodnie z obowiązującym prawem lub mają charakter dobrowolny, czyli tworzone są zgodnie z wolą właścicieli, w sytuacjach przewidzianych w umowie lub w statucie. Zestawienie kapitału powierzonego i kapitałów samofinansowania, w zaleŜności od formy prawno-organizacyjnej jednostki prezentuje tabela 2. Tabela 2. Kapitał własny jednostek gospodarczych Typy jednostek Kapitał (fundusz) gospodarczych powierzony Spółka akcyjna Spółka z o.o. Spółka jawna Spółka partnerska Spółka komandytowa Spółka cywilna Osoba fizyczna Spółdzielnia Przedsiębiorstwo państwowe Źródło: BłaŜyńska 2006, s. 73. Kapitały (fundusze) samofinansowania Kapitał zapasowy Kapitał zakładowy Kapitały rezerwowe Kapitał właściciela Fundusz udziałowy Fundusz załoŜycielski © dr Marek Masztalerz 2010 Fundusz zasobowy Fundusz przedsiębiorstwa 11 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa W momencie powstania jednostki i w początkowym okresie jej funkcjonowania, kapitał podstawowy pełni kluczową rolę w finansowaniu zasobów majątkowych jednostki. Z czasem, w miarę rozwoju jednostki, wypracowany zysk powiększa kapitały samofinansowania, a tym samym kapitał własny. Kapitał własny nie stanowi jednolitej pozycji. W sprawozdaniu finansowym jednostki kapitał własny ujmuje się z podziałem na: • kapitał podstawowy – stanowi równowartość wkładów pienięŜnych i/lub niepienięŜnych wniesionych przez właścicieli; • naleŜne wpłaty na kapitał podstawowy (wielkość ujemna) – jest to ta część kapitału podstawowego, która nie została opłacona przez akcjonariuszy; realnie nie wniesiona część kapitału podstawowego wykazywana jest jako wartość ujemna i koryguje jego wartość do wartości rzeczywistej; • udziały (akcje) własne (wielkość ujemna) – są to nabyte przez spółkę własne udziały (akcje), w przypadkach przewidzianych w kodeksie spółek handlowych, np. w celu umorzenia, w celu zapobieŜenia bezpośrednio zagraŜającej spółce powaŜnej szkodzie, w drodze egzekucji na zaspokojenie roszczeń spółki, których nie moŜna zaspokoić z innego majątku wspólnika, itp., • kapitał zapasowy – jest tworzony, m.in. z zysków zatrzymanych oraz nadwyŜki osiąganej przy emisji akcji powyŜej wartości nominalnej, powstałej po pokryciu kosztów emisji; jest kapitałem obligatoryjnym w spółce akcyjnej i przeznacza się go przede wszystkim na pokrycie ewentualnych strat jednostki; • kapitał z aktualizacji wyceny – odzwierciedla skutki przeszacowania wartości niektórych składników majątkowych; • pozostałe kapitały rezerwowe – są tworzone zgodnie z umową lub statutem spółki; ich przeznaczeniem jest finansowanie szczególnych strat i wydatków, a zwłaszcza tych przedsięwzięć, których realizacja jest obciąŜona duŜym ryzykiem, np. zmiana profilu działalności, wprowadzenie nowej technologii; • zysk (strata) z lat ubiegłych – odzwierciedla zysk, który decyzją właścicieli nie został przeznaczony do podziału, albo stratę, która nie została pokryta; • zysk (strata) netto – jest to wynik z bieŜącej działalności; • odpisy z zysku netto w ciągu roku obrotowego (wielkość ujemna) – np. zaliczkowa wypłata dywidendy. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe na kapitał własny składają się trzy pozycje (z dziewięciu) ze znakiem ujemnym, tj. naleŜne wpłaty na kapitał podstawowy, udziały (akcje) własne oraz odpisy z zysku netto w ciągu roku obrotowego. Przykład 4. W spółce akcyjnej „Gamma” wystąpiły następujące składniki kapitału własnego: • kapitał zakładowy 750 000 zł, • kapitał zapasowy 130 000 zł, • odpisy z zysku netto w ciągu roku obrotowego 4 000 zł, • akcje własne 10 000 zł, • kapitał rezerwowy 37 000 zł, • naleŜne wpłaty na kapitał podstawowy 5 000 zł, • zysk netto 60 000 zł. Oblicz wartość kapitału własnego. Wyszczególnienie (+) (-) (-) (+) (+) (+) (-) Wartość pozycji kapitał zakładowy naleŜne wpłaty na kapitał podstawowy akcje własne kapitał zapasowy kapitał rezerwowy zysk netto odpisy z zysku netto 750 5 10 130 37 60 4 Kapitał własny 958 000 © dr Marek Masztalerz 2010 000 000 000 000 000 000 000 12 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa Kapitał własny utrzymywany na odpowiednim poziomie, pozwala na zachowanie niezaleŜności finansowej i umoŜliwia pozyskanie kapitałów obcych, bez których rozwój jednostki w gospodarce rynkowej jest praktycznie niemoŜliwy. Kapitały obce stanowią obce, tj. zewnętrzne źródła finansowania zasobów majątkowych. Są to środki pozostawione do dyspozycji jednostki na ściśle określony czas. Cechą charakterystyczną kapitału obcego jest udostępnianie jednostce środków na finansowanie działalności przez jednostki zewnętrzne, które stają się tym samym jej wierzycielami. Kapitałami obcymi są zobowiązania jednostki wobec jej wierzycieli, które wymagają spłaty w określonym terminie. Klasyfikację zobowiązań prezentuje schemat 2.6. Kredyty bankow e i poŜyczki Zobowiązania wobec dostawców Zobowiązania Rezerw y na zobowiązania Inne zobowiązania Schemat 6. Klasyfikacja zobowiązań Źródło: Opracowanie własne. Przez kredyty bankowe rozumie się zobowiązania jednostki wobec banku, z tytułu poŜyczonych środków pienięŜnych. Udzielenie przez bank kredytu poprzedza zawarcie umowy między kredytodawcą (bankiem), a kredytobiorcą (jednostką). PoŜyczki stanowią zobowiązania jednostki z tytułu poŜyczonych kwot pienięŜnych, wobec innych podmiotów niŜ bank. Zobowiązania wobec dostawców, czyli zobowiązania z tytułu dostaw i usług, powstają kiedy moment realizacji świadczenia nie pokrywa się z momentem zapłaty. Tą rozbieŜność określa się równieŜ mianem kredytu kupieckiego lub odroczonego terminu zapłaty. Rezerwy na zobowiązania tworzy się na pewne lub o duŜym stopniu prawdopodobieństwa przyszłe zobowiązania, których wysokość moŜna w sposób wiarygodny oszacować. Rezerwy na zobowiązania mogą być tworzone w szczególności z tytułu udzielonych gwarancji, poręczeń, operacji kredytowych, skutków toczącego się postępowania sądowego. Rezerwy na zobowiązania, w przeciwieństwie do zobowiązań, mogą nie mieć określonego terminu wymagalności lub kwota ich realizacji nie jest pewna. Innymi zobowiązaniami są przede wszystkim zobowiązania wobec budŜetu, z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń, zobowiązań wobec pracowników, np. z tytułu wynagrodzeń. W zaleŜności od terminu wymagalności zobowiązania moŜna podzielić na krótko- i długoterminowe. Przez zobowiązania długoterminowe rozumie się zobowiązania przewidziane do spłaty w okresie dłuŜszym niŜ rok. Zobowiązania długoterminowe obejmują kredyty, poŜyczki otrzymane, zobowiązania z tytułu emisji dłuŜnych papierów wartościowych oraz inne zobowiązania o terminie wymagalności powyŜej 1 roku. Przez zobowiązania krótkoterminowe rozumie się ogół zobowiązań z tytułu dostaw i usług, a takŜe całość lub tę część pozostałych zobowiązań, które stają się wymagalne w ciągu 12 miesięcy od dnia bilansowego. Do zobowiązań krótkoterminowych, podobnie jak w przypadku naleŜności krótkoterminowych, zalicza się zobowiązania z tytułu dostaw i usług bez względu na termin spłaty. MoŜna zatem stwierdzić, iŜ rozrachunki z tego tytułu, o terminie wymagalności do 12 miesięcy i powyŜej 12 miesięcy, są zawsze traktowane jako krótkoterminowe. Do zobowiązań krótkoterminowych zalicza się w szczególności: • zobowiązania wobec instytucji publicznoprawnych, • zobowiązania wobec pracowników, • zobowiązania wekslowe, • zobowiązania z tytułu zaciągniętych kredytów i poŜyczek do spłaty w ciągu roku. © dr Marek Masztalerz 2010 13 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa Przykład 5. Dokonaj klasyfikacji kapitałów obcych spółki „Delta”: 1. Zobowiązania z tytułu zaciągniętych kredytów i poŜyczek o terminie wymagalności: • do 12 miesięcy 80 000 zł, • powyŜej 12 miesięcy 70 000 zł, 2. Zobowiązania z tytułu podatków 13 000 zł, 3. Zobowiązania wekslowe 50 000 zł, 4. Zobowiązania z tytułu dostaw i usług o terminie wymagalności: • do 12 miesięcy 220 000 zł, • powyŜej 12 miesięcy 40 000 zł, 5. Zobowiązania z tytułu wynagrodzeń 35 000 zł, 6. Inne zobowiązania wobec pracowników 1 000 zł. Wyszczególnienie Wartość pozycji Zobowiązania długoterminowe: • zobowiązania z tytułu zaciągniętych kredytów i poŜyczek Zobowiązania krótkoterminowe: • zobowiązania z tytułu zaciągniętych kredytów i poŜyczek • zobowiązania z tytułu podatków • zobowiązania wekslowe • zobowiązania z tytułu dostaw i usług (do 12 miesięcy) • zobowiązania z tytułu dostaw i usług (powyŜej 12 miesięcy) • zobowiązania z tytułu wynagrodzeń • inne zobowiązania wobec pracowników 70 000 80 13 50 220 40 35 1 000 000 000 000 000 000 000 Pasywa, z uwzględnieniem ich podziału na kapitały własne i obce, przy zachowaniu zasady wzrastającej wymagalności, tj. pilności zwrotu prezentuje tabela 3. Tabela 3. Pasywa jednostki gospodarczej Kapitał własny Kapitał podstawowy NaleŜne wpłaty na kapitał podstawowy (wielkość ujemna) Udziały (akcje) własne (wielkość ujemna) Kapitał zapasowy Kapitał z aktualizacji wyceny Pozostałe kapitały rezerwowe Zysk (strata) z lat ubiegłych Zysk (strata) netto Odpisy z zysku netto w ciągu roku obrotowego (wielkość ujemna) Rezerwy na zobowiązania Zobowiązania długoterminowe Kapitał obcy Zobowiązania krótkoterminowe Rozliczenia międzyokresowe • • • • • • • • • • • • • • kredyty i poŜyczki z tytułu emisji dłuŜnych papierów wartościowych inne zobowiązania finansowe inne kredyty i poŜyczki z tytułu emisji dłuŜnych papierów wartościowych inne zobowiązania finansowe z tytułu dostaw i usług zaliczki otrzymane na dostawy zobowiązania wekslowe z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń i innych świadczeń z tytułu wynagrodzeń inne fundusze specjalne • • ujemna wartość firmy, inne rozliczenia międzyokresowe Źródło: BłaŜyńska 2006, s. 80. © dr Marek Masztalerz 2010 14 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa 2.4. Bilans jako zestawienie zasobów majątkowych i źródeł ich pochodzenia Bilans jest podstawowym zestawieniem, w którym majątek jednostki gospodarczej zostaje jednocześnie ukazany w ujęciu rzeczowym (zasoby majątkowe) i finansowym (źródła finansowania). Bilans, który jest jednym z obowiązkowych elementów składowych sprawozdania finansowego15. Przez bilans rozumie się usystematyzowany wykaz składników zasobów majątkowych – aktywów oraz źródeł ich finansowania – pasywów, sporządzony na określony dzień. Podstawowy układ bilansu przedstawia tabela 4. Tabela 4. Ogólny układ bilansu AKTYWA Wartość PASYWA Aktywa trwałe ......... zł Kapitał własny Aktywa obrotowe ......... zł Suma ......... zł Suma Zobowiązania i rezerwy na zobowiązania Wartość ......... zł ......... zł ......... zł Źródło: Opracowanie własne. Bilans to dwustronne, tabelaryczne zestawienie aktywów i pasywów. Aktywa i pasywa ujmują ten sam majątek z dwóch punktów widzenia: rzeczowej struktury majątku i źródeł jego finansowania ze środków własnych lub kapitału pozyskanego z zewnątrz. Bilans sporządzany jest na konkretny dzień, określany jako dzień bilansowy, czyli taki, na który jednostka sporządza sprawozdanie finansowe. Stanowi zatem fotografię stanu majątku i kapitałów jednostki w konkretnym momencie. Nawiązując do podstawowego równania w rachunkowości (2.1) naleŜy wskazać na jedną z zasad, którymi naleŜy się kierować przy sporządzaniu bilansu, w celu rzetelnej i jasnej prezentacji sytuacji majątkowej i finansowej jednostki – zasadę równowagi bilansowej. Zgodnie z zasadą równowagi bilansowej, ogólna wartość aktywów zawsze równa się ogólnej wartości pasywów. Wynika z tego, iŜ majątek jednostki, wykazywany w bilansie po stronie aktywów, zawsze ma pokrycie w źródłach finansowania, które są wykazywane w bilansie po stronie pasywów. Na tej zasadzie opiera się równieŜ odzwierciedlanie zdarzeń gospodarczych w księgach rachunkowych. W celu uzyskania porównywalnych danych za poszczególne okresy sprawozdawcze, bilans sporządza się z zachowaniem jednolitego układu, który jest zawarty w załącznikach do ustawy o rachunkowości. Zgodnie z tym układem: • składniki aktywów wykazuje się zgodnie z kryterium wzrastającej płynności, tzn. od składników najtrudniej zamienianych na gotówkę, do najszybciej zbywalnych, • składniki pasywów wykazuje się zgodnie z kryterium wzrastającej wymagalności, tzn. od najpóźniej wymagalnych, do wymagających spłaty w coraz krótszym terminie. Takie uszeregowanie w bilansie aktywów i pasywów nie jest przypadkowe. Aktywa trwałe, jako zasoby majątkowe o długotrwałym uŜytkowaniu, powinny być finansowane kapitałem własnym, a aktywa obrotowe są zazwyczaj, w znacznej części, bądź w całości finansowane kapitałami obcymi (zobowiązaniami). Uproszczoną strukturę bilansu (w jednostkach innych niŜ banki i ubezpieczyciele) przedstawia tabela 5. 15 Sprawozdanie finansowe składa się z bilansu, rachunku zysków i strat, informacji dodatkowej, obejmującej wprowadzenie do sprawozdania finansowego oraz dodatkowe informacje i objaśnienia. Jednostki, których sprawozdania finansowe podlegają corocznemu badaniu, sporządzają ponadto zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym oraz rachunek przepływów pienięŜnych. © dr Marek Masztalerz 2010 15 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa Tabela 5. Uproszczona struktura bilansu Aktywa Pasywa A. Aktywa trwałe I. Wartości niematerialne i prawne II. Rzeczowe aktywa trwałe III. NaleŜności długoterminowe IV. Inwestycje długoterminowe V. Długoterminowe rozliczenia międzyokresowe B. Aktywa obrotowe I. Zapasy II. NaleŜności krótkoterminowe III. Inwestycje krótkoterminowe IV. Krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe Aktywa razem A. Kapitał (fundusz) własny I. Kapitał (fundusz) podstawowy II. NaleŜne wpłaty na kapitał podstawowy (wielkość ujemna) III. Udział (akcje) własne (wielkość ujemna) IV. Kapitał (fundusz) zapasowy V. Kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny VI. Pozostałe kapitały (fundusze) rezerwowe VII. Zysk (strata) z lat ubiegłych VIII. Zysk (strata) netto IX. Odpisy z zysku netto w ciągu roku obrotowego (wielkość ujemna) B. Zobowiązania i rezerwy na zobowiązania I. Rezerwy na zobowiązania II. Zobowiązania długoterminowe III. Zobowiązania krótkoterminowe IV. Rozliczenia międzyokresowe Pasywa razem Źródło: Opracowanie na podstawie załącznika nr 1 do ustawy o rachunkowości. Bilans moŜe być sporządzony w formie uproszczonej, tzn. ograniczyć się do wykazania informacji oznaczonych literami i cyframi rzymskimi, jeŜeli jednostka w roku obrotowym, za który sporządza sprawozdania finansowe oraz w roku poprzedzającym ten rok obrotowy, nie osiągnęła dwóch z następujących trzech wielkości: 1) średnioroczne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło nie więcej niŜ 50 osób, 2) suma aktywów bilansu na koniec roku obrotowego w walucie polskiej nie przekroczyła równowartości 2 000 000 euro, 3) przychody netto ze sprzedaŜy produktów i towarów oraz operacji finansowych w walucie polskiej nie przekroczyły równowartości 4 000 000 euro. Bilans, jak wspomniano, jest elementem sprawozdania finansowego. Strukturę sprawozdawczą bilansu przedstawia tabela 6. Dane zawarte w bilansie mogą być wykazywane z większą szczegółowością niŜ zaprezentowana w tabeli 6, jeŜeli wynika to z potrzeb informacyjnych jednostki. Tabela 6. Struktura sprawozdawcza bilansu Aktywa A. A. Aktywa trwałe I. Wartości niematerialne i prawne 1. Koszty zakończonych prac rozwojowych 2. Wartość firmy 3. Inne wartości niematerialne i prawne 4. Zaliczki na wartości niematerialne i prawne II. Rzeczowe aktywa trwałe 1. Środki trwałe a) grunty (w tym prawo uŜytkowania wieczystego gruntu) b) budynki, lokale i obiekty inŜynierii lądowej i wodnej c) urządzenia techniczne i maszyny d) środki transportu e) inne środki trwałe 2. Środki trwałe w budowie B. 3. Zaliczki na środki trwałe w budowie III. NaleŜności długoterminowe I. Pasywa Kapitał (fundusz) własny I. Kapitał (fundusz) podstawowy II. NaleŜne wpłaty na kapitał podstawowy (wielkość ujemna) III. Udział (akcje) własne (wielkość ujemna) IV. Kapitał (fundusz) zapasowy V. Kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny VI. Pozostałe kapitały (fundusze) rezerwowe VII. Zysk (strata) z lat ubiegłych VIII. Zysk (strata) netto IX. Odpisy z zysku netto w ciągu roku obrotowego (wielkość ujemna) Zobowiązania i rezerwy na zobowiązania Rezerwy na zobowiązania © dr Marek Masztalerz 2010 16 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa IV. Inwestycje długoterminowe 1. Nieruchomości 2. Wartości niematerialne i prawne 3. Długoterminowe aktywa finansowe a) w jednostkach powiązanych b) w pozostałych jednostkach • udziały lub akcje • inne papiery wartościowe • udzielone poŜyczki • inne długoterminowe aktywa finansowe 4. inne inwestycje długoterminowe V. Długoterminowe rozliczenia międzyokresowe 1. Aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego 2. inne rozliczenia międzyokresowe 1. Rezerwa z tytułu odroczonego podatku dochodowego 2. Rezerwa na świadczenia emerytalne i podobne • długoterminowa • krótkoterminowa 3. Pozostałe rezerwy • długoterminowa • krótkoterminowa II. Zobowiązania długoterminowe 1. Wobec jednostek powiązanych 2. Wobec pozostałych jednostek a) kredyty i poŜyczki b) z tytułu emisji dłuŜnych papierów wartościowych c) inne zobowiązania finansowe d) inne III. Zobowiązania krótkoterminowe 1. Wobec jednostek powiązanych 2. Wobec pozostałych jednostek a) kredyty i poŜyczki b) z tytułu emisji dłuŜnych papierów wartościowych c) inne zobowiązania finansowe d) z tytułu dostaw i usług, o okresie wymagalności: • do 12 miesięcy • powyŜej 12 miesięcy e) zaliczki otrzymane na dostawy f) zobowiązania wekslowe g) z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń i innych świadczeń h) z tytułu wynagrodzeń i) inne 3. Fundusze specjalne IV. Rozliczenia międzyokresowe 1. Ujemna wartość firmy 2. Inne rozliczenia międzyokresowe długoterminowe krótkoterminowe B. Aktywa obrotowe I. Zapasy 1. Materiały 2. Półprodukty i produkty gotowe 3. Produkty gotowe 4. Towary 5. Zaliczki na dostawy II. NaleŜności krótkoterminowe 1. NaleŜności od jednostek powiązanych 2. NaleŜności od pozostałych jednostek a) z tytułu dostaw i usług, o okresie spłaty: • do 12 miesięcy • powyŜej 12 miesięcy b) z tytułu podatków, dotacji, ceł, ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych oraz innych świadczeń, c) inne, d) dochodzone na drodze sądowej III. Inwestycje krótkoterminowe 1. Krótkoterminowe aktywa finansowe a) w jednostkach powiązanych b) w pozostałych jednostkach • udziały i akcje • inne papiery wartościowe • udzielone poŜyczki • inne krótkoterminowe aktywa finansowe c) środki pienięŜne i inne aktywa pienięŜne • środki pienięŜne w kasie i na rachunkach • inne środki pienięŜne • inne aktywa pienięŜne 2. Inne inwestycje krótkoterminowe IV. Krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe Aktywa razem Pasywa razem Źródło: Opracowanie na podstawie załącznika nr 1 do ustawy o rachunkowości. Jednostka sporządza bilans na koniec okresu sprawozdawczego, który moŜe obejmować np. miesiąc, kwartał. Obowiązek sporządzenia bilansu dotyczy bilansu rocznego. Przy sporządzaniu bilansu obowiązuje zasada ciągłości bilansowej, tzn. bilans zamknięcia jednego okresu sprawozdawczego jest bilansem otwarcia okresu następnego. Sporządzając bilans naleŜy przestrzegać w szczególności następujących zasad: © dr Marek Masztalerz 2010 17 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa • • • • równowagi bilansowej, ciągłości bilansowej, wykazywania aktywów zgodnie z kryterium płynności, wykazywania pasywów zgodnie z kryterium wymagalności. Bilans jest nie tylko elementem składowym sprawozdania finansowego, ale równieŜ dokumentem księgowym i podlega trwałemu przechowaniu. Bilans powinien zawierać następujące elementy formalne: • wskazanie jednostki, dla której został sporządzony bilans, • określenie dnia bilansowego, na który sporządzono bilans, • wyszczególnienie składników aktywów i pasywów, • wykazanie równości sumy aktywów i pasywów, • datę sporządzenia bilansu16, • podpisy oraz datę podpisów: osoby, której powierzono prowadzenie ksiąg rachunkowych i kierownika jednostki. Informacje, które dostarcza bilans są wykorzystywane nie tylko na potrzeby wewnętrzne jednostki, ale równieŜ przez zewnętrznych uŜytkowników sprawozdań finansowych, np. kredytodawców, dostawców i innych wierzycieli. Przy sporządzaniu sprawozdań finansowych, szczególny nacisk kładzie się na wypracowanie takich zasad ich sporządzania, aby informacje uzyskiwane w poszczególnych okresach sprawozdawczych były porównywalne, a tym samym uŜyteczne dla szerokiego kręgu odbiorców sprawozdań finansowych. Wymagania te dotyczą równieŜ bilansu. Sporządzając bilans, jednostka powinna zachować, z okresu na okres, taki sam układ bilansu oraz sposób grupowania składników aktywów i pasywów. W bilansie wykazuje się stan aktywów i pasywów zarówno na dzień kończący rok obrotowy, jaki rok poprzedni. NaleŜy podkreślić, iŜ integralną częścią sprawozdania finansowego jest informacja dodatkowa, która obejmuje: wprowadzenie do sprawozdania finansowego oraz dodatkowe informacje i objaśnienia. Celem jej sporządzenia jest dostarczenie uŜytkownikom sprawozdania finansowego dodatkowych informacji, które nie zostały zawarte w bilansie. Przykład 6. Sporządź uproszczony bilans spółki „Omega”, która wykazuje na dzień 31.12.20XX następujące składniki aktywów i pasywów: • kapitał zakładowy 300 000 zł, • zobowiązania wobec dostawców 120 000 zł, • naleŜności od odbiorców (do 12 miesięcy) 92 000 zł, • naleŜności od odbiorców (powyŜej 12 miesięcy) 74 000 zł, • zaciągnięta poŜyczka długoterminowa 30 000 zł, • udzielona poŜyczka krótkoterminowa 12 000 zł, • kapitał zapasowy 120 000 zł, • kapitał rezerwowy 90 000 zł, • rezerwy na zobowiązania 4 000 zł, • środki transportu, maszyny i urządzenia 103 000 zł, • nieruchomości wykorzystane na własne potrzeby 261 000 zł, • nieruchomości oddane w najem innym osobom 70 000 zł, • akcje własne 10 000 zł, • akcje innych spółek przeznaczone do obrotu 15 000 zł, • akcje innych spółek nabyte celem przejęcia kontroli 27 000 zł, • zysk netto 30 000 zł, • kredyt bankowy długoterminowy 140 000 zł, • prawa autorskie 5 000 zł, • prawo wieczystego uŜytkowania gruntu 14 000 zł, • towary w magazynie 149 000 zł, • środki pienięŜne w kasie i na rachunkach 72 000 zł, • zobowiązania z tytułu wynagrodzeń 59 000 zł, • weksle własne 17 000 zł, • weksle obce 6 000 zł. 16 Kierownik jednostki zapewnia sporządzenie rocznego sprawozdania finansowego nie później niŜ w ciągu 3 miesięcy od dnia bilansowego i przedstawia je właściwym organom, zgodnie z obowiązującymi jednostkę przepisami prawa, postanowieniami statutu lub umowy. Art. 52, ust. 1 UoR. © dr Marek Masztalerz 2010 18 Majątek i kapitał przedsiębiorstwa Bilans na dzień 31 grudnia 200X r. Aktywa Pasywa A. Aktywa trwałe I. Wartości niematerialne i prawne II. Rzeczowe aktywa trwałe III. NaleŜności długoterminowe IV. Inwestycje długoterminowe 480 000 5 000 378 000 0 97 000 A. Kapitał własny I. Kapitał zakładowy II. Akcje własne III. Kapitał zapasowy IV. Kapitał rezerwowy V. Zysk netto 530 000 300 000 (10 000) 120 000 90 000 30 000 B. Aktywa obrotowe I. Zapasy II. NaleŜności krótkoterminowe III. Inwestycje krótkoterminowe 1. Akcje i udziały 2. PoŜyczki udzielone 3. Weksle obce 4. Środki pienięŜne 420 000 149 000 166 000 105 000 15 000 12 000 6 000 72 000 B. Zobowiązania I. Rezerwy na zobowiązania II. Zobowiązania długoterminowe 1.Kredyty długoterminowe 2.Długoterminowe poŜyczki III. Zobowiązania krótkoterm. 1.Zobowiązania z tytułu dostaw 2.Zobowiązania wekslowe 3.Zob. z tyt. wynagrodzeń 370 000 4 000 170 000 140 000 30 000 196 000 120 000 17 000 59 000 Aktywa razem 900 000 Pasywa razem 900 000 Literatura BłaŜyńska J., Majątek jednostki gospodarczej oraz jego ujęcie i prezentacja w rachunkowości, w: Rachunkowość finansowa. Teoretyczne podstawy, red. J. Samelak, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2006. Gabrusewicz W., Podstawy analizy finansowej, wyd. 2 zmienione, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007. Gabrusewicz W., Kołaczyk Z., Bilans – wartość poznawcza i analityczna, Difin, Warszawa 2005. Gmytrasiewicz M., Karmańska A., Rachunkowość finansowa, Difin, Warszawa 2002. Kamela-Sowińska A., Wartość kapitału, w: Prawne i księgowe aspekty zarządzania kapitałami firmy, red. E. Jantoń-Drozdowska, WSZHiR, Poznań 1999. Leksykon rachunkowości, red. E. Nowak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. Rachunkowość finansowa, red. K. Sawicki, wyd. 3 zmienione, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz. U. z 2002, Nr 76, poz. 694 z późn. zm. © dr Marek Masztalerz 2010 19
